panji wulung
DESCRIPTION
Makalah nilai moral sajrone crita panji wulung.TRANSCRIPT
BAB I
PURWAKA
Bab iki ngandharake lelandhesane panliten, undhere panliten, tujuwane panliten, lan
paedahe panlinten. Andharane sing luwih jangkep ing ngisor iki.
1.1 Lelandhesane Panliten
Sastra yaiku ekspresi kang tuwuh saka pangangen-angen sajrone mujudake
panguripan kang luwih becik. Penuangan ekspresi iki lumantar basa kang endah lan amba.
Isi saka sastra kadang tersurat kadang uga tersirat, karya sastra ora mung dinikmati nanging
uga dipahami lan dihayati, sastra asifat indah lan miguna. Pemahaman marang sastra isa
dumadi yen dilakoni sacara totalitas, pamaca kudu isa awor sajrone semesta sastra.
Sacara objektif minangka karya seni, karya sastra minangka karya kang mandiri kang
duweni kabebasan tartamtu. Lan karya sastra minangka hasil saka pamikire manungsa
dikarepake isa miguna tumrap manungsa liyane. Kang sabanjure dikarepake isa nuwuhake
pamuji tartamtu. Lan maneh minangka hasil cipta karya kang disusun dening manungsa,
karya sastra duweni paugeran marang bentuk ciptaane yaiku arupa tulis lan lisan
Minangka karya sastra kang tuwuh saka pamikire manungsa lan miguna tumrap
manungsa, sastra kang isine ngenani seluk beluk panguripane manungsa, sastra ora isa uwal
saka aspek dominan kang dadi lelandhesan tuwuhe karya kasebut. Aspek-aspek dominan
kasebut kayata aspek religi, sosial, lan personal, katelu aspek kasebut raket sesambungane
karo hakikat kodrati manungsa.
Sajrone mahami karya sastra kudu nggatekake kepriye karya kasebut gambarake
panguripan lan sikap pangriptane. Pemahaman karya sastra kudu nyakup pikiran, rasa,
pemgalaman, ide lan kapercayan pangripta, khususe tumrap mahami karya sastra pesisiran
kang raket marang kapitayan.
Sastra mujudake asiling cipta, rasa, lan karsane manungsa. Teges ngenani sastra nganti
dina iki ora bisa dipesthekake endi sing bener lan pener, gumantung saka endi punjering
pamikir. Sajrone bukune Luxemburg (1989:5) ana saperangan bab kang njlentrehake ngenani
sastra. Sastra mujudake sawijining karya, kreasi, dudu imitasi. Ing kene pangripta nyiptakake
jagading kang anyar, mbacutake sawijining proses pangriptaning alam, bisa uga asipat
nyampurnakake. Sastra ing kene utamane mujudake sawijining pametune pangrasa kang
asipat spontan.
1
Ngrembug sastra mligine sastra Jawa, ora bisa uwal saka anane periodisasi
kasusastran Jawa kang diperang dadi papat yaiku sastran Jawa Kuna, sastran Jawa Madya,
satran Jawa Anyar, lan sastran Jawa Modern. Sastra Jawa anyar utawa klasik tuwuh lan
ngrembaka wiwit mlebune Islam lan runtuhe Majapahit (Suwarni, 3013:1). Wujud reriptan
sastrane akeh-akehe yaiku tembang macapat minangka metrum asli Jawa. Salah sijine
reriptan sastra ing jaman iki yaiku Panji Wulung. Panji Wulung diripta dening KGPAA
Mangkunegara. Reriptan iki nyritakake uripe paraga utamane yaiku Panji Wulung dhewe.
Adhedhasar andharan ing ndhuwur, panliten iki bakal ngandharake salah sijine
reriptan Jawa klasik yaiku crita Panji Wulung. Kanthi metodhe dheskriptif kualitatif kang
ditindakake lumantar tintingan kapustakan, crita Panji Wulung iku bakal dionceki struktur
wewangunan crita lan dijlentrehake isine mligine ngenani nilai-nilai kang kinandhut sajrone
crita Panji Wulung iku. Pangajabe, panliten iki bisa migunani tumrap pasinaon sastra Jawa
mligine sastra Jawa klasik kang isine bisa ditulad lan dilarasake ing panguripan sabendina.
1.2 Undheraning Panliten
Saka andharan kang wis kaandharake ing ndhuwur, panliti netepake undherane panliten
iki yaiku:
(1) Kepiye gambarane naskah Panji Wulung?
(2) Kepiye struktur crita sajrone crita Panji Wulung?
(3) Apa wae nilai sing kinandhut sajrone crita Panji Wulung?
1.3 Tujuwan Panliten
Saka undheraning panliten ing ndhuwur, tujuwan panliten iki yaiku:
(1) Ngerteni gambaran naskah Panji Wulung.
(2) Ngerteni struktur crita sajrone crita Panji Wulung.
(3) Ngerteni nilai sing kinandhut sajrone crita Panji Wulung.
1.4 Paedahing Panliten
Paedah sajrone panliten iki yaiku:
(1) Kanggo panliten sastra, panliten iki dikarepake bisa menehi sumbangan tumrap
panliten sastra mligine ngenani kasusastran Jawa Klasik.
(2) Kanggo pamaos, supaya bisa nambah kawruh ngenani jagading sastra Jawa Klasik
mligine sing nduweni gegayutan karo nilai lan pranatan sosial.
2
(3) Kanggo pasinaonan ing jagading sastra, bisa didadekake sumber-sumber kanggo
pasinaonan tumrape telaah kasusastran Jawa Klasik.
1.5 Landhesan Teori
Perangan iki njlentrehake lelandhesan teori kang digunakake kanggo ngonceki lan
nganalisis crita Panji Wulung ing bab sabanjure.
1.5.1 Sastra Jawa Klasik
Sastra Jawa sing umure wis luwih saka sepuluh abad mesthi ngalami owah-owahan
ngenani konsep sastrane. Konsep sajrone sastra kakawin mesthi ora padha karo konsep
sajrone sastra kidung. Konsep tembang macapat uga mesthi beda karo konsep sastra Jawa
sadurunge. Beda-bedane konsep sajrone sastra Jawa iki ora liya amarga ana owah-owahan
cara uripe wong Jawa lan menehi pengaruh marang reriptan sastra sing kasil diripta. Sastra
dianggep nduweni wilayahe dhewe lan beda karo apa-apa sing non-sastra. Sastra minangka
asil kreativitas. Kreativitas iki sing nuwuhake yen sastra kuwi nduweni wilayahe dhewe
(Purnama, 2012:4).
Ngrembug sastra mligine sastra Jawa, ora bisa uwal saka anane periodisasi
kasusastran Jawa kang diperang dadi papat yaiku sastran Jawa Kuna, sastran Jawa Madya,
satran Jawa Anyar, lan sastran Jawa Modern. Sastra Jawa anyar utawa klasik tuwuh lan
ngrembaka wiwit mlebune Islam lan runtuhe Majapahit (Suwarni, 2013:1, delengen uga
Poerbatjareaka, 1057:87).
Titikane sastra Jawa klasik yaiku nggunake metrum nusantara yaiku awujud tembang
lan prosa. Tembange yaiku manut paugeran guru lagu lan guru swara kang awujud tembang
macapat, tembangtengahan, utawa tembang gedhe. Saliyane iku yaiku nggunakake basa jawa
gagrag anyar lan isine akeh sing kaprabawan Islam. Ene ruanglingkupe miturut Pigeaud
(1967) yaiku isine ngenani 1) agama lan kasusilan, 2) sejarah lan mitologi, 3) susastra, lan 4)
bunga rampai. Dene miturut Darusuprapta (tt), isine digolongake kalebu 1) purana utawa
tutur, 2) niti, 3) sasana, 4) sastra, 5) wiracarita, lan 6) sejarah (sajrone Suwarni, 2015).
1.5.2 Crita Panji
Salah sijine isi saka reriptan sastra Jawa klasik yaiku ngenani bab kaprawiran.
Tuladhane crita Panji. Crita Panji sabenere wiwit ngrembaka ing jaman Jawa pertengahan
mligine jaman Majapahit. Upamane Serat Panji Anggraeni kanthi sengkalan taun guna-
paksa-kaswareng rat, 1732 C/1801 M. senajan taune kalebu enom nanging Poerbaatjaraka
(1957) nggolongake kalebu tengahan merga nitik saka isine. Crita Panji dhewe minangka
3
prototipe nusantara. Tegese crita iki minangka reriptan asli nusantara. Miturut Zoetmulder
(1994:532), crita panji disenengi bebrayan nuswantara mligine Jawa-Bali merga nduweni
tema lan crita sing khas.
Sastra Jawa klasik/anyar tuwuh maneka warna crita panji sing kabeh iku minangka
transformasi utawa saduran saka jaman pertengahan. Upamane Serat Panji Sekar, Panji
Asmarabangun, Panji Musna, Panji Blitar, Panji Wulung, Panji Kudawaneng Pati, lan
sapiturute. Saliyane iku crita Panji uga ana sing awujud sastra lisan (Suwarni, 2013:191).
