cahmbanjar

i

PATHOKAN PEDHALANGAN GAGRAG BANYUMAS

PERINGATAN ! ebook ini dipergunakan untuk keperluan non komersial

sebagai upaya pelestarian budaya wayang Hak Cipta ada pada Penulis/Pengarang, Penerbit

cahmbanjar

ii

DAFTAR ISI

1. BAB VIII : PURWAKA.................................................................................................. 1

2. BAB II : SEJARAH MEKARIPUN SENI PEDHALANGAN BANYUMAS ............. 3

1. Umum ................................................................................................... 4

2. Sejarah mekaripun Seni Pedhalangan ing Indonesia ............................... 4

3. Sejarah mekaripun Seni Pedhalangan Gagrag Banyumas ........................ 8

3. BAB III : KAWRUHING DHALANG ........................................................................ 13

1. Lenggah-lenggahing pralebdanipun para dhalang .................................. 13

2. Sanguning dhalang .................................................................................. 14

3. Cacadipun dhalang .................................................................................. 17

4. Tata kramaning pakeliran ...................................................................... 18

5. Pangertosan-pangertosan ....................................................................... 26

6. Simpingan ringgit lan pangrakiting panggung sarta gangsa .................... 30

7. Sarasilahing ringgit ............................................................................... 36

a. Pepenget .......................................................................................... 36

b. Nabi Adam lan Dewi Kawa ............................................................. 36

c. Para Dewa (Wiwit Hyang Nurcahya) ............................................... 39

d. Sarasilah wiwit Hyang Tunggal dalah putra wayah .......................... 41

e. Sarasilah Maespati (Wiwit Hyang Ismaya lan saterusipun) .............. 45

f. Dewi Pujawati/Dewi Setyawati (tedhak trah Hyang lsmaya).............. 47

g Lokapala (Wiwit Bathara Sambo lan saterusipun).............................. 48

h. Ngalengkadiraja ................................................................................ 50

i. Cempala utawi Atasangin ................................................................. 52

j. Wiratha (Wiwit Bathara Wisnu durnugi Dewi Untari) ...................... 55

k. Awu-awu (Plasajenar) ...................................................................... 58

1. Benggala, Magada, Ayodya lan Dwarawati ...................................... 59

m. Leluhuripun Pandhawa (Kempalipun dharah Bathara Brama kaliyan

Bathara Wisnu) ................................................................................. 64

n. Pandhawa lan Kurawa (Wiwit Bagawan Abiyasa dumugi putra wayah) 66

4. BAB IV : WEWATON CAKING PAKELIRAN .......................................................... 69

cahmbanjar

iii

1. Pambuka utawi Purwaka ........................................................................... 69

2. Manggung utawi Talu ............................................................................... 69

3. Jejeran Kapisan (Ing salebeting Pathet 6) .................................................. 70

4. Ginem ....................................................................................................... 70

5. Paseban Jawi ............................................................................................ 71

6. Budhalan .................................................................................................. 71

7. Adegan Singgetan .................................................................................... 71

8. Adegan Sabrang (Adegan Pathet kalih) ..................................................... 71

9. Gara-gara (Ing salebeting pathet 9)............................................................ 71

10. Adegan Pratapan (Pandhita lan Bambangan) ........................................... 72

11. Adegan Sintren (Adegan pathet 9 kaping 10 kalih) ................................. 72

12 Adegan Manyura (Ing salebeting pathet manyura) ................................... 72

13. Adegan Manyuri .................................................................................... 72

14. Tayungan (Perang brubuh) ..................................................................... 72

15. Adegan pungkasan ................................................................................. 72

5. BAB V : KANDHA LAN CARIYOS ......................................................................... 74

1. Kandha kombangan................................................................................. 74

2. Kandha Janturan tumrap Jejer Kapisan Negari Ngastina ........................ 74

3. Kandha Janturan tumrap Jejer Kapisan Sri Bathara Kresna ing Negari

Dwarawati............................................................................................... 77

4. Kandha Janturan tumrap Jejer Kapisan Bathara Guru ing Kahyangan

Junggring Salaka .................................................................................... 80

5. Kandha panyandraning Nata Lenggah siniwaka ..................................... 80

6. Kandha salebeting jejer Ratu Manggih rembag pakewed ....................... 81

7. Kandha salebeting jejer badhe katamuan ................................................. 81

8. Kandha majenging tamu mawi Gendhing ................................................ 81

9. Kandha badhe kondur angedhaton ......................................................... 81

10. Kandha badhe kondur ngadhaton tumrap Kahyangan ............................ 82

11. Kandha gapuran .................................................................................... 82

12. Kandha adegan ing kadhaton ................................................................. 83

13. Kandha kondur angedhaton, gapuran, kadhatonan, sanggar palanggata

kasanggit utawi kagedhongaken ............................................................ 83

14. Kandha paseban njawi ........................................................................... 84

15. Budhalan ............................................................................................... 84

cahmbanjar

iv

16. Kandha panyandraning ringgit turangga ................................................ 85

17. Kandha tumrap Sri Kresna kondur hangedhaton lajeng badhe mabur ..... 86

18. Kandha wayang duka ............................................................................ 86

19. Kandha candraning ringgit, tumrap ringgit badhe asilih warna ............... 86

20. Kandha kangge adegan II (Adegan Sanrangan) ....................................... 87

21. Kandha badhe Gara-gara ....................................................................... 87

22. Kandha janturan: Gara-gara ................................................................... 87

23. Kandha bakda: Gara-gara ...................................................................... 90

24. Kandha janturan pratapan Sapta Harga .................................................... 91

25. Kandha adegan ing tengah wana ............................................................ 92

26. Kandha tumrap ringgit trenyuh .............................................................. 92

27. Kandha candraning ringgit tumrap R. Harjunanedya hanglepasaken

jemparing ................................................................................................ 92

28. Kandha candraning ringgit tumrap R. Gathutkaca badhe mahawan gegana 93

29. Kandha candraning ringgit R. Werkudara nedya lumaksana ................... 94

30. Kandha tumrap ringgit pinarwasa ing paprangan .................................... 96

6. BAB VI : SULUKAN ................................................................................................... 99

a. Sulukan pathet nem Ageng/nem wetah ginanipun kangge nyuluki jejeran

kapisan ................................................................................................... 99

b. Sulukan pathet nem jugag, ginanipun kangge sabadhenipun wigatosing

pawewakan ............................................................................................. 99

c. Sulukan sendhon plencung kangge nyuluki sarampunging pasewakan .... 100

d. Irim-irim kangge nyuluki manawi badhe wonten tamu ing salebetipun

jejeran .................................................................................................... 101

e. Sinom Kloloran kangge nyuluki manawi wonten tamu utawi paseban jawi 101

f. Asmaradana kangge nyuluki ngondangi wadya ...................................... 102

g. Pangkur kangge nyuluki tengara budhalan . ............................................ 103

h. Pangkur dhendha kangge nyuluki Sri-Kresna ndirgantara lan sesaminipun,

larasipun miring ..................................................................................... 103

i. Cakepan pangkur dhendha ...................................................................... 104

j. Sulukan kloloran jugag kangge nyuluki sade- derengipun perang ........... 104

k. Cakepan sanes lagu sami (Abimanyu/Samba) ......................................... 104

l. Ada-ada Greget saut nem ....................................................................... 104

m. Plencung kangge nyuluki bibar perang sapisan ....................................... 105

cahmbanjar

v

n. Pathet nem jugag kangge nyuluki sabadhenipun adegan kaping kalih ..... 105

o. Mijil Sulastri kangge nyuluki sadhengah pathet (Adegan putri) .............. 106

p. Tangisan kangge sadhengah pathet larasipun 14 miring .......................... 106

q. Kloloran kangge nyuluki sabibaring perang sapisan sabadhenipun gara-

gara ........................................................................................................ 106

r. Kloloran jugag ....................................................................................... 107

s. Ada-ada nyorog barang tandha pathet nem sampun rampung laras miring 107

t. Sulukan pathet sanga wantah/Agung ...................................................... 107

u. Ada-ada greget saut (Kangge nyuluki sabibaring nyandra gara-gara) ...... 108

v.1 Sulukan Pathet Sanga Jugag ................................................................ 108

v.2 Sinom Grandel Slendro Pathet 9 .......................................................... 108

v.3 Sendhon Jangkep Slendro Pathet 9 ...................................................... 109

v.4 Ada-ada Greget Saut Wana .................................................................. 109

v.5 Ada-ada Greget Saut Watak 5 .............................................................. 110

v.6 Sendhon Jugag Swasana Suka ............................................................. 110

v.7 Pathet 9 Jugag (Adegan 9 kaping kalih) ................................................ 110

v.8 Ada-ada Greget Saut Watak 10, (Ngraga Sukma) ................................ 111

v.9 Greget Saut Dancer lima ...................................................................... 111

v.10 Greget Saut Sendhalan ......................................................................... 111

v.11 Sulukan Pathet 9 kangge nyuluki sasuwuking gendhing adegan pandhita 111

w. Pathet Manyura Wantah ...................................................................... 112

w.1 Pathet Manyura Ageng ........................................................................ 113

x. Ada-ada Greget Saut Manyura ............................................................. 113

x.1. Ada-ada Greget Saut Jugag................................................................... 114

y. Sastrodatan Manyuri Ageng ................................................................ 114

z. Gagak Ngurak Manyuri ....................................................................... 114

z.1 Pathet Manyura Wantah/Ageng ........................................................... 114

7. BAB VII : GENDHING-GENDHING BAKU PAKELIRAN......................................... 117

I. Purwaka utawi pambuka ......................................................................... 117

II. Manggung utawi Talu ............................................................................ 117

III. Pathet 6 .................................................................................................. 117

IV. Pathet 9 .................................................................................................. 118

V. Pathet Manyura ...................................................................................... 118

cahmbanjar

vi

8. BAB VIII : WEWATONING SABETAN ....................................................................... 120

a. Sabetan ..................................................................................................... 120

b. Cepengan ................................................................................................. 120

c. Tanceban .................................................................................................. 121

d. Bedholan .................................................................................................. 124

e. Solah-bawa ............................................................................................... 124

f. Sabetan perang .......................................................................................... 126

g. Panyelehing ringgit ................................................................................... 129

9. BAB IX : WEWATONING DHODHOGAN LAN KEPRAKAN ................................. 131

1. Dhodhogan ............................................................................................. 131

2. Keprakan ................................................................................................ 131

3. Sasmitaning dhodhogan turnrap gendhing .............................................. 132

10. BAB X : PENUTUP.................................................................................................... 134

cahmbanjar

1

BAB I

PURWAKA

Bab "Pedhalangan Gagrag Banyumas" sajatosipun sampun dangu dados rembag ing

kalanganing bebrayan pewayangan. Namung kemawon ing kanyatanipun punapa ingkang dipun

wastani "Pedhalangan gagrag Banyumas" punika mboten gampil kaandharaken kanthi pratitis. Ing

kalanganing para sedherek ingkang asal saking njawi rangkah Banyumas, nanging ugi kalebet

sedherek Banyumas piyambak kathah ingkang sami gadhah panganggep bilih ingkang sinebat

"Pedhalangan Gagrag Banyumas" punika mboten sanes inggih Pedhalangan Gagrag Surakarta utawi

Ngayogyakarta ingkang kawewahan Bawor tuwin lagu Kembang Lepang saha gendhing-gendhing

Banyumasan sanesipun. Malah para seniman dhalang Banyumas piyambak ugi sami dereng

gumolong pamanggihipun ing bab pangertosan Pedhalangan Gagrag Banyumas wau.

Ingggih awit saking kawontenan ingkang makaten wau ingkang lajeng nuwuhaken ada-ada

ngawontenaken parepatan Koordinasi GANASIDI sakukuban tilas karesidhenan Banyumas,

manggen wonten ing pandhapi kawedanan Bukateja nalika tanggal 21 April 1979, kanthi jejering

rembag "Tumuju dhateng manunggaling Pedhalangan Gagrag Banyumas". Salah satunggaling

putusaning parepatan inggih punika sami rumojong badhe sesarengan ngimpun "Pathokan

Pedhalangan Wayang Purwa Gagrag Banyumas". Panitya lajeng kadhapuk ingkang jangkepipun

kasebat "Panitya Pangimpun Pathokan Pedhalangan Wayang Purwa Gagrag Banyumas". Wondene

pratelan nama-namanipun ingkang sami tumut ngimpun saged kawaos ing lampiraning naskah

punika.

Sesampunipun tumindak kirang langkung setahun sarana ngawontenaen parepatan jangkep

ingkang rambah kaping sekawan saha rapat-rapat ingkang dipun ayahi dening para dhalang tuwin

para paranpara pamonging pawayangan Banyumas, ingkang kapantha-pantha miturut babagan

garapanipun piyambak-piyambak, wasana saged kasembadan mujudaken naskah "Pathokan

Pedhalangan Gagrag Banyumas" punika.

"Pathokan Pedhalangan Gagrag Banyumas" punika tamtunipun dereng jangkep, punapa malih

yen kaanggep sampurna tamtu dereng paja-paja sanget. Pramila taksih perlu dipun jangkepi sarana

andharan warni-warni ingkang perlu kasumurupan dening para dhalang Banyumas. Kajawi punika

ancasing pandhapukipun naskah punika taksih winates sanget, inggih punika namung badhe suka

sarana mamrih manunggaling Pedhalangan Gagrag Banyumas kanthi ngimpun pathokan-pathokan

ingkang kawawas sami tumrap cak-cakaning pakeliran gagrag Banyumas. Bakuning isinipun

naskah punika kawrat wonten ing Bab IV inggih punika bab "Wewaton caking pakeliran".

Wondene ingkang kapacak ing bab-bab sanesipun arupi samukawis andharan ingkang perlu

cahmbanjar

2

kasumurupan dening para dhalang, kadosta Bab II ngewrat Sejarah mekaripun pedhalangan gagrag

Banyumas ingkang tundhonipun suka seserepan bab asal-usuling seni pedhalangan ing laladan

Banyumas. Bab V dumugi Bab IX ngewrat katrangan warni-warni minangka jangkeping kawruh

bab pakeliran.

Pathokan punika kajawi minangka sarana mamrih manunggaling pedhalangan gagrag

Banyumas ugi kaangkah sageda kangge tuntunaning para dhalang Banyumas supados saged

nindakaken cak-cakaning pakeliran miturut cara ingkang baku. Kanthi mekaten para dhalang wau

lajeng saged mangertos saestu ing bab Pedhalangan Gagrag Banyumas tuwin leregipun lajeng sami

saged nggelaraken Pedhalangan Gagrag Banyumas kanthi gumathok.

Ing nginggil sampun kaandharaken bilih naskah punika taksih dereng paja-paja jangkep utawi

sampurna. Pramila taksih kedah dipun jangkepi. Miturut rancangan, naskah-naskah "Pathokan

Pedhalangan Gagrag Banyumas" jilid II ugi badhe enggal kagarap, semanten ugi jilid III tuwin

salajengipun, ingkang ngewrat seserepan maneka warni. minangka jangkeping isinipun naskah

"Pathokan Pedhalangan Gagrag Banyumas" jilid I punika.

cahmbanjar

3

SEJARAH MEKARIPUN SENI PEDHALANGAN. BANYUMASAN

1. Umum

2. Sejarah mekaripun Seni Pewayangan ing Indonesia:

a. Jaman Dyah Balitung

b. Jaman Prabu Darmawangsa

c. Jaman Prabu Airlangga

d. Jaman Kediri

e. Jaman Majapahit

f. Jaman Demak

g. Jaman Pajang

h. Jaman Mataram Islam

i. Jaman Plered

3. Sejarah mekaripun Seni Pedhalangan Gagrag Banyumas

cahmbanjar

4

BAB II

SEJARAH MEKARIPUN SENI PEDHALANGAN BANYUMASAN

1. Umum

Saderengipun angadani ndhapuk Pathokan Pedhalangan Gagrag lianyumas, wonten

prayoginipun bilih langkung rumiyin nalusur riwayat latah-larahipun tuwin tuwuh ngrembakanipun

Seni Pedhalangan ing tlatah Banyumas. Prekawis punika wigatos sanget amrih saged netepaken

kawontenan salugunipun Pedhalangan Banyumas, kados ingkang kasrambah samangke punika.

Mekar ngrembakanipun seni pedhalangan ing tlatah Banyumas estunipun mboten uwal saking

tuwuh saha ngrembakanipun seni pedhalangan ingkang sipatipun mratah ing saindhenging tlatah

Indonesia.

Sarehning prabot utawi tetilaran serat-serat minangka tandha yektinipun tuwuhing seni

pedhalangan ing tlatah Banyumas radi rekaos anggenipun angupados, pramila radi rekaos ugi

anggenipun badhe netepaken riwayat tuwuhipun sarta ngrembakanipun. Awit saking punika

paripaksa pancadan saking "teori" pangothak-athik sarta pangentha-entha adhedhasar golonging

rembagipun para empu pedhalangan Banyumas, kados taksih perlu kataliti malih kayektinipun.

Cundhuk kaliyan atur sakawit, ingkang badhe dipun cakaken inggih punika :

a. Naliti sejarah tuwuhing Seni Pewayangan ingkang nyakup sadayanipun ing saindhenging

tlatah Indonesia, kanthi migunakaken prabot-prabot methik saking babon utawi sumber

ingkang taksih kasrambah;

b. Pandugi-dugi sejarah larah-larahipun sarta tuwuhing Seni Pedhalangan ing tlatah Banyumas,

ingkang alandhesan prabot-prabot kasebat ing nginggil.

2. Sejarah mekaripun Seni Pewayangan ing Indonesia

Kados ingkang sampun katur ing nginggil sejarah mekaripun Seni Pedhalangan Gagrag

Banyumas mboten saged uwal saking sejarah pangrembakanipun Seni Pedhalangan ing

saindhenging Indonesia. Mila saderengipun katur mekaripun Seni Pedhalangan Gagrag Banyumas,

ing bagian punika badhe katur langkung rumiyin sejarah tuwuh tuwin mekaripun Seni Pewayangan

ing Indonesia miturut prabot-prabot utawi tetilaran serat-serat sarana babon utawi sumber ingkang

taksih sumrambah, urut jamanipun inggih punika:

a. Jaman Dyah Balitung (898-910 M)

Kasebat bilih ing jamanipun Dyah Balitung, nata binathara ing praja Mataram Hindu,

Serat Ramayana abasa Sansekerta ingkang asalipun saking India saged kaimpun saha

kaserat mawi basa Jawi Kina utawi Basa Kawi.

cahmbanjar

5

b. Jaman Prabu Darmawangsa (991-1016 M).

Ing jamanipun Prabu Darmawangsa punika Serat Mahabharata ingkang asalipun wonten

18 parwa saged karakit mawi basa Jawi Kina dados 9 parwa.

c. Jaman Prabu Airlangga (1019-1042 M).

Jaman Airlangga punika wonten cihna mekar lan ngrembakanipun kasusastran Jawi

Kina, inggih punika dumadosipun Serat Arjunawiwaha ingkang karakit dening Mpu Kanwa

kala taun 1030.

d. Jaman Kediri (1042-1222 M)

Nata Kediri ingkang asmanipun sambet rapet kaliyan ngrembakanipun kasusastran

inggih punika Prabu Jayabaya (1135-1157). Inggih ing jamanipun Sri Jayabaya punika

pujangga Mpu Sedah ngrakit Serat Bharatayudha, ingkang salajengipun dipun rampungaken

dening Mpu Panuluh. Serat Hariwangsa punapa dene Serat Gathutkacasraya ugi yasanipun

Mpu Panuluh.

Malah-malah miturut gotekipun Serat Centhini, inggih Sri Jayabaya punika ingkang ada-

ada dhawuh damel gambar "wayang purwa" cinorek ing rontal wiwit saking gambaripun

Sanghyang Jagadnata dumugi Bambang Parikenan. Dipun sebat "wayang" jalaran wujud

ingkang badhe ginatra sampun ical, nanging lajeng kaentha-entha ing salebeting batos

ngantos nuwuhaken wewayangan ingkang cetha; kasebat "purwa" jalaran ingkang dipun

anggit nama samukawis ingkang sampun lalu mangsa.

e. Jaman Majapahit (1293-1528 M)

Taksih miturut gotekipun Serat Centhini, ing jaman awal Majapahit wewayangan ringgit

purwa dipun gambar mawi kertas Jawi, mawi dipun wewahi perangan-peranganing

pangangge. Kaleresan sanget dene ing jaman Majapahit akhir wonten putra nata ingkang

prigel sanget anyungging ngantos kawentar asma Raden Sungging Prabangkara. Dening

ingkang rama kadhawuhan nyungging praboting ringgit. Warni ingkang dipun pigunakaken

dipun cundhukaken kaliyan wujud saha tataran sarta pari-polahing ringgit. Sugengipun

Raden Sungging Prabangkara punika wonten ing sakiwa tengenipun taun 1380.

f. Jaman Demak (1500-1550 M)

Duk bedhahipun Majapahit ringgit beber Prabangkara dipun boyong dhateng Demak.

Raos sengsem dhateng karawitan tuwin pagelaran ringgit ingkang rujak sentul kaliyan

anggering agami Islam nuwuhaken penggalihan anyar menggahing gambar ringgit, inggih

punika mbucal wujud wewangunaning manungsa. Makaten penggalihanipun Sultan Syah

Alam Akbar I (Raden Patah) ingkang dipun sengkuyung dening para wali.

Ringgit purwa beber lajeng dipun ewahi, kadamel mawi wacucal maesa ingkang dipun

tipisaken. Dhasar warni pethak kadamel saking iladrening glepung balung, dene pangangge

cahmbanjar

6

dipun cet mawi mangsi. Wanda methok kadamel miring, mawi tangan radi panjang kadamel

saking irisaning wacucal, lajeng dipun gapit saha dipun simping. Ingkang damel tatananing

panyimping Sunan Bonang. Dene Sunan Prawata mewahi cacahing ringgit wujud raseksa

tuwin rewanda saha ngasta sawetawis balunganing lampahan. Liman tuwin prampogan

wewahan saking Raden Patah. Panyengkuyungipun Sunan Kalijaga rupi kelir, nggantos

kajeng panyimping mawi witing pisang, blencong, kothak tuwin kekayon utawi gunungan.

Sunan Kudus, dhalang ingkang moncer piyambak ing antawising para wali menawi

grengsenging pagelaran. Kajawi nglestarekaken suluk ugi kawewahan greget saut tuwin

ada-ada. Dene gangsa tetep slendro.

Sultan Trenggana ingkang mboten kirang-kirang pamarsudinipun trumrap

kamajenganing ringgit amrih mindhak sae saha mathis. Mripat, lesan tuwin talinganing

ringgit dipun bedhah. Salajengipun nalika Susuhunan Ratutunggal nyulihi Sultan

Trenggana, panjenenganipun nganggit ringgit sarana ngirangi panjang saha inggiling ringgit.

Mripat kadamel liyepan tuwin, thelengan, lan inggih ing jaman punika wiwitipun ringgit

mawi rada jene. Ringgitipun Susuhunan Ratutunggal punika kawentar nama Kidang

Kencana. Kajawi ringgit purwa Susuhunan Ratutunggal ugi yasa ringgit gedhog

salampahanipun ingkang manawi kagelaraken kairing gangsa pelog. Pagelaran ringgit

gedhog namung dipun adani wonten ing salebeting kraton, dene tumrap bebrayan njawi

Sunan Bonang nganggit ringgit Damarwulan.

g. Jaman Pajang (1568-1586 M)

Tandha kas ingkang tuwuh wiwit jaman Pajang inggih punika wiwitipun ringgit purwa

punapa dene ringgit gedhog dipun tatah mlebet mawi dhekok-dhekok. Ingkang winastan

pakem saking ringgit kekalih punika ugi wewah kathah. mBok bilih saking pakaryanipun,

pujangga kraton Pajang Tumenggung Sujanapura. Pambudidaya mbangun wujuding ringgit

purwa antawisipun nyundhukaken panganggening para paraga kaliyan wandanipun. Ratu

ngagem makutha utawi topongan; para satriya rambutipun dipun tata sae, mawi praba, mawi

sinjang utawi mawi clana.

Taksih wonten salebeting jaman Pajang Sunan Kudus ngadani ringgit golek saking

kajeng, dene Sunan Kalijaga ngadani ringgit topeng mendhet saking lampahan ringgit

gedhog, inggih punika cariyos Panji. Topeng ingkang kadamel sawatawis kathah, kadosta

topeng putri, Panji nem, Panji sepuh, Gunungsari, Prabu Klana, Andaga, Bugisan, Penthul,

Tembem lan sapanunggilanipun.

h. Jaman Mataram Islam

1) Jaman Panembahan Senapati (1582-1601 M)

cahmbanjar

7

Wonten tigang prakawis ingkang prayogi dipun pengeti inggih punika: rambuting

ringgit dipun tatah mawi pathokan saya nengah sangsaya alus; ringgit gedhog

kawewahan ngangge dhuwung; cacahing ringgit wewah bangsaning peksi tuwin kewan

kewanan.

2) Jaman Sultan Agung Anyakrawati (1601-1613 M)

Ringgit Kidang Mas utawi Kidang Kencana yasan Susuhun Ratutunggal jaman

Sultan Syah Alam Akbar III, dening Sultan Agung Anyakrawati kadhawuhan

nginggilaken saha manjangaken sakedhik. Menggah pathokanipun kapendhet sepalih

saking pidakaning ringgit. Dene ewah-ewahan ingkang mirunggan ing jaman punika,

ringgit purwa punapa dene gedhog mawi bau saha tangan trap-trapan. Kajawi misah,

tanganing ringgit ugi mawi cempurit. Ingkang pikantuk kawigatosan mirunggan inggih

punika Arjuna ingkang sinebat Kyai Jimat. Wewahan sanesipun wujud sawatawis

senjata arupi panah, dhuwung lan sapanunggilanipun. Kanjeng Sultan ugi karsa misuda

dhalang negari. Dene ingkang kapiji satunggaling dhalang saking Kedhu ingkang kala

samanten panci kalebet dhalang ingkang moncer piyambak tumraping pedhalangan

ringgit purwa punapa dene ringgit gedhog. Sasampunipun ewah-ewahan tumrap ringgit

Kidang Kencana rampung, Kanjeng Sultan karsa nganggit ringgit anyar minangka

sangkala memet wujud raseksa ramping kathah tingkah polahipun, winastan raseksa

Panyareng, ingkang ing padintenan kawentar nama Cakil, mengku sangkala: Nembah

gaman buta tunggal

3) Jaman Sri Sultan Agung Anyakrakusuma (1613-1645 M)

Ing jaman punika polaning ringgit karancang mekaten: Ubarampe tuwin

panganggening ringgit jaler estri dipun tatah. Ringgit lanyapan mripatipun dipun

krowek, dene ingkang ruruh sarta amripat bikakan ugi dipun krowek saha dipun kuris.

Mripat makaten punika ingkang sinebat kedhondhongan. Kajawi ingkang punika tumrap

satunggal-satunggaling ringgit dipun damelaken wanda rangkep warni-warni. Ringgit

ingkang anggadhahi wanda kathah piyambak inggih punika Arjuna, nanging ingkang

wigati piyambak kasebat wanda Mangu.

Sasampunipun sedaya rancangan kagarap rampung lajeng dipun pengeti mawi

sangkalah memet wujud raseksa arambut abrit ngore mengajeng kathih mawi jalu kalih

kados kuku. Raseksa punika sinebat Buta Prapatan, nanging ing satengahing bebrayan

kasebat Buta Rambutgeni, ingkang mengku sangkalan; Jalubuta tinata sang.

i. Jaman Plered (1645-1677 M)

cahmbanjar

8

Jaman Plered punika jamanipun Susuhunan Amangkurat Tegalarum, ingkang nalika

wonten kraman Trunajaya kaseser linggar saking praja kadherekaken para sentana tuwin

abdidalem dhalang Ki Lebdajiwa dumugi ing tlatah Banyumas. Kala-kala manawi pinuju

lerem Ki Lebdajiwa kepareng ngringgit. Sareng anggenipun jengkar dumugi laladan

sawetan Ajibarang, Susuhunan Amangkurat seda lajeng dipun sarekaken wonten ing

Tegalarum: Rehning ing laladan Plered taksih kathah reresah, mila Ki Lebdajiwa wangsul

dhateng dhusunipun ing Kedhu saha nerasaken anggenipun ndhalang.

