ajÉn budaya sunda dina kasenian gaok di dÉsa kulur
TRANSCRIPT
AJÉN BUDAYA SUNDA DINA KASENIAN GAOK
DI DÉSA KULUR KABUPATÉN MAJALENGKA
PIKEUN PANGAJARAN MACA DI SMA KELAS XII*)
Ida Aridah**)
Program S-1 Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah
Universitas Pendidikan Indonesia
ABSTRAK
Penelitian ini dilaksanakan untuk mengetahui dan menganalisis nilai budaya
Sunda yang terdapat dalam kesenian Gaok untuk dijadikan sebagai materi
pelajaran membaca bahasan kesenian. Metode penelitian yang digunakan dalam
penelitian ini adalah kualitatif deskripsi. Tekhnik yang digunakan dalam
penelitian ini adalah telaah pustaka, observasi, wawancara, dan dokumentasi.
Sumber data yang diambil adalah dari hasil studi pustaka, data hasil wawancara
dari seniman Gaok, dan video hasil dari pagelaran kesenian Gaok di Désa Kulur.
Setelah dilaksanakannya penelitian, akhirnya didapatkan data mengenai kesenian
Gaok dari mulai deskripsi, sejarah, nilai budaya Sunda yang di dalamnya terdapat
tujuh unsur kebudayaan, sampai kepada pengaplikasian materi pelajaran membaca
bahasan kesenian di SMA kelas XII. Dari hasil analisis terdapat tujuh unsur
kebudayaan yaitu (1) sistem keagamaan dan kepercayaan/religi di antaranya:
pembukaan dari pagelaran seni Gaok seperti hadoroh dan kidung bubuka, sesajen
seperti tumpeng (congcot rosul), rurujakan, dan congcot tujuh, serta dari acara
hajat seperti sunatan, nikahan, mipit paré, ngayun, dan tingkeban; (2) sistem
organisasi dan kemasyarakatan di antaranya: adanya gotong royong dalam
memainkan musik dan adanya panggilan khusus yang terdapat pada naskah
Wawacan Nyi Rambutkasih seperti Gusti, patih, ratu, éndang, kanjeng, serta
pangeran; (3) sistem ilmu pengetahuan di antaranya: pengetahuan tentang
tumbuhan yang bisa digunakan untuk obat yaitu buah maja dan mengenai waktu
diadakannya seni Gaok untuk acara mipit paré; (4) sistem bahasa di antaranya:
bahasa yang dipakai dalam pagelaran seni Gaok yaitu bahasa Sunda dan bahasa
Jawa pada pembacaan rajah penutup; (5) kesenian di antaranya: alat musik yang
digunakan seperti goong, gendang dan kulantér, terompet, dan kecrék serta
kualitas suara dalang yang khas dalam menyanyikan pupuh; (6) sistem mata
pencaharian dan ekonomi di antaranya: tergambar pada naskah Wawacan
Sulanjana yang menceritakan asal usul padi dan menggambarkan kehidupan
petani; dan (7) teknologi di antaranya: adanya pergantian alat musik dan speaker
serta microphone sebagai pelengkap. Dari hasil analisis tersebut maka deskripsi
mengenai kesenian Gaok bisa dijadikan bahan pembelajaran yaitu materimembaca
bahasan tentang kesenian pada pelajaran bahasa Sunda di SMA kelas XII.
AJÉN BUDAYA SUNDA DINA KASENIAN GAOK
DI DÉSA KULUR KABUPATÉN MAJALENGKA
PIKEUN PANGAJARAN MACA DI SMA KELAS XII*)
Ida Aridah**)
Program S-1 Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah
Universitas Pendidikan Indonesia
ABSTRACT
This study was conducted to determine and analyze the Sundanese culture value
that contained in the Gaok art to serve as a reading material of art. The
methodology used in this study is qualitative description. The techniques used in
this study are literature review, observation, interview, and documentation.
Sources of the data are taken from the literature, interview with Gaok artists, and
the video showcase of Gaok in the Kulur village. After the implementation of the
study, the data of Gaok art obtained ranging from description, history, Sudanese
culture value that consist of seven elements of culture, until the application of
learning material in reading discussion of art to the twelfth grade of senior high
school. From the result, there are seven elements of culture, namely (1) religion
and belief system, such as: the opening of the Gaok art show like hadoroh and
kidung bubuka, offering such as cone (congcot rosul), “rurujakan”, and “congcot
tujuh”, as well as the intent of the event such as circumcision, marriage, “mipit
paré”, “ngayun”, and “tingkeban; (2) organization and civic system including:
the existence of mutual assistance in playing music and a special call contained in
the manuscript “Wawacan Nyi Rambutkasih” like “Gusti”, “patih”, “ratu”,
“éndang”, “kanjeng”, sas well as “Pangeran”; (3) science system include:
knowledge of plants that can be used to cure that is maja fruit and the time of the
Gaok art when “mipit paré”; (4) language system, such as: the language used in
the Gaok art show are Sundanese and Javanese language in the and of “rajah”;
(5) the arts, including: musical instruments used as “goong”, “kendang and
kulantér”, trumpets, and manacle as well as the quality of mastermind’s vocal
that unique in singing stanzas; (6) livelihoods and economic system, illustrated in
“Wawacan Sulanjana” script that tells about the origin of rice and describe the
life of farmers; and (7) technology, include: the change of musical instruments,
speaker, and microphone as a complement. From the result of the analysis, the
Gaok art can be used as learning material in reading discussion of art on
Sundanese language subject to the twelfth grade of senior high school.
Bubuka
Indonesia mangrupa nagara nu
diwangun ku sababaraha sékésélér.
Unggal sélér miboga kabudayaan anu
béda-béda jeung wewengkon
séjénna. Hal ieu tangtu ngahasilkeun
kajembaran budaya nu miboga ciri
has sarta kaunikan séwang-
séwangan. Kabeungharan budaya nu
aya di Indonesia ieu mangrupa
barokah, ku kituna urang salaku
masarakat Indonesia geus kuduna
sukuran kana hal éta. Salian ti
sukuran, ogé kudu dimumulé sarta
dijaga eksistensina sangkan henteu
tumpur ku jaman nu masarakatna
geus teu pati maliré kana budaya nu
aya. Budaya jadi salah sahiji cicirén
bangsa Indonesia nu mawa ka mata
internasional minangka nagara nu
beunghar ku sagala rupa boh unsur
budayana boh sumber alamna sarta
masih kénéh loba kabeungharan nu
séjénna. Hal ieu saluyu jeung naon
nu dipertélakeun ku Setiawan (2011:
19) upama kasenian-kasenian
tradisional anu “asli” masih hirup
séhat tur mekar di sabudeureunana,
éta kasenian téh bakal méré
kontribusi kana kamekaran kasenian
jeung kabudayaan nasional.
Kabudayaan anu kompleks ieu
mangrupa hasil cipta, karsa jeung
karya manusa, tina pikiran tur
ngajanggélék jadi hiji produk budaya
anu ngandung ajén inajén.
Nurutkeun ahli antropologi
Edward B. Taylor dina Widagdho
(2010: 19) kabudayaan mangrupa
sakabéh unsur kompléks, nu di
jerona aya pangaweruh, kapercayaan,
kasenian, moral, hukum, adat
istiadat, jeung kamampuh-
kamampuh séjénna nu dihasilkeun ku
salah saurang di masarakat.