1.5.3 Tintingan Struktural
Lumantar panliten struktural, panliti ora gumantung marang aspek liya sanjabane karya
sastra (Endraswara, 2011:51). Tintingan Struktural ana minangka upaya kanggo njangkepi
sawijining panliten sastra kang asipat ekspresivisme (pametune watak lan pangrasane
pangripta) lan historis. Panliten sruktural diwawas luwih objektif (nengenake marang aspek
intrinsik sawijining karya satra) amarga amung adhedhasar karya sastra iku dhewe, kanthi
ora anane cawe-cawe saka unsur liya, sawijining karya sastra bakal disawang minangka
sawijining asil cipta estetis.
Miturut Abrams, metode strukural yaiku upaya nganalisis sawijining karya sastra
kanthi cara kang objektif lan uwal saka bab-bab sanjabane teks sawijining karya sastra.
Sajroning analisis struktural, teks diwawas minangka sawutuhing makna kang madeg dhewe
kanthi cara otonom kanthi koherensi intern (Nurgiyantoro, 2010:36). Kahanan iki
disebabake anane sesambungan kang salaras antarane bentuk lan isi (dikotomik). Analisis
struktur sajrone dongeng kang dikumpulake panulis kapunjer ing babagan tema, paraga lan
pamaragan, latar, lan nilai morale.
1. Unsur Intrinsik
Unsur pamangun sawijining karya sastra diperang dadi loro, yaiku unsur intrinsik
(intrinsic) lan unsur ekstrinsik (extrinsic). Unsur intrinsik yaiku unsur-unsur kang mangun
sawijining karya sastra iku dhewe (Nurgiyantoro, 2010:23). Unsur kang mesthi bakal
ditemokake nalika sawijining pawongan maca karya sastra. Wujude unsur intrinsik yaiku
tema, paraga, plot utawa alur, kelir, lan sudut pandang. Ing ngisor iki bakal diandharake
unsur-unsur intrinsik kang mangun karya sastra.
a. Tema
Sakabehe karya fiksi nduweni utawa ngandhut tema. Miturut Stanton lan Kenny tema
(theme) yaiku makna kang kinandhut dening sawijining cerita (Nurgiyantoro, 2010:67).
4
Tema ing sakabehing bab asipat mengikat ana lan orane lelakon-konflik-kahanan tartamtu,
kalebu sakabehing unsur intrinsik liyane, amarga bab kasebut kudu nyengkuyung cetha apa
orane tema kang bakal diandharake. Tema didadekake dhasar pangrembakaning sawutuhing
cerita, mula ing kene tema asipat ngrasuk marang sawijining cerita. Mula, kanggo
nemtokake tema sawijining karya fiksi, tema kudu didudut saka sakabehing cerita kanthi
sawutuhe, dudu adhedhasar saperangan bab tartamtu saka cerita.
Staton (2012:42-43) ngandharake menawa cara sing paling afektif kanggo ngenali tema
yaiku lumantar nliti saben konflik sing ana. Kekarone nduweni sesambungan sing raket lan
konflik utamane umume ngandhut perkara sing migunani menawa diruntut. Miturut
Aminuddin (2011:91), tema nduweni sesambungan antara makna lan tujuwan reriptan prosa
fiksi dening pangriptane. Mula kanggo ngereni tema, pamaca kudu ngerteni insur
pamangune carita, ndudut makna sing kinandhut, lan ngayutake karo tujuwan pangriptanane.
Wujude tema arupa nile sajrone manungsa lan kamanungsan, uga ngenani urip lan
panguripan. Tema kasusun saka tema utama lan tema-tema panyengkuyung. Miturut
Nurgiyantoro (2010:83) tema bisa kaperang dadi loro, yaiku tema mayor lan tema minor.
Tema mayor yaiku makna pokok crita sing dadi gagasan dasar umum reriptan iku. Tema
mayor ora bisa digambarake kanthi langsung, bab iki sing njalari rada angel anggone
nemtokake tema pokok crita utawa tema mayor. Amarga crita iku gambarake sawijine
kedadeyan sing maneka warna, makna sajrone crita bisa ngemu makna tambahan. Tema
minor yaiku makna tambahan sing ana ing begeyan-bageyan tartamtu sawijine crita. Akeh
ora ne tema minor gumantung saka akeh ora ne makna tambahan sing bisa ditafsirake saka
sawijine cerkak. Watesan sajrone nafsirake makna dideleng saka makna-makna sing katon
luwih onjo, lan kudu duwe dhasar-dhasar sing kuwat, supaya anggone nafsirake sawijine
makna tartamtu sajrone reriptan iku ora dilakokake kanthi ngawur.
b. Paraga
Paraga yaiku wong kang ana sajroning karya fiksi kang dening pamaca digambarake
nduweni nile moral lan pakulinan tartamtu kang kagambarake nalika guneman utawa
tumindak (Abrams sajrone Nurgiyantoro, 2010:165). Senajan paraga sajroning cerita
mujudake paraga fiksi, paraga iku kudu urip kanthi cara kang wajar kaya manungsa kang
nduweni pamikir lan pangrasa. Paraga uga manggoni panggonan kang mathuk minangka
media kanggo nggambarake amanat, moral, utawa samubarang kang kanthi sengaja kepengin
ditujokake marang pamaca dening panulis. Sajrone karya fiksi, saliyane paraga uga kerep
anggone ditemokake tembung pamaragan yaiku gegambaran kang cetha ngenani sawijining
5
wong kang didhapuk sajroning cerita. Mula saka iku, tembung pamaragan tegese luwih rowa
tinimbang paraga. Pamaragan ngandharake sapa paraga crita, kepriye wateke, lan kepriye
gegambarane paraga kasebut sajrone cerita saengga bisa menehi gegambaran kang cetha
tumrap pamaca. Pamaragan ing kene digunakake minangka sarana kanggo nggambarake
sawijining paraga.
c. Plot
Plot mujudake unsur fiksi kang wigati. Kenny ngandharake plot minangka lelakon-
lelakon kang diwujudake sajrone cerita kang ora asipat apa anane, amarga pangripta nyusun
lelakon-lelakon iku adhedhasar sebab-akibat (Nurgiyantoro, 2010:113).
Laras karo Kenny, Forster uga ngandharake yen plot iku lelakon-lelakon cerita kang
nduweni sesambungan kausalitas (Nurgiyantoro, 2010:113). Abrams ngandharake yen plot
sawijining karya sastra mujudake struktur lelakon-lelakon, yaiku lelakon iku nduweni piguna
kanggo nuju sawijining efek emosional lan efek artistik tartamtu. Mula, senajan andharan
ngenani plot saka pamawas siji lan sijine ana bedane, nanging sakabehe iku nduweni
punjering pamawas kang padha, yaiku plot iku nduweni sesambungan karo lelakon-lelakon
kang ana sajroning cerita. Wujuding lelakon kang amung adhedhasar urutan wektu durung
bisa diarani plot. Supaya dadi plot, lelakon-lelakon iku kudu diolah lan disisati kanthi cara
kreatif. Saengga asile bisa mujudake karya sastra kang apik lan narik kawigaten.
Adhedhasar urutan wektu, Nurgiyantoro (2010:153) merang plot utawa alur dadi
loro, yaiku alur lurus (progresif) lan alur balik (regresif). Sajrone alur lurus prakara-prakara
kang dumadi digambarake kanthi runtut utawa kronologis, dene alur balik prakara kang
dumadi digambarake kanthi ora runtut.
Anane plot ditemtokake dening telung unsur, yaiku lelakon, konflik lan klimaks.
Semana uga ngenani kualitas lan drajading kawigaten sawijining karya fiksi. Cacahing cerita
sajrone karya fiksi akeh banget, nanging durung mesthi yen ngandhut konflik. Cacahing
konflik uga akeh, nanging amung konflik utama kang bisa diarani klimaks. Wellek &
Warren (1989:285)uga ngandharake yen konflik yaiku samubarang kang asipat dramatik,
luwih nengenake ing bab perang antarane rong kakuwatan kang imbang lan nyiratake anane
tumindak lan piwalesing tumindak.
d. Kelir
Kelir (setting) diarani uga landhesan kang tegese tumuju marang panggonan, wektu,
lan lingkungan sosial panggonan dumadine lelakon kang dicritakake (Abrams sajrone
6
Nurgiyantoro, 2007:216). Nurgiyantoro sajrone bukune uga merang kelir adhedhasar unsur-
unsur pokok, yaiku panggonan, wektu, lan sosial. Kelir panggonan tumuju marang ing
ngendi dumadine lelakon kang dicritakake sajrone karya fiksi. Kelir wektu nduweni
sesambungan karo “kapan” dumadine lelakon kang dumadi sajrone karya fiksi. Kelir sosial
tumuju marang bab-bab kang nduweni sesambungan karo kahanan sosial masyarakat
tartamtu ing panggonan kang dicritakake sajrone karya fiksi. Katelune senajan nuduhake
marang prakara kang beda, nanging kasunyatane sumambungan lan padha-padha
ngaribawani siji marang liyane.