3. Sejarah mekaripun Seni Pedhalangan Gagrag Banyumas

Ing ngajeng sampun katur riwayat tuwuh saha ngrembakanipun Seni Pewayangan ing

saindhenging Indonesia, wiwit jaman Dyah Balitung dumugi jaman sapunika. Purwaka sampun

mahyakaken bilih nemtokaken sejarah ngrembakanipun seni pewayangan saha seni pedhalangan

tlatah Banyumas ugi mboten gampil, awit prabot-prabot tuwin katrangan ingkang saged kaangge

dhasar utawi sumbering panalusur tumrap seni pewayangan punapa dene seni pedhalangan ing

tlatah Banyumas ugi langka sanget.

Mila saking punika sarujuking rembag lajeng mendhet prabot ingkang saperangan ageng wujud

seserepaning para Mpu Pedhalangan Banyumasan ingkang taksih sumrambah minangka bibit ing

panalusur kenginga kangge gegaran netepaken sejarah ngrembakanipun Pedhalangan Gagrag

Banyumas.

Bakunipun, Seni Pedhalangan Gagrag Banyumas punika tuwuh saking sumber Seni

Pewayangan Indonesia, ingkang ngrembakanipun kados ingkang sampun katur ing ngajeng. Ewa

mekaten taksih perlu dipun telusur wiwit kala punapa Seni Pedhalangan Gagrag Banyumas punika

mandhiri pribadi, uwal saking lajeripun.

Menawi sejarah tlatah Banyumas kita taliti, saged dipun kinten-kinten bilih salah satunggaling

leluhur utawi cikal bakalipun warga Banyumas punika satunggaling satriya saking Majapahit, asma

Raden Baribin putra mantunipun Prabu Siliwangi ing Pejajaran, ingkang mangkenipu nilar praja

Pejajaran lajeng tetep lenggah ing tlatah Banyumas sarta nerahaken para bupati ing tlatah

Banyumas.

Alelandhesan katrangan kasebat nginggil, mbokmanawi wonten mencokipun kapendhet dados

ancer-ancer wiwitipun seni pewayangan mlebet sarta ngrembaka ing tlatah Banyumas. Malah

mbokmanawi kathah emperipun bilih seni pedhalangan punika mbebet ing tlata Banyumas lumantar

tiyang-tiyang agami Hindhu saking Majapahit inkang sami sumingkir amargi kadhesek dening

ngrembakanipun agami Islam. Mlebetipun tiyang-tiyang agami Hindhu Majapahit dhateng

Banyumas punika kinten-kinten nasak rerangkening tlatah pareden redi Lawu, redi

Merapi/Merbabu, Sindoro/Sumbing, pareden Dieng, Rogo jembangan tuwin redi Slamet bablas

cahmbanjar

9

mangilen. Sasampunipun mlebet ing tlatah Banyumas, mbokmanawi ugi sumebar nglangkungi

lengkeh lengkehipun lepen Serayu.

Ing jaman Kasultanan Demak, tiyang tiyang Islam ugi mlebet dhateng tlatah Banyumas perlu

mencaraken agami Islam kanthi anglangkung margi punika. mBoten mokal bilih anggenipun

mencaraken agami Islam ugi ngginakaken seni pewayangan tuwin pedhalangan. Wusananip seni

pewayangan ingkang sampun dipun wiwiti kala jaman Hindu wewah malih dening dayaning agami

Islam, salajengipun cawuh manunggal sarta daya-dinayan kaliyan anasir kabudayan ingkang

sampun sumrambah ing kalanganing bebrayan Banyumas.

Tilas saha tetalesipun punapa ingkang nembe kemawon katur ing nginggil dumugining jaman

samangke taksih kraos wonten ing seni pedhalangan gagrag Banyumas-Purbalinggan. Ingkang

melok sanget inggih punika ingg cakepan-cakepan janturan punapa dene sulukan ingkang taksih

kangge saha sumrambah dumugi samangke ing Pakeliran Gagrag Banyumas, langkung-langkung

ing tlatah pareden tuwin lengkehing lepen Serayu kados ingkang sampun katur ing ngajeng. Mila

saking punika ingkang makaten wau lajeng kawentar minangka Pedhalangan Gagrag Banyumas

Lor Gunung (Redi Kendeng), ingkang pakeliranipun dumugi samangke tetep ngginakaken basa

Banyumas deles.

Serenipun Kasultanan Demak dhateng Pajang nuwuhaken ewah-ewahan sawatawis ing bab

sejarah ngrembakanipun seni pedhalangan Gagrag Banyumas. Kala semanten tlatah Banyumas

kalebet wewengkon kasultanan Pajang. Tandha yekti bilih Banyumas kalebet wewengkon Pajang,

inggih punika tiwasipun Bupati Wirasaba Wargautama saking dhawuhipun Sultan Pajang nalika

Bupati Wargautama nembe kemawon ngaturaken bulu bekti dhateng kraton Pajang. Ingkang wigati

tumrap tuwuh saha ngrembakanipun Seni Pedhalangan Gagrag Banyumas ing Jaman Pajang, inggih

punika wiwit lumebetipun basa Jawi "Wetanan", ingkang tumrap para sedherek Banyumas dipun

sebat "Basa Bandhek". Sawatawis tiyang mastani bilih tembung "bandhek" punika satunggiling

kereta basa ingkang kadhapuk dados tembung camboran tugel, saking tetembungan "basaning

gandhek", jalaran ingkang nyebar basa punika para gandhek, inggih punika para duta utawi utusan

saking Pajang. Nanging kanyatanipun basa bandhek punika nembe saged ngrembaka saestu kanthi

rancag sarta jembar tebanipun, ugi ing jagading pewayangan ing sakiwa tengenipun taun 1920-an,

inggih punika nalika Pamarentah Welandi nglebetaken pasinaon Basa Jawi Wetanan ing

pamulangan-pamulangan dhasar.

Ing jaman Mataram Islam wiwit Panembahan Senapati Sultan Agung Anyakrawati Sultan

Agung Anyakrakusuma ngantos dumugi bedhahipun kraton Plered, seni pedhalangan Banyumas

langkung rancag Saha majeng anggenipun ngrembaka, jalaran sesambetan antawisipun tlatah

Banyumas kaliyan Mataram punapa dene kaliyan Kedu saged tumindak langkung rancag.

Kawontenan ingkang makaten wau mahanani pedhalangan gagrag Mataraman tuwin Kedhu saya

cahmbanjar

10

kiyat daya pengaruhipun dhateng seni pedhalangan gagrag Banyumas. Lah langkung-langkung

nalika bedhahipun kraton Plered dening kraman Trunajaya. Kacariyos linggaripun Sunan

Mangkurat Agung saking Plered badhe tedhak dhateng Jakarta dipun dherekaken pandheganing

dhalang kraton Ki Lebdajiwa, lereh ing tlatah Banyumas. Ki Lebdajiwa ingkang asal saking Kedu,

mbokmanawi kalebet siswa tusipun Kyai Panjangmas, dhalang asli Kedu ingkang moncer piyambak

ing bab pedhalangan ringgit purwa punapa dene ringgit gedhog, ngantos katimbalan mlebet dhateng

kraton dados empuning dhalang wiwit jaman Sultan Agung Anyakrawati ngantos dumugi

jamanipun Sinuhun Sultan Agung Anyakrakusuma.

Daya pengaruhipun gagrag Mataraman tuwin Kedu, mangkenipun kasusul dening gagrag

Surakarta tuwin gagrag Yogyakarta. Kas gagrag Kedu lan Yogyakarta, daya pengaruhipun dhateng

Seni Pedhalangan Banyurnas sangsaya ageng sabibaripun Pagiyanti, kususipun dhateng tlatah

Banyumas iring kidul, inggih punika ing tanah pesisir kidul, ingkang ing tembe nuwuhaken seni

pedhalangan gagrag Banyumas Pesisiran, minangka tetimbanganipun seni pedhalangan gagrag

Banyumas Lor Gunung ingkang sampun kasebat ing ngajeng.

Ing bab cawuh manunggalipun Gagrag Mataram – Surakarta – Yogyakarta – Kedu ingkang

nuwuhaken Seni Pedhalangan Gagrag Banyurnas Pesisiran ing kiwa tengenipun taun 1920-an, salah

satunggaling dhalang ing Menganti tlatah Gombong, inggih punika Ki Cerma ingkang ugi kawentar

nama Ki Dhalang Menganti, kathah daya pengaruh saha lelabetanipun dhateng Seni pedhalangan

Banyumas kala semanten.

Ewah gingsiring kawontenan ingkang kadayan dening eebahing jaman satemah nuwuhaken

dumadinipun silih saya-dinayan antawisipun gagrag kekalih punika. Menawi gagrag Pesisiran

majeng ing babagan seni karawitanipun (daya Surakarta – Yogyakarta – Kedu), kosok wangsulipun

gagrag Lor Gunung melok saha majeng ing babagan falsafahipun sarta anggenipun ngugemi anasir-

anasir kabudayan ingkang sampun sumrambah ing tlatah Banyumas. Satataning silih daya

antawisipun gagrag kekalih punika melok sanget ing cak-cakan pakeliranipun swargi Ki Dhalang

Tutur saking Kesugihan (aslinipun gagrag Pesisiran) tuwin cak-cakan pakeliranipun Ki Dhalang

Parsa tuwin Ki Dhalang Sugih (kalih-kalihipun suwau asli gagrag Lor Gunung). Dene ingkang

taksih saged kawastanan tetep ngleluri saperangan ageng pakeliran utawi pedhalangan Lor Gunung,

inggih punika swargi Ki Dhalang Waryan saking Kalimanah.

Saking daya tular-tumularing kabudayaan ingkang makaten wau temahan ing akiring taun 1930-

an sarta wiwitaning taun 1940-an sajatosipun pedhalangan gagrag Banyumas sampun sangsaya

melok ciri-cirinipun ingkang mligi. Lan ingkang saweg kita garap minangka pathokan tumrap

pedhalangan gagrag Banyumas, inggih gagrag utawi cak-cakaning pedhalangan punika.

cahmbanjar

11

Mekaten sejarah ngrembakanipun seni pewayangan tuwin Seni Pedhalangan Gagrag Banyumas.

Mugi-mugi kemawon andharan punika saged suka gegambaran kawontenaning seni pedhalangan

gagrag Banyumas ingkang pathokanipun katur ing bab-bab candhakipun.

cahmbanjar

12

KAWRUHIPUN DHALANG

1. Lenggah-lengahing pralebdanipun dhalang

2. Sangunipun dhalang

3. Cacading dhalang

4. Tatakramaning Pakeliran

5. Pangertosan-pangertosan

6. Simpingan ringgit lan pangrakiting panggung sarta gangsa

7. Sarasilahing wayang

cahmbanjar

13

BAB III

KAWRUHIPUN DHALANG

1. Lenggah-lenggahing pralebdanipun para dhalang

Bab lenggah-lenggahing pralebdanipun para dhalang punika sampun wonten naminipun

piyambak-piyambak, inggih punika wonten gangsal warni:

1) Dhalang Sejati

2) Dhalang Purba

3) Dhalang Wasesa

4) Dhalang Guna

5) Dhalang Wikalpa

a. Dhalang Sejati

Dhalang Sejati manawi ngringgit, sedaya lelampahanipun ringgit lan isinipun cariyos,

ngandhut isi raos pendidikan ingkang sae minangka tuladha kagem ingkang mriksani. Ingkang

dipun cariyosaken ing salebetipun nggambaraken lelampahaning ringgit, isi piwucal ilmu

kabatosan, wejangan sangkan paraning dumadi ngantos ilumugi kajaten. Dados paring pepajar

dhumateng ingkang mriksani ingkang taksih sami kapetengan ing manah, nyukani piwulang

gesangipun manungsa sageda tumuju dhateng kasampurnan. Dados lahir lan batosipun sageda

jumbuh, njawi lan nglebetipun, tumujua dhumateng tumindak ingkang sae, sampun ngantos

manungsa punika sami nyleweng, anggega kajengipun piyambak. Inggih punika ingkang dipun

wastani Dhalang Sejati.

b) Dhalang Purba

Dhalang Purba punika manawi ngringgit, pandhapukipun cariyos isinipun warni-warni,

inggih punika cariyos lelampahanipun ringgit ingkang kenging kangge patuladhan dhumateng

ingkang mriksani murih kenginga kangge sangu gesang ing sadinten-dintenipun. Lahir lan

batosipun tumuju dhumateng kasampurnan. Pramila cara anggenipun nyukani pitedah, namung

mawi pitutur tembung ingkang alus-alus, minangka dados wejangan tumrap ingkang mriksani.

Murih sagedipun sami kayungyun dhateng isi piwulangipun ki dhalang, anggenipun damel isi

cariyos lelampahanipun ringgit, ingkang katindakaken salebetipun ngringgit sadalu wau.

Ngantos ingkang mriksani taksih gadhah raos lamlamen salebeting manah, kados dene rumaos

taksih nampi wejanganipun ki dhalang. Inggih punika ingkang dipun wastani Dhalang Purba,

tegesipun satunggalipun dhalang ingkang sampun saged nyakup raos kasar lan alusing

manungsa, sampun kenging karegem dados satunggal wonten wejangan punika wau.

cahmbanjar

14

c. Dhalang Wasesa

Dhalang Wasesa punika manawi ngringgit, piyambakipun nggadhahi keahlian, cara

anggenipun nyariyosaken ringgit ngantos anggadhahi raos gesang, saking anggenipun baud

ngecakaken damel tetembungan ngantos saged mranani ingkang mriksani. Inggih punika

manawi nyariyosaken ringgit ingkang pinuju prihatos, inggih kados anggadhahi raos sisah

saestu. Manawi pinuju temantenan, inggih anggadhahi raos bingah ingkang ngandhut katresnan.

Manawi pinuju nepsu utawi ngamuk, inggih kados tiyang ingkang nepsu lan ngamuk toh pati

saestu. Makaten salajengipun. Inggih punika saking anggenipun pinter nglampahaken lan

nglagokaken solahing ringgit lan ngrakit tetembungan, ngantos ingkang mriksani anggenipun

nyumerepi kados katingal iya-iyaa saestu. Inggih kados makaten punika wau lenggahipun

dhalang wasesa, tegesipun sampun saged nyakup anguwaosi wonten salebetipun pakeliran.

d. Dhalang Guna

Dhalang Guna punika anggenipun nindakaken pakeliran lugu cariyos ingkang dipun remeni

dening ingkang mriksani kernawon. Cariyosipun kosong, mboten wonten ingkang kenging

kangge patuladhan, namung waton rame sajak katingal muyeg pamayangipun. Dados

kasagedanipun inggih namung saweg sak saged nglampahaken ringgit dipun tabuhi sadalu

muput, ngiras kenging kangge tengga griya. Dene caranipun namung kados tiyang dolanan

wayang kemawon, cariyosipun tanpa isi, manawi milih lakon mesthi pados lampahan ingkang

kathah ringgitipun ingkang medal, wigatosipun kathah perangipun, sakedhik gegendhingan lan

cariyosipun. Kepara kathah peperanganipun, dados isining tetabuhan prasasat namung sampak,

srepegan lan ayak-ayakan. Sadalu prasasat namung isi tigang gendhing, kenging dipun wastani

beber bango mati. Pramila milih ingkang kathah wedalipun ringgit, salebetipun sadalu sampun

ngantos kapedhotan lampahan. Dados tegesipun, ginanipun wau namung sak saweg remen

ngringgit mawi dipun tabuhi gangsa.

e. Dhalang Wikalpa

Dhalang Wikalpa punika anggenipun ngringgit, inggih namung lugu manut miturut isinipun

pakem, wewatonipun kawruh bab padhalangan. Cariyosipun namung ngetrepi punapa

wontenipun kemawon, miturut piwulang pasinaon padhalangan, rikala piyambakipun nglampahi

sekolah wonten ing pamulangan pedhalangan. Dados namung mujudaken kados dene tetiron

kemawon, inggih punika kados ingkang dipun wastani latihan andhalang, nirokaken pantrapipun

cara ngringgit sedalu. Punika ingkang dipun wastani Dhalang Wikalpa.

2. Sanguning dhalang

Dhalang punika ingkang kapetang sae cak-cakanipun kedah anggadhahi sangu sadasa bab,

kadosta:

cahmbanjar

15

a. Regu

Regu punika manggenipun ing wanci sonten, sampun ngantos katingal mboten sreg. Kedah

sreg sarta jenjem. Sajak gadhah kawibawan. Sampun ngantos maelu dhateng tetembungan sarta

raosanipun tiyang ingkang sami ningali. Salebeting cipta kedah pitados dhateng dhiri pribadi.

Supados dhalang gadhah keyakinan makaten perlu dipun pikuwati mawi mantra-mantra.

b. Greget

Tegesipun manawi sereng kados sayektos.

c. Sem

Tegesipun, saged anyariyosaken adegan srawunging priya lan wanita ingkang nembe sami

kapanduking branta asmara, saengga nuwuhaken raos sengsem tumrap ingkang sami mriksani..

(pandhongan, karonsih).

d. Nges

Tegesipun manawi pinuju sisah utawi welasan saged damel trenyuh.

e. Renggep

Tegesipun ajeg tumemen wiwit sonten dumugi enjing. Sampun ngantos ndhalang namung

sasekecanipun utawi sok sembrana dupeh ingkang mriksani kathah ingkang kirang migatosaken.

Langkung-langkung manawi ndhalang ing RRI renggep punika kedah dipun andhemi saestu.

f. Antawecana

Tegesipun, ulonipun cocok raosing pathet, ginemipun cocok lan ringgitipun, lan sanes-

sanesipun.

g. Cucut

Tegesipun lucu, saged damel gumujeng.

h. Unggah-ungguh

Tegesipun, manawi nyariyosaken adegan saget angsal udanegaranipun, ceples traping basa,

peprenahan, ginem, tanceban, lampahing ringgitipun lan sanes-sanesipun.

i. Tutug

Tegesipun anggenipun ngringgit cetha, urut, wijang cariyosipun mboten tumpang suh utawi

molak-malik.

j. Trampil

Tegesipun mumpuni ing bab-bab:

1) Tandangipun nglampahaken ringgit sumeblak, resik mboten kether.

2) Saget manjangaken tuwin ngringkesaken lampahing cariyos, janturan, ginem, gendhing

suluk, kepyakan, sirepan dhodhogan lan kepyakan mboten cewet lan sanes-sanesipun.

3) Saged mapanaken tetembungan ingkang kedah kasumerepan ing akathah. Nanging sampun

ngantos nyimpang saking jejer pokokipun ringgit purwa.

cahmbanjar

16

Bab-bab kawruh padhalangan kasebat ing nginggil perlu sanget dados sangunipun dhalang.

Manawi ngantos gothang salah satunggal saking 10 bab kasebat ing nginggil, saestu badhe dados

cemplang mboten mranani ingkang sami mriksani, jalaran pakeliranipun dereng katingal gesang.

Kajawi kawruh sangunipun tumrap para dhalang ingkang sampun dipun jlentrehaken ing

nginggil, wonten prayoginipun saupami para dhalang ugi saged nyakup gegebengan 5 prakawis

ingkang winastan "Panca Gatra" pewayangan, inggih punika:

a. Seni Pedhalangan lan Seni Pentas

b. Seni Karawitan

c. Seni Kriya

d. Seni Widya (Pendidikan lan Falsafah)

c. Seni Ripta

Wondene jlentrehipun makaten:

1) Seni Pedhalangan lan Seni Pentas

Supados anggenipun para dhalang angayahi kuwajiban ngringgit sadalu natas mboten

nguciwani, sangunipun ngelmu ing bab seni pedhalangan lan seni pentas sampuna anyekapi.

2) Seni Karawitan

Ing babagan seni karawitan, para dhalang langkung prayogi manawi saged nindakaken

nabuh gangsa piyambak, sak mboten-mbotenipun kedah mangertosi ngelmi-ngelmi ingkang

gegayutan kaliyan karawitan/gendhing-gendhing.

3) Seni Kriya

Seni Kriya punika ngemu suraos seserepan ingkang gegayutan kaliyan cara-cara kados

pundi menggah caranipun ndamel uba rampening ringgitan, kadosta damel gangsa, ringgit,

kelir lan sanes-sanesipun.

4) Seni Widya (Pendidikan lan Falsafah)

Ing babagan Seni Widya karangkum ngelmu-ngelmu ingkang wonten gegayutanipun

kaliyan pendidikan lan falsafah.

5) Seni Ripta

Murih sangsaya mantep anggenipun dados dhalang, para dhalang kedah lebda ugi ing

babagan seni ripta, inggih punika ngelmi ingkang gegayutan cara-cara kados pundi menggah

caranipun damel lampahan anyar, damel sanggit, nyipta gendhing-gendhing anyar lan sanes-

sanesipun.

Parandene ingkung prayogi malih manawi para dhalang ugi ambudi daya sagedipun mumpuni

ing babagan ingkang wigatos sanesipun kadosta:

cahmbanjar

17

1) Tata susila

Para dhalang kedah nyirik ngucapaken tetembungan ingkang saru lan kasar, lekoh lan ugi

tembung-tembung, ingkang saged damel kirang mranani salah satunggalipun golongan.

2) Angguroni

Saged maringi piwulang lan anggulawenthah kapribaden Nasional, nyingkiri panggepokipun

kabudayan manca ingkang ngrugekaken kapribaden Nasional.

3) Saged anggelaraken kawruh kanthi nalar ingkang sehat, ambirat gugon-tuhon lan klenik, lan

sanes-sanesipun.

4) Mangertosi dhumateng Sejarah Nasional (mboten perlu ahli nanging wajib nyinau) sarta

anggadhahi jiwa Pancasila.

5) Kedah tumut anyengkuyung program-program garapanipun Pamarentah.

3. Cacadipun dhalang

Ingkang minangka dados cacadipun dhalang mboten namung amargi saking kekirangan sangu,

nanging taksih wonten sanesipun malih, kadosta:

a. Ngewahi balunganing lampahan

b. Kabogelan

Tegesipun, taksih dalu lampahan sampun telas. Dados cupet.

c. Karahinan

Tegesipun, sampun mlethek surya lampahan dereng rampung.

d. Medal saking pakeliran, upaminipun:

1) Angginakaken tembung-tembung manca ingkang mboten trep nyinggung-nyinggung bab

partai, mambet-mambet politik lan sanes-sanesipun.

2) Solah, upaminipun mawi numpak sepur, pit montor, montor mabur lan sanes-sanesipun.

3) ngGarapi ingkang kagungan damel utawi para tamu, nyemoni boja krama utawi sampar

pakolih ingkang mikantukaken badanipun piyambak.

e. Lelep utawi remben, upaminipun:

1) Gangsa sampun kasirep, nanging dangu mboten dipun jantur.

2) Pathetan sampun rampung mboten enggal ginem.

3) Gangsa sampun suwuk dangu mboten enggal pathetan utawi ada-ada utawi cariyos.

4) Ginem nglantur mboten mawi kasingget pathet utawi ada-ada.

5) Gangsa sampun mungel srepegan utawi sampak, dangu mboten ngedalaken ringgit.

6) Sampun wanci jam dereng wiwit talu, sampun jam 2 deren perang sekar.

f. Dhalang nilar panggungan sebab betah dhateng pakiwan.

g. Dhalang ingkang rongeh lenggahipun saha kirang tajem polatanipun. Tata kramaning pakeliran

cahmbanjar

18

4. Tata kramaning pakeliran

a. Tata krama Jawi

Ingkang kalebet tata/krama Jawi ing Pedhalangan inggih punika:

1) Busananing para paraga

a) Dhalang menawi pinuju nindakaken kewajibanipun kedah mawi busana kejawen

jangkep inggih punika:

(1) Beskap atela cemeng

(2) Sinjang latar cemeng, sabuk, epek kaliyan timang

(3) Mawi duwung Ladrangan

(4) Mawi selop

b) Dene para wirapradangga busananipun sami kaliyan busananipun para dhalang namung

dhuwungipun Gayaman.

c). Semanten ugi para waranggana menawi pinuju ngayahi kewajiban inggih kedah mawi

busana kejawen jangkep inggih punika:

(1) Rasukan kebayak warni ijem pupus (sanes gadhung mlathi).

(2) Sinjang latar pethak ukel saha slendhang sawitan.

(3) Mawi selop ingkang jumbuh kaliyan ageman jawi.

(4) Ukelan rikma sampun ngantos dipun sasak.

2) Trapsilaning para paraga

Manawi pinuju ngayahi kewajiban, para paraga kedah:

a) Kangge para dhalang

(1) Polatan tajem mboten kenging nolah-noleh.

(2) Ringgit ingkang badhe kawedalaken kedah sampun cumawis, sampun ngantos

mendhet ringgit ingkang dipun simping.

(3) Sadangunipun nglampahaken ringgit mboten prayogi sanget menawi kasambi dhahar

ses.

(4) mBoten kenging nyemu dhumateng ingkang kagungan karsa, para pradangga,

waranggana lan para ingkang sami mirsani.

b) Kangge para Waranggana

(1) Polatan tajem mboten rongeh.

(2) Salebetipun nindakaken kewajiban mboten prayogi manawi dhahar ses, sarta mboten

prayogi manawi ngendikan kaliyan sesaminipun.

c) Kangge para pradangga

cahmbanjar

19

(1) Salebetipun gangsa mungel mboten kenging dhahar ses, sarta nampeni pasugatan.

(2) Mlebet saha medal saking panggung sampun ngantos nglangkahi gangsa.

(3) Salebetipun nindakaken kewajiban mboten kenging mbikak blangkon kaliyan

mbikak kancing beskap.

b. Tata krama tumrap basa

Anggenipun ngginakaken basa wonten tatakramanipun kadosta:

1) Dhalang menawi pinuju njantur, cariyos, antawacana lan sapiturutipun kedah ngginakaken

tembung ingkang mboten nyebal saking basa pakeliran upaminipun tembung manca lan

tembung ingkang mboten trep kadosta: besluit (sok dipun ucapaken beslit), request, jelas,

berarti, katam, fasih lan sapiturutipun.

2) Wonten ing pakeliran, swantenipun ringgit ingkang langkung anem utawi pangkatipun

langkung andhap, prayogi sampun ngantos langkung sora, tinimbang ringgit ingkang

langkung sepuh utawi ingkang pangkatipun inggil, kajawi tumrap ringgit ingkang miturut

wanda lan wewatekanipun sarta miturut kawigaten kedah nyuwanten sora. Kajawi

swantenipun R. Gathutkaca kedah langkung ageng tumrap R. Werkudara.

3) Prabu Suyudana dhumateng Patih Sengkuni ing salebetipun jejer ngginakaken tembung

ingsun, sira, utawi pakenira. Nanging menawi kapinujon mboten jejer, mboten siniwaka,

kedah krama dhumateng Patih Sangkuni.

4) Titah dhumateng dewa, mawi ngginakaken tembung, pukulun Dewa dhumateng titah mawi

ngginakaken tembung: ulun utawa kita.

5) Semar dhumateng para bandaranipun, mawi ngginakaken tembung: sampeyan lan mu.

6) Rama dhumateng putra lan kosok wangsulipun, makaten ugi kakang dhumateng adhi lan

kosok wangsulipung ngginakaken tembung: kulup, kaki, ngger, gendhuk, nok, nini, rama,

yayi, adhi sarta kakang.

7) Ratu dhumateng ingkang sumewa ing salebeting jejer, mawi ngginakaken tetembungan:

ingsung, sira, kajawi jejer Ngastina;

8) Guru dhumateng siswa, ingkang siswanipun kagungan pangkat ingkang inggil saged mawi

ngginakaken tembung krama utawi ngoko miturut swasana lan empan papan, sarta miturut

aluran kadang. Kajawi Anoman dhumateng R. Gathutkaca ngginakaken basa madya krama.

9) Siswa dhumateng guru, senajan siswanipun kagungan kalenggahan/pangkat ingkang inggil

(upaminipun ratu, patih, senopati lan sanes-sanesipun), senajan anggenipun pirembagan

mboten wonten ing paguron (upami wonten ing praja) prayogi ngangge tembung krama.

