vii

KATA PENGANTAR

Puji syukur kepada Tuhan Yang Maha Esa atas segala berkat dan rahmat

yang diberikan-Nya, sehingga Tugas Akhir Skripsi ini dapat diselesaikan.

Tugas Akhir Skripsi yang berjudul “HUBUNGAN KESESUAIAN

WAKTU PELAKSANAAN INTERVENSI KORONER PERKUTAN DENGAN

MASA RAWAT INAP PADA SINDROM KORONER AKUT” ini bertujuan

untuk memenuhi persyaratan akademik guna memperoleh gelar sarjana Kedokteran

Strata Satu di Universitas Pelita Harapan, Tangerang.

Dalam penulisan karya ini, terdapat banyak kesulitan yang dihadapi. Tetapi,

dengan adanya bimbingan, bantuan, dan doa dari berbagai pihak, Tugas Akhir ini

dapat diselesaikan dengan tepat waktu. Oleh karena itu, penulis ingin mengucapkan

terima kasih terhadap berbagai pihak yang telah membantu proses pembuatan

Tugas Akhir ini yaitu kepada:

1) Prof. Dr. Dr. Dr. Eka Julianta W., SpBS, Ph.D, selaku Dekan

Falkutas Kedokteran Universitas Pelita Harapan.

2) Dr, dr. Allen Widysanto, Sp.P, CTTS, FAPSR, selaku Ketua Program

Studi Kedokteran Universitas Pelita Harapan.

3) Dr. Dr. Sunanto Ng.,SpJP (K), MSc, FIHA, FAPSC selaku Dosen

Pembimbing yang telah memberikan bimbingan, masukan, dan dukungan

kepada penulis sehingga Tugas Akhir ini dapat diselesaikan dengan baik

dan tepat waktu.

4) dr. Tirta Darmawan Susanto, M.Kes selaku Dosen Pembimbing Statistik

yang memberikan pengajaran dan bimbingan statistik dalam pengolahan

data Tugas Akhir.

5) Pasien sindrom koroner akut yang ada di Siloam Hospital Lippo Village dan

Rumah Sakit Umum Siloam yang telah berpartisipasi dalam penelitian ini

sehingga Tugas Akhir Skripsi ini dapat berjalan dan terselesaikan dengan

baik.

viii

6) Staff Siloam Hospital Lippo Village dan Rumah Sakit Umum Siloam yang

bertanggung jawab di dalam ruang cath-lab dan ruang perawatan pasien

yang telah membantu dalam pengambilan data rekam medis.

7) Keluarga yang selalu memberikan dukungan moral, doa, dan semangat

dalam penyusunan skripsi.

8) Teman-teman yang telah membantu dan memberikan masukkan terhadap

penulis.

9) Semua pihak yang tentunya tidak dapat disebutkan satu per satu.

Akhir kata, penulis menyadari bahwa masih banyak kekurangan dalam Tugas

Akhir Skripsi ini. Oleh karena itu semua kritik dan saran dari para pembaca akan

berguna bagi Tugas Akhir ini untuk semakin lebih baik dan bermanfaat. Penulis

berharap agar penelitian ini dapat bermanfaat bagi semua pihak yang membaca.