2. Amanat/Nilai Moral
Reriptan sastra saliyane ngandhut nilai estetis, uga ngandhut nilai etik lan saintik.
Mula sajrone reriptan sastra ditemokake sawijine nilai moral kag diwedhar pangripta sajrone
reriptan fiksi iku. Nilai moral sajrone reriptan fiksi umume minangka pandhangane pangripta
ngeneni nilai-nilai kabecikan sajrone urip lan panguripane manungsa.
Nurgiyantoro (2010:321) ngandharake menawa reriptan sastra, fiksi, umume
ngandhut nilai moral sing sesambungan karo budi luhur lan nilai uga norma kamanungsan.
Sifat luhur iku asipat universal. Tegese diyakini lan dipercaya dening manungsa sajagad.
Miturut pamawase Nurgiyantoro uga (2010:323-324), nilai moral sesambungan karo
panguripane manungsa sing diperang dadi telu. Yaiku manungsa karo dhiri pribadhine,
manungsa karo sapadha, lan manungsa karo pengerane. Jinise sesambungane manugsa iku
isih bisa diperang maneh adhedhasar tumindak lan sikepe.
7
BAB II
ANDHARAN
2.1 Gegambaran Naskah Panji Wulung
Crita Panji Wulung sing didadekake sumber dhata sajrone panliten iki yaiku crita
Panji sing diterbitake dening penerbit Balai Pustaka taun 1981. Crita panji iki awujud
tembang macapat kang karakit saka 27 pupuh. Crita Panji Wulung iki dianggit dening Raden
Haji Mukhamad Musa saka Limbangan kanthi irah-irahan Hikayat Panji Wulung. Kaya
cuplikan ing ngisor iki.
Mrih sarkar a kan g makirty a nguni Rade n Panj i ra n Muhamma d Musaing Limbanga n pangulun engarang srat Panji Wulung basa Sund a jinarwa n Jaw i mring Dya n Suryadijay a Bante n Kandhawilu ting mangk e pirembagirakan g par a lid lukitanipu n kinard i
kacar a Surakart a (Dhandhanggula, Pupuh kaping I pada 1)
Saka cuplikan iku cetha menawa crita iki asale saka Sundha kang dijarwakake
menyang basa Jawa gagrag surakartan sawise dirembug bebarengan dening Dyan
Suryadijaya ing Banten Kandhawilut. Dene crita iki dhewe katulis kanthi sengkalan ngarsa
tan ngesthi marni (1806) kaya cuplikan ing ngisor iki:
Titi panulading kalaPanji Wulung Ditya Manis Sura kaping kalih dasa Mrakeh Je sangkaleng warsi ngrasa ta n ngesthi marni pamardawanireng tembun g neng praja Surakarta telenging Karaton Jawimun g ngleluri basa-Jawa kang sanyata (Sinom, Pupuh kaping 27 pada26)Saka cuplikan iku cettha menawa crita Panji Wulung iki ditulis dina Rebo Legi, 20
Sura Wuku Mrekeh Taun Je 1806. Ditulis ing Surakarta minangka punjere pamrentahan
Jawa kanthi tujuwan ngleuri basa minangka perangane budaya Jawa.
Crita Panji Wulung sabanjure kacitak awujud buku wacan nggunakake aksara Jawa
kanthi irah-irahan Panji Wulung-Mangkunegara IV 272 kaca nalika taun 1931 dening
percetakan Landsdrukkerij- Batavia Centrum. Ing kono uga diterangake menawa crita iki
asale saka Sundha banjur kajarwakake menyang basa Jawa dening KGPAA Mangkunegara
(katalog no 1113 progam digitalisasi sastra Jawa ing laman
http://www.sastra.org/katalog/judul%3Fti_id%3D1113, kadeleng 10 November 2015).
8
Sabanjure crita iki kacitak maneh nggunakake aksara latin dening PN Balai Pustaka
taun 1981 minangka Proyrk Penerbitan Buku Sastra Daerah dan Indonesia. Crita Panji
Wulung ing buku iki uga awujud tembang, nanging tembang iku uga kajarwakake menyang
basa Indonesia saben pupuhe. Buku iki sing didadekake sumber dening panliti minangka
obyek panliten.
2.1.1 Ringkesan Crita Panji Wulung
Naskah Panji Wulung iki sacara ringkes nyritakake wiwitane nyritakake ngenani
Ratu ing negara Sokadana kang nresnani garwa selir, Tanjung Sari. Garwa ampeyan liyane
meri lan nyoba nyilakakake kanthi cara mitnah. Ratu Sakonana sing muntab banjur
ndhawuhi patihe yaiku patih Jayengpati saprelu mateni Tanjung Sari. Si Patih ora tega
mateni Tanjung Sari banjur nyingitake ing sawijine desa nganti lair putrane sing sabanjure
diwenehi jeneng Panji Wulung. Panji Wulung bocah sing sregep lan semangat nyinaoni ilmu
batin lan ilmu kanuragan.
Panji Wulung kang dicoba ngangkat pusaka agung dening pamane yaiku Patih
Jayengpati sadurunge dililani budhal lelana. Sawise kasil ngangkat pusaka iku Panji Wulung
lelala dibaturi rong abdi yaiku Ki Janggala Janggali. Ing tengahe alas Panji Wulung kasil
mateni kewan galak sing bakal mangsa dheweke lan abdine.
Rombongane Panji Wulung sing dicegat begal anama Jayapati ing dalan. Sawise
kasoran, begal iku nyerahake dhirine marang Panji. Sabanjure Panji Wulung nemoni
pandhita lan mateni pandhita iku amarga pandhita iku senengane apus-apus lan tumindake
ala. Panji Wulung dicritani abdine ngenani pandhita sing dipateni mau lan pokal gawene.
Panji Wulung uga dicritani sapa sejatine dheweke. Sabanjure dheweke lan abdine nerusake
lelana numpak kapal nuju Patani. Ing dalan dheweke ketemu satriya saka Bugis anama
Daeng Bremani. Kekarone banjur dadi kanca raket. Dheweke kabeh banjur ngabdi setaun ing
Patani, banjur nerusake laku menyang Cempa. Dheweke kabeh banjur ngabdi marang Ki
Jurutani ing Cempa lan asil ngalang-alangi maling sing arep ngrebut bandha donyane Ki
Jurutani.
Panji Wulung lan Daeng Bremani sing sawise nglawan maling iku banjur nuturi
maling sing gelem mretobat. Sabanjure Ki Jurutani rumangsa seneng merga dhaerahe aman
lan subur, saengga dadi reja. Sabanjure Panji Wulung kepengin mlaku-mlaku menyang alas.
Panji Wulung lan Baeng Bremani uga abdine kang mlaku-mlaku menyang alas. Ing
tengah alas dheweke ketemu wong wadon sing dicolong banjur nulungi kanthi mateni wong
sing nyolong lan gajah tumpakane. Wong wadon iku yaiku putri Cempa anama Dyah Ayu
9
Handayaningrat. Panji Wulung lan Dyah Ayu padha ceblok tresna lan dijuk mulih menyang
Ki Jurutani. Ing Cempa digambarake ratune bingung lan kuwatir merga putrane digawa
mlayu abdine dhewe banjur nggawe sayembara gedhe. Akeh wong sing ngupaya kanggo
menangake sayembara iku. Salah sijine yaiku Andakasura. Dheweke nemokake panglima lan
gajah sing wis dipateni Panji Wulung mau banjur diaturke menyang kaprajan. Ratu Cempa
tetep sedhih merga panglima lan gajahe wis ditemokakae nanging putrane isih durung
ketemu. Ki Jurutani sing krungu banjur ngandhani lan ngutus Daeng Bremani lan Ki
Jenggala Jenggali ngirim surat menyang kaprajan. Sawise matur dawa ngenani crita
ketemune putrane, ratu mau seneng banget lan ngutur patihe uga wadya balane supaya
mapag putrane lan calon mantu sing dadi isi sayembarane mau menyang omahe Ki Jurutani.
Sabanjure, Dyah Ayu Handayaningrat ketemu klawan rama ibune. Saise iku Panji
Wulung diwisuda minangka Raja Anom lan dadi garwane putrane uga kanugrahan setengah
negara Cempa. Semono uga Daeng Bremani lan Ki Jenggala Jenggali sing diwenehi hadiyah.