10) Kakung dhumateng garwanipun sageda ngginakaken tembung ingkang ngresepaken sarta

nuju prana, mbok ratu, nimas, ibune kulup sapiturutipun.

cahmbanjar

20

11) Makaten ugi putri dhumateng garwanipun ngginakaken ternbung: "Kakang Mas", Kanjeng

Sinuwun, bapake kulup lan sapiturutipun miturut kepangkatan lan tata cara.

c. Panyebutipun pepernahan para Dewa

Panyebutipun pepernahan para dewa wonten mawarni-warni, upaminipun:

1) Bathara Guru dhumateng Bathara Narada, mawi ngginakaken sesebatan Kakang Narada,

Kakang Kanekaputra utawi Kakang Kaneka.

2) Bathara Narada dhumateng Bathara Guru, mawi ngginakaken sesebatan: Adhi Guru, Yayi

Amisesa utawi Pramesthi Guru.

3) Bathara Anantaboga dhumateng Bathara Guru mawi ngginakaken sesebatan Wa Pukulun.

4) Dewa-dewa tedhaking Bathara Ismaya dhumateng Bathara Guru mawi ngginakaken

sesebatan Paman Pukulun.

5) Dewa-dewa tedhaking Bathara Guru dhumateng Bathara Guru mawi sesebatan Rama

Pukulun, nanging menawi dhumateng Bathara Narada mawi ngginakaken sesebatan Wa

Pukulun, utawi Wa Resi.

6) Dewa-dewa tedhaking Bathara Ismaya dhumateng Bathara Narada ngginakaken sesebatan

Paman Resi, utawi Paman Bathara.

d Para Rata Danawa (Danawa begal)

Kalebet danawa begal inggih punika Kala Pragalba, yaksa panyareng (Cakil), Buta Terong

(irung kados terong) lan Ditya Jaewana (Thona-Thani). Dene urut-urutanipun sesebatan saking

ingkang sepuh piyambak ngantos ingkang nem piyambak inggih punika: Kala Pragalba

(tetunggul), Buta Terong, Jaewana lan Cakil. Wondene anggenipun ngormati panungguling,

utawi yaksa ingkang pangkatipun langkung inggil, inggih punika sarana sembah karna utawi

ngemek dhadhanipun panunggul sarta yaksa ingkang pangkatipun langkung inggil mawi

ngginakaken sesebatan: Ki Raka.

e. Parapan Panakawan

Miturut pedhalangan gagrag Banyumas kina, inggih punika saderengipun pedhalangan

Pasisiran (Banyumas Kidul Gunung Kendeng) gesang wonten wewengkon Banyumas,

cacahipun panakawan wonten tiga (3), inggih punika Semar, Gareng lan Petruk.

Petruk jaman semanten mboten sami kaliyan Petruk sapunika. Ingkang geseh kaliyan Petruk

samangke inggih punika ngengingi bab wanda. Petruk kala semanten rainipun tumungkul lan

burik. Caranipun damel burik mboten cekap wonten ing pulas kemawon nanging ngantos dipun

tatah babar pisan saengga ing ayang ayanganipun katingal burik. Bathukipun Petruk mawi

rengon ing kang kados pupukipun Bima, nanging pesagi panjang, badanipun radi wungkuk,

cahmbanjar

21

bokongipun meh lonjong cekak, ngantos suku wing king katingal panjang. Petruk ingkang

kados makaten dipun wastani Petruk Lengkur utawi cara Pasisiran dipun wastani Petruk Lor.

Tembungipun Petruk Lengkur basa Banyumasan. Kajawi saking ciri-ciri kasebat ing nginggil

punika, ugi mawi ciri anyengkelit bedudan Sasampunipun pedhalangan gagrag Pasisiran

lumebet ing wewengkon Banyumas, wandanipun lajeng gentos kados dene Petruk ingkang

semangke wonten ing wewengkon Banyumas, inggih punika mirip Petruk Kedu. Kajawi punika

lajeng dipun wewahi panakawan satunggal malih ingkang nama Bawor utawi Carub sarta dipun

damel putra pembajengipun Ki Lurah Semar.

Ngantos semangke panakawan lajeng wonten sekawan ingka urut-urutanipun makaten:

1) Semar

2) Carub Bawor

3) Gareng

4) Petruk

Awit saking punika dipun sebat Prepat Panakawan.

Malah para kadang Banyumas sakelangkung remen dhateng Carub Bawor, saengga menawi

mirsani ringgit ingkang tanpa Carub Bawor raosipun kirang marem.

f. Panyebat

Tata krami ingkang magepokan kaliyan bab panyebat, antawisipun kados ing ngandhap

punika:

a. Ratu dhumateng Patih ngginakaken sesebatan Kakang Patih, utawi Patih manawi patihipun

kaprenah paman, adatipun mawi ngginakaken sesebatan Paman Patih

b. Patih dhumateng ratu ngginakaken sesebatan Gusti utawi sinuwun.

c. Prabu Kresna dhumateng Prabu Baladewa ngginakaken sesebatan Kaka Prabu. Dene

menawi Baladewa dhumateng Prabu Kresna mawi ngginakaken sesebatan Yayi Prabu utawi

Yayi Bathara.

d. Prabu Puntadewa dhumateng Prabu Kresna ngginakaken sesebatan Kaka Prabu. Dene Prabu

Kresna dhumateng Prabu Puntadewa mawi ngginakaken sesebatan Yayi Prabu utawi Yayi

sami Aji.

e. R. Bratasena dhumateng Prabu Kresna mawi ngginakaken sesebatan Kresna Kakangku

utawi Jlitheng Kakangku. Semanten ugi menawi ngaturi dhumateng Prabu Baladewa inggih

mawi sesebatan Baladewa Kakangku utawi Bule/Jrabang Kakangku. Dene menawi Prabu

Kresna utawi Prabu Baladewa ngandika dhumateng R. Bratasena mawi ngginakaken

sesebatan Yayi/ Dimas Harya Bratasena utawi Yayi Sena utawi sok asring dipun jengkar

asmanipun kemawon.

cahmbanjar

22

f. R. Bratasena dhumateng R. Janaka asring dipun jangkar Janaka utawi Jlamprong adhiku.

Dene manawi dhumateng R. Nakula sesarengan kaliyan R. Sadewa ngginakaken sesebatan:

Kembar, R. Janaka, R. Nakula lan R. Sadewa menawi dhumateng PrabuBaladewa, Prabu

Kresna lan Prabu Puntadewa mawi ngginakaken sesebatan: Kaka Prabu. Manawi dhumateng

Prabu Kresna piyambak asring ngginakaken sesebatan: Kakang Bathara. Dene menawi

dhumateng R. Bratasena mawi sesebatan: Kakangmas utawi Kakang Harya;

g. Batasena dhumateng Prabu Puntadewa mawi ngginakaken nesebatan: mbarep Kakangku,

utawi Darma Aji Kakangku, dene menawi Prabu Puntadewa dhumateng R. Bratasena mawi

sesebatan: Yayi Bratasena utawi Yayi Sena;

h. Prabu Kresna dhumateng R. Janaka mawi ngginakaken sesebatan: Yayi Harjuna utawi Yayi

Kaipe. Menawi nuju gegojegan asring ngginakaken sesebatan: Mas Nganten;

i. Putra dhumateng Rama utawi Ibu, racakipun mawi ngginakaken sesebatan: Kanjeng Rama

utawi Kanjeng Ibu, kejawi menawi ringgit mirunggan;

j. Prabu Suyudana, Prabu Baladewa, Prabu Kresna, Prabu Karna, Prabu Puntadewa, R.

Harjuna, R. Nakula lan R. Sedewa menawi ngaturi dhumateng Pandhita Durna mawi

ngginakaken sesebatan: Paman Durna. Dene menawi R. Bratasena dhumateng Pandhita

Durna mawi ngginakaken sesebatan: Bapa Durna Guruku. Menawi dhumateng Bathara

Narada inggih lajeng mawi sesebatan Narada Dewaku utawi Narada kakekku;

k. Eyang dhumateng wayah, rama dhumateng putra utawi ibu dhumateng putra. Racakipun

mawi ngginakaken sesebatan Angger utawi Kulup;

l. Pandhita Durna dhumateng Prabu Suyudana, Prabu Karna, Prabu Baladewa, Prabu Kresna

lan Prabu Puntadewa mawi ngginakaken sesebatan: Anak Prabu, nanging menawi wonten

ing pasewakan mawi ngginakaken sesebatan: nJeng Padukendra.

m. Pandhita Durna dhumateng Patih Sangkuni, mawi ngginakaken sesebatan Yayi Patih utawi

Adhi Suni. Dene menawi Patih Sengkuni dhumateng Pandhita Durna mawi ngginakaken

sesebatan Kakang Resi, Kakang Begawan utawi Wakne Gondhel/Gonel;

Wosipun bab panyebat antawisipun ringgit satunggal lan satunggalipun saged dipun

larasaken miturut kepangkatanipun lan aluran sarta swasana. Dene menawi mboten wonten

aluran punapa-puna sarta dereng tepang, saged mawi sesebatan: Ki Sanak.

g. Pambagya

Tata krami ingkang magepokan kaliyan pambagya punika mujudaken prabot kangge

pambukaning antawacana.

Dene tuladha bab pambagya, antawisipun kados ing ngandha punika:

1) Bageya sapraptanira, durung suwe ana ing praja ...

cahmbanjar

23

2) Sarawuh jengandika dereng dangu wonten ing praja kula ... ngaturaken pambagya sarta

kasegahan panakrama.

h. Panantang lan Pasumbar

Panantang lan pasumbar saged darnel greget lan serenging swasana.

Minangka tuladha, antawisipun kados ing ngandhap punika:

1) Ayo, aja genti mara, barenga mara leganing atiku, sayuta ngarep sakethi wuri, sewu

ngiringan, ampyaken kaya wong njala, rebuten kaya menjangan mati, rayahen kaya

bayangan. Yen aku nganti mundur sapecak lokna tatu arang kranjang;

2) Kekejera kaya manuk branjangan, kopat kapita kaya buntuting naga tapak angin, waton ora

ilang ndak kedhepake, ketiban tanganku yekti lebur kuwandamu;

3) Arepa kadang dewa kanthi suksma yen ora lebur dening pusakaku, yekti dak sembah ider-

ideran;

4) Hamuk sura mrata jaya mrata, majua sayuta ing ngarsa, sakethi ing wuri, ora bakal ndak

tinggal mlayu;

5) Adoh sawat prabatang, cedhak tubruk, candhak sampirake pundhak, dak tugel dadi loro

kunarpamu.

i. Swantenipun ringgit

Swantenipun ringgit punika kedah dipun jumbuhaken kaliyan wandanipun ringgit. Kajawi

punika ugi kedah dipun jumbuhaken kaliyan swasana. Dene swasana punika kaperang dados

sekawan perangan inggih punika:

1) Swasana merdika, liripun mboten bingah, mboten sungkawa, mboten duka, mboten gela lan

sapanunggilanipun.

2) Swasana suka

3) Swasana duka

4) Swasana sungkawa

Minangka tuladha sawatawis kadosta ing ngandhap punika:

1) Prabu Suyudana:

a) Ing swasana merdika, mawi laras antawisipun 1 lan 2 saha radi melung sawatawis;

b) Ing swasana suka, swantenipun radi sasap alit, wewah grecek semu gumujeng, nyrempet

laras 2;

c) Ing swasana duka wewah santak, radi sasap alit, gumreget lan anteb;

d) Ing swasana sungkawa, mendhet laras 6 ageng, kemba, tledhok, kendho lan ampang.

cahmbanjar

24

2) Swanten ringgit Putri:

Swanten ringgit putri punika sami kaliyan ringgit jaler (upaminipun Dewi Bratajaya),

nanging meksa benten trap-trapaning antawacana, jalaran tiyang estri mboten gadhah

kalamenjing, mila mboten gadhah swanten anteb lan gumregel. Swanten ampang, laras

dipun padosi saprayoginipun miturut wanda.

3) Prabu Kresna:

Wonten ing salebeting jejer mendhet laras jangga (2), swantenipun cetha lan sareh.

Swanten ingkang kados makaten wau namung dumugi kedhaton. Dene sesampunipun

kadhatonan, swantenipun malih dados grecek, kumlinthing alit. Larasipun minggah

satunggal utawi kalih wilah, miturut swasana. Dene menawi aben ajeng kaliyan Prabu

Karna, swantenipun Prabu Karna kedah langkung sasap alit tur mimpang grecek. Dene

Prabu Kresna mimpang cetha tuntum arum.

4) Prabu Baladewa:

Swantenipun arum, wonten laras dhadha (3), leleh cetha, empuk. Manawi kaleres duka

swantenipun mindhak santak saha groyok.

5) Ratu Sabrang Bagus (Bangsanipun Dewasrani):

Sanadyan piyambakipun kalebet ringgit luruh, nanging swantenipun meksa benten

kaliyan Kunta Wibisana.

Swantenipun ringgit sabrang bagus langkung grecek mawi raos gemaib, katingal wonten

wanda sarta katarik saking wewatekanipun. Manahipun rongeh lan mboten lerem.

6) Denawa:

Sanadyan Danawa punika swantenipun ageng lan wujudipun ugi ageng, nanging rehning

gadhah waja ingkang rangah, mila swantenipun mboten saged gilig lan anteb, nanging

growah medal selaning waja.

7) Dhagelan:

Swantenipun kedah kaemper kaliyan wandanipun. Upami:

a) Semar:

Swantenipun nggaek, semu nangis, mawi raos kalara lara.

b) Gareng:

Mendhet laras jangga, tutukipun mlendhung malempuh kabekta lesanipun cupet.

c) Petruk:

Swantenipun lega, mulek wonten poking grana.

d) Bawor:

Lambenipun ndobleh (ndomble) mripat wiyar, dedeg cebol kepalang, dene swantenipun

cekapan, mboten ageng mboten alit radi nyrempet tenggorokan. Tembungipun mawi

cahmbanjar

25

basa Banyumasan, liripun menawi aksara nglegena racakipun dipun ungelaken kanthi

swanten menga.

e) Togog:

Swantenipun kalebet ageng semu dhoso utawi radi kasesa.

f) Sarawita:

Swantenipun alit ngethak radi ngirung.

8) Bathara Narada:

Wongsal wangsul ngambah laras 3 (dhadha). Swantenipun meh kados tiyang pilek, mboten

saged medal irung, liripun kados swanten tenggorokan. Swanten na, meh kados dha; me

neh kados ba.

9) Pandhita Durna:

Swantenipun kumlenteng alit, cetha (wonten tenggak), kemaki, gemaib, amargi ngrumaosi

menawi ing Praja Ngastina dipun pundhi-pundhi.

10) Ringgit Gecul:

Ingkang kalebet ringgit gecul, antawisipun:

a) R. Dursasana : Swantenipun mbrabah, lega, saben ngendikan campur gumujeng,

wekasan gumujeng latah.

h) Patih Pragota : Swantenipun semu gumujeng glegak-glegek, swantenipun radi

ampang.

c) R. Burisrawa : Swantenipun lega semu gumujeng nanging tansah ngetingalaken

raos sedhih, mboten nate ketingal gadhah raos suka.

d) Braokan sanesipun : Kapendhet antawisipun Pragota lan Dursasana.

11) Prabu Puntadewa:

Swantenipun radi ampang, ngemu raos prihatin lan panarimah, larasipun nyrempet jangga

utawi barang.

12) Bathara Guru:

Swantenipun meh sami kados Prabu Puntadewa, nanging radi langkung anteb

13) Raden Bratasena:

Swantenipun ageng, anteb, mendhet laras 5 ageng utawi 6 ageng. Tembungipun radi blekah-

blekuh nanging patitis sarta mboten kekathahen pangandikan.

14) Raden Gathutkaca:

Swantenipun ageng, anteb, meh mirip kaliyan R. Bratasena.

15) Raden Antareja:

Swantenipun langkung alit tinimbang R. Gathutkaca meh mowot ing laras antawisipun 6

ageng lan 1.

cahmbanjar

26

16) Raden Anantasena:

Swantenipun langkung alit malih katimbang swantenipun Raden Anantareja.

17) Raden Setyaki:

Langkung ageng malih katimbang swantenipun Raden Anantareja, nanging langkung alit

katimbang Raden Bratasena.

18) Raden Arjuna:

Swantenipun arum, sareh, wijang, mowot antawisipun laras 6 ageng lan 1.

19) Resi Abiyasa:

Swantenipun kados dene Prabu Puntadewa nanging tansah ngetingalaken kasepuhan.

Tuladha-tuladha kasebat ing nginggil kados sampun cekap kangge ancer-ancer swantening

ringgit. Menawi wonten ringgit kalih ingkang wandanipun sami, lan ukuranipun swanten

kagalih sami, samangsa pocapan, prayogi ingkang langkung sepuh swantenipun kadamel

langkung alit sawatawis. Upaminipun antawacananipun Bathara Bayu lan Raden Bratasena,

swantenipun Bathara Bayu kedah langkung alit tinimbang Raden Bratasena.

Dene swantenipun ringgit sanes-sanesipun prayogi dipun jumbuhaken kaliyan wanda lan

wewatekanipun.

5. Pangertosan-Pangertosan

a). Sabetan

1) Ingkang dipun wastani sabetan inggih punika lampah-lampahing ringgit tumrap solah-bawa,

lumampah, kridhaning perangan lan sasaminipun. Dene sabetan punika kaperang dados 6,

inggih punika:

a) Cepengan

b) Tanceban

c) Bedholan

d) Solah-bawa

e) Sabetan perang

f) Panyelehing ringgit

2) Cepengan

Cepengan punika cara panyepenging ringgit satunggal-satunggalipun ingkang kedah

miturut wanda lan golonganing ringgit.

Dene cara panyepenging ringgit punika kaangkah murih nggampilaken tumindaking

dhalang anggenipun angayahi kewajiban lan saged ngresepaken.

cahmbanjar

27

3) Tanceban

Tanceban punika cara nancebaken ringgit.

Dene panancebing ringgit sageda cetha lan ngresepaken manawi dipun pirsani saking

ngajeng utawi wingking kelir, saha gampil manawi badhe kabedhol.

4) Bedholan

Bedholan punika cara mbedhol ringgit.

Dene pambedholing ringgit sageda katingal resik lan ngresepaken saha mboten

mbibrahaken jejeran utawi adegan.

5) Solah-bawa

Solah-bawa punika kridhaning ringgit ingkang katindakaken dening dhalang.

Kadospundi menggah cara lan tumindakipun manawi badhe nyolah-bawaaken ringgit

miturut wanda lan golonganipun utawi kabetahanipun upami lumampah, mbeksa, mabur,

damel solah gecul lan sanes-sanesipun sageda ingkang wijang murih sae lan mranani.

6) Sabetan perang

Sabetan perang punika kridhaning ringgit manawi wonten adegan peprangan.

Kadospundi menggah cara lan tumindakipun manawi badhe molahaken ringgit wonten

ing adegan paprangan sageda anggambaraken solahing tiyang ingkang pinuju pancakara,

ulah kridhaning dedamel lan sanes-sanesipun.

7) Panyelehing ringgit

Panyelehing ringgit punika cara nyelehaken ringgit wonten ing kothak utawi eblek.

Manawi badhe nyelehaken ringgit kaangkaha murih saged tumata, mboten risak sarta

gampil pamendhetipun manawi badhe kangge. Murih gamblangipun prayogi mirsani BAB

VIII ing wingking.

b. Janturan

Ingkang dipun wastani janturan inggih punika ucap utawi kandhaning dhalang ingkang

dipun sarengi ungeling gangsa salebeting sirepan.

c. Cariyos

Ingkang dipun wastani cariyos inggih punika, ucap utawi kandhaning dhalang ingkang tanpa

dipun iringi gangsa saha miturut kabetahan.

d Sulukan

1) Ingkang dipun wastani sulukan inggih punika, tembanging dhalang ingkang awujud:

a) Kombangan

b) Pathetan

cahmbanjar

28

c) Sendhon

d) Ada-ada

e) Buka celuk

2) Kombangan:

Ingkang dipun wastani kombangan inggih punika, tembangipun dhalang wonten

salebeting gendhing. Ginanipun kangge sasmita telasing janturan utawi kangge sasmita

manawi gendhing badhe ngelik lan ingkang perlu dipun kombangi.

3) Pathetan:

Ingkang dipun wastani pathetan inggih punika, tembangipun dhalang ingkang dipun

iringi gender, rebab, gambang, suling kenong lan gong. Dene ginanipun kangge mbabar

swasana utawi raos sareh.

4) Sendhon:

Ingkang dipun wastani Sendhon inggih punika, tembanging dhalang ingkang dipun

iringi, gender, gambang, suling, kenong lan gong. Dene ginanipun kangge nyendhu raos,

saking raos setunggal kasendhu kagentos raos sanesipun. Upaminipun saki raos gembira

ndadak kasendhu raos sedhih sarana sendhon tlutur.

5) Ada-ada:

Ingkang dipun wastani ada-ada punika tembanging dhalang ingkang dipun iringi gender,

kempul, kenong, gong, binarung swantening dhodhogan/keprakan ngganter. Dene ginanipun

kangge mbabar raos sereng, duka lan gembira.

6) Buka celuk:

Ingkang dipun wastani buka celuk inggih punika tembanging dhalang, waranggana

utawi wiraswara, pinangka cecala pambukaning gendhing saha lelagon dolanan.

e. Tembang

1) Ingkang dipun wastani tembang inggih punika, reroncening tembang ingkang kawengku

dening titilaran (notasi) saha ingkang kawengku dening pranatan ingkang sampun

gumathok. Wondene tembang kaperang-perang kadosta:

a) Tembang Gedhe

b) Tembang Tengahan

c) Tembang Macapat

d) Tembang Dolanan

2) Tembang Gedhe

cahmbanjar

29

Ingkang dipun wastani Tembang Gedhe inggih punika tembang ingkang kawengku

dening lampah pedhotan. Ginanipun kangge bawa utawi kangge murwakani gendhing-

gendhing.

3) Tembang Tengahan

Ingkang dipun wastani Tembang-Tengahan inggih punika tembang ingkang mboten

mawi lampah lan pedhotan. Ginanipun ugi kangge bawa utawi kangge murwakani

gendhing-gendhing.

4) Tembang Macapat

Ingkang dipun wastani Tembang Macapat inggih punika tembang ingkang kawengku

dening guru lagu, guru wilangan lan wanda. Dene ginanipun kangge macapatan, uran-uran,

palaran, nanging ugi asring kangge murwakani gendhing-gendhing utawi lagu-lagu dolanan.

5) Tembang Dolanan

Ingkang dipun wastani Tembang Dolanan inggih punika tembang ingkang kawengku ing

pathokan swara ("maatstrip"). Dene ginanipun kangge langen suka.

f. Antawacana:

Ingkang dipun wastani antawacana inggih punika pilah-pilahaning swantening ringgit

satunggal lan satunggalipun.

g. Dhodhogan lan Keprakan:

1) Ingkang dipun wastani dhodhogan lan keprakan inggih punika sasmitaning dhalang

mawi cempala utawi keprak.

2) Ginanipun kangge:

a) Nyasmitani ungeling gendhing

b) Nyarengi beming kendhang ing pambukaning gendhing

c) Mranata lampahing gendhing

d) Singgetan utawi elet-elet gineming ringgit satunggal lan sanesipun carita

e) mBukani utawi nyarengi sulukan

f) Ngiringi jogeding ringgit

g) mBabar raos sereng utawi mbabar raos menawi wonten wigati (Amrih cethanipun

mriksananan BAB IX).

h. Gendhing Baku Pakeliran:

Gendhing baku pakeliran inggih punika, gendhing-gendhing ingkang sampun katetepaken

utawi kapathok kangge ngiringi pakeliran

i. Gerong:

cahmbanjar

30

Ingkang dipun wastani gerong inggih punika rerenggan lagu gendhing-gendhing Jawi

ingkang katindakaken dening kakung utawi putri ingkang cacahipun langkung saking setunggal,

ingkang kawengku dening irama, lan maatstrip saha manut kabetahanipun Dene ginanipun

kangge amewahi regenging swasana.

j. Sindhenan:

Ingkang dipun wastani sindhenan inggih punika tembang pinangka rerenggan lagu

gendhing-gendhing Jawi ingkang racakipun katindakaken satunggaling putri kanthi manut

wewaton sarta kabetahan upaminipun:

1) Wanda;

2) Wangsalan.

6. Simpingan ringgit lan pangrakiting panggung sarta gangsa

a. Simpingan ringgit

1) Prakawis wigatos ingkang gegayutan kaliyan babagan pakeliran ingkang mboten saged

dipun tilar, inggih punika simpingan saha pangrakiting ringgit.

Ringgit sakothak dipun perang dados kalih perangan, inggih punika Ringgit Simpingan

lan Ringgit Dhudhahan.

Ringgit simpingan, inggih punika ringgit ingkang kedah dipun cawisaken wonten ing

simpingan, liripun dipun tanceban wonten debog panggung miturut urut-urutanipun.

Simpingan punika minangka pepajang utawi rerengganing panggung. Dhalang mboten

kenging mendhet ringgit ingkang dipun simping.

Dene ringgit dhudhahan inggih punika ringgit ingkang dipun cawisaken wonten nglebet

kothak utawi wonten ing eblek, ingkang dipun tata wonten nginggil tutup kothak,

dunungipun wonten sisih tengen dhalang.

Manawi ringgit dipun ribig lan panyimpingipun sae, dipun pirsani temtu badhe

angresepaken. Senadyan ringgit dereng wiwit (labet), mirsani simpinganipun kemawon

sampun rumaos sengsem. Kosok wangsulipun manawi ringgitipun mboten ribig, inggih

punika ringgit mbajujag sarta panyimpingipun kirang tumata, dipun pirsani katingal

nguciwani.

Ringgit ingkang badhe kagem kedah sampun dipun cawisaken, amrih nggampilaken

dhalang anggenipun ringgit, dados mboten ketingal ribet. Prayoginipun debog paseban

mboten kenging kangge nyimping, amargi manawi debog paseban kangge nyimping, badhe

ketingal reged.

2) Simpingan kadamel kiwa tengen, dene ing tengah leres kasimping kayon.

3) Ringgit ingkang kasimping ing sisih tengen, inggih punika:

cahmbanjar

31

(1) Prabu Tuhuwasesa

(2) Raden Werkudara

(3) Raden Bratasena (Bima nem)

(4) Jagal Bilawa

(5) Raden Gathutkaca

(6) Raden Anantareja

(7) Raden Anantasena

(8) Prabu Sugriwa

(9) Prabu Subali

(10) Raden Anoman

(11) Bathari Durga

(12) Bathara Guru

(13) Prabu Kresna

(14) Prabu Harjunaeasrabahu

(15) Prabu Ramawijaya

(16) Prabu Pandhu (tropongan)

(17) Prabu Parikesit (Dipayana)

(18) Raden Palasara

(19) Prabu Yudhisthira

(20) Raden Harjuna

(21) Raden Harjuna Sampir (srambahan)

(22) Raden Suryaputra

(23) Raden Pandhu (gelung)

(24) Raden Regawa

(25) Raden Dewaleksana

(26) Raden Pemadi (sampir)

(27) Raden Pemadi

(28) Raden Sumantri

(29) Patih Suwanda

(30) Raden Sumitra

(31) Raden Pancawala

(32) Raden Angkawijaya

(33) Raden Irawan

(34) Raden Dewabrata

(35) Raden Kresnadwipayana

cahmbanjar

32

(36) Raden Wijanarka

(37) Raden Nakula

(38) Raden Sadewa

(39) Dewi Jembawati

(40) Dewi Sarpakenaka

(41) Dewi Harimbi

(42) Dewi Banowati

(43) Dewi Kunthi

(44) Dewi Hanggendari

(45) Dewi Herawati

(46) Dewi Banowati Nem (slendhangan)

(47) Dewi Sumbadra

(48) Dewi Rukmini

(49) Dewi Setyaboma

(50) Dewi Pregiwa

(51) Dewi Surtikanthi

(52) Dewi Jembawati (gelung ukel)

(53) Dewi Srikandhi

(54) Dewi Dursilawati

(55) Dewi Siti Sendhari

(56) Dewi Utari

(57) Dewi Lesmanawati

(58) Dewi Lara Ireng (Sumbadra nem)

(59) Estren endhel lanyapan (kangge srambahan)

(60) Estren endhel slendhangan (kangge srambahan)

(61) Estren luruh (kangge srambahan)

(62) Estren longok (kangge srambahan)

(63) Dewi Rukmini nem

(64) Dewi Setyaboma nem

(65) Dewi Anjani

(66) Dewi Mustakaweni

(67) Bondhan Paksajandhu (Dewa Ruci)

(68) Putren utawi Bayen

Ringgit simpingan sisih tengen cacahipun antawis 68.

cahmbanjar

33

Dene menawi rangkep-rangkep miturut wandaning ringgit, simpingan sisih tengen saged

ngantos dados 93 ringgit.