Saterusna Widagdho (2010: 21) yén
kabudayaan nya éta sakabéh sistem
gagasan, paripolah, jeung hasil karya
manusa pikeun nyumponan
kahirupanna ku cara diajar, nu
sakabehna disusun dina kahirupan
masarakat. Tina pedaran di luhur,
bisa dicindekeun yén kabudayaan
mangrupa hasil tina sawangan
manusa boh mangrupa aturan hirup
kumbuhna kayaning pangaweruh,
boh élmu kapercayaan nu diagemna
nu ditarima ku sakabeh masarakat tur
dijadikeun cecekelan dina
kahirupanana.
Sakumaha nu disebutkeun di
luhur, sélér bangsa naon waé jeung
di mana waé tangtu ngabogaan
budaya séwang-séwangan, upamana,
tina pakéan, adat istiadat, kadaharan,
wangun imah jeung kasenian. Éta
budaya téh dicekel pageuh ku unggal
masarakatna digunakeun pikeun
ngatur sagala kahirupan sapopoéna,
ti jaman bihari nepi ka kiwari.
Kabudayaan tradisional ieu masih
aya kénéh nepi ka kiwari ngan
sabagian masarakat geus teu
ngaprésiasi kana kayaanna. Tapi di
sababaraha daérah ieu budaya
tradisional téh masih aya tur
diaprésiasi ku masarakatna, saperti
adat istiadat upacara sérén taun di
Kuningan, upacara hajat laut di Désa
Waru Duwur Kabupatén Cirebon,
seni Gaok di Majalengka, jsb.
Kasenian mangrupa hasil tina
kabudayaan anu miboga ajén nu
luhur, kasenian bisa ngaréfléksikeun
kaayaan kahirupan jeung budaya
masarakatna. Kasenian anu sifatna
lokal atawa tradisional biasana sok
dianggap jadi bagian tina kahirupan
masarakatna, sarta hirup di
lingkungan sékéseler anu tangtu.
Kasenian tradisional nu biasa
disebut kasenian rakyat mangrupa
seni anu pangmimitina gelar di
dunya. Seni ieu ogé biasa disebut
kasenian daérah sabab miboga sipat
nu masih asli (Mustofa, 1997: 72).
Kasenian tradisional geus jadi ciri
has budaya nu tangtu aya di unggal
wewengkon. Di Indonesia aya
mangpirang-pirang kasenian
tradisonal nu masing-masing boga
ciri nu mandiri. Jawa Barat miboga
kasenian tradisional nu bisa ngirut
jeung loba rupana. Wewengkon nu
mayoritasna sékésélér Sunda ieu téh
boga rupa-rupa kasenian nu ragamna
béda unggal wewengkon. Ieu unsur
budaya téh henteu ngan dijadikeun
hiburan baé ku masarakatna, tapi
dijadikeun media pikeun ngedalkeun
rasa sukur kana hasil panén nu
mucekil. Kiwari loba masarakat nu
teu wanoh kana kasenian tradisional,
salah sahijina nya éta kasenian Gaok.
Dina mangsa kiwari, masarakat
geus teu wanoh kana wanda budaya
Sunda, salah sahijina kasenian Gaok
di Désa Kulur Kabupatén
Majalengka ieu. Kasenian ieu geus
ampir tumpur di jamanna. Ieu hal téh
disababkeun ku ayana degradasi
méntal generasi-generasi kiwari nu
nganggap yén kasenian tradisional
teu ngirut deui, mun ditilik tina jihat
hiburan sarta ceuyahna pangaruh
budaya deungeun nu asup ngaliwatan
média-média éléktronik. Nu jadi
sabab musabab séjénna ieu masalah
ogé ku salahna para pamingpin
nagara urang nu nerapkeun sistem
sakola di sakabéh wewengkon
Republik Indonesia.
Lian ti ngawanohkeun ieu
kasenian nu hampir tumpur,
dipiharep ku ayana panalungtikan nu
dilaksanakeun di Désa Kulur ieu bisa
ngarobah anggapan jeung sikep para
rumaja kana kaayaan anu leuwih
hadé sarta aya kahayang pikeun
ngamumulé ieu kasenian. Tujuan
séjén luyu jeung pernyataan
Sedyawati (2006: 307) yén tujuan
diajarkeunna seni téh pikeun
mekarkeun kamampuh dina
penghayatan estetik ka para siswa.
Ieu hal luyu jeung SKKD Mata
Pelajaran Bahasa dan Sastra Sunda,
diajar sastra mangrupa sarana diajar
pikeun ngahargaan ajén-ajén
kamanusaan sarta ajén-ajén
kahirupan.
Pangajaran ngaliwatan materi
pedaran ngeunaan Kasenian Gaok
ieu dipiharep pisan teu ngan saukur
méré pangaweruh (kognitif), tapi ogé
bisa numuwuhkeun sikep (afektif)
sarta kaparigelan (psikomotor).
Alesan nu ngarojong panulis pikeun
nalungtik seni Gaok nya éta lantaran
seni Gaok mangrupa wangun karya
sastra lisan anu kawilang unik sarta
di jerona loba ajén-inajén anu hadé
pikeun cecekelan masarakat dina
kahirupan sapopoé.
Sangkan leuwih ngajembaran
pangaweruh boh ka nu macana boh
pangarangna sorangan, panulis baris
mertélakeun ajén-ajén budaya nu aya
dina ieu kasenian. Ku kituna, tina
hasil déskripsi ieu kasenian bakal
dijieun artikel ngeunaan Kasenian
Gaok pikeun materi pelajaran maca
ditingkat Sekolah Menengah Atas
(SMA) kelas XII. Dumasar alesan di
luhur, panulis ngarasa penting pikeun
nalungtik leuwih jero ngeunaan ieu
kasenian, nu ngajanggélék dina
panalungtikan ilmiah nu dibéré judul
Ajén Budaya Sunda dina Kasenian
Gaok di Désa Kulur Kabupatén
Majalengka Pikeun Pangajaran
Maca di SMA Kelas XII. Mugia
karya ilmiah ieu miboga mangpaat
pikeun nu macana dina nambahan
pangaweruh nu leuwih jembar
ngeunaan kasenian tradisional, sarta
méré kasadaran pikeun ngamumulé
ieu kasenian.
Dumasar kana kasang tukang
di luhur mangka bisa dicokot
rumusan masalah dina kalimah
pananya saperti kieu:
1. Kumaha prak-prakkan
kasenian Gaok di Désa Kulur
Kabupatén Majalengka?
2. Ajén budaya Sunda naon waé
nu aya dina seni Gaok?
3. Naha cocog henteu déskripsi
ngeunaan kasenian Gaok téh
dilarapkeun kana bahan
pangajaran maca di SMA
kelas XII?
Métode Panaungtikan
Métode panalungtikan
mangrupa salah sahiji cara anu
digunakeun pikeun ngahontal tujuan
panalungtikan. Ieu panalungtikan
kaasup kana panalungtikan kualitatif.