Andakasura sing dikunjara aprep diukum mati merga mis ngapusi, nanging dicegah lan
dibebasake dening Panji Wulung menawa dheweke gelem mertobat. Sawise iku Andakasura
mlayu sakulawargane menyang Giligwesi. Ing kono dheweke nggawe pitnah lan ngomong
menynang Ratu Giligwesi menawa Prabu cempa wis ngina dheweke kanthi nikahake putrane
karo pemudha elek lan bdho. Ratu Giligwesi sing muntab banjur nyiapake wadyabalane lan
nuju Cempa saperlu ngadani perang gedhe.
Sang Dyah Ratna Ayu nganggo busana sing apik banget, ndadekake dheweke tansaya
katon ayu. Panji Wulung, Dyah Ratna Ayu, lan para prajurit budhal menyang Cempa. Sawise
teka ing Cempa, Dyah Ratna Ayu enggal-enggal nemoni sang prabu lan permaisuri. Dyah
Ratna Ayu, lan raden Panji Wulung enggal-enggal sujud marang kekarone. Sang Prabu
seneng banget nyawang Raden Panji Wulung, amarga kekarne nduweni rupa sing persis.
Raden Panji Wulung inng kono diwenehi bageyan kerajaan separo saka kerajaan Cempa.
Panji Wulung banjur madegake istana kanthi aran istana kanoman, dununge ana ing lor pasar
lan pinggir bengawan. Panji Wulung banjur diwisuda dadi Raja Muda.
Sang prabu nduweni tahanan kanthhi jeneng ki Andakasura sing bakal diukum kisas
utawa diukum mati. Weruh kedadeyan kaya mangkono kuwi, Panji Wulung banjur takon
marang sang Prabu, kena ngapa Andakasura diukum mati, Sang Prabu kandha yen
Andakasura wis wani ngapusi prabu kanthi muni yen wis mateni panglima. Weruh
kedadeyan kaya mangkono kuwi, Panji Wulung ngandharake yen deweke kurang sarujuk
marang panemune sang Prabu, ukuman kisas iku minangka ukuman sing ora adil.
Andakasura mung ngapusi wae kok nganti diwenehi ukuman kisas. Pungkasane Andakasura
10
ora sida diukum kisas utawa mati, dheweke mung kon netepi janji yen ora bakal nglakoni
tumindak sing kaya mangkono maneh. Andakasura rumangsa isin lan lara ati, banjur
dheweke minggat saka istana kanthi nggawa anak bojone menyang Gilingwesi
Gilingwesi minangka salah sawijine kerajaan sing dipimpin dening Sri Narendra.
Andakasura ngandharake kabar sing ora sabenere. Dheweke muni yen putri saka kerajaan
Cempa rabi karo wong sing elek rupane, sang prabu nulak Sri Narendra mung kanggo
namapa wong sing elek rupane. Sri Narendra abang kupinge lan panas atine, dheweke ngajak
perang lumawan kerajaan Cempa. Patih kerajaan kanthi jeneng Kyai Patih nyobe
ngleremakae atine, nanging amarga dikira ngalang-alangi dalane kanggo perang lumawan
kerajaan Cempa, Kyai Patih dipateni dening Sri Narendra. Ing kono adhine Kyai Patih
weruh yen kakange dipateni dening Sri Narendra, ing njero batin, dheweke bakal males apa
sing wis dilakoni Sri Narendra marang kangmase.
Kerajaan Cempa weruh yen bakal ana perang lumawan kerajaan Gilingwesi. Sang
Prabu enggal-enggal nyeluk Panji Wulung saperlu ngrembuk masalah iki. Sang prabu
masrahake paparangan iki marang Panji Wulung. Panji Wulung sarata para prajurite budhal
perang. Ing papn dununge paparangan kono para prajurit saka Gilingwesi wis akeh sing
ditumpes dening prajurit Cempa. Sang Narendra bingung weruh para prajurite sing isih
slamet padha mlayu golek keslametan. Pungkasane sang Narendra ditumpes dening Sang
Harya Sudarma, adhine kyai Patih sig sadurunge wis dipateni dening sang Narendra
Panji Wulung sing weruh kedadeyan kuwi banjur nyeluk Harya Sudarma. Harya
Sudarma ditakoni kena ngapa dheweke mateni rajane dhewe. Harya Sudarma kandha blaka
ngenani apa sing wis dialami lan apa sing dadi lelandhesan dheweke mateni sang Narendra.
Apa sing diandharake dening Harya Sudarma disarujuki karo para prajurit saka Gilingwesi
sing isih selamet. Harya Sudarma lan para prajurit Gilingwesi banjur ngabdi marang Panji
Wulung. Kabeh mau banjur digawa bali dening Panji Wulung menyang kerajaane.
Satekane ing Cempa, Panji Wulung nyritakake sakabehe kedadeyan sing wis dialami
nalika erang, ora lali uga ngenani Harya Sudarma. Panji Wulung banjur nyuwun marang
sang Prabu supaya bisa ngangkat Harya Sudarma dadi raja ing Gilingwesi. Sang Prabbu ora
nuruti kekarepane Panji Wulung, merga sang prabu duruung ngert kepriye solah bawane
Harya Sudarma. Saengga sadurunge dadi raja, Harya Sudarma diangkat dadi patih
Gilingwesi.
Harya Sudarma dilantik dadi patih ing Gilingwesi kanthi aran Ki Suraludira.
Suraludira saen bengi tansah nemoni sang prabu Anom (Panji Wulung) sapaerlu golek ilmu
kepriye carane mimpin negara kanthi becik. Sang Prabu Anom (Panji Wulung) tansah aweh
11
pitutur lan menehi cara kepriye carane mimpin negara kanthi becik. Harya Sudarma wis
suwe ana ing Cempa, dheweke sarta prajurit-prajurit saka Gilingwesi banjur pamit yen arep
bali menyang negarane.
Sang Prabu Anom senajan saiki urip mulya nanging batine tansah keronta-ronta. Ing
swijinening wengi, dheweke nangis, sang Dyah Ayu banjur tuwuh pitakon marang prabu
Anom, apa sing njalari dheweke tansah sungkawa. Sang Prabu Anom kandha yen dheweke
kapang marang wong tuwane sakloron. Dheweke wis suwe ora tau kepethuk karo wong
tuawane. Dheweke ora weruh kepriye wong tuwane saiki, isih gesang apa ora. Sang Parbu
Anom nanjur ngomong marang Dyah Ayu yen dheweke bakal ngutus wong kanggo ngirim
layang kanggo wong tuwane ing Sokadana. Prabu Anom ngutus ki Jenggala lan Demang
Ngurawan saperlu budhal menyang Sokadana. Kekarone nuruti apa sing dikarepake dening
sang prabu Anom.
Ing Sorandaka, Sang Patih tansah nelangssa batine amarga kelingan anake sing lagi
lunga merantau. Sabendina dheweke tansah ndonga marang Hyang Widdi supaya anake
tansah diwenehi keslametan. Merga welas asihe Sang Hyang suksma mairang sang Patih,
sang Nyai Patih ngandhut maneh. Anake lanang diwenehi jeneng Panji Pamekas. Weruh
kedadeyan iki, sang Prabu sing ora nduwe turun kepengin ngangkat Panji Pamekas supaya
dadi anake. Sang Prabu nyoba ngomong marang sang patih, lan sang patih lila yen anake
diangkat dening sang Prabu. Sang prabu rasa sayange gedhe banget marang Panji Pamekas
apa wae sing dikarepake dituruti. Weruh kedaeyan iki, sang patih ngadhep marang sang
prabu saperlu mbahas ngenani apa sig wis dilakoni sang prabu marang Panji Pamekas. Ki
Patih kandha yen ora samestine yen Panji Pamekas kepengin apa wae iku dituruti, mengko
bakal ndadekake Panji Pamekas nalika dadi raja bakal dadi raja sing senengane nggugu
karepe dhewe. Sang prabu sadahar yen sasuwene iki sing dilakoni salah. Sang Prabu banjur
menehi Panji Pamekas guru-guru supaya bisa mulangake kepriye sopan-santun lan bebudene
para Raja sing becik. Panji Pamekas saiki adi bocah sing ngerti marang kahanan.
Sang patih isih tansah kelingan marang anake, Panji Wulung. Dheweke sesambatan
marang bojone. Nalika sang patih lan bojone lagi omong-omongan, ki Jenggala lan Demang
Ngurawan teka ana ing Sokadana. Sang patih nyetitekna sapa tamu sing lagi wae teka.
Weruh yen sing teka ki Jenggala sang patih banjur takon endi momonganmu? Ki Jenggala
kanda yen saiki Panji Wulung wis dadi raja anom ing kerajaan Cempa. Ki jenggala lan
Demang Ngurawan masrahake apa sing dadi titipan Panji Wulung. Weruh kahanane anake
sing saiki isih seger waras, ki patih rumangsa seneng banget. Saben wemhi Ki Jenggala
nyritakake ngenani kepriye lakune Panji Wulung nganti tumekane saiki. Ki Jenggala ing
12
kerajaan Sokadana suwene wis rong ulan, ki Jenggala lan Demang Ngurawan nyuwun pamit.