4) Ringgit ingkang kasimping sisih kiwa, inggih punika:

(1) Buta Raton Kumbakarna

(2) Prabu Niwatakawaca

(3) Buta Raton Jamangan Garudha (Ratu Nem)

(4) Raden Patih Prahastha

(5) Prabu Tremboko

(6) Raden Banjaranjali

(7) Prabu Dasamuka

(8) Prabu Bomantara (Boma Kuna sepuh)

(9) Prabu Bomanarakasura

(10) Raden Kangsadewa

(11) Prabu Boma mawi Kethu

(12) Prabu Jarasandha

(13) Raden Indrajit

(14) Raden Trikaya

(15) Raden Kartapiyaga/Karta Wiyoga

(16) Raden Trisirah

(17) Raden Trinata

(18) Raden Dewantaka

(19) Raden Yaksadewa

(20) Raden Narantaka

(21) Prabu Duryudhana

(22) Prabu Kurupati

(23) Prabu Baladewa

(24) Raden Kakrasana

(25) Raden Kencakarupa

(26) Raden Rupakenca

(27) Raden Seta

(28) Raden Ugrasena

(29) Raden Utara

(30) Raden Wratsangka

(31) Raden Setyaki

(32) Raden Sanga-sanga

cahmbanjar

34

(33) Prabu Basukethi

(34) Prabu Kunthiboja

(35) Prabu Basudewa

(36) Prabu Matswapati

(37) Prabu Dhestarastra

(38) Prabu Drupada

(39) Prabu Salya

(40) Prabu Bismaka

(41) Prabu Setyajid

(42) Prabu Radeya

(43) Prabu Basukarna

(44) Raden Yamawidura

(45) Raden Durgandana

(46) Raden Basudewa nem

(47) Raden Sucitra

(48) Raden Sabrang wok

(49) Raden Dewasrani

(50) Prabu Jungkungmardeya

(51) Harya Kuntawibisana

(52) Harya Prabu Rukma

(53) Raden Rukmarata

(54) Raden Drestajumna

(55) Raden Rukmara

(56) Raden Gunadewa

(57) Raden Warsakusuma

(58) Raden Narasoma

(59) Raden Narayana

(60) Raden Samba

(61) Raden Partajumena

(62) Raden Setyaka

(63) Lanyapan srambahan

(64) Raden Lesmana Mandrakumara

(65) Raden Pinten

(66) Raden Tangsen

(67) Raden Bismawicara

cahmbanjar

35

(68) Raden Wisanggeni/Wisageni

(69) Raden Caranggana

Ringgit simpingan kiwa cacahipun wonten 69 ringgit. Dene menawi rangkep-rangkep,

miturut wandanipun, cacahipun ringgit wonten 80.

5) Sanesipun ringgit simpingan kasebat ing nginggil, winastan ringgit dhudhahan, ingkang

anggenipun nyawisaken wonten ing salebetipun kothak, wonten ugi ingkang wonten ing

eblek, katumpangaken ing tutup kothak, mapanipun ing sisih tengenipun dhalang.

Ringgit dhudhahan anggenipun nyawisaken ugi wonten uruturutanipun, inggih punika

dipun pantha-pantha miturut kabetahan (ringgit ingkang badhe kagem) saengga

nggampilaken anggenipun madosi.

Rehning ringgit ingkang dipun simping punika wau kathah, inggih punika menawi

rangkep-rangkep ngantos meh 175 ringgit, pramila debog ingkang kangge nyimping kedah

dipun sambung, supados saged cekap.

Supados dhalang mboten repot anggenipun nyawisaken ringgit, langkung prayogi

menawi dipun biyantu panyimping. Dene panyimping punika wau anggadhahi kuwajiban

nyawisaken ringgit ingkang badhe kagem wonten ing pakeliran, pramila kedah mangertosi

lampahan lan nami-namining ringgit. Panyimping wau sakedhikipun wonten kalih, kiwa lan

tengen dhalang. Kanthi makaten dhalang badhe sekeca pangringgitipun.

Debog ingkang sae kangge nyimping antawisipun debog pisang kluthuk utawi pisang

kapok, amargi debog pisang kalawau mboten gampil pecah lan wulet sarta sekeca kangge

nancebaken ringgit/cempurit.

b. Pangrakiting panggung sarta gangsa

Ingkang nama panggungan inggih punika papan kangge ngrakit gelaring pakeliran. Amrih

panggungan saged sekeca kangge pakeliran, jembaripun:

1) Menawi gangsanipun Slendro antawis 5 X 8 meter;

2) Menawi gangsanipun Slendro lan Pelog antawis 7 X 9 meter.

Kanthi panggung ukuran samanten, kejawi saged sekeca kangge ngecakaken pakeliran,

swantening gangsa ugi badhe kapireng kempal mboten ngebyah. Panggung kedah dipun tata

samurwatipun, saengga kajawi sakeca kangge nindakaken pakeliran ugi saged ketingal

ngresepaken.

Dene bab pranataning gangsa, prayogi mriksanana Gambar ingkang kasebat wonten ing

kaca …

cahmbanjar

36

7. Sarasilahing ringgit

a. Saderengipun ambabaraken sarasilah ringgit purwa, kaparenga langkung rumiyin angaturi

pepenget, bilih para dhalang prayoginipun ngertos dhateng sarasilahing ringgit purwa, awit

satunggal satunggaling lampahan, wonten gegayutanipun kaliyan lampah sanesipun.

Kadosta: Lampahan Jambakan (pejahipun Dursasana) gandheng kaliyan lampahan

Pandhawa Gubah tuwin Pandhawa Dhadhu. Dewi Kunthi prasetya: "Pati-pati ngagem rasukan,

yen dereng ngagem rasukan kulitipun Harya Sengkuni". Dewi Durpadi: "Pati-pati ngagem ukel,

yen dereng jamas rahipun Raden Dursasana". Dene lampahan Danumaya gandheng kaliyan

Lampahan Mintaraga tuwin Lampahan Mustakaweni. Prabu Danumaya ngudi tuwuh sedanipun

Prabu Niwatakawaca (ingkang eyang) tuwin Prabu Bimaloka (ingkang rama) dhateng Raden

Arjuna. Lampahan Jabelan, gegayutan kaliyan lampahan Obong-obongan Bale Sigalagala,

inggih punika prasetyanipun Resi Janadi (Resi Ijrapa), Bambang Sagotra tuwin Bambang

Rawan (Putranipun Resi Janadi) rehning sampun kapotangan kasaenan ingkang tanpa upami

dhateng Raden Werkudara minangka sarana ungguling yudanipun Pandhawa.

Taksih kathah malih. Upami lampahan ringgit purwa mboten adhedhasar sarasilah, saben

lampahan lajeng cuthel, kados dongeng limrah.

b. Nabi Adam lan Dewi Kawa

1) Dene urut-urutanipun sarasilah kados ing ngandhap punika:

Nabi Adam + Dewi Kawa

Nabi Sis + Dewi Mulat Putra dhampit pinten pinten jodho

Sayid Anwas

Nurunaken para manungsa tuwin manungsa winahyu Nabi

Sayid Anwar (Sahyang Nurcahya) Nurunaken para dewa tuwin para ratu

2) Kacariyos Nabi Adam kaliyan Dewi Kawa kagungan putra kathah sanget, saben babaran

temtu dhampit (sawetengan kalih, jaler kaliyan estri). Babaran kapisan ingkang jaler sae,

dene ingkang estri ayu. Babaran ingkang kaping kalih, jaler-estri awon sadaya. Makaten

saterusipun, selang seling. Sareng sampun diwasa, karsanipun Nabi Adam, putra jaler

ingkang awon dipun jodhokaken kaliyan ingkang ayu. Putra jaler ingkang sae kajodhokaken

kaliyan ingkang awon (mboten ayu). Kersanipun Dewi Kawa kosok wangsulipun. Ingkang

sae kedah kaliyan ingkang ayu, ingkang awon kedah kaliyan ingkang awon.

Rehning sami dene kencengipun, Nabi Adam damel pasang giri:

cahmbanjar

37

Kamanipun Nabi Adam lan kamanipun Dewi Kawa dipun wadhahi cupu piyambak-

piyambak, lajeng sami manungku puja, nyuwun pangadilan, sinten ingkang kamanipun

dados bayi, punika ingkang kedah dipun etut, martandhani karsanipun leres, saya kaidenan

dening Ingkang Murbeng Dumados.

Sareng pikantuk wangsit saking Ingkang Murbeng Gesang, lajeng sami wudhar

anggenipun semedi, wasana kedadosanipun:

Kamanipun Nabi Adam dados bayi priya, dene kamanipun Dewi Kawa dados rah. Bayi

jaler kaparingan Wahyu Nabi, sarta kaparingan tetenger: Sis. Saking karsanipun Ingkang

Murbeng Gesang pinaringan Wahyu Nabi. Mila sinebut: Nabi Sis.

Putranipun Nabi Adam ingkang mursal anggenipun jejodhoan (mboten miturut

kersanipun ingkang rama) lajeng oncat dhateng Nagari Cina, sami manembah brahala.

Wonten malih ingkang nama Kabil, rebatan bojo ayu kaliyan sadherekipun ingkang

nami Habil, ngantos kelampahan Sang Habil dipun pejahi dening Sang Kabil. Wekasan

Sang Kabil pikantuk benduning Ingkang Murbeng Dumados, kejepit ing siti, ambles

lumebet ing naraka.

3) Nabi Sis

Nabi Sis rehning mboten lahir dhampit, kaparingan jodho widadari, ingkang nami Dewi

Mulat. Peputra kalih, inggih punika Sayid Anwas lan Sayid Anwar.

4) Sayid Anwas

Tedhak turunipun Sayid Anwas wonten ingkang sinung wahyu Nabi tuwin Ratu, kadosta

Nabi Idris, Nabi Nuh, Nabi Ibrahim, Nabi Ismangil, Sultan Kinan, Sultan Barat, Sultan Muta

Wasal lan sanes-sanesipun.

5) Sayid Anwar

Sayid Anwar remen tapa brata. Gegayuhanipun luhur sanget kapengin dados jalma

ingkang pinunjul sadonya, sampun ngantos wonten ingkang ngungkuli kasektenipun.

Sasedyanipun kedah kasembadan. Jinurung saha winongwong ing Hyang Widhi. Kapengin

tan kenging pejah. Nunten linggar saking prajanipun. Iblis Ijajil mboten kasamaran, Sayid

Anwar tansah jinangkung. Nalika lampahipun Sayid Anwar dumugi ing pinggir benawi Nil,

Iblis Ijajil kanthi ngaken ingkang murbeng jagad nyewanten, Sayid Anwar kapurih terus

ngantos dumudi in tukipun benawi Nil. Sayid Anwar mituhu. Sareng dumugi ing tukipun

benawi Nil, Iblis Ijajil nyuwanten malih, "Anwar Delengen ing pucuke gunung iku, nuli

munggaha. Yen wis teka ing pucuk, cahya kang gumilang, gumantung tanpa canthelan ana

ing sandhuwure pucuk gunung itu lebonana!"

cahmbanjar

38

Sayid Anwar sumerep cahya gumilang mancorong pindha rembulan purnama

gumantung tanpa canthelan, sakalangkung anggenipun kasengsem, lajeng enggal minggah

dhateng pucuking redi, terus lumebet ing salebeting cahya wau.

Sayid Anwar sakalangkung eram, dene sadaya sarwi abra marakata, cahyanipun

angenguwung. Iblis Ijajil wicanten, "Anwar Satuhune ingsun Kang Murbeng jagad. Ya iki

kang jeneng Retnadumilah, yaitu kadhatoningsun. Sapa kang manggon ing kene yekti tan

kena ing pati. Retnadumilah gambaring swarga. Sabanjure bakal sun gelar ana ing pucuke

ardi Tengguru ing naga Benggala. Saiki terusna lakunira mangetan, yen wis tekan tlatah

nagara Dewani, sira tapaa ana ing sajroning guwa kang ana satengahing alas. Ing tembe sira

bakal jumeneng ratu ing kono satedhak turunira kang mituhu marang sira sarta ngidhep

marang ingsun, sawise tutug uripe ing marcapada, banjur unggahna kaswargan".

Midhanget pitedahipun Iblis Ijajil makaten wau, Sayid Anwar rumaos awrat nilar

kaswargan. Nanging ajrih yen ta mboten mituhu. Nunten medal saking kaswargan, saha

tumurun saking pucaking redi, terus mangetan. Sareng sampun dumugi nagari Dewani,

mlebet ing wana, madosi guwa kangge patapan. Enggaling cariyos, guwa sampun

pinanggih, prayogi sanget kangge mara tapa.

Kacariyos ingkang jumeneng ratu ing nagari Dewani jejuluk Prabu Nurradi tedhak

turuning Jin. Putranipun ontang-anting putri, kekasih Dewi Nurrini, sakalangkung endah ing

warni. Anuju satunggiling dalu, nyupena kedhatengan kaki-kaki, wangsit bilih calon

jodhonipun, satriya linangkung, asmanipun Sayid Anwar, samangke sampun wonten ing

salebeting guwa ingkang wonten satengahing wana ing nagari Dewani. Punika putranipun

Nabi Sis. Benjing saged peputra kakung satunggal, salajengipun badhe nurunaken para ratu

ing Benggala tuwin tanah Jawi. Dumugi samanten Sang putri wungu, enggal-enggal ngaturi

priksa dhateng Sang Prabu. Ingkang rama nunten nimbali Rekyana Patih Amir, kadhawuhan

ngupados supenanipun ingkang putra Dyah Nurrini.

Kyai Patih mundur, lajeng mesat ing gegana, wasana priksa teja manther wonten ing

madyaning wana. Enggal dipun purugi, pinanggih wedaling teja saking salebeting guwa.

Sareng dipun lebeti, katingal wonten satriya lenggah sidhakep asuku tunggal, kalimputan

ing cahya sumunar.

Kanthi manuara, Rekyana Patih lenggah ing ngarsanipun Sayid Anwar, aturipun, "Dhuh

dhuh Raden, kaparenga anila krami, sinten ingkang sinambat ing wangi, pinangka saking

praja pundi, teka kepati ambangun teki wonten ing salebeting gutraka ngriki".

Sayid Anwar gya wudhar gennya semadi, wangsulanipun: "Nama kula Sayid Anwar,

putranipun Kangjeng Rama Nabi Sis ing nagari Mekah. Wangsul andika sinten, saha wonten

karsa kadya pundi dene karaya-raya rawuh mriki?"

cahmbanjar

39

Patih: "Kawuningana, kula Warangka Nata ing praja Dewani ngriki, inggih Rekyana

Patih Amir. Mundhi dhawuhipun gusti Prabu Nurradi, andika katimbalan sageda sareng

salampah kula".

Sayid Anwar: "Kula namung ndherek ing karsa, sumangga!" Rekyana Patih saha Sayid

Anwar runtung-runtung medal saking guwa sowan Sang Prabu Nurradi.

Cekaking cariyos, sareng sampun seba ing ngarsanipun Sang Prabu, Dyah Nurrini

kadangu punapa leres ingkang dados panuwunipun. Dewi Nurrini matur sampun leres. Sayid

Anwar kataros badhe kadhaupaken kaliyan Dewi Nurrini, datan lenggana.

Lebar mikramakaken ingkang putra, lenggana sawatawis laminipun Sang Prabu seleh

kaprabon lumengser dhateng ingkang putra mantu: Sayid Anwar jejuluk Prabu Nurcahya.

c. Para Dewa (wiwit Hyang Nurcahya)

Sayid Anwar (Hyang Nuracahya Dewi Nurrini

Hyang Nurrasa Hyang Darmajaka Hyang Wenang 1. Dewi Dremani 2. Dremana; 3. Triyata; 4. Caturkaneka;

Hyang Tunggal + Dewi Rekathawati

Narada (Resi Kanekaputra)

1. Antaga, Togog; 2. Ismaya (Semar); 3. Manikmaya (Bathara Guru); 4. Darmastuti; 5. Dewanjali; 6. Lodra

1) Hyang Nurcahya

Hyang Nurcahya (Sayid Anwar) kaliyan Dewi Nurrini peputra kakung satunggal asma

Hyang Nurrasa.

2) Hyang Nurrasa

Hyang Nurrasa krama putra putrinipun Prabu Rawangin Ratu ing Pulo Dewata, kekasih

Dewi Rawati. Wekasan jumeneng ratu wonten ing Nagari Pulo Dewata, anggentosi ingkang

rama mara sepuh, jejuluk Prabu Nurrasa (Hyang Nurrasa). Peputra kalih, inggih punika:

Hyang Darmajaka lan Sanghyang Wenang.

3) Hyang Darmajaka

Garwanipun Hyang Darmajaka mboten nate kacariyos Peputra sekawan, inggih punika:

a) Dewi Dremani, kagarwa Hyang Tunggal

cahmbanjar

40

b) Hyang Dremana

c) Hyang Triyata

d) Hyang Caturkaneka (Peputra: Hyang Kanekaputra);

4) Hyang Wenang (Hyang Utipati utawi Hyang Suksmakawekas)

Hyang Wenang nyipta kahyangan Suralaya wonten ing sanginggiling mega ing laladan

nagari Keling.

Ratu nagari Keling, asmanipun Prabu Ari. Prameswarinipun asma Dewi Wisawati,

kagungan putra putri satunggal, nama Dewi Saoti.

Sang Prabu mboten rena sanget ngantos kongkulan kahyanganipun Sanghyang Wenang,

lajeng nglurug dhateng kahyangan Suralaya, kawon. Dewi Saoti tumunten kadhaupaken

kaliyan Hyang Wenang. Peputra satunggal, asma: Hyang Tunggal.

5) Hyang Tunggal

Hyang Tunggal maratapa wonten ing dhasaring saganten. Ratuning samodra jejuluk

Prabu Rekathatama, kagungan putra putri asma Dewi Rekathawati, kagarwa Hyang

Tunggal. Sareng peputra lair wujud antiga (endhog), mumbul ing awiyat, dipun tututi dening

Hyang Tunggal, mboten kecandhak.

Hyang Wenang kaleres saweg lelana wonten ing awiyat sanginggilipun Jawadwipa (Pulo

Jawi), priksa barang ingkang gumebyar cumlorot ngener dhateng saliranipun, sareng dipun

saut, jebul antiga. Lajeng dipun banting, dados lare jaler tetiga:

a) Cangkoking tigan dados Hyang Antaga, inggih Togog, Wijamantri utawi Wijanamantri;

b) Pethaking tigan dados Hyang Ismaya, Bathara Maya, inggih Semar;

c) Jenenipun tigan dados Hyang Manikmaya, inggih Bathara Guru;

Hyang Tunggal sareng marak ing ngarsanipun Hyang Wenang, dipun ngandikani bilih

lare tetiga punika putranipun, kedaadosan saking antiga ingkang mumbul ing antariksa.

Hyang Tunggal sakalangkung suka ing wardaya, sarta ngandika dhateng ingkang putra

tetiga, bilih salah satunggal ing tembe badhe ngratoni Suralaya, (Sura = Dewa. Laya =

panggenan) tuwin nurunaken para ratu ing Marcapada.

Mireng pangandikanipun Hyang Tunggal makaten punika, Antaga lan Ismaya sami rebat

sepuh saha rebat panguwaos, lajeng sami damel sayembara: sinten ingkang kuwawi nguntal

redi sarta saged nglepehaken malih, punika ingkang wenang ngratoni Suralaya sarta

nurunaken para ratu ing Marcapada.

Sakawit Wijamantri, mripatipun ngantos mendelik-mendelik, cangkemipun ngantos

suwek, ewa dene meksa mboten saged nguntal redi wau.

Gentos Ismaya, saged nguntal, mboten saged nglepeh, awit redinipun kendel wonten ing

bokong.

cahmbanjar

41

Inggih margi makaten punika, mripatipun Togog mendolo, cangkemipun wiyar, Semar

bokongipun ageng.

Sareng Manikmaya, saged nguntal sarta nglepehaken.

Hyang Tunggal ngandika, bilih ingkang kepareng ngratoni Suralaya sarta nurunaken

para ratu ing Marcapada punika Manikmaya. Dene Ismaya kadhawuhan ngratoni jagad

sonyaruri. Mila sadaya jim, setan peri, prayangan, gendruwo, siluman sapanunggilipun, sami

ajrih dateng Semar.

Togog kadhawuhan momong para ambek angkara murka, tansah asunga pepenget

dhateng momonganipun.

Dene Ismaya (Semar), samangsa sampun tumurun ing Marcapada, kadhawuhan

momong turasing Manikmaya ingkang sami ambek utami, luhur ing budi.

Putranipun Hyang Tunggal patutan kaliyan Dewi Dremani, tiga, inggih punika:

1.Hyang Darmastuti, 2. Hyang Dewanjali lan 3. Hyang Lodra.

6) Hyang Manikmaya

Hyang Manikmaya kepareng nunggak semi asmanipun ingkang rama tuwin ingkang

eyang, mung asma Hyang Wenang mboten kepareng tinunggak semi. Jejulukipun kathah

sanget, kadosta Hyang Girinata, Jagadnata, Jagadpratingkah, Bathara Guru, Siwahbuja,

Nilakantha, Kalawisesa lan sanes-sanesipun.

Hyang Manikmaya ngratoni Suralaya, nguwaosi Retnadumilah (kaswargan), dumunung

wonten ing sanginggilipun ardi Tengguru (Himalaya) ing nagari Benggala. Kedhatonipun

nama Jonggringsalaka, yen siniwaka wonten ing bale Martyukundha (Bale Marakata).

Garwanipun asma Dewi Uma. Saderengipun kagarwa Hyang Manikmaya, namanipun

Umayi, salah kedadosan, dhadha sapanginggil taksih wetah kados suwau, dhadha

sapangandhap arupi ulam tambra ageng, sliweran nglangi wonten ing tlaga. Tetiyang ing

tlatah ngriku sami manembah dhateng sang Umayi ingkang salah kedadosan wau.

Hyang Manikmaya rawuh ing papan ngriku. Tiyang-tiyang dipun serep-serepaken

menggah kelintuning panembahipun. Sakawit tiyang-tiyang sami puguh, mboten ndherek.

Sareng kaprabawan ing kemayanipun Hyang Guru, nembe sami asrah bongkokan.

Karsanipun Hyang Manikmaya, sang Umayi sinidhikara, mboten dangu wangsul kados

wingi uni sederengipun salah kedadosan, mandar langkung endah ing warni. Lajeng

kapundhut garwa, santun asma: Dewi Uma, ndherek makahyangan wonten ing Suralaya.

Wiwit kala samanten tiyangtiyang sami manembah dhateng Hyang Manikmaya.

d. Sarasilah wiwit Hyang Tunggal dalah putra wayah.

cahmbanjar

42

Dewi Dremani + Hyang Tunggal + Dewi Rekathawati

Hyang Antaga Hyang Ismaya Hyang Manikmaya

Darmastuti; Dewanjali; Lodra Widadari Dewi Kanastren

1. Bathara Sambo 2. Bathara Brama 3. Bathara Endra 4. Bathara Bayu 5. Bathara Wisnu 6. Bathara Ganesya 7. Bathara Kala.

1. Hyang Patuk 2. Hyang Temboro 3. Hyang Kuwera 4. Hyang Mahyati 5. Hyang Siwah 6. Hyang Surya 7. Hyang Candra 8. Hyang Yamadipati 9. Hyang Kamajaya 10. Hyang Darmanastiti.

1) Hyang Patuk lan Hyang Temboro

Hyang Patuk lan Hyang Temboro, kalih-kalihipun gandhek ing Suralaya, pakaryanipun

ngemban dhawuh-dhawuh saking Hyang Girinata dhateng para Dewa.

2) Hyang Kuwera

Hyang Kuwera punika dewaning kasugihan, paring sandhang lan tedha dhateng para

titah ing Marcapada.

3) Hyang Surya

Hyang Surya punika dewaning surya. Sarwi titi, nastiti, ngatos-atos, mboten grusa-

grusu, sareh nanging pakoleh. Kahyanganipun Hyang Surya wonten Ekacakra. Garwanipun

kalih, inggih punika Dewi Ngruna lan Dewi Ngruni. Putranipun ingkang asring kocap

wonten ing paringgitan inggih punika Hyang Rawiatmaja. Wonten malih ingkang miyos

saking Dewi Kunthitalibrangta, lair mboten medal ing margaina, inggih punika Raden

Suryaatmaja.

4) Hyang Candra

Hyang Candra punika dewaning rembulan, utawi dewaning sengsem. Remen adamel

senenging sagung dumados, pangawak merakati, sumeh amanis, saged nuju prana.

5) Hyang Yamadipati

Hyang Yamadipati punika dewaning naraka, watakipun tegelan, matrapi paukuman

dhateng titah ingkang tumindak nasar, sarana kacemplungaken ing naraka.

Kahyanganipun wonten ing Argadumilah. Garwanipun asma Dewi Mumpuni.

6) Hyang Kamajaya

Hyang Kamajaya punika dewaning kasaenan (rupi sae). Garwanipun Dewi Ratih utawi

Kama Ratih, dewaning ayu. Lacuting pangucap: kasaenan ing Suralaya miwah Marcapada

cahmbanjar

43

sadaya, ingkang sapalih dumunung wonten ing Bathara Kamajaya lan Raden Janaka.

Ingkang sapalih dipun edum para Dewa sa Suralaya tuwin tiyang jaler sajagat. Makaten ugi

ayu sa-Suralaya tuwin sajagat, ingkang saparasekawan dipun enggeni Dewi Ratih, Dewi

Sumbadra, ugi saparasekawan, ingkang sapalih dipun edum para widadari ing Suralaya

tuwin para wanita sajagat. Kahyanganipun wonten ing Cakrakembang.

Hyang Kamajaya tuwin Dewi Ratih sanget tresnanipun dhateng Raden Janaka tuwin

Dewi Sumbadra. Mila tansah rumeksa kawilujenganipun Raden Janaka miwah Dyah Wara

Sumbadra.

7) Hyang Brama

Hyang Brama punika dewaning latu. Watakipun galak, wentalan dhateng mengsah.

Kahyanganipun wonten ing Duksina.

Hyang Brama punika senapatining prajurit Dorandara (wadya bala Suralaya). Papan

methukaken mengsah saking Marcapada wonten ing Repatkepanasan.

Putranipun Hyang Brama ingkang asma Bambang Bremani dhaup kaliyan putra

putrinipun Hyang Wisnu ingkang asma Dewi Srihunon. Peputra Bambang Parikenan, inggih

punika ingkang nurunaken Pandhawa lan Kurawa.

Sasampunipun peputra Bambang Parikenan, Dewi Srihunon kapirak, kaaturaken dhateng

ingkang raka ingkang asma Bambang Bremana.

Wonten malih putra putrinipun Hyang Brama ingkang asma Dewi Bremanisati, kagarwa

Sang Bramanaraja, ingkang nurunaken para ratu ing Ngalengkadiraja.

8) Bathara Endra

Bathara Endra punika dewaning para widadari, watakipun berbudi, seneng paring

nugraha dhateng titah ing Marcapada ingkang labet utami.

Kahyanganipun wonten ing Kaendran, Endraloka, Tejamaya utawi Tinjomaya.

Garwanipun asma Dewi Wiyati. Kagungan putra putri kalih inggih punika, Dewi Tara,

(kaparingaken dhateng Resi Subali) lan Dewi Tari (kapangingaken dhateng Prabu

Dasamuka). Dewi Tara pawingkingipun dados garwanipun Prabu Sugriwa.

9) Bathara Bayu

Bathara Bayu punika dewaning angin. Remen nastitekaken watak tuwin pandamelipun

titah ing Marcapada. Peputra Bathara Sumarma, ingkang nurunaken para ratu ing Cempala

tuwin para pandhita ing Atasangin. Kagungan putra angkat kalih, inggih punika Resi

Anoman lan Raden Werkudara. Mila kalih kalihipun peparab Bayusuta, sami dene saged

angreh angin, mila nami dene ngagem dodot poleng bintulu tuwin kuku pancanaka.

cahmbanjar

44

Siswanipun Bathara Bayu kajawi Anoman kaliyan Werkudara, wonten malih, inggih

punika Wil Jajahwreka, Bagawan Maenaka, Liman Satubanda, Naga Kurawa lan Garudha

Mahambira.