Denzim jeung Lincoln (Maryaeni,
2005: 3) nétélakeun yén Qualitative
research is a field of inquiry in it’s
right. It crosscuts disciplines, fields,
and subject matter. Nu hartikeun ku
manéhna yén panalungtikan
kualitatif téh minangka tempat
nimuna pamahaman anu mangrupa
kagiatan anu nyoko kana sababaraha
pangaweruh, disiplin atawa
pangaweruh filosofis sajalan jeung
kompléksitas kana poko masalah anu
digawéan.
Dumasar rupana, dina
panalungtikan kualitatif aya nu
disebut panalungtikan déskriptif.
Panalungtikan kualitatif miboga
maksud pikeun ngahasilkeun data
déskriptif nu mangrupa kekecapan
tinulis, atawa lisan nu sumberna ti
jalma-jalma anu dimutalaah sacara
partisipasi (Ali, 2007: 42).
Panalungtikan déskriptif nya éta hiji
métode pikeun ngagambarkeun
kaayaan objék anu ditalungtik tur
ngébréhkeun aspék-aspék anu
dijadikeun puseur dina
panalungtikan.
Métode kualitatif déskripsi
dina ieu panalungtikan digunakeun
pikeun ngadéskripsikeun ajén-ajén
budaya Sunda nu aya dina kasenian
Gaok di Désa Kulur Kabupatén
Majalengka.
Deskripsi
Gelarna Seni Gaok di Désa
Kulur, Kelurahan Sindangkasih,
Kabupatén Majalengka dina taun
1963, perenahna di kampung
Tarikolot. Ieu kasenian tradisional
téh hirup tur mekar di masarakatna
kalawan miboga tujuan pikeun
nyebarkeun agama Islam. Salian
mangrupa salasahiji kesenian
tradisional, seni Gaok ogé kaasup
kana seni pertunjukan anu biasa
dipintonkeun dina acara nyunatan,
ngawinkeun, ngayun, mipit paré sarta
acara tingkeban (7 bulanan).
Saupama ditilik tina cara
mintonkeunna, seni Gaok mangrupa
seni tradisional anu geus ngalaman
sinkretisme antara ajén-inajén
budaya Sunda buhun jeung budaya
Islam anu dibawa ti Cirebon ku
Pangeran Muhammad.
Seni Gaok mangrupa seni
musik anu di jerona ngandung seni
sastra, nya éta wawacan. Saméméh
prak-prakkan ieu kasenian, biasana
sok dimimitian ku maca hadoroh anu
dibarengan ku nyadiakeun sasajén
anu tujuanna pikeun ngahormat ka
karuhun. Jumlah pamaén ieu
kasenian beuki kadieukeun beuki
ngurangan, ku sabab pamaénna geus
loba nu tilar dunya. Nurutkeun
katerangan Abah Rukmin nu
mangrupa dalang tur pamingping ieu
kasenian, bihari mah jumlah pamaén
Gaok téh nepi ka welasan urang tapi
kiwari ngan aya opat nepi ka tujuh
urang.
Pakéan anu digunakeun ku
pamaénna nya éta pakéan has Sunda
anu disebut baju kamprét/toro sarta
iket nu mangrupa panglengkep.
Sedengkeun waditra anu dipaké
pikeun mirig dalang dina waktu
nembangkeun pupuhna, nya éta
goong, kendang jeung kulantér,
kecrék sarta tarompét. Ilaharna,
wawacan anu dibacakeun dina ieu
kasenian nya éta Wawacan Nyi
Rambut Kasih, Wawacan Talaga
manggung, Wawacan Samun,
Wawacan Sulanjana, jeung Para
Nabi Anbiya. Ieu grup kasenian téh
dibéré ngaran Seni Gaok Kombinasi
Sinar Kiara Rambay.
Hasil Panalungtikan
Hasil panalungtikan anu
kapanggih dina kasenian Gaok anu
aya di Désa Kulur Kabupaten
Majalengka nya éta sakumaha anu
geus ditétélakeun di luhur yén aya
tujuh unsur kabudayaan nurutkeun
Koentjaraningrat anu nyampak dina
kasenian Gaok, éta tujuh unsur
kabudayaan téh bakal ditataan di
handap ieu kalawan gemet, di
antarana:
1. Sistem Kaagamaan jeung
Kapercayaan/Réligi
Ajén kaagamaan jeung
kapercayaan anu kapanggih dina
kasenian Gaok bisa dititénan tina
sababraha bagéan, nya éta nyampak
tina bubuka dina ngamimitian ieu
kasenian ku hadorohan. Lian ti éta
ogé ajén kaagamaan katingali tina
teks wawacan sarta tina kalengkepan
sasajén, dina acara nikahan,
nyunatan, tujuh bulanan, jeung
upacara mipit paré anu mangrupa
simbol kapercayaan masarakatna.
1) Bubuka dina prakna kasenian
Gaok
a) Hadoroh
Hadorohan téh mangrupa
kagiatan ngirim du’a ka gusti Alloh,
ku cara maca solawat nabi sarta
surat-surat pondok saperti Al-
Fatihah, Al-ikhlas, jsté.
Dilaksanakeunna ieu kagiatan,
miboga tujuan pikeun ménta
kalancaran dina magelarkeun éta
kasenian. Ayana pangaruh budaya nu
sifatna islami jelas pisan kagambar
tina istilah hadorohan. Tina du’a
bubuka kasenian Gaok kagambar yén
ieu kasenian téh raket jeung unsur
kaagamaan.
b) Kidung bubuka
Conto kidung bubuka dina
Wawacan Nyi Rambut
Kasih
Neda agung cukup lumur
Neda jembar sihaksama
Ka Gusti anu ngawasa
Alam raya miwah gaib
Ngawasa dipamenangan
Nu ngamudi pati hurip
Karuhun ngajurung laku
Mugia ngaping ngajaring
Sadaya pada ngauban
Pamaksadan nu kiwari
Ngaguar lacak baheula
Nalungtik sari bihari.
Ka luhur galur karuhun
Nalungtik sari bihari
Dirarampa nyiar bahan
Pikeun jadi bahan bukti
Maksud mah seja rumawat
Gumati ka nu lestari
Agung ka para pupuhu
Nu ngawasa ieu nagri
Kabupatén Majalengka
Parantos mingpin ngajaring
Ka rahayatna ngauban
Sangkan nagri sugih mukti.
Ka Gustu nu Maha Agung
Anu sipat Rahman Rahim
Mugi Gusti nangtayungan
Siang sinareng wengi
Lungsur langsar pamaksadan
Ginanjar kersa yang widi
Amin Ya Robal Alamin
Mugi Gusti nangtayungan
(Wangsadiharja, 1997: 1)
Dumasar kana eusi naskah di
luhur, aya ajén kaagaman anu jelas
pisan yén dina ngalaksanakeun
kagiatan atawa acara, unggal jalma
kudu neda widi ka Allah Swt salaku
dzat anu Maha Agung. Salian ka
Gusti Allah, biasana dimimitian ku
menta ijin sarta nyambat karuhun
sangkan ngaping dina unggal
pintonan seni Gaok pikeun
nyaritakeun sajarah Kabupatén
Majalengka kalawan lungsur langsar
nepi ka réngsé. Tina éta kidung
bubuka kagambar pisan yén
kapercayaan masarakat Désa Kulur
masih dijaga nepi kiwari.