Tangerang, 20 Juli 2020

Penulis

ix

DAFTAR ISI

PERNYATAAN KEASLIAN KARYA TUGAS AKHIR .................................................... ii PERSETUJUAN DOSEN PEMBIMBING TUGAS AKHIR ............................................. iii PERSETUJUAN TIM PENGUJI TUGAS AKHIR............................................................. iv ABSTRAK ........................................................................................................................... v ABSTRACT .......................................................................................................................... vi KATA PENGANTAR........................................................................................................ vii DAFTAR ISI ....................................................................................................................... ix DAFTAR GAMBAR ......................................................................................................... xii DAFTAR BAGAN ............................................................................................................ xiii DAFTAR TABEL ............................................................................................................. xiv DAFTAR SINGKATAN .....................................................................................................xv BAB I PENDAHULUAN .................................................................................................... 1 PENDAHULUAN................................................................................................................ 1 1.2. Rumusan Masalah ......................................................................................................... 2 1.3. Pertanyaan Penelitian .................................................................................................... 2 1.4. Tujuan Penelitian ........................................................................................................... 2 1.4.1. Tujuan Umum ............................................................................................................ 2 1.4.2. Tujuan Khusus ............................................................................................................ 3 1.5. Manfaat Penelitian ......................................................................................................... 3 1.5.1. Manfaat Akademis ...................................................................................................... 3 1.5.2. Manfaat Praktis .......................................................................................................... 3 BAB II TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................................... 5 2.1. Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome) ..................................................... 5 2.1.1. Definisi Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome) .................................... 5 2.1.2. Epidemiologi Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome)............................ 5 2.1.3. Etiologi Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome) .................................... 6 2.1.4. Faktor Risiko Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome) ........................... 7 2.1.5. Patogenesis Sindroma Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome) ............................13 2.1.6. Patologi dan Patofisiologi Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary .........................13 Syndrome) ...........................................................................................................................13 2.1.7. Gejala Klinis Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome) ...........................14 2.1.8. Diagnosis Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome) ................................17 2.1.9. Stratifikasi Risiko Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome)....................22 2.1.10. Tatalaksana dan Terapi dari Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary......................24 Syndrome) ...........................................................................................................................24

x

2.1.11. Komplikasi Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome) ............................33 2.1.12. Pencegahan/ Prevensi Sindrom Koroner Akut (Acute Coronary Syndrome) ...........37 2.1.13. Diagnosis Banding dari Sindrom Koroner Akut ......................................................38 2.2. Intervensi Koroner Perkutan (Percutaneous Coronary Intervention) ...........................40 2.2.1. Definisi dan Fungsi Intervensi Koroner Perkutan (Percutaneous ..............................40 Coronary Intervention)........................................................................................................40 2.2.2. Indikasi Intervensi Koroner Perkutan (Percutaneous Coronary................................40 Intervention) ........................................................................................................................40 2.2.3. Faktor Risiko Intervensi Koroner Perkutan (Percutaneous Coronary .......................41 Intervention) ........................................................................................................................41 2.2.4. Risiko Intervensi Koroner Perkutan (Percutaneous Coronary .................................41 Intervention) ........................................................................................................................41 2.2.5. Persiapan Sebelum Intervensi Koroner Perkutan (Percutaneous ...............................42 Coronary Intervention)........................................................................................................42 2.2.6. Prosedur dan Teknik Intervensi Koroner Perkutan (Percutaneous ............................42 Coronary Intervention)........................................................................................................42 2.2.7. Setelah Dilaksanakan Intervensi Koroner Perkutan (Percutaneous ...........................43 Coronary Intervention)........................................................................................................43 2.2.8. Intervensi Koroner Perkutan Primer (Primary PCI) dan Intervensi ...........................44 Koroner Perkutan Dini (Early PCI) .....................................................................................44 2.2.9. Time is Muscle ...........................................................................................................46 2.3. Masa Rawat Inap ..........................................................................................................47 2.3.1. Definisi Masa Rawat Inap .........................................................................................47 2.3.2. Masa Rawat Inap pada Pasien Paska Intervensi Koroner Perkutan/ ..........................47 Percutaneous Coronary Intervention ..................................................................................47 BAB III KERANGKA TEORI, KERANGKA KONSEP, HIPOTESIS ..............................49 3.1. Kerangka Teori .............................................................................................................49 3.2. Kerangka Konsep .........................................................................................................50 3.3. Hipotesis......................................................................................................................50 3.4. Variabel ........................................................................................................................50 3.4.1. Variabel bebas (independen) ......................................................................................50 3.4.2. Variabel terikat (dependen) ........................................................................................50 3.4.3. Variabel/ faktor perancu (confounding factors) ..........................................................51 3.5. Definisi Operasional .....................................................................................................51 BAB IV METODOLOGI PENELITIAN ............................................................................54 4.1. Desain Penelitian .........................................................................................................54 4.2. Lokasi dan Waktu Penelitian ........................................................................................54 4.3. Bahan dan Cara Penelitian ............................................................................................54 4.3.1. Alat dan Bahan yang Digunakan dalam Penelitian ....................................................54 4.3.2. Cara Penelitian ..........................................................................................................54