Kahyanganipun Bathara Bayu wonten ing Gendhingpitun.

10) Bathara Wisnu

Bathara Wisnu punika dewanipun kasekten. Remen memayu ayuning bawana. Mila

asring nitis dhateng titah ing Marcapada minangka lantaran anggenipun nyirnakaken para

ambek angkara murka gelah-gelahing bumi. Kacariyos titisipun Bathara Wisnu ingkang

wekasan inggih punika Prabu Jayabaya, Ratu ing Mamenang (Kediri).

Nate wadhag kaliyan alusipun nitis piyambak-piyambak Alusipun nitis dhateng Raden

Arjuna (Permadi), wadhagipun nitis dateng Raden Narayana. Makaten ugi garwanipun

ingkang asma Bathari Sri. Alusipun nitis dhateng Dewi Wara Sumbadra wadhagipun nitis

dhateng Dewi Jembawati.

11) Gajah Sena

Gajah Sena punika putranipun Bathara Guru, ingkang saged mecah bungkusipun Raden

Bratasena, sasampunipun glundhang-glundhung wonten ing samadyaning wana ngantos 8

tahun, malah sampun kasusulan kadangipun taruna Raden Premadi.

12) Hyang Ganesya (Hyang Gana)

Hyang Ganesya utawi Hyang Gana punika dewaning kawruh utawi kawicaksanan.

13) Bathara Kala

Bathara Kala punika kedadosan saking kama salah (Kama ingkang mboten katampen ing

baga). Inggih punika kamanipun Bathara Guru nalika ambujeng Dewi Tenana ingkang

saweg tapa ngrumbang wonten ing Tlaga Madirda, sarira nglegena. Satemah Bathara Guru

kenyut. Derenging karsa arsa mangrurah asmara mring Dewi Tenana, satemah korut

kamanipun, kedadosan latu mangalad-alad sundhul ing ngawiyat tan kenging sinirep.

Wekasan dados lare anama Bambang Kumali. Pawingkingipun dados danawa geng

kalawung-lawung, inggih punika Bathara Kala.

14) Para dewa sanes-sanesipun

a) Bathara Panyarikan

Bathara Panyarikan punika juru serat ing Suralaya.

b) Bathara Cingkarabala lan Bathara Balaupata

Bathara Cingkarabala kaliyan Bathara Balaupata padamelanipun jagi kori

Selamatangkeb (Sikandhawaru). Manawi wonten titah Marcapada badhe malebet ing

Kahyangan Suralaya tanpa idinipun Hyang Pramesti Guru, lajeng kawangsulaken dening

dewa kekalih punika.

cahmbanjar

45

c) Hyang Baruna

Hyang Baruna punika dewaning Samudra (dewaning toya). Watakipun tegelan dhateng

sok sintena ingkang atindak dur. Mila tansah ngasta sanjata Nagapasa kangge nalikung

para titah Marcapada ingkang tumindak slingkuh utawi culika.

d) Hyang Anantaboga

Hyang Anantaboga (saleresipun sanes: Hyang Antaboga) punika dewa ingkang anyanggi

bumi. Inggih dewaning sawer. Pepindhanipun oyoding wit utawi tanem tuwuh ingkang

tansah anggesangi tanem tuwuh ingkang dados tedhaning titah Marcapada. Garwanipun

asma Dewi Supreti (Dewi Suparti), peputra Dewi Nagagini kaliyan Bambang

Nagatatmala.

Dewi Nagagini kagarwa Raden Werkudara, peputra Raden Anantareja (Satriya ing

Jangkarbumi). Ugi asma Raden Danupratala.

e) Hyang Mahyati, Hyang Siwah lan Hyang Darmanastiti.

Hyang Mahyati, Hyang Siwah lan Hyang Darmanastiti mboten kocap lampahanipun.

Hyang Ismaya

Bathara Surya

Hyang Rawiatmaja

Hyang Karaba

Hyang Dewangkara

Hyang Dewanggana

Resi Dewasana Resi Dewatama Resi Gotama Prabu Heriya Resi Wisageni Dewi Anjani Resi Subradra Prabu Sugriwa Prabu Kartawirya Anoman Anggada Prabu Arjuna Sasrabahu Trigangga Resi Suwandageni Resi Jamadagni Sumantri Sukasrana e. Sarasilah Maespati (Wiwit Hyang Ismaya lan saterusipun).

1) Prabu Heriya

cahmbanjar

46

Ratu nagari Maespati kapisan inggih punika Prabu Heriya ginentosan Prabu Kartawirya.

Ingkang wekasan, Prabu Arjunasasrabau, sasampunipun maratapa wonten ing guwa Ringin

putih.

Salebetipun maratapa, Yaksamuka utusanipun Prabu Dasamuka ngupados sirah pandhita

cacahipun sewu (1000), kangge minangkani pepanggilipun Dewi Citranglangeni putri ing

Tunjungpura, saweg miber amargi dipun oyak-oyak dening Bambang Kartanadi, dumugi

sanginggilipun guwa Ringinputih, dhawah kantaka.

Sang Arjunasasrabau miyos. Yaksamuka dipun usada waluya jati. Bambang Kartanadi

dhateng, nyuwun Yaksamuka: mboten kaparingaken, dados pancakara. Bambang Kartanadi

kasoran, nungkul, lajeng suwita dhateng Sang Arjunasasrabau

Sang Arjunasasrabau tindak dhateng Tunjungpura bade nglamar Dewi Citranglangeni,

kadherekaken dening Yaksamuka tuwin Bambang Kartanadi. Wonten ing Tunjungpura

Yaksamu ka dipun perung kupingipun dening Bambang Kartanadi kapurih wangsul dhateng

Ngalengkadiraja. Dumugi ing ngarsanipun Prabu Dasamuka, dipun pejahi pisan dening

Prabu Dasamuka.

Dewi Citranglangeni kagarwa Sang Arjunasasrabau, kaboyong dhateng Maespati, terus

jumeneng nata nggentosi ingkang rama Prabu Kartawirya.

Prabu Arjunasasrabau titisipun Hyang Wisnu Kacariyos garwanipun ampilan : dhomas

(800).

2) Resi Wisageni

Resi Wisageni peputra Resi Suwandageni kaliyan Resi Jamadagni (Resi Ramabargawa).

3) Resi Jamadagni

Gentur tapanipun, tur wandat (mboten nggarwa). Pratapanipun wonten ing Sambiharja.

Yuswanipun panjang sanget, ngantos rumaos bosen gesang wonten ing Marcapada. Nalika

lelana namung ngasta jemparing Bargawastra.

Prabu Arjunasasrabau seda nalika tandhing kaliyan Resi Rama Bargawa, amargi

kejeplakan gandhewaning Bargawastra.

Pawingkingipun Resi Rama Bargawa seda dening Prabu Ramawijaya, titisipun Prabu

Arjunasasrabau inggih titising Hyang Wisnu. Sukmanipun Resi Rama Bargawa dados

Dewa, asma Hyang Ramaparasu utawi Hyang Parasurama.

4) Resi Suwandageni

Padhepokanipun wonten ing Ardisekar. Gentur tapanipun, Peputra kalih inggih punika

Raden Sumantri (Patih Suwanda) lan Raden Sukasrana.

5. Resi Gotama

cahmbanjar

47

Padhepokanipun wonten ing wukir Sukendra utawi ing Grastina. Garwanipun widadari,

asmanipun Dewi Windradi. Peputra tiga inggih punika Dewi Anjani, Raden Subali lan

Raden Sugriwa.

Dewi Anjani sakalangkung sulistiya ing warni. Raden Subali lan Raden Sugriwa sami

sae-sae rupinipun (Dereng awarni wanara).

Dewi Windradi salah kedadosan dados tugu kenging sabdanipun Resi Gotama.

Luwaripun wonten ing lampahan pejahipun Patih Prahastha, kangge ngantem sirahipun

Patih Prahastha dening Anggada nalika perang ageng Ngalengkadiraja.

Dewi Anjani salah kedadosan arai wanara, amargi suryan (raup) toyanipun tlaga

Madirda ingkang kecemplungan cupu Manik Asthagina.

Raden Subali lan Sugriwa sami salah kedadosan asarira wanara, amargi sami nggebyur

ing tlaga Madirda, rebatan cupu Manik Asthagina.

Supados saged ruwat sipatipun wanara, Resi Gotama dhawuh: Raden Subali lan Sugriwa

supados maratapa wonten ing wukir Sunyapringga. Dewi Anjani kadhawuhan tapa

nyanthuka wonten ing sapinggiring tlaga Madirda.

Kocapa Dewi Anjani sareng sampun lami anggenipun mara tapa, nuwuhaken gara-gara

Bathara Guru tumedhak, mirsani Sang Dyah ingkang tapa nyanthuka sarwi nglegena, lajeng

korut kamanipun, turnetes ing ron kamal, gya pinethik punang ron wau, binucal ing

pangkonipun Sang Dyah. Sareng kadhahar dening Dewi Anjani, sanalika Sang Dyah lajeng

nggarbini Titimangsanipun mbabar, mawi prabawa sindhung riwut bayu bajra, arupi wanara

seta, sinung asma Anoman (Kapiwara Bayusuta, Senggana).

Asma ingkang sakawit Senggana. Sareng sampun saged mejahi danawa seta sekawan

ingkang njagi taman Argasuka ing Ngalengkadiraja, namaning danawa seta sekawan dipun

agem sadaya, inggih punika: Anoman, Ramadayapati, Prabancana lan Pracandhaseta.

6) Bagawan Anoman (Bagawan Kapiwara)

Padhepokanipun wonten ing Kendhalisada. Garwanipun asma Dewi Urangayu, peputra

Raden Trigangga.

Bagawan Kapiwara lair saderengipun wonten Pandhawa. Yuswanipun panjang sanget,

ngantos menangi turunipun Prabu Parikesit ingkang asma Prabu Astradarma, Nata ing

Ngastina Sedanipun rikala mengsah Prabu Yaksadewa, malihanipun Bathara Kala, kinepruk

mawi bindhi trialihanipun Bathara Brama.

f. Dewi Pujawati (Dewi Setyawati) (Tedhak trah Hyang Ismaya).

cahmbanjar

48

Hyang Ismaya Hyang Wrahaspati Hyang Godadarma Hyang Darmaniskara Hyang Sandiniskara Hyang Yukawama Bagawan Anggaskara Bagawan Nagapasa Bagawan Bagaspati Dewi Pujawati + Kagarwa Raden Narasoma (Trah Hyang Brama/Hyang Wisnu). Dewi Erawati Desi Surtikanti Dewi Ba-uwati Raden Burisrawa Raden Rukmarata

Bagawan Bagaspati punika pandhita asipat danawa. Pratapanipun wonten ing Argabelah

utawi Giri Purna. Senajan makaten, nanging pandhita linangkung, aludira seta. Dados tanda

yektos sucining panggalihipun.

Putranipun namung satunggal, putri akekasih Dewi Pujawati. Kagarwa dening Raden

Narasoma. Sang Bagawan ngertos bilih ingang putra mantu rumaos lingsem kagungan

marasepuh asipat ranseksa, mila sareng dipun semoni, ngrilakaken sariranipun dipun sedani.

Mandar paring warisan aji Candrabirawa. Dewi Pujawati lajeng sesilih Dewi Setyawati.

Raden Narasoma punika trah Brama lan Wisnu, canggah Resi manumayasa.

cahmbanjar

49

g. Lokapala (Wiwit Bathara Sambo lan saterusipun)

Bathara Sambo Bathara Sambodana Prabu Hesthijumali Prabu Kumalasidhi (Prabu Kamulasidhi) Prabu Dherodhana Dewi Indrasmi Resi Wasistha Prabu Danurdana Resi Pulastha Prabu Danurdara Resi Padma Prabu Andanapati Prabu Lokawana Dewi Sukesi + Resi Wisrawa + Dewi Lokati (Lokawati) Dasamuka – Prabu Wisrawana (Prabu Danaraja) Kumbakarna – Sarpakenaka – Wibisana –

1) Bagawan Wisrawa

Resi Wisrawa punika pandhita ingkang linangkung. Garwa jaka-rara asma Dewi Lokati

inggih Dewi Lokawati, putranipun Prabu Lokawana, Ratu ing nagari Lokapala. Peputra

kakung namung satunggal, asma Raden Wisramana. Sareng sampun dewasa, jumeneng Nata

ing nagari Lokapala, nggentosi ingkang eyang Prabu Lokawana.

Limrahipun Resi Wisrawa kaanggep pandhita ingkang thukmis, tandhanipun ngantos

karsa nglamar Dewi Sukesi kangge ingkang putra Prabu Wisrawa (Prabu Danaraja),

wekasan kagarwa piyambak. Nanging menggah wigatosipun, mboten makaten Jawata badhe

anitahaken umat ingkang punjul ing apapak mrojol ing akerep, inggih punika Dasamuka.

Sanesipun wijinipun Resi Wisrawa mboten wonten ingkang kiyat. Samanten ugi

wadhahipun kedah Dewi Sukesi, trah Bathara Brama.

2) Prabu Wisrawana (Prabu Danaraja)

Prabu Wisrawana dupi midhanget pawartos bilih Dewi Sukesi kagarwa dening ingkang

rama, sakalangkung krodha ing panggalih, ngantos purun mengsah ingkang rama, tegel

badhe nyedani. Enggal kasapih dening Hyang Narada. Hyang Narada ngandika, yen Prabu

Danaraja anggenipun mboten narimakaken Dewi Sukesi kagarwa ingkang rama Resi

Wisrawa, punika leres, nanging anggenipun timindak tega, tegel, wani mring sudarma, tetep

cahmbanjar

50

lepat lan mboten saged pikantuk pangapunten. Sarta dipun terangaken, bilih Resi Wisrawa

lan Dewi Sukesi namung sadremi nglampahi karsaning Hyang Jagad Pratingkah, minangka

lantaran badhe tumitahipun Sang sudibya angkaraning rat, minangka tetimbanganipun

titising Hyang Wisnu pamunahing satru sekti gelah-gelahing bumi. Mila ing tembe Prabu

Danaraja badhe pikantuk piwales saking putranipun Dewi Sukesi ingkang pambayun,

minangka undhuhanipun wohing pandamel anggenipun tumindak wani mring bapa.

Prabu Danaraja sakalangkung getun ing panggalih. Ing tembe kelampah perang tandhing

kaliyan Prabu Dasamuka, inggih putranipun Dewi Sukesi ingkang pembayun, ngantos dados

lan sedanipun.

h. Ngalengkadiraja

Bathara Brama

Dewi Bremanisati

Kagarwa Prabu Bramanaraja, Nata ing Gilingwesi

Dewi Bremaniwati

Kagarwa Prabu Banjaransali, Nata Ngalengka

Prabu Jatimurti (Nata ing Ngalengkadiraja)

Sri Brahmanakandha (Prabu Brahmanakudha)

Prabu Getahbanjaran

Prabu Brahmanatama

Prabu Puksara (Dewa Muksara)

Arya Jambumangli Prabu Sumali Kagarwa Resi Wisrawa + Dewi Sukesi Prabu Dasamuka Arya Kumbakarna Dewi Sarpakenaka Arya Wibisana – Kuntalamaryam – Aswanikumba – Dewi Jarini – Indrajit – Dityakumba (Kumba-kumba) Kapi Jembawan + Dewi Trijatha Prabu Bisawa (Prabu Denta ukrama) Dewi Jembawati + (Kagarwa Prabu Kresna)

cahmbanjar

51

1) Prabu Dasamuka (Prabu Rahwanaraja)

Yen triwikrama, mustakanipun 10 (sadasa). Saben mustaka satunggal dipun tapani 5

tahun. Mila ngantos 50 taun. Sekti mandraguna, punjul ing apapak, mrojol ing akerep.

Saking Resi Subali pinaringan aji Pancasona. Garwanipun widadari putranipun Bathara

Endra, asma Bethari Tari. Putranipun kalih inggih punika Kuntalamaryam lan Megananda

(Indrajit).

Nalika Prabu Dasamuka tindak lelana, weling dhateng ingkang rayi Raden Wibisana,

manawi ingkang garwa ingkang saweg nggarbini benjing mbabar jabang bayi putri, badhe

kepundhut garwa, awit manut sasmitaning jawata, punika panjamaning Bathari Sri, inggih

titising Dyah Widawati.

Sareng mbabar saestu putri, jabang bayi enggal winadhahan kupat sinta dening Raden

Wibisana. Minangka lintunipun, Raden Wibisana nyaut mega, cinipta dados bayi jaler,

tinengeran Megananda (Indrajit).

Prabu Dasamuka seda kataman jemparing Guwawijaya dening Prabu Ramawijaya.

2) Arya Kumbakarna

Sanajan dawana, nanging awatak satriya, lumuh mbelani pandamel lepat, purun (wani)

ngrungkebi pandamel leres. Kuwawi ndhahar tumpeng ngantos 100, awit kagungan aji

Gedhongmengo. Yen mentas ngunjuk arak pinten-pinten jun, lajeng sare ngantos pinten-

pinten dinten.

Nalika praja Ngalengka dipun lurugi dening Prabu Rama, Arya Kumbakarna jumeneng

senapati, mboten mbelani ingkang raka Prabu Dasamuka, nanging mbelani nagari wutah

rahipun. Dhateng ingkang raka ngaturi: Dewi Sinta supados kaaturaken wangsul dhateng

Prabu Rama.

Sedanipun dening Prabu Rama, kataman jemparing Guwawijaya.

Ganjaranipun anggenipun nuhoni watak utami, wonten ing lampahan Makutha Rama,

sukmanipun pikantuk pitedah saking ingkang rayi Begawan Wibisana, supados sajiwa

kaliyan Raden Werkudara, mapan ing wentisipun kiwa. Ing tembe saged tumut minggah

swarga.

Garwanipun asma Dewi Kiswani, peputra kalih inggih punika, Aswanikumba kaliyan

Dityakumba utawi Kumba-kumba. Kalihkalihipun pejah wonten ing paprangan,

saderengipun ingkang rama seda.

3) Dewi Sarpakenaka

Dewi Sarpakenaka punika putri arupi raseksi, nagarinipun ing Guthaka. Kagarwa

Tumenggung Nopati. Kukunipun mawi wisa ingkang mandi. Wonten ing perang ageng

Ngalengka, pejah dening Raden Anoman, sarana kapothes kukunipun.

cahmbanjar

52

Makaten wau Dewi Jarini ugi pejah dening Raden Anoman.

4) Arya Wibisana

Prajanipun ing Kuntara utawi Singgela. Garwanipun asma Dewi Triwati. Peputra kalih

Dewi Trijatha lan Raden Dentawilukrama. Dewi Trijatha rumeksa Dewi Sinta salebetipun

wonten ing taman Argasoka. Pawingkingipun kagarwa Kapi Jembawan. Peputra Dewi

Jembawati, kagarwa Raden Narayana (Bathara Kresna).

Kapi Jembawan, pandhita ing Gandamana.

Raden Dentawilukrama jumeneng nata ing praja Singgela, jejuluk Prabu Bisawarna.

Patihipun asma Kartabasa.

Arya Wibisana mboten nayogyani ingkang raka Prabu Dasamuka mengsah Prabu Rama,

awit Prabu Rama punika titising Wisnu. Prabu Dasamuka duka, ingkang rayi dipun

tundhung, lajeng oncat, suwita dhateng Prabu Rama. Wiwit kala samanten katelah asma

Arya Balik.

Sabibaring perang ageng Ngalengka, Arya Balik kadhawuh jumeneng ratu ing

Ngalengka, kanthi kawejang "Hasta Brata" sarta rumeksa kreta Jatisura titihanipun Prabu

Rama punapa dene Balekancana saka dhomas.

Salerehipun anggenipun jumeneng nata, kreta Jatisura tuwin Balekancana saka dhomas

kapasrahaken dhateng ingkang putra Prabu Bisawarna, nata ing Singgela.

Sang Prabu Wibisana mbegawan wonten ing pratapan Gohkarna, asma Begawan

Wibisana. Patihipun ingkang asma Pati Padyamastana kadhawuhan ngembani Prabu

Bisawarna.

5) Indrajit (Megananda)

Kasudibyanipun: aji sirep tuwin jemparing Nagapasa sarta Naracabala.

Wonten ing paprangan, seda dening Prabu Rama kataman jemparing Guwawijaya.

i. Cempala utawi Atasangin

Bathara Bayu

Bathara Sumarma

Bathara Tantra

Bathara Guritna

Bathara Retnasambawa

Resi Mintabasa

Resi Kuntadruwasa

cahmbanjar

53

Bambang Basuki

Bagawan Maruta Prabu Sengara Resi Baratmeja Prabu Dwapara Pandhita Durna Prabu Drupada Bambang Aswatama Dhanghyang Suwela Dewi Drupadi Dewi Srikandhi Raden Drestajumna Raden Pancawala Prabu Nirbita (Nirwatakawaca)

1) Prabu Retnasambawa

Garwanipun asma Dewi Mandarawati, putranipun Hyang Candra. Peputra Resi

Mintabasa.

2) Resi Mintabasa

Garwanipun asma Dewi Bramanayekti, putranipun Prabu Getahbanjaran. Peputra tiga,

inggih punika Resi Druwasa (Kuntadruwasa), Dewi Mintakawati lan Dewi Mintakaningsih.

3) Resi Kuntadruwasa

Garwanipun asma Dewi Durnityaswara, putranipun Prabu Jayasudikya, nata ing Ima-

Imantaka. Peputra Endhang Balwadari lan Bambang Basuki.

4) Bambang Basuki

Garwanipun asma Dewi Rasawulan, peputra Bambang Maruta (Bagawan Maruta).

5) Prabu Maruta

Peputra Prabu Baratmeja (Baratmadya) nata ing Atasangin.

6) Prabu Baratmeja (Prabu Baratmadya)

Prabu Baratmeja, inggih Prabu Baratmadya, Prabu Baratwa, Prabu Baratwaja.

Garwanipun asma Dewi Sritaci utawi Dewi Padmawati, peputra Bambang Kumbayana.

7) Bambang Kumbayana (Pandhita Durna)

Garwanipun widadari Dewi Wilutama, rikala awujud turangga sembrani amargi

kebendon ing Jawata. Pinanggihipun nalika Bambang Kumbayana badhe dhateng praja

Cempala, mangka kedah nyabrang samodra. Rehning mboten saged nggegana, katrucut

prasetyanipun, sinten ingkang saged nyabrangaken, yen estri kaaken garwa, yen jaler,

kaaken sadherek sinarawedi. Turangga estri malihanipun Dewi Wilutama tumedhak saking

antariksa. Bambang Kumbayana kasabrangaken. Eloking lelampahan, kuda ngantos meteng.

Sareng sampun dumugi ing sabrang, Bambang Kumbayana medhak saking gegering

turangga, tansah dipun tutaken dening turangga wau. Dipun gusah mandar nyakot kepuhan

(wiron). Bambang Kumbayana rumaos lingsem, turangga sinuduk, pejah, jabang bayi priya

cahmbanjar

54

lair nurut tatuning curiga. Kacariyos, sukuning jabang bayi memper tracak kapal.

Kuwandaning turangga musna, badhar dados widadari Dewi Wilutama. Bambang

Kumbayana dipun weleh-welehaken dening Dewi Wilutama. Bambang Kumbayana mboten

kumbi, jabang bayi kaaken putranipun, sinung asma Aswatama. Dewi Wilutama kondur

makahyangan.

Pusakanipun Resi Kumbayana namanipun Cundha manik (Cis Wijayakunang).

Pandhita Durna dados gurunipun Kurawa lan Pandhawa. Wonten ing Perang

Baratayuda, jumeneng senapati agung, wekasan sedan dening Raden Trusthajumna.

8) Bambang Aswatama

Nagarinipun ing Tirtatinalang. Gadhah jemparing Cundhamanik, saking sudarmanipun

(Pandhita Durna). Anggenipun tumut Baratayuda mboten tutug, amargi sasedanipun Adipati

Karna, Aswatama paben kaliyan Prabu Salya, ndakwa dhateng Prabu Salya, anggenipun

nglampahaken titihanipun kreta Adipati Karna dipun sangaja supados pamanahipun Adipati

Karna mleset. Mratandhani Prabu Salya awrat dhateng Raden Janaka.

Prabu Salya duka yayah sinipi, Aswatama dipun larak, dipun sawataken. Rehning

rumaos mboten kuwawi nadhahi krodhanipun. Prabu Salya, Aswatama lajeng oncat dhateng

wana. Dados mboten menangi bedhahipun Ngastina. Ngretos-ngretos sareng pinanggih

kaliyan Kartamarma. Salajengipun Aswatama ngudi tuwuh, ngantos saged nyedani Dewi

Srikandhi, Raden Pancawala tuwin Raden Trusthajumna. Sareng badhe nyedani jabang Bayi

Bambang Parikesit, ketaman jemparing Pasopati ingkang kajejak dening jabang bayi.

Piyambakipun mlajeng dhateng Grojogan Sewu, pratapanipun Begawan Balatlewa. Nembe

badhe matur, dipun kepruk dening Raden Setyaka, pejah. Sukmanipun Aswatama mlebet

naraka salaminipun.

9) Dewi Drupadi

Dewi Drupadi punika putranipun Prabu Drupada ingkang pambayun, kagarwa dening

Prabu Puntadewa sarana sayembara Gandamana. Prabu Puntadewa anggenipun nglebeti

sayembara wakil Raden Bratasena. Saged ngawonaken Arya Gandamana, sarana kacubles

kuku Pancanaka. Sang Dyah peputra kakung satunggal, asma Raden Pancawala.

Nalika lampahan Pandhawa Dhadhu, Dewi Drupadi dipun wirangaken dening Raden

Dursasana, kasendhal ukelipun ngantos udhar. Saking sanget wirangipun, ngantos prasetya:

"Pati-pati ngagem ukel yen dereng jamas rahipun Dursasana". Prasesetyanipun Dewi

Drupadi wau murugaken Baratayuda mboten saged kasandekaken.

10) Dewi Wara Srikandhi

cahmbanjar

55

Saderengipun kagarwa Raden Janaka, nate maguru manah dhateng Raden Harjuna. Mila

wonten Baratayuda ugi dados senapati, mengsah Resi Bisma, awit ketitisan sukmanipun

Dewi Ambika, ingkang sede dening Sang Resi Dewabrata inggih Resi Bisma.

Kaliyan Raden Janaka mboten peputra. Namung nalika lampahan Kandhihawa, Dewi

Wara Srikandhi malih dados priya saestu, saking rekadayanipun Begawan Mintuna.

Bambang Kandhihawa krama putri ing Imaimantaka, Dyah Durniti, putranipun Prabu Dike.

Dyah Durniti ngantos nggarbini, titimangsanipun mbabar jabang bayi kakung pinaringan

asma Raden Nirbita.

Raden Nirbita inggih Raden Niwatakawaca. Dene ingkang ibu (Dewi Durniti) seda

konduran. Kacariyos Raden Nirbita saderengipun mbabar saking karsaning Bathara Guru

pinaringan aji Keyong Pethak, dumunung wonten ing telak, mila sakalangkung digdaya.

Kadugi nglamar Bathari Supraba. Nalika lampahan Mintaraga, Prabu Niwatakawaca inggih

Prabu Nirbita, kelampah dipun sedani dening Raden Janaka ingkang saweg jumeneng Sang

Maharsi Cipta Ening, sarana dipun jemparing telakipun mawi jemparing Pasopati

peparingipun Bathara Guru.

11) Raden Drestajumna (Raden Trusthajumna)

Raden Dresthajumna wonten ing Baratayuda nyedani Pandhita Durna mawi kajambak

remanipun, lajeng katigas jangganipun. Patrap makaten punika sanget ndadosaken

renguning panggalihipun Raden Janaka. Raden Dresthajumna dipun dukani kathah-kathah.