2) Sasajén
Dina prakna kasenian Gaok,
sasajén mangrupa salasahiji
kalengkepan anu penting sarta
miboga ajén-inajén anu luhur.
Kadaharan jeung inumeun anu
disadiakeun sacara lengkep téh lain
ngan saukur kadaharan jeung
inumeun wungkul, tapi aya nu
mangrupa simbol anu ditujukeun ka
Allah Swt sarta ditujukeun ka
karuhunna nya éta sagala kadaharan
jeung inumeun anu mangrupa
karesep karuhun waktu keur hirupna.
a) Tumpeng (congcot rasul)
Dina puncak ieu tumpeng aya
endog hayam kampung anu
diseupan, ieu simbol tina kaagungan
Allah Swt anu ngatur sagala
kahirupan manusa. Lian ti éta, ieu
tumpeng ditujukeun ka para Rasul-
Na anu mangrupa manusa pinunjul
anu dipilih ku Allah Swt pikeun
nyebarkeun agama Islam di bumi.
b) Rurujakan
Rurujakan miboga unsur
kapercayaan ka karuhunna, sabab
aya di antarana rujak anu dipikaresep
ku karuhunna. Saperti kolek cau, cau
anu digunakeun nya éta cau raja anu
dipikaresep ku karuhun. Ieu hal
mangrupa salasahiji bentuk hormat
ka karuhun sangkan ngaping dina
lumangsungna pintonan seni Gaok.
c) Congcot tujuh
Ditujukeun ka nu Maha
Kawasa anu disebutkeun ku kolot
baheula yén urang salaku manusa
dina sagala hal boh saperti dina
ngayakeun acara naon waé kudu
“neneda ka nu Kawasa nunuhun ka
nu Agung” anu ngabogaan ieu alam
dunya jeung eusina sarta ngabogaan
poé tujuh (saminggu), dua belas
bulan (sataun), taun dalapan
(sawindu) jeung dawuh lima (tanggal
hijriyah) nya éta manis, pahing, pon,
wagé, jeung kliwon. Saupama
dititénan yén poé tujuh anu
dimimitian ku poé senén sarta
ditutup ku poé ahad tuluy balik deui
ka poé senén, ngabogaan harti yén
hirup manusa di dunya téh taya nu
apal bakal kumaha kahareupna, hirup
tuluy-tumuluy ngalaman parobahan
tuluy muter tampa aya manusa anu
mikanyaho takdir anu bakal
karandapan.
3) Hajatan
a) Nyunatan
Sababaraha masarakat
nganggap yén saupama kasenian
Gaok dipintonkeun dina acara hajat
nyunatan, dipercaya budak sunat téh
bakal jadi budak anu kuat iman, jiwa
jeung raga sarta dibére kakuatan dina
nyanghareupan sagala cocoba dina
kahirupanana.
b) Nikahan
Saupama seni Gaok
dipintonkeun dina acara nikahan,
dipercaya pangantén dina kahirupan
laki-rabina bakal ditangtayungan tina
sagala masalah sarta balai anu
karandapan dina kahirupan éta
pasangan.
c) Mipit paré
Seni Gaok sering
dipintonkeun dina upacara mipit paré
atawa babarit paré. Masarakat
percaya yén sabada paré beukah
tuluy magelarkeun seni Gaok dina
upacara ieu, bakal ngahasilkeun paré
anu alut tur panén anu mucekil.
d) Ngayun
Tujuan digelarkeunna ieu
acara biasana sangkan orok téh jadi
jalma anu soleh/solehah, budak anu
ngabakti ka kolot, sarta dibéré
kabarokahan dina kahirupanana.
e) Tingkeban (tujuh bulanan)
Digelarkeunna kasenian
Gaok dina ieu acara miboga tujuan,
nya éta sangkan ditangtayungan ku
kasalametan sarta dibéré kalancaran
dina ngalahirkeunna.
2. Sistem Organisasi jeung
Kamasarakatan
Ajén kamasarakatan nya éta
ajén-inajén anu luhung anu aya di
sabudeureun masarakat, saperti
sistem organisasi, sistem
pamaréntahan, sistem
kamasarakatan, tatakrama, jeung adat
istiadat. Gotong royong mangrupa
adat istiadat anu ngajanggélék tina
sistém kamasarakatan, sarta masih
dicekel pageuh ku masarakat Sunda
dina hirup kumbuhna. Budaya
gotong royong ieu geus nyosok jero
dina kahirupan masarakat Sunda.
Dina ieu kasenian aya
sabagian sistem organisasi jeung
kamasarakatan anu nyampak, di
antarana dina prakna maénkeun
waditra anu ditabeuh ku masing-
masing nayagana. Dina unggal
prakna seni Gaok dipintonkeun
ngabutuhkeun sababaraha jalma
pikeun ngalengkepan unsur-unsur
anu aya dina kasenian Gaok, anu bisa
nyampurnakeun unggal pintonanna
nya éta ayana gotong royong antar
nayagana.
Salian ti anu disebutkeun di
luhur, aya ogé unsur sistém
organisasi anu nyangkaruk dina
naskah Wawacan Nyi Rambut Kasih,
nya éta:
a) Ayana sesebutan anu
nuduhkeun kalungguhan
Allah anu pangluhurna, nya
éta sesebutan “Gusti” anu aya
disababaraha padalisan
saperti:
Ka Gusti anu ngawasa
Alam raya miwah gaib
Ka Gusti anu Maha
Agung
Anu sipat rahman rahim
Mugi Gusti
nangtayungan
b) Ayana sesebutan “patih” anu
mangrupa sesebutan ka jalma
anu miboga kalungguhan di
karajaan mangsa bihari, nya
éta pangkat di kabupatén
sahandapeun bupati
saluhureun wadana saperti:
Leres pisan matur paman
patih Nyata réa kamajuan
c) Ayana sesebutan “ratu” anu
nuduhkeun yén ieu sesebutan
téh mangrupa kalungguhan
anu dipaké pikeun pamingpin
istri, saperti:
Ratu agung gancang pok
ngalahir
Sabar dina ngajalankeun
tugas
Kitu ratu cumarios
Pasemon gusti téh alum
d) Ayana sesebutan “éndang”
anu nuduhkeun yén anu
disebut “éndang” téh nya éta
sesebutan ka istri turunan
ningrat atawa sok disebut ogé
“héndang”. Éta sesebutan téh
nyampak dina rumpaka ieu di
handap:
Éndang gé gancang
ngalahir
Teu weleh sauyunan
Kitu para éndang nyaur
Ditema ku paman patih
e) Ayana sesebutan “kanjeng”
anu mangrupa sesebutan
pikeun dunungan, panutan
atawa pamingpin, saperi anu
nyampak dina rumpaka:
Kanjeng gusti pok
ngalahir deui
Sadayana ulah arék alit
manah
f) Ayana sesebutan “pangéran”
anu mangrupa gelar pikeun
putra raja, saperti anu aya
dina rumpaka ieu di handap:
Anjeunna geus
manggihan tamu teu
diondang,
Pernahna ti palih wétan,
Cirebon anu kasohor,
Dipingpin ku Pangéran
Muhammad.