Ki Patih banjur nitipake layang kanggo Panji Wulung lumantar ki Jenggala lan Demang
Ngurawan.
Ki Jenggala lan Demang Ngurawan teka ing Cempa. Panji Wulung sing bingug
ngenteni utusane kasebut banjur nemoni kekarone. Nakoni kena ngapa ora enggal bali? Panji
Wulung sawise kuwi banju ngongkon kekarone supaya enggal istirahat. Wenine ki Jenggala
diutus nyritakake apa sing wis dialami sasuwene ana ing Sorandaka. Ki Jenggala nyritakake
sakabehane. Panji Wulung banjur pengen weruh marang adhine, Panji Pamekas. Esuke Raja
Anom Lan Dyah Ayu ngadhep marang sang prabu. Sang Prabu menehi weling-weling
marang anake wadon, kepriye carane ngaldeni bojo sing becik. Dyah Ayu manut apa
dhawuhe ramane. Sang Prabu pungkasane kapundhut dening gusti. Prabu Anom banjur
diutus kanggo mimpin kerajaan Cempa. Negara Cempa tansaya makmur nalika dipimpin
dening prabu Anom.
Prabu anom ngutus punggawane kanggo ngaturake layang memyang kerajaan Sokadana. Isi
surat kasebut ngenani kabar yen ramanda prabu Cempa wis kapundhut dening Gusti, lan
saiki Panji Wulung diangkat dadi raja. Raja Sorandaka seneng banget, banjur ngutus bales
layang kasebut, isineni ngenani kabar yen wulan ngarep bakal sowan menyang Cempa.
Nalika iku prabu Sokadana budhal menyang papan pertapan. Dheweke weruh Niken
Tunjung Sari, dheweke nalika weruh kaget banet amarga Tunjung Sari durung mati. Sang
patih banjur nyritakake kedadeyan kawuri, yen sejatine Niken Tunjung Sari ora salah. Sang
Prabu rumangsa dosa, banjur Niken Tunjung Sari digawa bali menyang keraton, dene
permaisurine sing wis mitnah Niken tunjung Sari diukum. Niken Tunjung Sari diangkat dadi
permaisuri. Sang Prabu Dewakiswara banjur ngirim Niken Tunjung Sari menyang kerajaan
Cempa saperlu nemoni anake, Panji Wulung.
Cerita sabanjure yaiku nalika Prabu Sorandaka arep lengser, dheweke bingung milih
calon. Panji Wulung nyalonake Panji Pamekas supaya dadi raja. Andakasura weruh
kedadeyan kasebut ora trima, dheweke kepenginn ngalahake Panji Wulung. Andakasura
nyoba ngasut kyai patih, nanging kyai patih ora bisa kena godha. Andakasura banjur
nyedhaki Nyai patih lan muni yen sing sejatine pantes dadi raja yaiku Kyai Patih. Nyai Patih
kenek omongan kasebut banjur njaluk marang bojone supaya gelem maju dadi prabu. Kyai
Patih lan Andakasura banjur nyuap para pawongan an ing istana supaya gelem ngrewangi
ngalahake Panji Wulung. Niat alane mau konangan. Kyai Patih diukum kanthi cara diakon
minggat metu saka kerajaan, dene Andakasura dipateni kanthi cara awake dikethok-ketho,
13
lan sirahe diencepake ana ing tumbak, banjur diseleh ana ing prapatan. Iki kabeh kanggo
conto yen ana wong wani ngapusi marang Raja, bakal kaya Andakasura nasibe.
Crita Panji Wulung kaya kang wis disebutake ing ndhuwur, karakit saka 27 pupuh.
Jlentrehane kaya mangkene:
1. Pupuh Dhandhanggula, isine ngenani dhata singkat naskah Panji wulung lan orientasi
crita, yaiku gegambarane Ratu ing negara Sokadana kang nresnani garwa selir, Tanjung
Sari. Garwa ampeyan liyane meri lan nyoba nyilakakake kanthi cara mitnah. Ratu
Sakonana sing muntab banjur ndhawuhi patihe yaiku patih Jayengpati saprelu mateni
Tanjung Sari.
2. Pupuh Asmarandana, isine ngenani si Patih ora tega mateni Tanjung Sari banjur
nyingitake ing sawijine desa nganti lair putrane sing sabanjure diwenehi jeneng Panji
Wulung. Panji Wulung bocah sing sregep lan semangat nyinaoni ilmu batin lan ilmu
kanuragan.
3. Pupuh Sinom, isine ngenani Panji Wulung kang dicoba ngangkat pusaka agung dening
pamane yaiku Patih Jayengpati sadurunge dililani budhal lelana. Sawise kasil ngangkat
pusaka iku Panji Wulung lelala dibaturi rong abdi yaiku Ki Janggala Janggali. Ing
tengahe alas Panji Wulung kasil mateni kewan galak sing bakal mangsa dheweke lan
abdine.
4. Pupuh Pangkur, isine nggambarake rombongane Panji Wulung sing dicegat begal anama
Jayapati ing dalan. Sawise kasoran, begal iku nyerahake dhirine marang Panji. Sabanjure
Panji Wulung nemoni pandhita lan mateni pandhita iku amarga pandhita iku senengane
apus-apus lan tumindake ala.
5. Pupuh Kinanthi, isine nggambarake Panji Wulung sing dicritani abdine ngenani
pandhita sing dipateni mau lan pokal gawene. Panji Wulung uga dicritani sapa sejatine
dheweke. Sabanjure dheweke lan abdine nerusake lelana numpak kapal nuju Patani. Ing
dalan dheweke ketemu satriya saka Bugis anama Daeng Bremani. Kekarone banjur dadi
kanca raket. Dheweke kabeh banjur ngabdi setaun ing Patani, banjur nerusake laku
menyang Cempa. Dheweke kabeh banjur ngabdi marang Ki Jurutani ing Cempa lan asil
ngalang-alangi maling sing arep ngrebut bandha donyane Ki Jurutani.
6. Pupuh Mijil, isine nyritakake Panji Wulung lan Daeng Bremani sing sawise nglawan
maling iku banjur nuturi maling sing gelem mretobat. Sabanjure Ki Jurutani rumangsa
seneng merga dhaerahe aman lan subur, saengga dadi reja. Sabanjure Panji Wulung
kepengin mlaku-mlaku menyang alas.
14
7. Pupuh Asmarandana, isine ngenani Panji Wulung lan Baeng Bremani uga abdine kang
mlaku-mlaku menyang alas. Ing tengah alas dheweke ketemu wong wadon sing
dicolong banjur nulungi kanthi mateni wong sing nyolong lan gajah tumpakane. Wong
wadon iku yaiku putri Cempa anama Dyah Ayu Handayaningrat. Panji Wulung lan
Dyah Ayu padha ceblok tresna lan dijuk mulih menyang Ki Jurutani. Ing Cempa
digambarake ratune bingung lan kuwatir merga putrane digawa mlayu abdine dhewe
banjur nggawe sayembara gedhe. Akeh wong sing ngupaya kanggo menangake
sayembara iku. Salah sijine yaiku Andakasura. Dheweke nemokake panglima lan gajah
sing wis dipateni Panji Wulung mau banjur diaturke menyang kaprajan. Ratu Cempa
tetep sedhih merga panglima lan gajahe wis ditemokakae nanging putrane isih durung
ketemu.
8. Pupuh Sinom, Ki Jurutani sing krungu banjur ngandhani lan ngutus Daeng Bremani lan
Ki Jenggala Jenggali ngirim surat menyang kaprajan. Sawise matur dawa ngenani crita
ketemune putrane, ratu mau seneng banget lan ngutur patihe uga wadya balane supaya
mapag putrane lan calon mantu sing dadi isi sayembarane mau menyang omahe Ki
Jurutani.
9. Pupuh Dhandhanggula, isine nyritakake ketemune Dyah Ayu Handayaningrat klawan
rama ibune. Saise iku Panji Wulung diwisuda minangka Raja Anom lan dadi garwane
putrane uga kanugrahan setengah negara Cempa. Semono uga Daeng Bremani lan Ki
Jenggala Jenggali sing diwenehi hadiyah. Andakasura sing dikunjara aprep diukum mati
merga mis ngapusi, nanging dicegah lan dibebasake dening Panji Wulung menawa
dheweke gelem mertobat. Sawise iku Andakasura mlayu sakulawargane menyang
Giligwesi. Ing kono dheweke nggawe pitnah lan ngomong menynang Ratu Giligwesi
menawa Prabu cempa wis ngina dheweke kanthi nikahake putrane karo pemudha elek
lan bdho. Ratu Giligwesi sing muntab banjur nyiapake wadyabalane lan nuju Cempa
saperlu ngadani perang gedhe.
10. Pupuh Durma, pupuh iki nyritakake nalika Panji Wulung budhal perang lumawan raja
saka Gilingwesi. Perang iki dimenangake dening Panji Wulung. Raja Gilingwesi
dipateni dening Harya Sudarma adhine kyai patih sing males dhendham amarga kakange
sing ora nduweni dosa apa-apa dipateni dening sang prabu Gilingwesi.