xi

4.4. Populasi dan Sampel Penelitian ....................................................................................55 4.4.2. Kriteria Ekslusi ..........................................................................................................55 4.5. Cara Pengambilan Sampel Penelitian ...........................................................................55 4.6. Cara Perhitungan Jumlah Sampel Penelitian ................................................................55 4.7. Metode Pengumpulan Data ..........................................................................................56 4.8. Teknik Pengolahan Data dan Uji Statistik .....................................................................57 4.9. Data Dasar yang Diambil dari Sampel ..........................................................................57 4.10. Alur Penelitian ............................................................................................................58 4.11. Etika Penelitian ..........................................................................................................59 BAB V ANALISIS DAN PEMBAHASAN ........................................................................60 5.1. Hasil Data Penelitian ....................................................................................................60 5.1.1. Deskripsi Responden Penelitian ................................................................................60 5.1.2. Analisis Hubungan Kesesuaian Waktu Pelaksanaan Intervensi Koroner Perkutan dengan Lama Masa Rawat Inap pada Sindrom Koroner Akut .............................................63 5.2. Pembahasan ..................................................................................................................64 BAB VI KESIMPULAN DAN SARAN .............................................................................68 6.1. Kesimpulan ..................................................................................................................68 6.2. Saran ............................................................................................................................68 BAB VII DAFTAR PUSTAKA ..........................................................................................69

xii

DAFTAR GAMBAR

2.1. EKG pada UAP dan NSTEMI… ............................................................. 18

2.2. EKG pada STEMI……………………………………………………….18

2.3. Peningkatan Serum Biomarka Jantung Dinilai dari Onset Hari ................21

2.4. Flowchart Komplikasi Sindrom Koroner Akut .........................................34

2.5. Algoritma Pelaksanaan Primary PCI pada STEMI… .............................. 45

2.6. Algoritma Pelaksanan Early PCI pada Non- STE ACS ............................46

2.7. Perluasan Daerah Iskemia dan/ atau Infark (Onset Menit dan Jam)… ..... 47

xiii

DAFTAR BAGAN

3.1. Kerangka Teori ................................................................................................ 49

3.2. Kerangka Konsep… ................................................................................. 50

4.1. Alur Penelitian… ..................................................................................... 58

xiv

DAFTAR TABEL

2.1. Lokasi Infark Miokard Akut Dilihat dari Hasil EKG ................................19

2.2. Penilaian TIMI Risk Score ........................................................................ 23

2.3. Tipe Aritmia .............................................................................................. 35

2.4. Diagnosis Banding pada Sindrom Koroner Akut ..................................... 38

3.1. Definisi Operasional..................................................................................51

5.1. Karakteristik Dasar Pasien… .................................................................... 61

5.2. Kelompok ACS, Kategori PCI, dan Kesesuaian Berdasarkan Guidelines

ESC 2018… .......................................................................................................... 62

5.3. Lama masa rawat inap… ........................................................................... 63

5.4. Rerata masa rawat inap pasien STEMI dan Non- STE ACS… ................ 64

5.5. Rerata masa rawat inap pasien STEMI… ................................................. 64

5.6. Rerata masa rawat inap pasien Non- STE ACS… .................................... 64

xv

DAFTAR SINGKATAN

ACS : Acute Coronary Syndrome

CABG : Coronary Artery Bypass Graft

GRACE : Global Registry of Acute Coronary Events

HDL : High Density Lipoprotein

IKPP : Intervensi Koroner Perkutan Primer

IMA : Infark Miokard Akut

LDL : Low Density Lipoprotein

NSTEMI : Non- ST Elevation Myocardial Infarction

PCI : Percutaneous Coronary Intervention

PPCI : Primary Percutaneous Coronary Intervention

SKA : Sindrom Koroner Akut

STEMI : ST- Elevation Myocardial Infarction

TIMI : Thrombolysis in Myocardial Infarction

UAP : Unstable Angina Pectoris