3. Sistem Élmu Pangaweruh
Dina ieu kasenian, katitén aya
sababaraha hal anu aya patalina
jeung élmu pangaweruh. Sakumaha
anu disebutkeun dina bab
saméméhna, yén loba cabang élmu
pangaweruh salasahijina ngeunaan
tutuwuhan jeung waktu. Pérkara
ngeunaan éta hal, bisa katitén dina
rumpaka ieu di handap:
a) Tutuwuhan
Ratu agung gancang
nyaur
Sadaya sing pada ngarti
Ka urang aya utusan
Utusan nu pilih tanding
Arék nyiar buah maja
Pikeun ngubaran kasakit
Anu pasti kaula diutus
ratu
Nyiar ubar keur kasakit
Cék béja di dieu subur
Buah maja ubar matih
Keur rahayat di Cirebon
b) Waktu
Dina kasenian Gaok katitén
ayana unsur élmu pangaweruh
ngeunaan waktu, anu digunakeun
waktu digelarna acara upacara mipit
paré. Saacaan ieu kasenian
ditanggap, biasana masarakat patani
kudu nangtukeun kaayaan paréna
heula, naha paré téh geus beukah
atawa acan. Upama geus beukah,
kakara seni Gaok bisa dipintonkeun.
4. Unsur Basa
Sabada dianalisis, basa anu
digunakeun dina ieu kasenian nya éta
umumna maké basa Sunda. Ku
lantaran seni Gaok mangrupa
salasahiji kasenian tradisional Sunda,
anu perenahna ti Kampung Tarikolot
Désa Kulur Kabupatén Majalengka.
Tapi dina hiji kasempetan dalang
biasana ngombinasikeun maké basa
Jawa, saperti dina du’a panutup
atawa rajah panutup.
5. Unsur Kasenian
Sakumaha anu geus
dipikanyaho saméméhna, yén seni
Gaok kaasup kana seni musik, seni
sora, jeung seni sastra. Ieu di handap
bakal dipedar unsur kasenian anu
nyampak dina seni Gaok, nya éta di
antarana:
1) Waditra
Waditra anu digunakeun dina
kasenian Gaok nya éta waditra anu
kawilang umum digunakeun dina
kasenian tradisional séjénna, saperti
kendang jeung kulantér, goong,
kecrék, sarta tarompét. Béda jeung
pintonan seni Gaok dina jaman
bihari, anu ngan ngagunakeun
kecrék, sarta buyung jeung songsong
pikeun ngagantikeun sora goong dina
ieu kasenian.
2) Karakteristik Sora
Kualitas sora dina ieu
kasenian jadi hal anu pangpentingna
dipimilik ku dalang. Sabab dina
unggal pintonan seni Gaok, kualitas
sora anu bedas tur jelas téh jadi ciri
hasna.
6. Sistem Pakasaban jeung
Ékonomi
Saupama dititénan, dina seni
Gaok kagambar jelas aya unsur
pakasaban anu nyampak dina
salasahiji wawacan anu biasa
ditembangkeun nya éta dina naskah
Wawacan Sulanjana. Ieu wawacan
eusina nyaritakeun ngeunaan
gambaran kahirupan masarakat
Sunda anu dina jaman baheula
umumna miboga pakasaban jadi
patani. Éta gambaran saluyu jeung
kaayaan masarakat Désa Kulur anu
lolobana jadi patani.
7. Sistem Téhnologi
Téhnologi mangrupa
salasahiji unsur budaya anu
dihasilkeun ku manusa. Téhnologi
bisa ngawujud pakakas, alat
komunikasi, pakéan, kadaharan,
jeung alat transportasi. Rupa-rupa
pakakas anu digunakeun dina
kasenian Gaok, nya éta pakakas nu
mangrupa goong, kecrék, kendang
jeung kulantér, sarta tarompét.
Kamekaran téhnologi dina ieu
kasenian ditandaan ku digantina
pakakas buyung jeung songsong
minangka waditra gaganti goong,
sarta ngagunakeunna “alat pengeras
suara” atawa nu sok biasa disebut
microphone jeung speaker dina ieu
kasenian.
Bahan Pangajaran
Matéri pangajaran ngeunaan
bahasan kasenian tradisional Jawa
Barat, geus loba pisan anu dijadikeun
alternatif bahan ajar. Salasahijina
dina pangajaran Basa Sunda di SMA
kelas XII, aya pangajaran maca
bahasan kasenian. Kasenian Gaok
bisa dijadikeun alternatif bahan
pangajaran maca. Matéri pangajaran
ditepikeun ngagunakeun média,
tujuanna sangkan bisa ngirut tur
maham kana eusi pangajaran. Média
pangajaran anu digunakeun dina ieu
pangajaran maca bahasan, tangtu
waé ngagunakeun teks bacaan nu
mangrupa artikel kasenian Gaok.
Salian teks bacaan, sangkan leuwih
ngirut siswa dina kagiatan diajar tur
maham kana kasenian tradisional asli
ti Majalengka ieu, média pangajaran
bisa mangrupa video anu mintonkeun
kasenian Gaok.
Sabada ngalaksanakeun
kagiatan pangajaran, hal nu kudu
diperhatikeun nya éta nyiapkeun
rarancang pangajaran atawa anu
biasa disebut RPP (Rencana
Pelaksaan Pembelajaran). RPP nya
éta salasahiji padoman anu kudu
disiapkeun ku guru dina ngamimitian
proses pangajaran. RPP salasahiji
program anu aya patalina jeung prak-
prakkan ngajar di kelas, nepi ka
tujuan pembelajaran bisa kahontal.
RPP ngawengku silabus jeung sistem
meunteun hasil diajar. Di handap ieu
bakal ditétélakeun silabus jeung RPP
tina materi pangajaran maca bahasan
kasenian.
Standar Kompetensi jeung
Kompetensi Dasar
o Standar Kompetensi
Standar kompetensi pikeun
pangajaran maca bahasan kasenian di
SMA kelas XII, bisa katitén di
handap ieu:
12.3 Mampu membaca untuk
memahami dan menanggapi
bacaan yang berupa artikel,
carita buhun, dan bahasan.
o Kompetensi Dasar
Kompetensi dasar pikeun
pangajaran ngeunaan kasenian Gaok
nya éta:
12.3.3 Membaca bahasan
tentang kasenian
Materi Pokok
SENI GAOK
Gelarna Seni Gaok di
Kabupaten Majalengka, ditandaan ku
sumebarna ajaran Islam di ieu
wewengkon anu dibawa ku Pangeran
Muhammad ti Karajaan Cirebon.
Seni Gaok kaasup kana jenis
kasenian pikeun upacara, saperti sok
digelarkeun dina upacara mipit parẻ,
jeung ngayun orok sarta dina hajat
sunatan, nikahan jeung tingkeban
(tujuh bulanan). Katelah Gaok sotẻh
di Majalengka, bẻda jeung di
wewengkon Sumedang mah
disebutna Beluk. Upama dititénan,
karakteristik seni Gaok jeung Beluk
mẻh sarua tina cara prak-prakkanna.