11. Pupuh Kinanthi, pupuh iki nyritakake nganani Panji Wulung lan para prajurit Gilingwesi
sing kalah mau pinuju marang kerajaan Cempa. Ing kene Panji Wulung crita marang
ramane ngenani sapa Harya Sudarma kasebut. Panji Wulung nyuwun marang ramane
supaya ngangkat Harya Sudarma dadi raja ing Gilingwesi. Sang prabu ora bisa nuruti
15
kekarepane Panji Wulung, dadi raja dudu erkara sing gampang. Pungkasane Harya
Sudarma dilantik dadi patih ana ing Gilingwesi.
12. Pupuh Asmaradana, pupuh iki nyritakake nalika Harya Sudarma dilantik dadi patih ing
kerajaan Gilingwesi. Harya Sudarma diwenehi jeneng patih Suraludira. Sawise dilantik,
Panji Wulung matur yen saiki wis sayahe Harya Sudarma bali menyang Gilingwesi.
Sadurunge bali, Panji Wulung aweh pitutur marang Harya Sudarma kepriye carane dadi
pemimpin sing becik.
13. Pupuh Sinom, pupuh iki nyritakake nalika sawise Harya Sudarama bali menyaang
Gilingwesi, prabu Anom utawa Panji Wulung ngutus punggawane kanggo ngundang ki
Jurutani menyang kerajaane, kabeh kulawargane ki Jurutani diundang lan disuguhi
suguhan sing maneka werna. Iki kabeh kanggo atur panuwune Panji Wulung marang ki
Jjurutani sakulawarga sing wis kersa ngopeni dheweke. Sawijining dina, prabu Anom
rumangsa sedhih, sisihane, Dyah Ayu ora tega nyawang kahanane prabu Anom, banjur
ditakoni apa sing njalari Prabu Anom taah sedhih. Prabu Anom kandha yen dheweke
kapang banget marang rama lan biyunge ing Sorandaka. Prabu Anom banjur nguts ki
Jenggala lan Demang Ngurawan kanggo nyampekake layang kanggo rama lan biyunge
ing Sorandaka.
14. Pupuh Dhandhanggula pupuh iki ngandharake ngenani kahanan ing Sorandaka, sang
patih Sorandaka sing ora liya ramane prabu Anom nduweni putra maneh kanthi jeneng
Panji Pamekas, nanging Panji Pamekas diangkat anak dening Prabu Sorandaka. Nalika
sang patih lagi omong-omongan karo permaisuri, ki Jenggala teka kanthi tetangisan
weruh sang Patih. Sang Patih sing weruh Ki Jenggala teka, banjur takon endi
momongane (Panji Wulung). Ki Jenggala ngandharake yen dheweke sowan menyang
Sorandaka saerlu menehake surat saka prabu Anom sing isine ngenani kepriye kahanane
Prabu Anom ing Cempa. Ki Jenggala wis ana ing Sorandaka suwene rong wulan, banjur
pamitan mulih. Sang patih nitipake layang walesan kanggo prabu Anom.
15. Pupuh Megatruh, pupuh iki ngandharake cerita ngenani prabu Anom ing Cempa ngarep-
arep ki Jenggala lan Demang Ngurawan supaya enggal bali. Ki Jenggala lan Demang
Ngurawan teka ing kerajaan Cempa. Prabu Anom seneng banget. Ki Jenggala ngaturake
layang walesan saka patih Sorandaka. Esuke Dyah Ayu ditimbali dening sang Prabu, ing
kono Dyah ayu diwenehi wejangan ngenani kepriye tata carane wong wadon ngladeni
bojone.
16. Pupuh Kinanthi, pupuh iki ngandharake ngenani prabu Cempa ngangkat Panji Wulung
dadi prabu ana ing Cempa. Kabeh punggawa kerajaan nyarujuki. Panji Wulung
16
diwenehi ali-ali dening sang prabu sing minangka simbul kekuasaan raja Cempa. Sawise
iku, sang prabu kapundhut dening Gusti.
17. Pupuh Asmarandana, pupuh iki isine ngenani pelantikan Panji Wulung utawa prabu
Anom dadi Prabu ing kerajaan Cempa. Panji Wulung banjur ngutus mantrine saperlu
ngirim layang menyang kerajaan Sorandaka sing isine ngeneni kabar yen prabu Cempa
wis kapundhut dening Gusti. Pupuh iki uga ngandharake ngenani larah-larahane Niken
Tunjung Sari bisa ali menyang kerajaan Sorandaka.
18. Pupuh Dhandhanggula, pupuh iki nyritakake ngenani piwales kanggo permaisuri patih
Sorandaka sing wis kasil mitenah Niken Tunjung Sari. Pupuh iki uga nyritakake ngenani
kedadyena nalika Niken Tunjung Sari dikirim menyang kerajaan Cempa Saperlu nemoni
anake, Panji Wulung.
19. Pupuh Pucung, pupuh iki nyritakake nalika Sang Prabu arep budhal menyang negara
Sokadana amarga wis ana setengah sasi Sang Prabu lan permaisurine ana ing negeri
Campa. Sadurungu budhal menyang negara Sokadana, sang Prabu nyritakake nalika
dheweke mbiyen sinau ngenani tata negara lan kemakmuran nanging durung rampung
anggene sinau dheweke wis kesusu dadi pengelana. Sawise Sang Prabu crita ngenani
jaman cilikane, dheweke banjur pamit arep bali menyang negarane kanthi diiringi
prajurit kang nunggang jaran ing barisan ngarep dhewe lan diiringi para perwirane.
20. Pupuh Asmaradana, pupuh iki nyritakake perjalanane Raja Campa lan Patih Sokadana
menyang negara Campa. Sadurunge layar, para rombongan leren dhisik lan ngedhekake
tenda banjur ngunekake gamelan dadi swasanane dadi rame lan tambah akrab. Sawise
leren, para rombongan banjur numpak prahu kanggo nyebrang lan Sang Prabu bingung
kepriye carane nyambut rombongan kae mau amarga tekane dadakan. Pungkasane Si
Pamekas diangkat dadi Pangeran Adipati. Sawise diangkat dadi Pangeran Adipati,
dheweke diutus Ramanda kanggo nyusul Raja Campa ing pinggir pantai. Sawise
Ketemu karo rombongan, Pangeran Adipati lan rombongan banjur menyang istana
kanggo nemoni Ramanda. Sawise nemoni Ramanda lan ngadakake pesta penyambutan,
Ramanda banjur dhawuh marang Raja Campa ngenani sapa sing bakal dadi Raja ing
Sokadana amarga dheweke wis sepuh. Raja Campa banjur isih bingung mangsuli
amarga dheweke durung nduweni calon. Sawise mikir pirang-pirang dina, Raja Campa
nduweni usulan yen sing pantes dadi raja ing Sokadana yaiku Pangeran Adipati
Pamekas.
21. Pupuh Sinom, pupuh iki nyritakake nalika Ramanda nobatake Adipati Pamekas kanggo
dadi raja ing negara Sokadana lan nunjuk Adipati Jayabrata kanggo dadi pendhampinge
17
Adipati Pamekas amarga Jayabrata nduweni kecakapan kang apik nalika dheweke dadi
pejabat kerajaan. Adipati Pamekas banjur ganti jeneng dadi Maharaja Dewabrata.
22. Pupuh Kinanthi, Pupuh iki nyritakake ngenani kewicaksanaane Prabu Campa, dheweke
menengi wejangan kanggo Maharaja Dewabrata. Maharaja Dewabrata ora lali
ngucapake matur nuwun kanggo Prabu Campa. Sadurunge Prabu Campa mbalik
menyang negarane, dheweke ora lali menyang gunung Biku pamit marang bapak ibune
yen dheweke arep balik menyang negarane. Saliyane iku, pupuh iki uga nyritakake
pemberontakane Andakasura kang ora demen marang marang Prabu Campa,
Andakasura banjur mengaruhi Kyai Patih nanging Kyai Patih isih durung kepengaruh
karo Andakasura.
23. Pupuh Pangkur, Pupuh iki nyritakake ngenani usahane Andakasura kanggo mengaruhi
kyai Patih nanging kyai patih panggah ora bisa dipengaruhi karo Andakasura.
Andakasura ora ilang akal dheweke banjur mengaruhi Nyahi Patih. Andakasura
mengaruhi Nyai Patih kanthi cara menehi omongan yen sing cocok dadi raja ing campa
yaiku Kyai Patih. Nyai Patih banjur kepengaruh karo Andakasura, dheweke ndhesek
Kyai Patih kanggo maju nglawan raja, yen Kyai Patih ora gelem dheweke luwih becik
mati.