Kala samanten Raden Dresthajumna kepanjingan sukmanipun Prabu Palgunadi, nata ing

nagari Paranggelung, ingkang seda amargi asta racikanipun ingkang ngagem sesupe Gandok

ampal (Soca ampal) dipun tigas dening Pandhita Durna nalika maguru sareng-sareng kaliyan

Raden Premadi dhateng Pandhita Durna.

j. Wiratha (Wiwit Bathara Wisnu dumugi Dewi Untari)

Bathara Wisnu

Prabu Basurata

Prabu Basupati

Prabu Basukesthi

Prabu Basukiswara

Resi Pala + Dewi Durgandini + Bagawan Sentanu Prabu Durgandana (Prabu Matswapat) — Resi Seta; — Raden Untara; — Raden Wratsangka; — Dewi Untari; Resi Abiyasa Citragada Citrasena

cahmbanjar

56

1) Dewi Durgandini

Dewi Durgandini ugi asma Dewi Rara Amis, awit sariranipun ngganda amis. Sareng

sampun dipun usadani dening Resi Palasara, gandanipun wangi angambar-ambar, lajeng

asma Dewi Gandawati, inggih Dewi Setyawati. Kala samanten Dewi Durgandini saweg

dados tukang nambang. Resi Palasara mulat sulistyaning warnanira Dewi Gandawati

ingkang gandanipun sampun wangi angambar-ambar temah kasmaran. Sakala sesakitipun

medal saking sariranipun Sang Dyah, mencelat dhateng toya, dipun sarab ulam tambra.

Ulam tambra lajeng meteng, titimangsanipun lair jabang bayi jaler, tutuk mbajor kados

cangkem ulam tambra, paningal melolo kados mripat ulam. Sareng taken bapa, kapurih

sowan dhateng Prabu Palasara, nata ing Ngastina.

Saking derenging brangta asmara, Sang Resi korut kamanipun, tinadhahan asta,

kausapaken ing canthiking baita, nunten wijik ing toyaning benawi, lunturaning kama kasaut

dening rekatha (yuyu), satemah meteng, sareng mbabar, lair bayi estri. Sareng taken bapa,

kapurih sowan Prabu Palasara nata ing Ngastina.

Resi Palasara kaliyan Dewi Gandawati mentas dhateng dharatan, baita kentir, dumugi

ing muwaraning benawi, kesangsang wonten ing pinggir, canthikipun sigar, dados lare

kembar jaler. Hyang Narada rawuh, paring pitedah, bilih kalih-kalihipun, putranipun Prabu

Palasara nata ing nagari Ngastina. Sadaya sami sowan. Sadumuginipun ing ngarsanipun

Sang Prabu, dipun aken lan sami dipun paringi nama. Ingkang lair saking ulam tam- bra,

Raden Rajamala (asal saking ratuning sesakit). Ingkang saking rekatha, Dewi Rekathawati,

pawingkingipun kagarwa Prabu Durgandana. Ingkang kedadosan saking kama ingkang

lumepet, ing canthik ing baita, Raden Rupakenca kaliyan Raden Kencakarupa. Nagari

Ngastina punika asalipun wana Gajahoya, dipun panah dening Resi Palasara, mawi

Bramastra. Wana kabasmi, sasireping latu dados nagari, sampun wonten kadhatonipun.

Kewan salebeting wana sami dados manungsa, kawula ing Gajahoya.

Dewi Durgandini kaliyan Resi Palasara peputra satunggal, inggih punika Bambang

Abiyasa, utawi Kresnadwipayana.

2) Bagawan Sentanu

Bagawan Sentanu punika pandhita ing Talkandha. Garwanipun asma Dewi

Esthijumpeni. Peputra satunggal, asmanipun Raden Dewabrata (Bisma). Dewi

Esthijumpeni, sasampunipun babaran, seda konduran. Bagawan Sentanu saking sanget

sungkawaning panggalih, lajeng ngumbara kaliyan ngemban jabang bayi, ngantos dumugi

ing praja Ngastina.

cahmbanjar

57

Priksa Dewi Durgandini, Bagawan Sentanu melik, ngantos dados perang kaliyan Resi

Prabu Palasara, ngantos dangu mboten wonten ingkang kasoran sarta nuwuhaken gara-gara.

Sanghyang Narada tumedhak nyapih ingkang saweg sami perang. Prabu Palasara benjing

badhe nurunaken para ratu ing Ngastina, nanging kedah trimah ngawon rumiyin, sarta kedah

rila nilar karaton ing Ngastina, nglajengaken anggenipun maratapa wonten ing Saptaarga.

Dene Bagawan Sentanu saged kasembadan mukti wibawa, sarta madeg ratu ing Ngastina,

nanging turunipun badhe cures.

Hyang Narada kondur makahyangan Prabu Palasara masrahaken Dewi Durgandini

dhateng Prabu Durgandana, sapengkeripun Bagawan Palasara, ingaturan ngawontenaken

sayembara pilih, kangge calon garwanipun Dewi Durgandini. Nalika Bagawan Palasara

badhe bidhal dhateng Saptaarga, weling dhateng Dewi Durgandini, sampun ngantos, milih

sanesipun Bagawan Sentanu.

Sareng sayembara sampun katindakaken, ingkang kapilih Bagawan Sentanu. Raden

Dewabrata dipun sesepi sareng kaliyan Bambang Abiyasa. Ing tembenipun, Bambang

Abiyasa ndherek ingkang rama ing Saptaarga.

Dewi Durgandini kaliyan Prabu Sentanu peputra kakung kalih inggih punika Raden

Citragada kaliyan Citrasena. Sareng sampun diwasa, kadhaupaken kaliyan Dewi Ambiki

tuwin Dewi ambaini, putranipun Prabu Darmamuka, nata ing Gyantipura, prameswaripun

asma Dewi Swargandini. Putranipun putri kembar tiga, inggih punika Dewi Ambika,

Ambiki tuwin Ambaini. Dewi Ambika ingkang kasmaran kaliyan Raden Dewabrata seda

kataman jemparingipun Raden Dewabrata, dumeh badhe ndherek kemawon. Raden

Citragada kaliyan Raden Citrasena panganten enggal ing wanci dalu kasendhal mayang

kalihipun dening Dewa.

Prabu Sentanu seleh keprabon, kondur dhateng Talkanda, ngantos dumugi sedanipun.

Dewi Durgandini utusan nimbali Bambang Abiyasa, kadhawuhan jumeneng nata ing

Ngastina, sarta kadhaupaken kaliyan randhanipun Raden Citragada tuwin Citrasena, inggih

punika Dewi Ambiki lan Dewi Ambaini. Kaliyan Dewi Ambiki patutan Raden

Dhestrarastra, kaliyan Dewi Ambaini patutan Raden Pandhudewanata. Saking garwa

ampeyan peputra Raden Yamawidura.

3) Resi Dewabrata (Bisma)

Resi Bisma punika pandhita wandat (mboten nggarwa), wonten ing Baratayuda

jumeneng senapati agung. Saged nyedani Raden Untara, Raden Wratsangka tuwin Resi Seta.

Wekasan seda dening Dewi Srikandhi, ingkang kepanjingan sukmanipun Dewi Ambika

sarana jemparing Pasopati.

cahmbanjar

58

Anggenipun tumut dhateng Kurawa, mboten margi ngiloni tiyang lepat utawi ambek

angkara murka, namung prelu badhe ngresiki pidosanipun anggenipun nyedani Dewi

Ambika. Sang Resi sampun ngretos bilih ingkang saged nyedani sariranipun, mboten sanes

namung Dewi Srikandhi, prajurit wanita ingkang kepanjingan sukmanipun Dewi Ambika.

Saderengipun murud ing kasidan jati, mundhut kajang sirah (bantal), songsong, tuwin

unjukan. Ingkang saged minangkani kanthi leres namung Raden Janaka tuwin Raden

Werkudara. Prabu Puntadewa ingkang nyundhang mustakanipun, Raden Nakula Sadewa

ingkang nyanggi samparanipun. Saking sanget kalegan panggalihipun, paring sabda bilih

Pandhawa ingkang unggul juritipun. Sasampunipun seda, ingkang ngrukti kunarpanipun

inggih Pandhawa.

k. Awu-awu (Plasajenar)

Bathara Wisnu

Sri Mahapunggung

Sri Mahawan

Resi Kala

Resi Sakra

Resi Kisthira

Resi Swakuthastha

Prabu Kistawa (Ratu Awu-awu I)

Prabu Suprala

Prabu Anggendara Dewi Anggendari Arya Suman Arya Sasabasata Arya Gajagsa Kurawa

1) Sri Mahapunggung

Nata ing nagari Purwacarita utawi Mendhangkamulan. Prameswarinipun tiga inggih

punika Dewi Gemi, Dewi Nastiti lan Dewi Subur. Patihipun asma Jakapuring.

Sri Mahapunggung ugi jejuluk Maharaja Kano. Kala ngagem asma (jejuluk) Sri

Maharaja Kano, dipun sekseni dening Dewa 9 Brahmana 8, Pandhita 7. Mila tumrap

sengkalan (candra sangkala utawi suryasangkala) tembung DEWA awatak 9, BRAHMA NA

awatak 8, PANDHITA awatak 7.

cahmbanjar

59

Putranipun 2, kedhana-kedhini, inggih punika Dewi Sri kaliyan Raden Sadana.

mBokmanawi Raden Sadana inggih Sri Mahawan.

2) Prabu Suprala

Prabu Kistawa, Ratu ing Ngawu-awu ingkang kapisan, ginentosan ingkang putra Prabu

Suprala (Prabu Suwala). Prabu Suprala peputra 5, inggih punika Prabu Anggendara Dewi

Anggendari, Arya Suman (Sengkuni), Arya Sarabasata lan Arya Gajagsa.

3) Prabu Anggendara, Dewi Anggendari lan Arya Suman (Sengkuni)

Prabu Anggendara nggentosi ingkang rama Prabu Suprala Nalika Raden

Pandhudewanata kondur mentas nglebeti sayembara pilih calon garwanipun Dewi Kunthi,

Prabu Anggendara seda dening Raden Pandhu lajeng ginentosan Arya Suman. Nagari

Ngawu-awu ketelah Plasajenar, Arya Suman jumeneng Ratu ing Plasajenar, ngrangkep Patih

Ngastina, amargi Dewi Anggendari kagarwa Prabu Drestarastra, sarta kang jumeneng nata

ing Ngastina ingkang putra Dewi Anggendari kang pambayun, taksih jaka, jejuluk Prabu

Jakapitana.

Sasedanipun Prabu Pandhudewanata, Kurawa rebatan lisah tala kaliyan Pandhawa. Arya

Suman anggenipun wedhakan lisah tala meh wradin badan sakojur, namung ing dubur

ingkang kelangkungan. Mila wonten ing Baratayuda pangapesanipun Arya Suman wonten

ing dubur, dipun cubles kuku Pancanaka dening Raden Werkudara.

Ingkang nggagalaken pirembaganipun Kurawa kaliyan Prabu Bathara Kresna nalika

lampahan Kresna duta, inggih Dewi Anggendari. mBoten sarujuk manawi nagari Ngastina

kasigar semangka kangge Kurawa kaliyan Pandhawa. Wekasan Baratayuda dados, Kurawa

tumpes. l. Benggala, Magada, Ayodya lan Dwarawati

Prabu Targani (Ratu Benggala trah Sayid Anwas lan Sayid Anwar, inggih Prabu Nur Cahya)

Prabu Sangadik (Ratu Menggala) Prabu Jisis (Ratu Magada) Resi Wimasucandara Prabu Citradarma Dewi Citrawati Raden Citragada Prabu Dasarata Prabu Sumaresi Resi Kala Resi Sumaraja (Nata Ayodya) (Nata Suwelaraja) Ramawijaya Barata Leksmana Rrugna (Regawa) Prabu Ramabatlawa Prabu Kusiya Prabu Kunthiboja I

cahmbanjar

60

Prabu Kunthiboja II (Prabu Basukunthi)

Prabu Basudewa Dewi Kunthi Raden Arya Prabu Prabu Setyajid (Nata Mandura) (Kagarwa Prabu Pandhudewanata) (Prabu Bismaka Nata Kumbina) (Ugrasena, Nata Lesanpura)

Prabu Baladewa Prabu Kresna Dewi Sumbadra – Dewi Siti Sundari – Dewi Setyabona

– Dewi Titisari – Raden Setyaki Raden Wisata Raden Samba Raden Abimanyu – Arya Setyaki

– Raden Sanggasana Prabu Wiraka Raden Danur wenda Prabu Parikesit

Prabu Yudayana Prabu Gendrayana

1) Prabu Targani

Kempaling darah Sayid Anwas kaliyan Sayid Anwar (Prabu Nurcahya), jumeneng nata

wonten ing nagari Benggala. Peputra kalih inggih punika Prabu Sangadik (nggentosi

jumeneng nata ing kang rama ing nagari Benggala) lan Prabu Jisis (jumeneng nata ing praja

Magada).

2) Prabu Sumaresi

Jemeneng nata wonten ing nagari Suwelaraja, dipun embani dening Resi Kala.

Putranipun kalih, putri sadaya inggih punika Dewi Kekayi lan Dewi Sumitrawati.

Prabu Dasamuka utusan Arya Kumbakarna nglamar Dewi Sumitrawati, dipun tampik.

Arya Kumbakarno ngamuk, dipun tandhingi Resi Kala, kawon, awit Resi Kala kagungan aji

Petaki sewu. Dewi Sumitrawati tuwin bakyunipun (Dewi Kekayi) kagarwa Prabu Dasarata,

nata ing Ayodya.

Dewi Kekayi janji, samangsa kagungan putra kakung, kedah gumantos jumeneng ratu

ing Ayodya (Tilas prajanipun Prabu Banaputra). Asalipun makaten: Prabu Banaputra

kagungan putra putri asma Dewi Sukasalya (Dewi Ragu), sampun kaparingaken (kagarwa)

Bagawan Baratmeja. Prabu Dasamuka nglamar, dipun wangsuli bilih sampun kaparingaken

Sang Begawan. Prabu Dasamuka krodha.

Prabu Banaputra dipun sedani. Makaten ugi Begawan Rawatmeja. Saderengipun seda,

Begawan Rawatmeja dhawuh dhateng Dewi Sukasalya, supados nyuwun pangayoman

dhateng Sang Dasarata ing Dhandhaka. Garudha Sempati (kakangipun Jenthayu) tetulung,

mengsah Prabu Dasamuka, kawon. Wulunipun dipun bubuti ngantos mboten saged miber.

Dewi Sukasalya kapurih mundhut wulu penjawat, dayanipun ngrikataken plajengipun

Dewi Sukasalya, ngantos mboten saged ketututan Prabu Dasamuka. Sadumuginipun ing

Dhandhaka Dewi Sukasalya kaumpetaken dening Sang Dasarata. Prabu Dasamuka mundhut

cahmbanjar

61

Dewi Sukasalya, dipun caosi Dewi Sukasalya pujan, kedadosan saking sekar. Saking

bingahipun Prabu Dasamuka, Sang Dasarata kaganjar praja Ayodya, tilas nagarinipun Prabu

Banaputra.

Kocapa sareng dumugi ing karaton Ngalengka, Dewi Sukasalya dipun rungrum, malih

dados sekar. Prabu Dasamuka duka, sarwi pratignya: tedhak turunipun Sang Dasarata

dadosa mengsahipun. Saestu. Dewi Sukasalya (Dewi Ragu) kaliyan Prabu Dasarata peputra

Raden Ramawijaya (Regawa), dados mengsahipun Prabu Dasamuka, ngantos Prabu

Dasamuka wekasanipun tumpes kelor (cures).

3) Putra-putranipun Prabu Dasarata

Prabu Dasarata kaliyan Dewi Sukasalya (Dewi Ragu), peputra Raden Rama (Raden

Regawa).

Kaliyan Dewi Kekayi peputra Raden Barata. Kaliyan Dewi Sumitrawati peputra Raden

Laksmana tuwin Raden Trugna. Raden Laksmana inggih Raden Sumitra. Miyosipun Raden

Barata nunggil wekdal kaliyan miyosipun Dewi Sinta tuwin Senggana (Anoman).

Sareng Raden Regawa sampun krama kaliyan Dewi Sinta, rehning Prabu Dasarata

sampun sepuh, karsa seleh keprabon, Raden Regawa kadhawuhan gumantos jumeneng Nata

Ing Ayodya. Dewi Kekayi nagih janji, Raden Barata kaparenga ingkang gumantos jumeneng

Ratu. Raden Regawa tuwin Raden Laksmana kaaturan nundhung, supados mboten ngribedi.

Prabu Dasarata dhahar aturipun Dewi Kekayi, rumaos kawon janji.

Raden Regawa, Dewi Sinta, Raden Laksmana oncat dhateng wukir Kutharunggu.

Kocapa sapengkeripun putra tetiga oncat saking karaton Ayodya, Sang Begawan

Dasarata gerah kabekta saking sanget sekeling panggalih, ngantos dados lan sedanipun.

Prabu Barata netah ingkang ibu anggenipun meksa nyuwun gumantosipun jumeneng

ratu Raden Barata ingkang anjalari gerah lan sedanipun ingkang rama. Wasana Raden

Barata oncat saking keraton, nusul ingkang raka Raden Regawa, badhe katuran jumeneng

nata ing Ayodya.

Pinanggih wonten ing Wukir Kutharungu. Raden Regawa katuran kondur, saha

jumeneng nata. mBoten karsa ma dhawuh dhateng ingkang rayi Raden Barata supados

nglajengaken jumeneng ratu gumantos ingkang rama.

Raden Regawa punika titisipun Hyang Wisnu, Dewi Sinta titisipun Bathari Sri.

Lelampahanipun Raden Regawa sampun kasebat wonten ing sarasilah Ngalengkadiraja.

Makaten ugi Dewi Sinta.

4) Prabu Kunthiboja I

Prabu Kunthiboja I punika nata ing Mandura ingkang kapisan Garwanipun asma Dewi

Indrasmi, putranipun Prabu Kiswaji nata ing Dwarawati Prawa, peputra Raden Basukunthi.

cahmbanjar

62

5) Prabu Kunthiboja II (Prabu Basukunthi).

Prabu Basukunthi inggih Prabu Kundhiboja II, patihi. asma Patihipun Saragupita.

Parameswarinipun Dewi Bandonsari, putranipun Prabu Basukiswara ing Wiratha. Peputra

sekawan inggih punika Prabu Basudewa, Arya Prabu Bismaka (Arya Prabu Rukma), Dewi

Kunthi (Kunthitalibrangta lan Prabu Setyajid (Ugrasena).

6) Prabu Basudewa

Garwanipun sakawit tiga, inggih punika Dewi Maerah, Dewi Maera tuwin Dewi

Badraini. Dewi Maerah kapirak, amargi cinidra resmi dening Prabu Gorawangsa, peputra

Raden Maruta utawi Kangsadewa. Dewi Maerah, peputra kembar sulasih (Gondhang-kasih),

Raden Kakrasana kaliyan Raden Narayana. Dewi Badraini peputra Dewi Sumbadra Raden

Kakrasana gumantos ingkang rama jumeneng nata ing Mandura jejuluk Prabu Baladewa.

Raden Narayana sasampunipun saged ngawonaken Prabu Yudakalakresna ing Dwarawati,

lajeng gumantos jumeneng nata ing Dwarawati.

7) Prabu Baladewa

Nata ing Mandura. Garwanipun Dewi Erawati, putranipun Prabu Salya. Nalika

lampahan Kangsa aben-aben, Raden Kakrasana kelampahan saged mejahi Prabu

Kangsadewa ngangge pusaka Alugora. Kajawi Alugora ugi kagungan pusaka Nenggala,

kedadosan saking siyungipun Naga Rangsang, mapan wonten ing epek-epek. Manawi

astanipun kapusus, pusaka Nenggala mijil saking asta.

Raden Kakrasana punika titisipun Sanghyang Basuki.

Nalika Baratayuda, kasingkiraken dening Prabu Bathara Kresna dhateng Grojogansewu,

apawadan dipun aturi maratapa, kinanthenan Raden Setyaka, perlunipun supados mboten

tumut perang, awit mboten wonten ingkang kiyat nadhahi pusaka Nenggala. Dados mboten

pikantuk tandhing, prasasat Baratayuda dipun piyambaki saged rampung. Yuswanipun

panjang, ngantos bibar Baratayuda taksih ngembani Prabu Parikesit.

8) Prabu Bathara Kresna

Nalika Dewi Maerah nggarbini sepuh, Bathara Wisnu Kadhawuhan nitis, alusipun nitis

dhateng putranipun Dewi Kunthi, inggih punika Raden Premadi. Mila mbabaripun langkung

rumiyin. Wadhagipun nitis dhateng putranipun Dewi Maerah ing Mandura. Tumedhakipun

Sanghyang Basuki sareng kaliyan Sanghyang Wisnu, awit Dewi Maerah anggenipun

nggarbini kembar.

Kala samanten Dewi Badraini ugi saweg nggarbini, nanging taksih enem, nyarengi Dewi

Trijatha (garwanipun Kapi Jembawan ing Gandamadana) nggarbini Dewi Jembawati.

Sareng sampun titiwanci, alusipun Bathari Sri nitis dhateng putranipun Dewi Badraini,

inggih punika Dewi Sumbadra, wadhagipun nitis dhateng Putranipun Dewi Trijatha, inggih

cahmbanjar

63

punika Dewi Jembawati. Ing tembenipun, Dewi Sumbadra kagarwa Raden Premadi. Dewi

Jembawati kagarwa Raden Narayana (Prabu Bathara Kresna). Peputra Raden Samba.

9) Arya Prabu Rukma (Prabu Bismaka)

Raden Arya Prabu Rukma dipun mintasraya dening Jawata, nyirnakaken Prabu

Sasradewa, ratu ing Guwamiring ingkang badhe ngrisak Suralaya dumeh katampik

anggenipun nglamar Dewi Rumbini (Widadari). Prabu Sasradewa dalah patihipun nama

Kalayaksa, saged kasirnakaken sadaya.

Raden Arya Prabu Rukma kadhaupaken kaliyan Dewi Rumbini (Widadari), sarta

kajumenengaken ratu ing nagari Kumbina, jejuluk Prabu Bismaka, peputra Dewi Rukmini,

kagarwa Raden Narayana (Prabu Kresna), pinanggih nakdherek (peputra Dewi Siti Sundari,

Dewi Titisari).

10 Prabu Setyiajid (Prabu Ugrasena)

Nalika Kahyangan Suralaya dipun inggahi Prabu Garbaruci ratu nagari Paranggubarja

badhe nglamar Dewi Wresini (Widadari), Raden Ugrasena dipun pintasraya. Sareng sampun

saged nyirnakaken, lajeng kadhaupaken kaliyan Dewi Wresini, sarta jumeneng nata ing

nagari Lesanpura, peputra Dewi Setyaboma kaliyan Raden Setyaki. Dewi Setyaboma

kagarwa Prabu Bathara Kresna, peputra Raden Setyaka.

11) Garwanipun Prabu Bathara Kresna.

Garwanipun Prabu Bathara Kresna sedaya wonten sekawan, inggiti punika.

1. Dewi Jembawati

2. Dewi Rukmini

3. Dewi Setyaboma

4. Dewi Pratiwi

Dewi Pratiwi punika putranipun Sang Nagaraja, ing Saptapratala, Putranipun sadaya

wonten 3, inggih punika Dewi Pratiwi, Prabu Bomantara (Bomapati, inggih Prabu

Bomanarakasura) lan Bambang Partiwanggana.

Dewi Pratiwi kagarwa Prabu Bathara Kresna, peputra Bambang Suteja. Nalika perang

kaliyan ingkang Paman Prabu Bomantara, ingkang paman seda, sukmanipun manjing

dhateng Bambang Suteja. Bambang Suteja lajeng ngagem asmanipun ingkang paman saha

jumeneng nata ing Trajutrisna. Garwanipun asma Agnyanawati, titisan Dewi Dremi

Patihipun Pancadnyana. Patih Pancadnyana ramanipun Dewi Agnyanawati. Dados

marasepuh Bambang Suteja. Punggawanipun Supala kaliyan Ancakogra. Titihanipun Prabu

Suteja Garudha Wilmana. Wonten ing lampahan Samba Sebit, Raden Samba seda dipun

juwing-juwing dening Garudha Wilmana. Raden Samba kala samanten badhe ngrebat Dewi

Agnyanawati, awit Raden Samba punika titisipun Bathara Darma, mangka Dewi

cahmbanjar

64

Agnyanawati titisipun Bathari Dremi, garwanipun Hyang Darma. Bathara Kresna lajeng

tegel anyedani ingkang putra Prabu Suteja (Prabu Bomanarakasura), kataman senjata Cakra

kanthi dipun anjang-anjang, awit Prabu Bomantara ngagem aji Pancasona.

m. Leluhuripun Pandhawa (Keinpalipun dharah Bathara Brama kaliya dharah Bathara Wisnu).

Bathara Guru

Bathara Brama Bathara Wisnu Bambang Bremana Bambang Bremani + Dewi Srihunon Babmang Parikenan Bambang Manumanasa Bambang Sriati Bambang Sakutrem Prabu Hartati Mandrakumara Bambang Sakri Prabu Hartadriya Mandradipa Bambang Palasara Raden Narasoma Dewi Madrim

– Raden Nakula – Raden Sadewa

– Dewi Erawati – Dewi Surtikanthi – Dewi Banuwati – Raden Burisrawa – Raden Rukmarlata

– Resi Abiyasa – Raden Rajamala – Dewi Rekathawati – Raden Rupakenca – Raden Kencakarupa

1) Bambang Bremani Kaliyan Dewi Srihunon

Bambang Bremani putranipun Bathara Brama, kadhaupaken kaliyan Dewi Srihunon,

putranipun Bathara Wisnu. Sasampunipun peputra satunggal, inggih punika Bambang

Parikenan. Dewi Srihunon kaaturaken wangsui dhateng Bathara Wisnu. Pawingkingipun

Dewi Srihunon kagarwa Bambang Bremana, ingkang raka Bambang Bremani.

2) Resi Manumanasa (Resi Manumayasa)

Resi Manumanasa nggentur tapa wonten ing Saptaarga. Garwanipun asma Dewi

Reknawati. Kadangipun Dewi Retnawa asma Dewi Kanastri, dhaup kaliyan Semarasanta

(Semar).

Dewi Retnawati inggih Dewi Sumarwana, peputra satunggal, asma Bambang Sakutrem.

cahmbanjar

65

3) Bambang Sakutrem (Bambang Kalingga)

Nalika Resi Manumanasa dipun minta sraya dening Jawata supados nyirnakaken Prabu

Kalimantara ingkang nglamar Dewi, Supraba, di pun paringi jemparing Pasopati dening

Bathara Guru.

Prabu Kalimantara kataman jemparing Pasopati, badhar dados Jimat Kalimasada.

Patihipun asma Patih Sarotama, badhar dados jemparing Sarotama, punggawanipun

nama Raden Ardadhedhali, badhar dados jemparing Ardadhedhali.

Kagendra Garudha Banarata, badhar dados songsong Tunggulnaga.

Jemparing Sarotama kaliyan jemparing Ardadhedhali karsanipun Bathara Guru

kaparingaken dhateng Bambang Sakutrem, dene Jamus Kalimasada kaliyan songsong

Tunggulnaga badhe kaparingaken dhateng turunipun.

Pinuju lelana, Bambang Sakutrem kepethuk kaliyan naga, sareng dipun jemparing,

badhar dados putri, lajeng musna. mBoten antawislami, Bambang Sakutrem midhanget

pawartos, ing wukir Pujangkara, wonten putri damel sayembara, sinten ingkang saged

ngombe isinipun kendhi Pratala ingkang sakalangkung benter, yen priya dados

jatukramanipun, yen wanodya, dadosa sadherek sinarawedi. Putri wau asmanipun Dewi

Nilawati, badharanipun naga ingkang dipun jemparing Bambang Sakutrem.

Kacariyos Bambang Sakutrem nglebeti sayembara, kuwawi ngunjuk tirta isining kendhi

pratala ngantos asat. Wekasan Dewi Nilawati kagarwa Bambang Sakutrem, peputra kakung

satunggal, asmanipun Bambang Sakri.

4) Bambang Sakri

Bambang Sakri krama putranipun nata ing Trebelasuket, (Prabu Partawijaya) asmanipun

Dewi Sati, peputra Bambang Palasara. Lelampahanipun Resi Palasara sampun kasebat

wonten ing katrangan Sarasilah Wiratha ing ngajeng.

5) Bambang Sriati

Bambang Sriati punika putranipun Resi Manumanasa ingkang nurunaken para ratu ing

nagari Mandaraka.