Seni Gaok ngabogaan ciri has
anu nyampak tina sora dalang waktu
nembangkeun pupuh, nya ẻta sora
anu bedas tur jelas. Ku sabab ẻta ieu
kasenian disebut Gaok tẻh, anu asal
kecapna tina ngagorowok. Kasenian
anu sumebar di Dẻsa Kulur,
Kelurahan Sindangkasih, Kabupaten
Majalengka mimiti gelar dina taun
1963, perenahna di kampung
Tarikolot. Dina taun 1963 nepi ka
taun 1970, seni Gaok leuwih sering
digelarkeun dina acara-acara upacara
adat kayaning acara mipit
paré/babarit paré jeung ngayun. Tapi
ka béh dieukeun, kira-kira dina taun
1980-an masarakat mulai mikaresep
kana pintonan kasenian Gaok nepi
ka dijadikeun hiburan dina acara-
acara hajat/kariaan. Ieu hal kabuktian
tina seringna kasenian Gaok
dipintonkeun di luar daẻrah
Majalengka, saperti di Bandung
jeung Jakarta dina acara Pagelaran
Seni Nusantara.
Seni Gaok mangrupa seni
musik anu di jerona ngandung seni
sastra, nya éta sastra jenis wawacan.
Saméméh prak-prakkan ieu kasenian,
biasana sok dimimitian ku maca
hadoroh anu dibarengan ku
nyadiakeun sasajén anu tujuanna
pikeun ngahormat ka karuhun.
Jumlah pamaẻn dina seni Gaok téh
nepi ka welasan urang, tapi ku ayana
kamekaran jaman, jumlah pamaẻnna
tẻh ngurangan.
Ku ayana pangaruh
kamekaran jaman éta, waditra anu
dipaké mirigna ogé leuwih dinamis
jeung variatif. Di antarana nya éta,
goong, kendang jeung kulantér,
kecrék sarta tarompét. Ayana
parobahan waditra ti goong buyung
jeung kecrék dina seni Gaok,
tujuanna pikeun ngajaga eksistensi
ieu kasenian di masarakat, hususna
masarakat anu aya di wewengkon
Majalengka. Sedengkeun Pakéan anu
digunakeun ku pamaénna nya éta
pakéan has Sunda anu disebut baju
kamprét/toro jeung iket minangka
panglengkep. Ilaharna wawacan anu
dibacakeun dina ieu kasenian nya éta
Wawacan Nyi Rambut Kasih,
Wawacan Talaga manggung,
Wawacan Samun, Wawacan
Sulanjana, jeung Para Nabi Anbiya.
Dina unggal pintonana, ieu
kasenian biasa digelarkeun teu maké
panggung cara pagelaran nu lianna,
tapi di buruan imah nu boga hajat.
Dina prakna pagelaran henteu béda
jeung pagelaran séjénna. Umumna
sok aya bubuka atawa pamapag ti
anu boga hajat, sakecap dua kecap
kalimah pamuka pikeun ngébréhkeun
tujuan dilaksanakeunna ieu pagelaran
sarta panuhun ka para nu nongton.
Tapi kiwari kasenian Gaok
mangrupa salasahiji kasenian anu
hampir tumpur di Majalengka sarta
perlu ayana panitén anu leuwih
serius ti pamaréntah. Dumasar ieu
hal, perlu diayakeun regenerasi
ngaliwatan dunya atikan, boh praktis
boh apresiasi. Di Désa Kulur,
kasenian Gaok mimiti dimumulé
jeung diriksa ku (alm) E.
Wangsadiharja, sarta kiwari
dituluykeun ku Abah Rukmin salaku
dalang tur pamingpin ieu kasenian.
Sababaraha cara dilakukeun
ku pamaréntah Kabupatén
Majalengka pikeun miara tur
ngariksa ieu kasenian, utamana nya
éta miara ajén-inajén anu nyangkaruk
dina unggal pintonana. Salasahiji
cara anu dilakukeun ku pamaréntah
nya éta mintonkeun kasenian Gaok
dina unggal acara miéling Kabupaten
Majalengka. Lian ti éta sababaraha
bulan ka tukang, ieu kasenian
dipintonkeun ogé dina acara anu
dilaksanakeun ku pamaréntah
Kabupaten Majalengka pikeun
hiburan dina mapag Wakil Gubernur
Dede Yusuf di Désa kulur,
Kecamatan Sindangkasih. Ku ayana
panitén ti masarakat jeung
pamaréntah Kabupaten Majalengka,
ku kituna ajén-inajén nu nyampak
dina ieu kasenian tetep dipiara.
Saupama dititénan loba pisan ajén
budaya anu aya dina ieu kasenian, di
antarana dina tujuh unsur budaya nya
éta sistem kapercayaan/religi, sistem
organisai jeung kamasarakatan, élmu
pangaweruh, sistem basa, kasenian,
pakasaban jeung ekonomi, sarta
téhnologi.
Dumasar kana pedaran di
uhur, dipiharep ayana regenerasi
sarta aya panitén anu leuwih serius ti
pamaréntah Jawa Barat. Ieu hal
tangtu mangrupa cara pikeun
mertahankeun eksistensi seni Gaok
salaku kasenian tradisional anu asli ti
wewengkon Majalengka.
Kacindekan
Sabada dititénan tur dianalisis
pamanggih-pamanggih nu kapanggih
dina hasil panalungtikan, bisa
dicindekkeun yén:
1. Gelarna Seni Gaok di Désa
Kulur, Kecamatan
Majalengka, Kabupatén
Majalengka dina abad ka 15.
Saupama ditilik tina cara
mintonkeunna, seni Gaok
mangrupa seni tradisional anu
geus ngalaman sinkretisme
antara ajén-inajén budaya
Sunda buhun jeung budaya
Islam anu dibawa ti Cirebon
ku Pangéran Muhammad.
Pangéran Muhammad boga
misi pikeun nyebarkeun
ajaran Islam di Majalengka,
salasahijina
ngamangpaatkeun naskah
wawacan anu ditembangkeun
dina seni Gaok. Asal mula
ayana istilah Gaok téh tina
kecap ngagorowok,
kulantaran pakasaban
masarakat jaman harita téh
nya éta melak huma. Waktu
masarakat silih tempas ti
huma hiji ka huma séjénna
anu jarakna pajauh. Ti dinya,
kapanggih sora-sora anu
miboga wirahma luhur sarta
kacipta kaéndahan waktu
nyalukan hiji jalma ka jalma
nu séjénna. Ku kituna
diaranan Gaok dicokot tina
kecap ngagorowok atawa
ngagoak/nyalukan.
2. Dina unggal pintonana, ieu
kasenian biasa digelarkeun
teu maké panggung cara
pagelaran nu lianna, tapi di
buruan imah nu boga hajat.
Cara magelarakeun kasenian
Gaok biasana sok dimimitian
ku macakeun du’a saperti
hadorohan anu dipingpin ku
dalang Gaok. Hadorohan téh
mangrupa kagiatan ngirim
du’a ka Gusti Alloh, ku cara
maca solawat nabi sarta surat-
surat pondok saperti Al-
Fatihah, Al-ikhlas, jsté. anu
miboga tujuan pikeun ménta
ijin ka karuhun sarta dibéré
kalancaran jeung kasalametan
dina magelarkeun éta
kasenian. Sabada macakeun
du’a, dalang langsung
macakeun kidung bubuka anu
tuluy ditéma ku sora waditra
pananda dalang rék
ngamimitian nembangkeun
éta wawacan maké pupuh.