24. Pupuh Durma, Pupuh iki nyritakake ngenani Patih Andakasura lan Kyai Patih kang
nyuap para petinggi kerajaan supaya gelem mbantu dheweke kanggo ngalahake Panji
Wulung. Nalika Panji Wulung arep sandhar menyang negarane, dheweke kaget amarga
pasukan Andakasura lan Kyai Patih wis nyegat dheweke. Nalika pasukane Panji Wulung
arep nyerang pasukane Andakasura, ana pitung kapal kang nyedhaki dheweke pranyata
pasukane Gilingwesi siap mbantu Panji Wulung. Pungkasane pasukan saka Andakasura
lan Kyai Patih kalah klawan pasukan saka Gilingwesi.
25. Pupuh Dhandhanggula, Sang Prabu nyeluk para tumenggung, hulubalang,
demang, ngabei saka bala tentara Campa kang wis dikalahake kanggo kumpul lan
mbahas ngenani perang kang wis diliwati. Panji Wulung ora ngerti kena ngapa kok isa
dadi perang antarane dheweke lan Kyai Patih amarga Kyai patih iku dhewe minangka
wong kang dihurmati ing negara Campa. Permaisuri sedhung banget amarga Kyai Patih
bisa nglakoni tumindak kang kaya mengkana amarga Kyai Patih iku dhewe minangka
pamane. Panji Wulung banjur mrintahake para prajurit lan mantri kanggo nggoleki
jasade Andakasura lan Kyai Patih.
26. Pupuh Maskumambang, Pupuh iki nyritakake kahanan sawise Gilingwesi bali menyang
negarane, pupuh iki nyritakake kahanane Kyai Patih lan Andakasura kang isih urip. Kyai
18
Patih lan Andakasura ndhelik ing tengah alas, kalorone kaya kewan kang kalmbine
compang camping. Ana salah sawiji warga kang nemokake Kyai Patih lan Andakasura,
warga kasebut banjur lapor menyang petinggi desa. Sawise lapor menyang petinggi
desa, kabeh warga banjur menyang alas kasebut kanggo nangkep Kyai Patih lan
Andakasura, sawise ketanggep kalorone diarak menyang bale kota kanggo diserahake
menyang Raja Cempa.
27. Pupuh Sinom, Pupuh iki nyritakake ngenani Kyai Patih kang diwenehi ampunan marang
Raja, Kyai Patih mung dicopot saka kedudukane lan mung dadi masyarakat biyasa. Raja
malah bakal menehi dhuwit wulanan kanggo urip Kyai Patih. Kyai Patih banjur janji
marang raja yen dheweke ora bakal ngianati negarane. Andakasura banjur dikum mati,
dheweke dipateni kanthi cara awake diiris-iris lan sirahe ditancepake ing tombak lan
tombak kasebut dideleh menyang perempatan supaya dadi panginget kanggo sapa wae
supaya ora ngianati kerajaane. Sawise kuwi, petinggi desa lan wargane kang nangkep
Kyai Patih lan Andakasura diwenehi hadiyah kang arupa koin emas. Kerajaan Campa
saya suwe saya makmur, akeh nahkoda saka negara liya teka menyang negara Campa
amarga ing negara Campa dheweke ngrasa aman.
2.2 Struktur Crita Panji Wulung
Sistem religi yaiku unsur-unsur religi kang bisa mangun sawijine sistem religi.
Sistem yaiku antara dunya utawa urip lan akhirat utawa mati.
2.2.1 Tema
Tema sajrone serat iki diperang dadi loro, yaiku tema kaprawiran lan kawicaksanan. Andharane ana ing ngisor iki.2.2.1.1 Kaprawiran
Kaprawiran yaiku rasa kepahlawanan sing diduweni saben pawongan kanggo mbela negara. Salah sawijine Wujud kaprawiran iki dituduhake dening Panji Wulung. Wujud kaprawiran kasebut bisa dideleng ing cuplikan ngisor iki
Narpa mudha alon aturireng ramaKadanga jawatadiInggih bedhatiyaDedamel sabawanaKawula tan nedya mirisKalangkung sukaSang prabu Gilingwesi (Durma, pupuh 10 pada 2)Cuplikan ing ndhuwur nuduhake kepriye jiwa kaprawiran sing ana sjrone serat Panji
Wulung. Jiwa kaprawiran sing diduweni dening Panji Wulung kaya ing cuplikan ing nduwur
19
yaiku rasa pantang mundur, senajan alangane kaya ngapa wae, dheweke siap maju perang lumawan kerajaan Gilingwesi.
2.2.1.2 Kawicaksanan
Crita iki nyritakake kawicaksanan Panji Wulung minangka raja ing negara Campa. Panji Wulung kang dihurmati wong liya amarga kawicaksanane marang masalah-masalah kang diadhepi, salah sawiji tuladhane yaiku nalika dheweke ngadhepi masalah ngenani Kyai Patih lan Andakasura. Kyai Patih minangka paklik saka Dewi Kumala (bojone Panji Wulung) kang kepengaruh karo hasutane Andakasura, kalorone ngianati Panji Wulung kanthi cara nyerang Panji Wulung nanging panji wulung menehi sepura kalorone nanging kalorone uga ora luput karo ukuman. Para mantri kang ngianati negarane uga diwenehi ukuman kang sepadan.
Para mantri telukan den iring maksih rinekseng samarga binongkoka n gegamaneing tyas samya piduhung langkung merang saurut margi mangkana lampahirajr o pura wus rawu hlajeng manjing dhatulay asri narendra kanthe n asta lan kang rayi praptaning prabayasa (Dhandhanggula, pupuh 24, pada 13, kaca 370
2.2.2 Paraga lan pamaragan
Paraga lan pamaragan sajrone serat Panji Wulung bisa kaya ing andharan ngisor iki1. Panji Wulung, Panji Wulung minangka wong kang wicaksana, andhap asor lan
hurmat marang sapa wae uga ora sombong.,Kala timur akepara klumar-klumurnglemer lelingsemansareng jumeneng narpatiteka cucud kapencut lagu ing Campa (pucung, pupuh 19, pada 8, kaca 320-321)
Rikating duta lumaris kerid gya katur sang nata narendr a nimbali age mring sagung para nayaka angrembag praptanira paran pakurmatanipunratu mudha binathara (pucung, pupuh 19, pada 13, kaca 321)
2. Andakasura. Andakasura minangka wong kang licik, amarga dheweke gelem mengaruhi wong kang atine suci kaya Kyai Pati kanggo ngolehi apa kang dadi
20
kepenginane, salah sawijine manas-manasi Nyai Pati supaya gelem mbujuk Kyai Pati kanggo dadi raja lan nggulingake Panji Wulung.
Praptaning wisma antaralet saari gya marek nyai patih sarwi karuna umaturdhu h nyai kula eramraka tuwan kyai lurah teka cubluk ta n nggega atur prayoganrimah ngenger ing pengarit (Pangkur, pupuh 23, pada 2)
3. Kyai Patih. Kyai Patih minangka wong setya marang Panji Wulung lan dheweke didadekake suri tauladan ing negarane nanging amarga Nyai Wulung gampang dihasut dening Andakasura. Kyai Patih banjur ora tega marang bojone, pungkasane dheweke kepengaruh karo Andakasura lan wani nglawan rajane.
Patih mangu-manguning tyasrangu-rangu wungu re h kang ta n yekt i nanging sandeyaning kayu nrumangsa ta n kuwawaangembari kesantikanireng prabu yen anon mularing garwamadeg suraning panggalih (Pangkur, pupuh 23, pada 16)
4. Nyai Patih. Nyai Patih minangka wong kang gampang banget dihasut amarga mung diiming-imingi babagan kang endah dheweke banjur ngianati negarane
Nyi patih daha t tya s renawantun e dya h miyarsa atu r gampil rinasa sangsaya wimbu hkapengin awibawaneng jr o pura pinarak rinatu-ratu sinunggun sinungga-sunggasagung pra parekan cethi (Pangkur, pupuh 23, pada 7)
5. Permaisuri. Permaisuri minangka wong kang ramah lan santu marang sapa wae. Kabukti nalika Gilingwesi pamit bali menyang negarane, dheweke banjur muji Gilingwesi lan ngarep-ngarep supaya Gilingwesi ora cepet-cepet mulin=h menyang negarane
Prameswari mesem lingira ris sumawana pra kadangetek a kasesa kondu rmbo k den sranti ing sawetawis mangsa gek saben warsapu n kakang tetem ulan para sadherek Cemp amupun g mangk e wonte n jalarane ugi
21
prayogi radi lama (Dhandhanggula, Pupuh 25, pada 30).6. Prabu Gilingwesi. Giliwengsi minangka paraga kang nepati janji marang janji kang wis diucapake.