Katenggak saking Prabu Hartadriya, Mandradipa inggih Prabu Mandratpati, punika

peputra kalih, inggih punika Raden Narasoma lan Dewi Madrim.

Raden Narasoma nggarwa Dewi Pujawati inggih Dewi Setyawati, putranipun Bagawan

Bagaspati (Sampun kasebat ing katrangan Sarasilah, Dewi Pujawati).

Sasampunipun nggarwa Dewi Setyawati, rehning katundhung dening ingkang rama,

lajeng oncat saking karaton Mandaraka, nglebeti sayembara pilih ing nagari Mandura,

kangge putranipun Prabu Kunthiboja ingkang asma Dewi Kunthinalibrangta. Saged

pikantuk. Wonten ing margi kepethuk kaliyan Raden Pandhudewanata, ingkang badhe tumut

cahmbanjar

66

nglebeti sayembara, nanging sampun kasep. Raden Pandhu dipun tantang perang dening

Raden Narasoma.

Sakawit Raden Pandhu kawon, lajeng nglepasaken jemparing Maruta. Raden Narasoma

kombul ing lesus, sambat kawon. Sareng dipun dhakaken, nantang malih. Raden Pandhu

janji yen kawon malih, totohanipun kedah putri kalih. Sareng dipun jemparing, kabekta

mumbul ing lesus, sambat-sambat kawon. Dewi Kunthinalibrangta kaliyan ingkang rayi

Dewi Madrim, kangge asok dhateng Raden Pandhu.

Raden Pandhu jumeneng nata ing Ngastina, nggentosi ingkang rama Bagawan Abiyasa.

Dewi Kunthinalibrangta peputra 3, inggih punika Raden Wijakangka (Puntadewa),

Raden Wijasena lan Raden Wijanarka (Premadi).

Dewi Madrim peputra kembar Raden Pinten lan Raden Tangsen (Nakula/Sadewa).

Wonten ing lampahan Pandhu papa (sedanipun Prabu Pandhudewanata), Dewi Madrim

bela sedanipun Prabu Pandhu, nggebyur ing kawah Candradimuka. Dene Dewi Kunthi terus

momong Pandhawa, ngantos tutug bibar Baratayuda.

n. Pandhawa lan Kurawa (Wiwit Bagawan Abiyasa dumugi putrawayah)

Bagawan Abiyasa Prabu Drestarastra Prabu Pandhudewanata Raden yamawidura Kurawa 100. Putra pambayun Raden Yuyutsuh Prabu Jakapitana. + + – Raden Lesmana Mandrakumara – Dewi Lesmanawati Dewi Kunthi Dewi Madrim

Prabu Puntadewa Raden Wrekudara Raden Arjuna Raden Nakula Raden Sadewa Raden Pancawala

– Raden Anantareja – Raden Gatotkaca

– Dewi PRamati – Bambang Prasinta

– Raden Sabekti – Dewi Rajung Wulan – Raden Dewakusuma

(*) Garwa saha putra-putra Raden Arjuna

No. Garwa Putra, putri, wayah Nagari/Pratapan Peputra 1 2 3 4 5 1 Wara Sumbadra Putra Prabu Basudewa Mandura Abimanyu 2 Wara Srikandi Putra Prabu Drupada Cempalaradya 3 Larasati Putra Prabu Basudewa Widarakandhang Brantalaras 4 Ulupi Putra Bagawan Jayawilapa Candhibungalang (Yasarata) Irawan 5 Supraba Putra Bathara Endra Kahyangan Tin- jamaya Prabakusuma 6 Dresanala Putra Bathara Brama Kahyangan Duk- sina Wisanggeni 7 Sulastri Prabu Sasrasu darma Pularajapethi Sumitra 8 Purnamasidi Putra Bagawan Sidikwacana Andongpurnama Manonmanonton 9 Manuhara Putra Bagawan- Sidanggana Andongsumawi Pregiwa/Pregiwati 10 Gandawati Putra Prabu Gandawardaya Tasikmadu Gandasari (Gandasasi)

cahmbanjar

67

11 — Bagawan Pramanasidi Gebangtinatar Nilasuwarna/Dewi Nilawati

12 — Bagawan Partana Guwawara Wijanarka 13 — Bagawan Sidi- waspada Glagahwangi (Endralaya) Priyambada 14 — Bagawan Jati- supadma Andongraras Tejasuwarna 15 — Bagawan Jati- mulya Argatilasa Setiwijaya/ Setiwiguna 16 — Bagawan Sidik- mulya Gambirmlathi Danasalira (Bagawan

Saptarengga)

1) Bagawan Abiyasa

Bagawan Abiyasa, utawi Maharsi Kresnadwipayana, yuswanipun panjang, ngantos bibar

Baratayuda. Garwanipun Dewi Ambiki, peputra Raden Drestarastra. Dewi Ambaini, peputra

Raden Pandhudewanata. Garwa ampean, peputra Raden Yamawidura. Nalika ingkang putra

Prabu Pandhudewanata dipun sendhal mayang dening Dewa, Bagawan Abiyasa nyuwun

dhateng Bathara Endra tuwin Bathara Guru, supados ingkang putra Prabu Pandhu sampun

ngantos dipun papanaken wonten ing naraka, sageda kainggahaken dhateng swarga. Sang

Bagawan ingkang sagah nebusi pidosanipun ingkang putra.

2) Raden Drestarastra

Kaliyan Dewi Ambiki peputra satunggal Raden Drestarastra. Cacadipun wuta.

Pinaringan aji Lebursakethi. Sintena mengsah ingkang kagrayang, temtu ajur mumur.

Garwanipun asma Dewi Anggendari, peputra Kurawa satus. Pambayunipun Prabu

Suyudana. Wuragilipun putri asma Dewi Dursilawati, kagarwa Raden Jayadrata.

3. Prabu Pandhudewanata

Prabu Pandhudewanata putranipun Bagawan Abiyasa saking Dewi Ambaini. Cacadipun

tengeng.

cahmbanjar

68

GAMBAR PANGRAKITING GANGSA ING PANGGUNG

Katerangan : 6. Rebab 12. Slenthem 18. Kenong

Gedebog 7. Gambang 13. Bonang Barung 19. Kempyang/Kt

Dhalang 8. Gender Penerus 14. Bonang Penerus 20. Kempul/Gong

Kothak 9. Kendhang 15. Demung 21. Waranggana

Tutup 10. Siter 16. Saron Barung 22. Wiraswara

Gender Barung 11. Suling 17. Saron Penerus

cahmbanjar

69

BAB IV

WEWATON CAKING PAKELIRAN

1. Pambuka utawi Purwaka

Saderengipun pagelaran ringgit purwa Gagrag Banyumas kawiwitan, langkung rumiyin dipun

aturaken pasugatan gendhing-gendhing pahargyan dhumateng para miyarsa saha para pamiyarsa.

Dene gendhinggendhing ingkang dados pathokan inggih punika: Gangsaran – Liwung – Manyar

Sewu – ingkang sedaya awujud Lancaran.

Dene lampahipun utawi garapanipun makaten: Gangsaran katampen Liwung, wangsul Gangsaran,

kalajengaken Manyar sewu, wangsul Gangsaran, lajeng kasuwuk.

Manawi pinuju ngayahi pagelaran ing salah satunggaling panggenan ingkang kedah dipun

ungelaken gendhing-gendhing sesaji, (saged dipun selingaken gendhing sesaji ingkang dipun

kersakaken minangka babaring manut panggenan satunggal lan satunggalipun.

2. Manggung utawi Talu

Sesampunipun gendhing-gendhing pambuka kasuwuk, nunten kaaturaken Gendhing Patalon,

kangge nguntapaken dhalang ingkang badhe minggah panggung ing sangandhaping blencong.

Dene gendhing-gendhing ingkang dados pathokan inggih punika:

a. Gendhing Gambir Sawit, Laras Slendro, Pathet 9.

b. Ladrang Gonjang-ganjing, Laras Slendro, Pathet 9.

c. Ketawang Rajaswala, Laras"Slendro, Pathet 9.

d. Ayak-ayak, Laras Slendro, Pathet 9.

e. Srepeg, Laras Slendro, Pathet 9.

f. Sampak, Laras Slendro, Pathet 9.

Dene lampahipun utawi garapanipun makaten:

- Gendhing Gambir sawit katampen Ladrang Gonjang-ganjing, kalajengaken Ketawang

Rajaswala, dhawah Ayak-ayak, dados Srepeg, minggah Sampak (ing ngriki dhalang sampun

wiwit minggah panggung, nunten mapan ing sangandhaping blencong). Sampak lajeng

kasuwuk.

- Taksih salebeting Sampak (saderengipun Sampak kasuwuk), dhalang niti priksa

ubarampening pakeliran, kadosta: ringgit ingkang badhe kawedalaken lan

sapanunggalanipun.

cahmbanjar

70

3. Jejeran Kapisan (Ing salebeting Pathet-6).

Sasampunipun sampak manggung kasuwuk, tumunten:

a. Dhalang samadi, lajeng andhodhog kothak lamba sapisan (DHOG), minangka sasmita pathetan

utawi grambyangan (tanpa ungel-ungelan sulukan).

b. Salajengipun dhalang andhodhog kothak banyu tumetes kaping tiga, kasambet dhodhogan sarug

sapisan (DHOG-DHOG-DHOG, DHERODHOG), katampen ungeling gong suwukan.

c. Sasampunipun punika lajeng andhodhog rangkep sapisan, lajeng katampen kendhang buka,

nunten dhodhogan pinjal kaping kalih nyarengi swanten lampahing kendhang, ngleresi Gong

buka kasarengan Keprak (DHOG-DHOG, DHOG-DHOG, DRODHOGCAK).

d. mBedhol gunungan/kayon.

e. Sasampunipun kabedhol, gunungan kageteraken sinarengan keprak, dhodhogan seseg sareng-

sareng kalajengaken sasmita gedhog wirama rangkep, dados Ayak-ayak Lasem Wirama tamban,

kangge angiringi medaling Parekan sae lan awon.

f. Sarampunging parekan ambeksa, ayak-ayak minggah Srepeg Lasem arang. Mengel keprak

sasmita, nyarengi medaling Ratu.

g. Ing Pasewakan, Ratu sampun medal, Putran lan Patihan dereng katingal. Yen Ratu sampun

lenggah, Putran nembe marak sowan, kasusul Patihan lan sanes-sanesipun.

h. Ing ngriki Srepeg Lasem arang kadadosaken ayak Lasem malih, kangge nyarengi kombangan

CANDRA SANGKALA WATAK SATUNGGAL, utawi CANDRA PANGGUNG, lajeng

minggah ayak Lasem sawatawis, kalajengaken gendhing BONDHET, sinarengan dhodhogan

pinjal lamba, kasambet tetegan, sarug, dhalang wiwit NJANTUR.

Ing salebeting dhalang njantur, gangsa ingkang mungel namung: Gender, Gambang, Slenthem,

Gong sareng Kenong, Rebab lan Suling. Dene Waranggana mungel lirih (setengah swanten).

Kendhang ngimbangi irama.

i. Telasing janturan, dhalang paring sasmita gedhog sapisan, kasamber Gombyakan utawi Ciblon;

j. Ciblon sa-Gongan kasuwuk. Sasuwuking gendhing, dhalang lajeng Suluk Pathet-6 Ageng.

k. Kangge nyasmitani suwuking gendhing, dhalang ndhodhog lamba sapisan (DHOG),

sasampunipun Kenong Tiga, wonten panggenan ngajengaken magak (pipilan)

l. Suluk badhe telas kirang kalih gatra, ndhodhog sapisan, kasambet keprak nitir.

m. Kirang sagatra tinampen dhodhogan nitir ngantos purna.

4. Ginem

a. Manawi jejer mboten wonten tamu (jengkaran kemawon), dipun suluki: PLENCUNG.

b. Manawi jejer wonten tamu, dipun suluki: IRIM-IRIM;

c. Jengkaran, Gapuran, Kedhatonan lan Samadi namung dipun gedhongaken kemawon.

cahmbanjar

71

d. Ing salebeting Sang Ratu wonten ing Sanggar Pamujan, dipun suluki: Ada-ada Greget Saut

CANDRA SANGKALA WATAK TIGA.

5. Paseban Jawi

Ringgit wonten Paseban jawi dipun iringi: Srepeg Lasem. Lan sasampunipun suwuk, dipun

suluki SENDHON SUSUN.

6. Budhalan

Budhalan mawi Kapalan, Rampogan lan mawi nyandra Mathining Kapal

Dene iringanipun: Ricik-ricik Banyumasan, Manyar sewu utawi Gangsaran Dhadha.

7. Adegan Singgetan

Patih Sabrang lan sesaminipun kadherekaken wadya. Iringan manut wasana.

Perang gagal, nunten simpangan margi. Manawi Bambangan mengsah Dugangan, srepeg Lasem

karangkep saperlunipun.

8. Adegan Sabrang (Adegan Pathet-6 Kaping Kalih)

Kangge nyelani utawi pratandha badhe gentos adegan, ing salebeting Pathet-6, gunungan/kayon,

dhoyong dhateng sisih kiwa (manawi dipun tingali saking wingkinging dhalang). Katancebaken ing

debog ngandhap. Iringan gendhing merdika, manut swasana.

Satelasing janturan, swantening gendhing wangsul kados saderengipun sirepan, nunten

kasuwuk, lajeng dipun suluki Pathet-6 jugag, kasamber ginem.

Tumunten bidhalan, perang kaping kalih utawi Perang Magakan.

9. Gara-gara (Ing salebeting Pathet-9)

a. Ing salebeting gara-gara, nyandra isen-isening Gunungan.

b. Dipun suluki ada-ada Greget saut. Gunungan kawalik (warni abrit), lajeng nyandra

kadadosaning Gara-gara.

c. Sesampunipun punika nunten sasmita Ayak Sanga, dhawah Srepeg Sanga, kalajengaken

Sampak Sanga, gunungan kabedhol kageteraken, kasolahaken teras kageteraken malih, lajeng

katancebaken ing sisih kiwaning dhalang.

d. Taksih salebeting Sampak, Prepat Panakawan: Semar, Petruk, Gareng lan Bawor, kawedalaken

Sarwi jejogedan.

e. Badhe gentos Pathet-9, Gunungan jejeg ing debog nginggil, mboten dhoyong ngiwa utawi

manengen.

f. Ing salebeting gara-gara katembangaken Sinom Grendhel utawi Suluk Semar 9. Ugi lelagon

gendhing-gendhing Banyumasan.

cahmbanjar

72

10. Adegan Pratapan (Pandhita lan Bambangan)

Gendhing merdika, manut swasana. (suka, gembira, sungkawa). Ginem

Budhalan, mawi iringan Ladrang Clundhang winangun.

Perang sekar utawi Perang Kembang (Bambangan – Cakil utawi Macan).

11. Adegan Sintren (Adegan Pathet-9 kaping kalih)

Gunungan taksih jejeg, katancebaken ing debog ngandhap. Gendhing merdika, manut swasana.

Dipun suluki Pathet-9 Jugag. Ginem.

Budhalan.

Perang Sintren, kairingan Srepeg-9

12. Adegan Manyura (Ing salebeting Pathet Manyura)

Gunungan Pathet-6 katancebaken miring manengen (manawi dipun tingali saking wingking

dhalang).

Gendhing merdika manut swasana. Dipun suluki Pathet Manyura Wetah (saking Barang).

Ginem

Budhalan

Perang manyura (Perang Srambah). Dipun suluki Greget saut Manyura Banyumasan.

13. Adegan Manyuri

Suluk Gagak-Ngurah (Suluk Pancer Lima), kalajengaken Sampak.

14. Tayungan (Perang Brubuh)

Sampak Jangga

Tayungan Bima mawi ketawang Pisan Bali, kasuwuk lajeng Sampak, dados Ayak-ayak.

15. Adegan Pungkasan

Ayak-ayak, suwuk lajeng Ginem sawatawis, kalajengaken TANCEB KAYON.

Kangge pungkasan dipun ungelaken gendhing Eling-eling Banyumasan.

Adegan Pungkasan, ringgit mboten kenging langkung saking gangsal (5)

cahmbanjar

73

KANDHA LAN CARIYOS

1. Kandha kombangan

2. Kandha janturan tumrap Jejer Kapisan Nagari Ngastina

3. Kandha janturan tumrap Jejer Kapisan Sri Bathara Kresna ing Dwarawati

4. Kandha janturan tumrap Jejer Kapisan Bathara Guru ing Kahyangan Junggring Salaka

5. Kandha panyandraning Nata lenggah siniwaka

6. Kandha salebeting Jejer Ratu manggih rembag pakewed

7. Kandha salebeting Jejer badhe katamuan

8. Kandha majenging tame mawi gendhing

9. Kandha badhe kondur angedhaton

10. Kandha badhe kondur angedhaton tumrap Kahyangan

11. Kandha Gapuran

12. Kandha Adegan ing Kadhaton

13. Kandha kondur angedhaton, gapuran, kadhatonan, sanggar palanggatan kasanggit utawi

kagedhongaken

14. Kandha paseban jawi

15. Budhalan

16. Kandha panyandraning ringgit turangga

17. Kandha tumrap Sri Kresna kondur angedhaton lajeng badhe mabur

18. Kandha wayang duka (nesu)

19. Kandha candraning ringgit, tumrap ringgit badhe asilih warna

20. Kandha kangge Adegan II (Adgan Sabrangan)

21. Kandha badhe Gara-gara

22. Kandha janturan Gara-gara

23. Kandha bakda Gara-gara

24. Kandha janturan pratapan Sapta Harga

25. Kandha adegan ing tengah wana

26. Kandha tumrap ringgit trenyuh

27. Kandha candraning ringgit tumrap R. Harjuna nedya anglepasaken jemparing

28. Kandha candraning ringgit tumrap R. Gathutkaca badhe mahawan gegana

29. Kandha candraning ringgit R. Werkudara sedya lumaksana

30. Kandha tumrap ringgit pinrawasa ing paprangan

cahmbanjar

74

BAB V

KANDHA LAN CARIYOS

1. Kandha Kombangan Salebeting Jejer Kapisan mawi Candraning Panggung

a. Kelir : Si Jagad Ginelar

b. Debog : Si Bumi dadi

c. Peluntur : Si Kelabang ngerap

d. Gotongan : Si Megantara

e. Ander : Si Panugering Jagad

f. Placek : Si Paksi Raja

g. Tepak dara : Si Sangga Buwana

h. Kothak : Si Gedhong Pangrantunan

i. Keprak : Si Gelap Ngampar

j. Cempala : Si Panggugah Ati

k. Blencong : Si Surya Kembar

l. Tebeng Blencong : Si Banas Pati

m. Kinteling Blencong : Si Tlaga Ngembeng

n. Lisahing Blencong : Si Bathara Bayu

o. Delesing Blencong : Ususing Bethara Kala

p. Soroting Blencong : Si Bathara Surya

Urubing Blencong nyawaning Wayang. Wayang kinudang dening Dhalang. Sukma manjing

raga, raga manjing sukma. Kandha kombangan salebeting jejer kapisan mawi Candra Sangkala

Watak I.

Rupa Candra Sasi Nabi

Sasa Dhara Bumi Budha

Roning Medi Ibu Dara

Janma Eka Wak Suta

Siti Hawani Wungkulan

Wulan Niyata Tunggal Kabeh

2. Kandha janturan tumrap Jejer Kapisan Negari Ngastina

Hong wilaheng awegenam astu namas sidhem.

cahmbanjar

75

Ana ratu sidibya pranatengrat pramuditya. Mantra-mantra wetan hanggendanu kilen. Rep-rep

surup Hyang Pratanggapati, kilen pinayungan asta gangga wiron tanu. Asta tangan, gangga

banyu, wira papan, tanu tegese tulis. Yen dhalang hamastani papan lan tulis tan prabeda. Dene

dhalang tegesipun ngudhal piwulang yektine anggelar suraosing Wedha sekawan.

Ingkang kawastanan : Satunggal : Wedha Paramayoga

Kalih : Wedha Pustakaraja

Tiga : Wedha Purwakandha

Sekawan : Mahabarata

Wedha sekawan punika ngemu suraos HA – NA – CA – RA – KA dumunung sisih Wetan,

DA – TA – SA – WA – LA Kidul, PA – DHA – JA – YA – NYA Kilen. Dene Ler MA – GA –

BA THA – NGA.

Purwaning cariyos hawewaton : KANDHA – BUDA – PURWAKA, KANDHA marang

caritane, BUDA marang asale, PURWAKA marang kawitane. Pramila samangkya sami

amastani perang budi kang tetela kariya lasing tabet ingkang awujud gambar rineka jalma

inggih winastan wayang.

Wayang minangka pralampita wewayangin gesang sarta gegambaraning pakarti sae lan

pakarti awon. Wayang kawine ringgit, tegesipun karipta miring sarana den anggit. Sayekti

anggitipun para pujangga linangkung duk ing uni.

Gumelaring jagad raya yekti wonten jaman ageng tigang prekawis, inggih punika:

Satunggal : Jaman Tirtayoga

Kalih : Jaman Dwapara

Tiga : Sengara

Sanadyan jagading manungsa ugi among tigang prekawis ingkang winastan :

Satunggal : Guruloka

Kalih : Endraloka

Tiga : Janaloka

Senadyan jaman tetiga hamung sayuga ingkang minangka wewaton sayekti Jaman

Tirtayoga. Marma sinebat jaman Tirtayoga awit jagad ingkang gumelar taksih ngawang-uwung,

tan wonten titah aneng Marcapada. Hamung wonten wewarnen catur warna, inggipunika :

SURYA, CANDRA, KARTIKA lan BAWANA.

Gantiya ingkang cinarita hanenggih dalu punika negari pundi ta ingkang KAEKA – ADI –

DASA – PURWA. EKA marang sawiji, ADI linuwih, DASA sepuluh, PURWA marang

cahmbanjar

76

wiwitan. Senadyan kathah titahing Dewa ingkang kaungkulan ing akasa, kasangga ing Pratiwi,

kaapit ing samudra, kathah ingkang samya hanggana raras, hananging tan kadi Negari Ngastina

ya Negari Gajahoya ya Kuru Janggala, Pramila winastan Ngastina, tuhu Kedhatonira Prabu

Hasti, Gajahoya yektine yasanira Sang Gajahoya ing uni, Kuru Janggala, kang hangratoni darah

ing Kuru.

Sayekti negari ingkang panjang punjung, pasir wukir, loh ajinawi, gemah, aripah, karta, tur

raharja. Panjang dawa pocapane, punjung luhur kawibawane, pasir samudra, wukir gunung.

Pratandha Negari Ngastina ngungkuraken pagunungan, ngeringaken benawi, nengenaken

pasabinan, ngajengaken bandaran ageng. Loh tulus ingkang sarwa tinandur, ajinawi murah kang

sarwa tinuku. Gemah pratandha para kawula ingkang sami lampah dedagang raina-wengi dhatan

ana pedhote, labet tan ana sangsayaning dedalan. Aripah dene janma manca negari ingkang

dedunung ing praja Ngastina, pangraos jejel pipit, tepung cukit, papan wiyar katingal rupak,

saking gemah raharjaning negari. Karta para kawula ing karang padusunan, ingkang angingu

raja kaya, bebek, ayam, kebo sapi, tan ana kang cinancangan, kalamun raina haglar ing

pangonan, kalamun ratri padha bali marang kandhange sowang-sowang. Raharja, dene tebih

parang muka tuwin para abdi mantri bupati dhatan wonten ingkang sami lampah cecengilan,

atut runtut saiyeg saeka kapti, sirna saking lampah durjana juti.

Marmane ngupaya ing raya negari satus datan pikantuk kalih, negari sewu tan pikantuk

sadasa. Sayekti negari ingkang padhang jagade, jero tancebe, dhuwur kukuse, adoh kuncarane.

Kathah narendra pat manca negari ingkang hanungkul aris, dhatan karana ginebaging prang,

yektine hamung kaungkulan pambeganira Sri Nara Pati.

Sinten ta dasa namane ingkang hamengku bawat jumeneng Narendra ing Negari Ngastina ,

wenang den ucapena : Hajejuluk Maha Prabu Duryudana, Nararya Jakapitana, Narpati

Jakapitana, Maha raja Gendari suta, Sri Bupati Kurupati, ya Prabu Suyudana. Mila ajejuluk

Maha Prabu Duryudana, tuhu makutha ning prajurit, Nararya Jakapitana, wiwit jaka denira ulah

puja. Narpati Jakapitana, rosa ing pamuja. Maha raja Gendari suta tuhu atmajane Dewi Gendari.

Prabu Kurupati hangratoni dharah Kuru, Sri Suyudana suyud marang pepengil dana marang

paweweh. Sayekti ageng dedanane narendra ing Negari Ngasina, remen paring sandhang janma

ingkang kawudhan, remen paring boga marang janma ingkang nandhang kaluwen, paring

tudhung janma kepanasan, akarya suka marang kang nandhang prihatin. Yen ta ginunggunga

wiyaring jajahan, luhuring kaprabon miwah pambegane, yekti sadalu tan ana pedhote. Pramila

pinunggel ingkang hamurweng kawi.

Dene ingkang caket muggwing ngarsa nata, yeku Brahmananing Praja ingkang kinarya

paran para, pandhita ing Sukapanca ingggih ing Sukalima, ingkang hajejuluk Dahyang Durna ya

Resi Kumbayana. Pandhita putus marang saliring saniskara, anrang westi datan kasamaran

cahmbanjar

77

marang mobah mosiking manungsa, lebda marang saliring guna pangawikan. Pramila wong sap

raja pada sumungkem ambapa marang Resi Kumbayana.

Ingkang lenggah hamarikelu kaya konjem-konjema pratala wadanane, warangka nata ing

Ngastina, ajejuluk Rekyana Patih Harya Suman, Harya Sangkuni ya Sri Gantalpati. Warangka

nata limpad pasang graita, lebda ing wicara, julig ing pambudi, mumpuni dhateng reh-ingering

praja. Pramila para kawula sami sumungkem ambapa, awit ajrih kapanduking karti sampeka.

Dene ingkang lenggah mungwing wurinira, hanenggih Sang Harya Kartamarma. Pangeran

ngiras paniti sastra, pramila rainten-dalu tansah cinaketan kaliyan ingkang raka nata.

Kasambet pisowanipun para wadya, pepak hambelabar dumugi trataging paringgitan,

mangaler dumugi pangurakan, mangilen dumugi ing wantilan, mangidul dumugi ing

Monggangan.

Habra busanane sagunging kang samya hanangkil, tinon saking mandrawa pindha

panjrahing puspita.

Jroning pagedhongan Sri Nara Nata ndaweg manggalih ….. Makaten sabda pangandikan

ingkang dereng kawedar ing lesan.

3. Kandha janturan tumrap Jejer Kapisan Negari Ngastina

Hong wilaheng awegenam astu namas sidhem.

Ana ratu sidibya pranatengrat pramuditya. Mantra-mantra wetan hanggendanu kilen. Rep-rep

surup Hyang Pratanggapati, kilen pinayungan asta gangga wiron tanu. Asta tangan, gangga

banyu, wira papan, tanu tegese tulis. Yen dhalang hamastani papan lan tulis tan prabeda. Dene

dhalang tegesipun ngudhal piwulang yektine anggelar suraosing Wedha sekawan.

Ingkang kawastanan : Satunggal : Wedha Paramayoga

Kalih : Wedha Pustakaraja

Tiga : Wedha Purwakandha

Sekawan : Mahabarata

Wedha sekawan punika ngemu suraos HA – NA – CA – RA – KA dumunung sisih Wetan,

DA – TA – SA – WA – LA Kidul, PA – DHA – JA – YA – NYA Kilen. Dene Ler MA – GA –

BA – THA – NGA.

Purwaning cariyos hawewaton : KANDHA – BUDA – PURWAKA, KANDHA marang

caritane, BUDA marang asale, PURWAKA marang kawitane. Pramila samangkya sami

amastani perang budi kang tetela kariya lasing tabet ingkang awujud gambar rineka jalma

inggih winastan wayang.

cahmbanjar

78

Wayang minangka pralampita wewayangin gesang sarta gegambaraning pakarti sae lan

pakarti awon. Wayang kawine ringgit, tegesipun karipta miring sarana den anggit. Sayekti

anggitipun para pujangga linangkung duk ing uni.