Aya sababaraha pupuh anu
ditembangkeun dina
Wawacan Nyi Rambut Kasih,
nya éta pupuh dangdanggula,
kinanti, magatru, mijil,
sinom, asmarandana, jeung
pangkur. Minangka pamuka
carita, dua padalisan anu
ditembangkeun ku Abah
Rukmin maké pupuh
dangdanggula, tuluy dibeuli
ku anu sok disebut tukang
Gaok/tukang meuli. Tukang
Gaok/tukang meuli
nembangkeun sabaris-sabaris
anu keur dibacakeun ku
dalang, ditembangkeun sacara
gagantian jeung pamaén
séjénna. Biasana unggal
pamaén kabagian sabaris nepi
ka dua baris sanggeus
tembang bérés
ditembangkeun ku pamaén
séjénna. Saterusna, dina ahir
padalisan biasana sok
ditempas ku alok sarta sakali-
kali sok dikombinasikeun ku
tembang sunda nu
ditembangkeun ku sinden.
Tuluy pamungkas, dalang
macakeun rajah panutup.
3. Ajén-inajén budaya anu
kapanggih dina kasenian
Gaok, di antarana katitẻn tina
unsur anu ngawengku tujuh
unsur kabudayaan nurutkeun
Koentjaraningrat. Tujuh
unsur kabudayaan ẻta di
antarana, (1) sistem
kaagamaan jeung
kapercayaan/religi di
antarana: bubuka dina
pagelaran seni Gaok saperti
hadoroh jeung kidung
bubuka, sasajen saperti
tumpeng (congcot rosul),
rurujakan, jeung congcot
tujuh, sarta dina acara hajat
saperti nyunatan, nikahan,
mipit paré, ngayun, dan tujuh
bulanan; (2) sistem organisasi
jeung kamasarakatan di
antarana: ayana gotong
royong dina maénkeun
waditra jeung ayana
sesebutan husus nu aya dina
naskah Wawacan Nyi
Rambutkasih saperti Gusti,
patih, ratu, éndang, kanjeng,
sarta pangéran; (3) sistem
élmu pangaweruh di antarana:
pangaweruh ngeunaan
tutuwuhan anu bisa
digunakeun pikeun obat nya
éta buah maja sarta ngeunaan
waktu nalika rék
dipagelarkeunna seni Gaok
pikeun acara mipit paré; (4)
sistem basa di antarana: basa
anu dipaké dina pagelaran
seni Gaok nya éta basa Sunda
jeung basa Jawa nalika
macakeun rajah panutup; (5)
kasenian di antarana: waditra
anu digunakeun saperti
goong, kendang jeung
kulantér, tarompét, jeung
kecrék sarta kualitas sora
dalang anu has dinya
nembangkeun pupuh; (6)
sistem pakasaban jeung
ekonomi di antarana:
kagambar dina naskah
Wawacan Sulanjana anu
nyaritakeun asal muasal paré
jeung ngagambarkeun
kahirupan patani; jeung (7)
téhnologi di antarana: ayana
parobahan waditra jeung
speaker sarta mic minangka
panglengkep.
4. Pikeun mekarkeun
kabudayaan hususna dina
widang kasenian, pangajaran
mangrupa salasahiji média
anu éféktif digunakeun
pikeun nepikeun sarta bisa
ngaronjatkeun dina widang
atikan. Ku kituna, kasenian
Gaok bisa dijadikeun
alternatif bahan pangajaran,
hususna dina pangajaran
maca. Salian ti salasahiji cara
pikeun mekarkeun budaya
tradisional, ogé pikeun
ngamekarkeun kamampuh
siswa dina maham téorina.
Sangkan kasenian Gaok teu
tumpur di era globalisasi ieu,
mangka perlu pisan ku urang
saréréa pikeun ngajaga jeung
ngariksa kana ieu kasenian
tradisional. Lian ti éta,
dipiharep ajén-inajén anu aya
diunggal pintonan jeung
kalengkepan dina kasenian
Gaok bisa diwariskeun ka
anak incu pikeun ngatur sarta
dijadikeun pedoman dina
kahirupanana. Ku kituna,
materi maca bahasan
kasenian Gaok bisa jadi
pangwangun pikeun
ngaréalisasikeun Pendidikan
Berkarakter.
Saran
Dumasar hasil panalungtikan
anu dilaksanakeun, aya sababaraha
saran nu ditepikeun dina ieu
panalungtikan, nya éta:
1. Artikel ngeunaan kasenian
Gaok bisa dijadikeun
rekomendasi pikeun guru-
guru basa Sunda dina ngajar
materi ngeunaan maca
bahasan kasenian di SMA
kelas XII.
2. Ajén-inajén anu aya dina
kasenian Gaok bisa
ngadeudeul dina
ngaréalisasikeun pendidikan
karakter anu bisa ngawangun
karakter siswa-siswa salaku
panerus bangsa.
3. Ieu hasil panalungtikan
dirékoméndasikeun supaya
jadi sumber pikeun
ngawanohkeun wanda budaya
Sunda ka masarakat hususna
ka para panerus bangsa,
sangkan masarakat ngajaga
tur ngamumulé kasenian
Gaok.
DAPTAR PABUKON
Ali, Abdullah. (2007). Metodologi
Penelitian dan Penulisan
Karya Ilmiah. Yogyakarta:
STAIN Press &
Cakrawala.
Anshari, Endang Saifudin. (1980).
Agama dan Kebudayaan. Surabaya:
Bina Ilmu.
Arikunto, S. (2006). Prosedur
Penelitian Suatu
Pendekatan Praktik:
Jakarta: Rineka Cipta.
Arikunto, S. (2009). Manajemen
Penelitian. Jakarta: Rineka Cipta.
Asiah, Nur. (2010). Ajén-inajén Dina
Kasenian Burok di Désa
Pabedilan Wétan
Kecamatan Pabedilan
Kabupaten Cirebon pikeun
Bahan Pangajaran di
SMP. Skripsi FPBS UPI
Bandung: Tidak
diterbitkan.
Bachtiar, Harsja W. (1988).
Masyarakat dan
Kebudayaan (Kumpulan
Karangan Untuk Prof. Dr.
Selo Soemardjan). Jakarta:
Djambatan.
Danadibrata, R.A. (2006). Kamus
Umum Basa Sunda. Bandung: Kiblat.
Danandjaja, James. (2007). Folklor
Indonesia. Jakarta: Pustaka Utama
Grafiti.
Dinas Pendidikan Provinsi Jawa
Barat. (2007). Standar
Kompetensi dan
Kompetensi Dasar Mata
Pelajaran Bahasa dan
Sastra Sunda. Bandung:
Dinas Pendidikan.
Ekadjati, Edi S. (1984). Masyarakat
Sunda dan
Kebudayaannya. Jakarta:
Girimukti Pasaka.
Hadianti, Dian. (2008). Ajẻn Atikan
Kasenian Singa Dẻpok di
Dẻsa Cupunagara
Kacamatan Cisalak
Kabupatẻn Subang.
Skripsi FPBS UPI
Bandung: Tidak
diterbitkan.
Handayani, Dewi. (2012). Ajẻn
Budaya Dina Wawacan
Pangantẻn Tujuh Pikeun
Bahan Pangajaran di
SMP. Skripsi FPBS UPI
Bandung: Tidak
diterbitkan.