Jeng paduk a angestrenana kewala mring wadya Gilingwesikawula kang nangga inggih karya punika mapant a sampun ubanggi dhuk saking wismabadhe rerempo n juri t (Durma, pupuh 24, pada 22, kaca 362)
7. Adipati Pamekas. Adipati Pamekas minangka paraga kang nduweni rasa matur nuwun kanggo wong kang wis mbantu dheweke.
Datan antara kaeksi panganjuring wadya Cempa kady a narmada ilinedaledeg kang bala kuswa kapraban diwangkara mangkara-kara ngunguwung (Asmaradana, pupuh 20, pada 19)
8. Ki Jenggala Jenggali
Ki Jenggala Jenggali minangka abdine Panji Wulung. Dheweke digambarake minangka
paraga sing setya tuhu marang bendarane. Senajan kekarone wedi ngadhepi bebaya, nanging
dheweke isa dadi pamong tumrape bendharane.
9. Tanjung Sari
Tanjung Sari minangka paraga ibune Panji Wulung. Wateke yaiku nresnani putrane.
10. Patih Jayapati
Patih Jayengpati minangka patih negara Sokadana. Patih iki nduweni jiwa kesatriya.
Saliyane iku dheweke ndueni pamikir sing dawa.
11. Jayeng Pati
Jayeng Pati digambarake minangka prampok, nanging sawise ngrampok Panji Wulung
banjur dheweke tobat lan dadi abdine sing setya.
12. Ki Juru Tani
22
Ki Juru Tani minangka paraga sing ngramut lan dadi bendarane Panji Wulung nalika
manggon ing Cempa. Dheweke minangka bendara sing isa ngemog abdine.
13. Pendheta
Pandhita neng kene digambarake minangka paraga sing tumindake ala. Pandita nanging isih
kagodha karo donya.
2.2.3 Alur
Alur Maju
2.2.4 Setting
2.3 Nilai kang Kinandhut sajrone Crita Panji Wulung
1. Sakabehane tumindak iku ora kena grusa-grusu, kudu dipikir kanthi jero.Saben manungsa mesthi nduweni pepinginan dhewe-dhewe. Kaya sing dialami
dening Panji Wulung. Nalika dheweke weruh kepriye pangurbanane Harya Sudarma saperlu mbrantas Raja Gilingwesi sing tamak, Panji Wulung kepengin enggal-enggal ngangkat Harya Sudarma dadi ratu ing Gilingwesi. Panji Wulung nyuwun marang ramane supaya enggal-enggal ngangkat Harya Sudarma dadi Ratu. Ramane oraa bisa nuruti kekarepane Panji Wulung, sabab kabeh kuwi kudu dipikir kanthi jero, ora kena grusa-grusu. Mengko yen grusa-grusu banjur nemoni masalah ing tembe mburi, ora kena dibalekake menyang wiwitan, buktine ana ing cuplikan ngisor iki.
Kang rama ngendika arumSarehne dhingin kakiNora gampang karya rajaKudu pinikir kang slesihBok ing wuri gawe susahAja dumeh sira asih (Kinanthi, pupuh 11 pada 42)
2. Dadi pemimpin kudu adil lan wicaksanaDadi pemimpin dudu barang sing gampang. Dadi pemimpin iku kudu adil lan
wicaksana supaya bisa nuntun para masyarakate ing dalan sing bener, lan tansah adoh saka alangan. Pemimpin sing adil lan wicaksana bakal bisa mujudake negara sing aman, tentrem, adoh saka cecongkrahan. Kabukti ing cuplikan iki.
Lare wong mengku negariLamun adil paramariaAlus lulus pamengkuneDumadi karta kan praja
23
Yen ambek siya-siyaSayekti akarya kisruhResusuh dumunuh prapta (Asmaradana, pupuh 12, pada 14)
3. Urip iku kudu tansah prihatin, ora kena nuruti sakabehane panjaluk, amarga bakal ndadekake kita mbesuk dadi manungsa sing tamak.
Manungsa urip ing ndonya iki ora kena sakarepe dhewe. Urip iku kudu sawang sinawang supaya tuwuh rasa prihatin. Manungsa sing uripe wiwit cilik tansah diuja marang cumlerete bandha donya, mbesok ing tembe bakal ndadekake manungsa sing tamak. Mula saka iku, wiwit cilik kudu dibiyasakake urip sing prihatin.
Pan wwantuning pamudha punikiYen winilet ing pangela-elaLalu limut budayaneTan wande tembenipunBadhe ngangge kersa pribadiTan titi tilar caraCarane tumuwuhUgungan agung binaktaTanpa krama renaning pribadi pinrihNgemangi tibeng nistha (Dhandhanggula, pupuh 14 pada 6)
4. Wanita iku kudu bisa ngladeni bojone kanthi becik, kaya ngapa dhuwure titahe, tetep kudu ngabekti marang sisihane.
Wanita kaya ngapaa dhuwure titahe, yen wis nduwe bojo kudu tansah wajib ngabekti marang bojone. Wanita kudu manut marang apa sing dikarepake dening bojone. Wanita ora kena ngomong nyentak marang bojone, kabeh mau kudu dilakoni kanthi laku sing alus. Senajan dhuwura kaya ngapa derajade wanita kasebut, tunduk marang bojo minangka kuwajiban utamane wanita marang bojo. Kaya cuplikan ing gisor iki.
Ora kena ngendelken sutaning ratuKudu mantep anetepiIng sacara-caranipunWong minengki marang lakiDen awas marang tetekon (Megatruh, pupuh 15 pada 23)
5. Rasa Tanggung Jawab.Manungsa nalika nglakoni tumindak kudu mikirake untung lan rugine, kita kudu
nduweni rasa tanggung jawab marang apa kang wis dilakoni, ora kaya Andakasura sing isih isa-isane kabur nalika dikepung warga amarga dheweke wedi karo ukuan kang bakal diwenehake dheweke dening raja Campa.
Ki Andakasur a sumedya ngoncati nging sampun kinepangmlayuwa yekt i binandhil dady a amegeg kewala (Maskumambang, pupuh 26, pada 14,)
24
6. Kudu ikhlas lan welas asih marang liyanPatih nulya pinaringan pisalin busana adisri nata alon ngandika wruhanira pama n patih kalungguhanmu patih samengko manira pundhut mardikaa kewalaingsun kang peparing pancisri narendra nolih maring Surengpatya (Sinom, pupuh 27, pada 13)
7. TegesDadi wong iku kudu teges, ngukum wong kang salah. Andakasura diukum
mati amarga dheweke mangaribawani Kyai Patih kang atine suci kanggo nglawan raja mula dheweke pantes diukum mati
Kaliwat nggonmu duraka ngajak ala wong kang becik binuju k balela prajatu r praptaning ndo n ngoncati tete p mun g weh bilahi mengko sira kena ngukumpati neng pangadilan dadya tontonaning janmikang mangkno saka karsanta priyangga (Sinom, pupuh 27, pada 17)
25
BAB III
PANUTUP
3.1 Dudutan
Serat Panji minangka wujud salah sawijine reriptan sastra jawa ngandhut nilai-nilai
sing bisa dadi sarana piwulangan lan panggulawenthah ing aspek mental kepemimpinan
manungsa. Nilai-nilai kasebut dituduhake dening parag Panji Wulung sing tansah dadi
pemimpin sing adil, wicaksana, setya, lan ngurmati marang wong tuwane. Nilai-nilai
kepemimpinan Panji Wulung dadi tata uger norma lan adat nalika urip ing bebrayan saengga
nuwuhake rasa tentrem nalika sesambungan kaliyan Pangeran lan manungsa liyane.
3.2 Pamrayoga
Reriptan sastra saliyane ngandhut nilai estetik, uga ngandhut nilai etik lan saintik.
Kaya reriptan Tantu Panggelaran iki. Kita bisa nuladha apa kang dikarepake panulis sajrone
ngripta reriptan iku. Isen-isene bisa kita selarasake karo kahanan sing ana ing bebrayan
jaman saiki.
26
KAPUSTAKAN
Aminuddin, 2011. Pengantar Apresiasi Karya Sastra. Bandung: Sinar Baru Algensindo.
Endraswara, Suwardi. 2011. Metodologi Penelitian Sastra: Epistemologi, Model, Teori, dan Aplikasi. Yogyakarta: Caps.
Kesuma, Dharma, at. al. 2012. Pendidikan Karakter. Bandung: Rosda Karya
Nurgiyantoro, Burhan. 2010. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gajah Mada University Press.
Poerbatjaaka, 1957. Kapustakan Jawi. Jakarta: Djambatan
Purnama, Bambang, 2012. Kesusastaan Sastra Jawa pesisiran. Surabaya: Bintang.
Suwarni. 2013. Sastra Jawa Pertengahan. Surabaya: Perwira Media Nusantara.
Staton, Robert, 2012. Teori Fiksi (diindonesiakake dening Sugihastuti lan Rossy Abi Al Irsyad). Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Zoetmulder. 1994. Kalangwan: Sastra Jawa Kuno Selayang Pandang. Jakarta: Djambatan
http://www.sastra.org/katalog/judul%3Fti_id%3D1113, kadeleng 10 November 2015
27