Harjanto. (2008). Perencanaan
Pengajaran. Jakarta:
Rineka Cipta.
Harsojo. (1984). Pengantar
Antropologi. Jakarta:
Binacipta
Haviland, William A. (1999).
Antropologi. Jakarta: Penerbit
Erlangga.
Kubarsah, R Ubun. (1994). Waditra
Mengenal Alat-alat
Kesenian Daerah Jawa
Barat. Bandung:
Sampurna.
Kusnadi, E. (2005). Profil Kesenian
Daerah Kabupaten
Majalengka. Majalengka:
Kantor Kabudayaan dan
Pariwisata Kabupaten
Majalengka.
Koentjaraningrat. (1985).
Kebudayaan, Mentalitas
dan Pembangunan.
Jakarta: Gramedia.
Koentjaraningrat. (2002). Pengantar
Ilmu Antropologi. Jakarta:
Rineka Cipta.
Koentjaraningrat. (2004). Manusia
dan Kebudayaan di
Indonesia. Jakarta:
Djambatan.
Koentjaraningrat. (2005). Pengantar
Antropologi II. Jakarta:
Rineka Cipta.
Koentjaraningrat. (2011). Pengantar
Antropologi I. Jakarta:
Rineka Cipta.
Majid, Abdul. (2011). Perencanaan
Pembelajaran. Bandung:
Remaja Rosdakarya.
Maryaeni. (2005). Metode Penelitian
Kebudayaan. Jakarta:
Bumi Aksara
Mustofa, Ahmad. (1997). Ilmu
Budaya Dasar. Bandung:
Pustaka Setia.
Rahayu, Weli. (2010).
Perkembangan Seni Beluk
di Kecamatan Darmaraja
Kabupaten Sumedang
Tahun 1966-1998 Suatu
Tinjauan Sosial Budaya.
Skripsi FPIPS UPI: Tidak
diterbitkan.
Rohidin, T. Rohendi. (2000).
Kesenian dalam
Pendekatan Kebudayaan.
Bandung: STSI Press.
Ruhaliah. (2002). Sajarah Sastra
Sunda. Diktat Perkuliahan
Jurusan Pendidikan
Bahasa Daeah UPI
Bandung: Tidak
diterbitkan.
Ruhaliah. (2010). Sajarah Sunda.
Diktat Perkuliahan Jurusan
Pendidikan Bahasa Daeah
UPI Bandung: Tidak
diterbitkan.
Sedyawati, Edi. (2006). Budaya
Indonesia: Kajian
Arkeologi, Seni, dan
Sejarah. Jakarta: PT
RajaGrafindo Persada.
Setiawan, Hawẻ. (2011). Perspẻktif
Kebudayaan Sunda.
Bandung: Kiblat Buku
Utama.
Soelaeman, M. Munandar. (2010).
Ilmu Budaya Dasar.
Bandung: Refika Aditama
Sudaryat, Yayat. (2004). Ẻlmuning
Basa. Bandung: Walatra
Suriasumantri, Jujun S. (2010).
Filsafat Ilmu Sebuah
Pengantar Populer.
Jakarta: Pustaka Sinar
Harapan.
Sutrisno, Mudji dan Putranto,
Hendar. (2009). Teori-
teori Kebudayaan.
Yogyakarta: Kanisius.
Tamsyah, Budi Rahayu. (2008).
Kamus Lengkap Sunda-
Indonesia, Indonesia-
Sunda, Sunda-Sunda.
Bandung: Pustaka Setia.
Tarigan, Henry Guntur. (2008).
Membaca Sebagai Suatu
Keterampilan Berbahasa.
Bandung: Angkasa
Tim Pengembang MKDP Kurikulum
dan Pembelajaran. (2006).
Kurikulum &
Pembelajaran. Bandung:
Jurusan Kutekpen FIP UPI
Universitas Pendidikan Indonesia.
(2012). Pedoman
Penulisan Karya Ilmiah.
Bandung: UPI
Wangsadiharja, E. (1999). Wawacan
Rambutkasih Leungit Jinis.
Majalengka: Catur Mitra
Pendidikan Kabupaten
Majalengka
Widagdho, Djoko, dkk. (2010). Ilmu
Budaya Dasar. Jakarta:
Bumi Aksara.
Yuwana, Yoga. (2010). Seni,
Budaya, Estetika & Audio
Visual. [Online].
Tersedia:http://senismasan
tupetrus.blogspot.com/201
0/05/fungsi-seni.html [01
Februari 2013]
TAWIS NUHUN
Tawis nuhun anu pinuh ku rasa syukur baris disanggakeun ka Allah SWT
anu maparin kaasih, rahmat tur hidayah-Na pikeun panyusun dugi ka danget
ayeuna. Salajengna salami nyusun sareng ngalaksanakeun panalungtikan ieu
skripsi, seueur bimbingan tur pangrojong ti para pangaping sareng panggeuing ti
sadayana. Ku kituna, panulis seja ngahaturkeun sẻwu nuhun laksaketi kabingahan
ka anu parantos nungtun sareng ngabantosan boh nu mangrupi material boh
spiritual, dugi ka rẻngsẻna ieu skripsi ka kersana:
1. Dr. Dedi Koswara, M.Hum. salaku dosén jeung Pangaping I, anu ngaping
dina ngaréngsékeun ieu skripsi;
2. Drs. Dede Kosasih, M.Si. salaku dosén jeung Pangaping II, anu ngaping dina
ngaréngsékeun ieu skripsi;
3. Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd. salaku dosén jeung Pupuhu Jurusan
Pendidikan Bahasa Daérah FPBS UPI;
4. réngréngan dosén Ibu miwah Bapa: Prof. Dr. H. Rahman, M.Pd., Dr. H.
Yayat Sudaryat, M.Hum., Drs. H. Usep Kuswari, M.Pd., Drs. H. O.
Solehudin, M.Pd., Dr. Ruhaliah, M.Hum., Dr. Hj. Nunuy Nurjanah, M.Pd.,
Dr. Dedi Koswara, M.Hum., Drs. Dede Kosasih, M.Si., Agus Suherman,
S.Pd., M.Hum., Hernawan, S.Pd., M.Pd., Ade Sutisna, S.Pd., Dian
Hendrayana, S.S., M.Pd., Temmy Widiastuti, S.Pd., M.Pd., anu parantos
ngatik sareng ngadidik panulis dugi ka tiasa ngaréngsékeun kuliah;
5. Pa Wawan, Pa Apan, Kang Dede, sareng Teh Herma anu tos ngabantos dina
sagala kalancaran administrasi salami kagiatan kuliah;
6. pun Bapa H. Surliana sareng pun biang Hj. Eno Amini anu ku sim kuring
dipikanyaah tur dipikacinta anu teu weléh dirérépot ku sim kuring salami ieu,
anu teu kendat-kendat ngadu’akeun jeung ngarojong sim kuring pikeun
kalancaran ieu skripsi, anu ngaping tur ngadidik ti leuleutik disarengan ku
kaasih sareng kadeudeuh dugi ka kiwari. Kanyaah tur kaasih Bapa sareng
Mimi salawasna nyaliara dugi ka engké jaga;