Gumelaring jagad raya yekti wonten jaman ageng tigang prekawis, inggih punika:

Satunggal : Jaman Tirtayoga

Kalih : Jaman Dwapara

Tiga : Sengara

Sanadyan jagading manungsa ugi among tigang prekawis ingkang winastan :

Satunggal : Guruloka

Kalih : Endraloka

Tiga : Janaloka

Senadyan jaman tetiga hamung sayuga ingkang minangka wewaton sayekti Jaman

Tirtayoga. Marma sinebat jaman Tirtayoga awit jagad ingkang gumelar taksih ngawang-uwung,

tan wonten titah aneng Marcapada. Hamung wonten wewarnen catur warna, inggipunika :

SURYA, CANDRA, KARTIKA lan BAWANA.

Gantiya ingkang cinarita hanenggih dalu punika negari pundi ta ingkang KAEKA – ADI –

DASA – PURWA. EKA marang sawiji, ADI linuwih, DASA sepuluh, PURWA marang

wiwitan. Senadyan kathah titahing Dewa ingkang kaungkulan ing akasa, kasangga ing Pratiwi,

kaapit ing samudra, kathah ingkang samya hanggana raras, hananging tan kadi Negari ing

Dwarawati ya negari ing Amiralaya.

Pramila winastanan Dwarawati, Dwara – lawang, wati tegese alam, pranyata negari kinarya

wiwaraning rahsa, pabukaning Budi. Negari ingkang hanyakrawati, hambaudhendha. Madhep

manembahe marang kang akarya jagad. Asih hangaji-aji marang sesamining dumadi, rukun

manunggal wangsane, golong gilig mranata prajane sarta adil paramarta bebrayaning kawulane.

Pramila kene den arani negari Dwarawati, negari ingkang panjang punjung, pasir wukir, loh

ajinawi, gemah, aripah, karta, tur raharja. Panjang dawa pocapane, punjung luhur kawibawane,

pasir samudra, wukir gunung. Pratandha Negari Amiralaya ngungkuraken pagunungan,

ngeringaken benawi, nengenaken pasabinan, ngajengaken bandaran ageng. Loh tulus ingkang

sarwa tinandur, ajinawi murah kang sarwa tinuku. Gemah pratandha para kawula ingkang sami

lampah dedagang raina-wengi dhatan ana pedhote, labet tan ana sangsayaning dedalan. Aripah

dene janma manca negari ingkang dedunung ing praja Ngastina, pangraos jejel pipit, tepung

cukit, papan wiyar katingal rupak, saking gemah raharjaning negari. Karta para kawula ing

karang padusunan, ingkang angingu raja kaya, bebek, ayam, kebo sapi, tan ana kang

cahmbanjar

79

cinancangan, kalamun raina haglar ing pangonan, kalamun ratri padha bali marang kandhange

sowang-sowang.

Raharja, dene tebih parang muka tuwin para abdi mantri bupati dhatan wonten ingkang sami

lampah cecengilan, atut runtut saiyeg saeka kapti, sirna saking lampah durjana juti. Marmane

ngupaya ing raya, negari satus datan pikantuk kalih, negari sewu tan jangkep sadasa. Sayekti

negari ingkang padhang jagade, jero tancebe, dhuwur kukuse, adoh kuncarane. Kathah narendra

pat manca negari ingkang hanungkul aris, tan karana ginebaging perang, hamung kaungkulan

pepoyaning kautaman.

Sinten ta dasa namane ingkang hamengku bawat jumeneng Narendra wonten negari

Dwarawati hajejuluk : Maha Prabu Sri Bathara Kresna, Narayana, Prabu Sasra Sumpena, Prabu

Puthut Cakrandana, ya Prabu Harimurti.

Pramila hajejuluk Maha Prabu Sri Bathara Kresna : Kres-ireng, Na tegese padhang jagade,

yektine Narendra pirsa sadurunge winarah. Narayana tegese manungsa asipat Bathara. Prabu

Sasra Sumpena : Sasra – sewu, Sumpena tegese impen, yektine Sang Prabu Sang Prabu Kresna

nyupena sedalu kaping sewu rambahan, parandene tan ana kang sisip.

Prabu Puthut Cakrandana tegese Puthut wus ngarani, Cakrabunder, Dana – weweh sayekti

Narendra remen dana weweh marang saliring tumitah. Prabu Harimurti : Hari – enom. Murti –

panjamane Sang Hyang Wisnu, Narendra panjamaning Sang Hyang Wisnu.

Sayekti Narendra mustikaning jagad, andeng-andenging bawana, Narendra hambek

paramarta: tanuhita, darmahita, somahita miwah sarahita. Tegese remen ulah pangadilan, remen

ulah kapandhitan, remen ulah kaprajuritan sarta marsudi mring tata krami. Narendra kinasih

Dewa, kinamulen para widadari, kinacek samaning ratu, unggul tan hangungkul-ungkuli,

endhep tan kena kaungkulan. Yen ta ginunggunga luhuring kaprajan miwah pambegane, yekti

sadalu tan ana pedhote, pramila pinunggel ingkang hamurweng kawi.

Nalika samana pinuju ari respati Sri Nara Nata, miyos siniwaka, munggwing sitinggil binata

rata, lenggah kursi gadhing dhampar dhenta, ingkang pinatik ing kumala, lelemek babut prang

wedani, sinebaran sari-sari ginanda wida, lisah jebad kasturi den ayap para badhaya sarimpi,

manggung ketanggung ingkang samya ngampil upacara retna, kinebutan lan badhak kanan

kering, kongas gandhane dumugi sajawining pangurakan.

Dene ingkang caket munggwing ngarsa nata, putra saking Kasatriyan

Paranggarudha,ingkang hakekasih R. Samba Wisnu Brata. Dhasar satriya bagus, rinengga ing

busana , limpad pasang graita, pramila hanggung cinaket kaliyan rama nata. Ingkang lenggah

jejer radi kapering, satriya ing Garbaruci inggih ing Lesanpura, ingkang hakekasih R. Setyaki ya

R. Singa Mulangjaya. Satriya gul-agul gedhug manggalaning yuda negari Dwarawati, pramila

dhatan mokal kalamun tansah kinasihan kaliyan ingkang raka nata.

cahmbanjar

80

Sinambung ing wurinira, hanenggih Sang Rekyana Patih Hudawa, ingkang pilenggah ing

Widara Kandhang. Kasambet pisowaning para wadya pepak hambelabar dumugi dhateng

trataging Paringgitan, mangaler dumugi Pangurakan, mangilen dumugi Wanitalan, mangaler

dumugi ing Monggangan. Habra busanane pindha panjrahaning puspita.

Jroning pagedhongan Sri Nata manggalih ….. Makaten sabda pangandikanira, ingkang

dereng kawedharing lesan.

4. Kandha Janturan Tumrap Jejer Kapisan Bathara Guru Ing Kahyangan Junggring Saloka

Ing mangkya langya miyos siniwaka wonten ing made Marcukundha manik, munggwing

amparan mutiara, lelemek babut pepanjanging swarga, den ayap para widadari kang busana adi

mulya, ageganda lisah jebat kasturi, Mahataning widadari ing Suralaya.

Dene ingkang sampun sowan ngabyantara wonten made Marcukundha manik, ingkang

mangkya tuwangganing para Jawata, inggih sepuhing Jawata, ingkang hajejuluk Sang Hyang

Kaneka Putra ya Sang Hyang Narada.

Ing wuri sinambung pisowanipun Jawata ing Kahyangan Harga Duksina, yeku Sang Hyang

Bathara Brahma miwah Sang Hyang Bathara Panyarikan.

Pepak para pangagenging Jawata, para Hyang-Hyang yayah samudra pasang, hambelabar

dumugi himbanging pakahyangan. Binarung ungeling gamelan Lokananta munya

mangangkang, pratanda miyosing Sang Hyang Jagad Pratingkah, aneng made Marcukundha

manik.

Jroning parepatan agung, Sang Hyang Bathara Guru lagya manggalih ………. ingkang

hamrebawani gara-garaning jagad.

Teka mangkana dawuh sabda pangandikanira Sang Hyang Jagad Girinata ingkang dereng

kawedaring lesan.

5. Kandha Panyandraning Nata Lenggah Siniwaka

Rep jagad sulaksana pundita, ingkang nata gung ing Negari ….. jelujuk Kacarita nuju ari

respati Sri Nata Miyos siniwaka, munggwing sitinggil binata rata, lenggah ing kursi gadhing

dhampar kencana ingkang pinalipit ing kandhana, pinatik ing kumala, lelemek babut sutra biru

renenda rinengga adi, sinebaran sarining puspa warni, ingayap para emban sumawana jaka

palara-lara kanan miwah kering, sirna sipating titah pindha Jawata ngejawantah wauta.

Sakathahing para wadya kang samya seba, yen cinandra pindha konang mangsa katiga ing

wanci dalu. Kaprabawan Hyang Sasadara dangu Sri Naranata dereng karsa paring pangandika,

pranyata sunya jroning panangkilan, sanadyan godhonging kayon tan ana obah, samirana datan

cahmbanjar

81

lumampah. Hamung kapiyarsa swabawaning abdi gendhing miwah kemasan, kang samya

nambut kardi, lawan peksi jalak kang munya ing madya gantang.

Teka mangkana wijiling sabda pangandika ……….

6. Kandha salebeting Jejer Ratu Manggih Rembag Pakewed

Wauuta, kocap kacarita kaya mangkana Nata ing ………. Prabu ………. dupi midanget

aturira ……… sakala yayah katraman badra irawan. Badra araning rembulan, irawana

mendhung. Panggalihe Sang Nata peteng dhedhet lelimengan, bebasan sagebyaring thathit tan

ana padhang.

Dangu sangsaning dangu ginagas, saksana jroning mangya pinupus ing wardaya, hamung

mangesti marang pangwasaning Hyang kang akarya jagad.

Mangkana ta pegat-pegat pangandikanira ……….

7. Kandha Salebetin Jejer badhe Katamuan

Lah ing kana ta wau, kandheg pangandikanira Sri Naranata, dupi uninga kupu kekejer

samadyaning pendapi gung, miwah kapiyarsa swantening kukila prenjak ingkang hangganter-

ngganter, yekti mratandani menawi badhe wonten tamu.

Dereng ngantos medhar pangandika, wasana kasaru gegering jawi, gumeder samya alok ana

tamu. Sakala tuwangganing prajurit jumangkah minggah ing sitinggil, miyak kang samya

hanangkil, arsa atur wuninga dhateng Sang Prabu ………. (minggahing tamu prayogi mawi

sasmita gendhing).

8. Kandha Majenging Tamu mawi Gendhing

Wus prapteng jroning panangkilan caraka saking Nagari ………. Ingkang apeparab …….

repeh-repeh pindha sata manggih krama lampahe, dupi caket ing arsa Nata gya hamanembrama,

nulya lenggah kaya konjem-konjema ing bantala wadanane.

Jawil-jinawil para wadya kang samya hanangkil, waneh-waneh panarkane, parandene rep

sidhem permanem data nana swabawane. Hamung jroning panglucitaning wardaya, paran baya

wigatine teka ana utusan munggah marang sitinggil.

Alon wijiling sabda pangandikan Sri Naranata.

9. Kandha Badhe Kondur Hangedhaton

Kocap kacarita, purna dhawuh pangandikanira Sang Nata hangrengkoni wika-wiku sabda

Pandhita Ratu. Sabdaning Pandhita Pangandikaning Ratu dhatan ana bedane, bebasan senteg

pisan anigasi denta-denti, kusuma wresa. Denta – gajah, denti gadhing, kadi gadhing ingkang

cahmbanjar

82

los saking papanipun, yakti tan saged wangsul. Kusuma-kembang, wresa-udan, kadi udah kang

wus tumetes bantala tan saged wangsul malih.

Sumawana sabda pangandikaning Narendra.

Sakala Sri Narendra arsa kondur hangedhaton, jengkar saking palenggahan jleg tumedhak

saking kursi gadhing dhampar dhenta, tindaking Sri Naranata binayang-bayang kare, sirna

kamanungsane, yayah prabancana ngejawantah aneng madyapada.

Kurmating para nara praja, miwah para wadya tinon saking mandrawa ….…… (sasmita

gendhing).

10. Kandha Badhe Kondur Ngadathon Tumrap Kahyangan

Hanenggih wau kocapa, purna wedharing wasita Sang Hyang Jagad Pratingkah arsa kondur

Makahyangan Purantara. Yekti henetepi denira jumeneng Narendraning para Dewa, tuhu kang

kaweca dadya, medhar sabda sapisan dadi, tan kena owah gingsir.

Sigra kondur Makahyangan den ayap para widadari, tinon saking madrawa kadi ……….

(sasmita gendhing).

11. Kandha Gapuran

Laju tindakira Sri Naranata, ing Sri Panganti datan pinarak, kendel sangajenging gapura

mriksani rerengganing gapura, mesem jroning nala dupi uninga polahing bremara ingkang

samya ngisep sarining kembang pepethetan kang taksih cungkup.

Hanggraita jroning wardaya Sri Naranata, bebasan luhuring gapura kaya ngarosaken gunung

Mahameru. Kanang gapura ingukir mas rinaja werdi, puncake rinengga ing sesotya saklapa

gedhene, ingapit mawa retna, pating galepyar sumorot jroning taman, amahanani rainten dalu

tan ana bedane, saking prabawaning kanang sesotya. Punapa ta ingkang minangka kangge

tetengering siyang lan ratrine, yeku klangenanira Sri Narendra, arupi paksi jiwa-jiwa sajodho.

Kalamun samya saba mratandhani kalamun wanci siyang, dene kalamun mapan tilem

mratandhani wanci dalu.

Korining gapura sinung kaca gedhah jingga, ginambar temanten kakung lan puteri, yen kori

pinuju menga kadi pepacangan kang semayan, kalamun pinuju minep kanag kori, pindha

temanten binayang-bayang.

Tepining gapura pinetha upala jalu lan estri pindha yaksa lan yaksi. Rema gimbal parunggu

ginosok kang kinarya, mripat kumala rekta, kulit ginawe saking tembaga wulu pamor, mundhi

gada hamedeni.

Kupinging gupala sinung bremara, yen menga minebing kori, sru gumerit swarane, pindha

panggerenging yaksa arsa hanubruk. Asri dinulu kekembangan jroning taman. Saselaning

cahmbanjar

83

pepethetan kinarya margi sajuru-juru, sinebaran sesotya mirah jemerut, mutiara, widuri,

kalamun sinampar para emban cethi kang lagya lumaksana, pating galebyar pindha kartika

asilih pernah.

Nora mantra-mantra kalamun taman ing marcapada, hananging padha kalawan taman taman

ing Kahyangan Kawidadaren.

12. Kandha Adegan Ing Kadhaton

Hanenging pundi ta ingkang cinarita, ora kaya kang ana ing kedhaton ……… sinten ta

ingkang ndaweg lenggah munggwing panirating Prabu Suyasa, punika ta ingkang hakekasih

………. Dhasar wanodya sulistya ing warna, rinengga ing busana adi, tur saged hangemong

marang sakarsanira ingkang raka Nata. Pramila sapisan kewala dereng nate karengon, awit

saking denira widagda hanuju prana, limpad pasang graita hambeg hangumala arum. Dahat

sulistyaning warna, kalamun cinandra luwih warna kurang candra.

Wadana nedheng hamaesan, palarapan nyela cendhani, wimba nanggal sapisan, netra kocak

halindri-lindri, grana rungih, pepasu lir pinatut, lathi pidha manggis karengat, waja hamiji

timun, pangarasan haduren sajuring, athi-athi hangudhup turi, karna nedheng hanjamur kuping.

Rema memak hangembang bakung, sarira njenar hambengele keris, jangga ngulan-ulan,

pembayun hanyudenta weweg, asta hanggendawa gadhing, driji mucuk tanjung, bangkekan

hanawon kemit, jejengku lir cupu manik, kempok kiyal hangemanak, kencet lenggang maya-

maya, tungkak bunder lir jinangga, jempol pindha sirahing sarpa, gares lurus lir pinatut, wentis

hamukang gangsir.

Sayekti akarya brataning kang samya humiyat. Pilih sapedhaning wanita, sumeh semunira,

manise arebut enggon, eseme pait madu pinastika, lembeyane mblarak sempal, tindake njalak

ndinding.

Kacarita Sang Sri Supadmi wara pinuju pinarak lenggah ing Prabasuyasa, sinambi mriksani

pra badhaya sarimpi, ingkang sami gladhen beksa.

Pradangga munya hangrangin, sesenggakan rebut wirama, keplok imbal hangedasih.

Sasuwuking wirama, ana sasmita kalamun Sri Naranata kondur hangedhaton, gupuh-gupuh

Sang Sri Supadmi nggenira hamethukaken, sinambi ngasta setaman, kinarya mijiki padanipun

Sang Nata.

13. Kandha Kondur Hangedhaton, Gapuran, Kadhaton, Sanggar Palanggatan Kasanggit utawi

Kangedhongaken.

Lah ingkana ta wau, lulus raharja tindakira Sri Naranata ing Negari ………. Prabu ..........

denira kondur hangedhaton, datan kendel mriksani reregganing gapura. Gya manjing jroning

cahmbanjar

84

datulaya, kembul nandang sumawana ingkang garwa, kusumaning ayu retraning dyah Ratu

………. Saha ingkang putra-putri sekaring kedhaton Dewi ..........

Purna nggenira kembul bujana ing papan pambojanan, gya manjing jroning panti busana.

Ngracut busana kanarendran, ngrasuk busana kapandhitan, tumameng Sanggara Palanggatan,

wus samapta saput parantining pamuja, ingkang warni sesaji. Apa ta warnaning sesaji, yeku

menyan saendhasing gajah gedhene. Sinemed munggwing palataran, kukus kumendeng yayah

sumundhul mring antariksa.

Sri Naranata gya manggah samadi.

………. Greget saut (Candra Sangkala Watak III).

Gya sidhakep asuku juga, ngeningaken pandulu nutupi babahan hawa sanga. Panca driya

kaeksi, sekawan ingkang binengkas sajuga kang sinidikara, kinarya laksiting brata. Hanut lebu

wetuning bajra-erawana, angukud panca driya, kinemat-kamoting wardaya. Jagad rinegem

dadya samrica binubut, tuhu dudu jagad kang gumelar, hananging yektine jagate Sang Prabu

………..

Wauta, nahenta kang lagya samadi maladi hening, aneng Sanggara Palanggatan, orang kaya

kang ana Paseban Njawi. Rekyana Patih ………. animbali para wadya. Saking wantering

dhawuh, solahe para wadya pidha gabah den interi.

14. Kandha Paseban nJawi

Kocap kacarita ora kaya kang ana pagelaran njawi, pepak andher para wadya kang samya

hanganti, mundurira Sang Rekyana Patih ………. Saking ngarsa Nata. Samya gambira ing cipta

para wadya, dupi uninga rawuhe Sang Adipati, ingkang mandhap saking sitinggil ……….

(sasmita gendhing).

15. Budhalan

Wauta dhampyak-dhampyak, para prajurit ingkang samya nampi dhawuh saking Rekyana

Patih, kinen pacak baris pasisiran.

Bawane kang wus datan kirang sandhang lawan boga, turta kacukupan marang

sakamubarange, yekti samya sigrak gambira ing cipta. Tinata kapantha sajuru-juru, kang busana

abang kumpul padha abang kadya wana kabesmi, kang busana kuning kumpul padha kuning

kadi podhang binorehan, kang busana ireng kumpul padha ireng pindha gagak mangsa wangke,

kang busana putih kumpul padha putih candrane pindha kuntul haneba, kang busana ijo kumpul

padha ijo, kadya tanduran kang lagya gumadhung.

Rame swaraning para prajurit, gung gumuruh dhedhe katatab teteg kaya butul-butula,

budhaling wadya tinon saking mandrawa kadi ………. (sasmita gendhing).

cahmbanjar

85

16. Kandha Panyandraning Ringgit Turangga

Ora kaya kang aneng madya hantara; madya – tengah, hantara tegese alun-alun, aneng

madyaning alun-alun yeku kuda titihanira ………. ingkang awasta ………. Kudha tedhaking si

………. ya tedhak si ………. yektine kuda saking Kadewatan, kang wus kena den handelake

ana ing rana adilaga. Tau tate sisip jemparing, sumusup kukusing sendawa, datan tumama ing

braja, tapak paluning sisaning gurendra, tanapi tedhasing kikir.

Kanang turangga handarbeni katurangga, yeku :

Sumur bandhung kang dumunung aneng bathuk, Gandhik ilo kang dumunung aneng

salebeting mripat.

Glathik ngilo kang dumunung aneng sejawining mripat

Gerot kang dumunung aneng waja

Gereng kang dumunung aneng andeman

Turingas kang dumunung aneng lathi

Satriya manah kang dumunung aneng bau kanan

Satriya kapanan kang dumunung aneng bau kering

Baya pepe kang dumunung aneng geger

Baya ngangsar kang dumunung aneng jaja

Klabang angling kang dumunung aneng poking wentis

Satriya pinayungan kang dumunung aneng geger rangkep kalih

Kembang sepasang kang dumunung aneng bathuk rangkep kalih

Surung kang dumunung aneng bokong rangkep kalih

Kala luweng (dhekok) kang dumunung aneng saenggen-enggen

Klungsur kang dumunung aneng tlapukan

Pagas kang dumunung aneng bathuk rata mripat

Apa ta sandhanganing turangga :

Lapak baludru, rarabe sutra diwangga, kinalungan mas kang rinengga. Dipun clekathaki

kajeng cendana garu rasa mala, ingkang kadamel wiru-wiru. Sangga wedhi cracangan wesi

pulasrani, apus buntut cengkelat aji, apus buntut cengkelat dhenta. Dipun edeg-edegi kanan

miwah kering barong asepak, saha keparingan cemethi. Cemethi dipun pepentholi sesotya

sabotor gedhene. Kalamun kanang cemethi kacegeraken, candrane yayah teja hanelahi, kalamun

kaplengkungaken, candrane pindha kekuwung, kalamun kanang cemethi kaobat-abitaken,

candrane yayah konang beburon.

Wauuta : ………. (asma) wus haitihi kuda Kyai ………. gya hanyandhak apusing turangga

miwah hangasta kanang cemethi.

cahmbanjar

86

Kanang cemethi kasawatakaen suku wajik ingkang kiwa, lampahing kudha lir bedhaya. Sareng

kanang cemethi kasawataken suku wajik ingkang tengen, lampahe turangga kagir-kanggep.

Kagire kudha edeyan, kanggepe si Badranaya, ngerap-ngerap lir Maesandhanu, kumricik

lampahing turangga. (………. sasmita gendhing)

Katerangan : Bab katurangganing Turangga, prayogi dipun jumbuhaken kaliyan ringgit

ingkang hinitihi.

17. Kandha Tumrap Sri Kresna kondur hangedhaton lajeng badhe mabur

Kocap kacarita nata ing Amiralaya Maha Prabu Sri Bathara Kresna miyos ing pabaratan,

ninging driya nedya tindak dhateng ………. Bawaning Narendra gung kinathara hanyakrawati,

nedya mahawan gegana, ngagem busana kaprabon. Apa ta busanane ?

Ngagem makutha kang tinaretes ing sesotya, jamang mas sungsung tiga, kinancingan

garudha mungkur, utah-utahane rineka sagara muncar, sinangga praba kancana, anting retna

pinindha gegubahan surengpati, sang-sangan lur-luran naga rangrang dawala ngiras tetali kelat

bau naga mangsa, gelang krang-rangan, supe tajug satunggal sisih, ngagem celana sutra seta.

Purana nggenira ngagem busana Kaprabon, gya manjing sanggar pamelengan.

Jroning sanggar pamelengan wus samapta saput parantining pamuja, ingkang awarni sesaji.

Kanang sela seta wus munggwing padupan, sapira agenging sela, saklapa kiring gedhene. Gya

binasmi winoran ratus myang garu rasmala bel murub yayah sumundhul mring antariksa.

Sri Naranata gya nglekasaken pamuja, sidhakep asuku juga, samadi maladi hening, maneges

karsaning Bathara. Estining penggalih jroning panekung, mugi pinaringan karaharjan.

Sasmitaning Hyang Wasesa, tanantara prapta riris sumawur saka dirgantara, mawa ganda wida

wewangi tumibeng pamelengan. Binarung tumuruning pulunggana pratandha katarima

panedhane.

Sakala ngracut samadine, hangetap busanane, hanetepake jejamange, mesat ngambara hanut

kukusing dupa, pindha pesating warastra.

18. Kandha Wayang Duka (nesu)

Wauuta : duka yayah sinipi Sang Prabu / Raden ………. Dupi midhanget aturira ……….

Padha sanalika geter sarirane, goyang kanang mustaka, netra ngumukus, waja gathik, kumejot

padoning lathi. Jajabang mawinga-winga wengis, duka yayah sinipi, bebasan kadya merang

binesmi bel mijil dahana, wauta;

Sora wijiling pangandika.

19. Kandha Candraning Ringgit, Tumrap Ringgit badhe Asilih Warna

cahmbanjar

87

Wauuta : Nata ing ………. Prabu ………. Estining penggalih, pamengkuning raos nedya

asilih warna. Puja mantra, teki brata, mati raga.

Gya sidhakep asuku juga, nutupi babahan bawa sanga, hangeningaken panca driya. Panca

wilangan lima, driya tegese angen-angen, hanyirnakaken napsu gangsal perkawis yeku

pamiyarsa, pangganda, paningal, pangucap, miwah pangrasa. Hamung hanyipta sayuga, ingkang

akarya jagad, pinandeng ing harga kusika, ana swara tan kapiyarsa, ana ambu tan ginanda, ana

rupa tan dinulu, samadi maladi hening.

Padha sakala hanjejer kaya tugu sinukarta, mati ngadeg yeku mati sajroning urip. Mancala

putra mencala putri, sipating priya bisa dadi wanita, sipating wanita bisa dadi priya.

Ical Prabu ………. jleg dadya ……….

20. Kandha Kangge Adegan II (Adegan Sabrangan)

Sasampunipun nyariyosaken ingkang nembe kalampahan, lajeng karasan janturan Adegan.

Hanenggih ingkang kacarita, nunggil panggenan seje kandhane, mboten kadi ing Negari

………. Sinten ta dasa namane, hajejuluk ………. asra lenggah siniwaka, pepak andher para

Nararya, dalah pada wadya ingkang samya marak seba. Miyosing Sang Nata tinon kadi ……….

(sasmita gendhing).

21. Kandha Badhe Gara-gara

Lah ing kana ta wau, ingkang samya handayuda, wadya bala saking Negari ……… mengsah

wadya bala saking Negari ………. Rame nggenira sami bandayuda, dugang-dinugang, silih

ungkih ganti kalindhih. Sadaya sami ngetog kasudibyane, ing wasana wadya bala saking Negari

………. asoring yuda, karana pangumuking Raden ………. ingkang pindha sardula arsa

memangsa.

Mengsahira sami kapracondhang, bibar mawut, playune asalang tunjang ngupadi gesang.

Dene wadya bala saking Negari ………. sesampunipun sami bibar mawut, gya sami

hamakuwon ngasokaken sarira sami raraywan wonten sangandhaping randhu alas jejer sanga.

………. (dados pathet sanga)

22. Kandha Janturan Gara-gara

Sigeg gantya kang winursita. Gorohe wong kandha, enggale kang munggel kawi. Kang adoh

ginawa perak, kang perak tinebihna.

Ing mangkya nyariyosaken ingkang wonten ing Pratapan Saptahangga miyosipun Sang

Wiku Dibya Begawan Abiyasa, ingkang nalika samana ndaweg nampi, pisowanipun ingkang

cahmbanjar

88

wayah Raden ………. kadherekaken panakawan Catur Pamon Sejati, yeku Ki Lurah Semar

saatmajane.

Kocapa mijilipun Ki Lurah Semar, karana kaprabawan Sang Hyang Ismaya ngejawantah

aneng marcapada, temahan hamahanani gara-gara. Dene gara-gara punika wonten tigang

perkawis :

1. Gara-garanipun satriya pethinganing Jawata ingkang ndaweg nandang sungkawa.

2. Gara-garanipun Kyai Lurah Semar saatmajane. Apa ta marmane kalamun Ki Lurah Semar

mijil amahanani gara-gara ?. Awit padha-padha titah. Kyai Lurah Semar saatmajane titah

kang pinaringan yuswa panjang.

3. Gara-garanipun Ki Dhalang. Ki Dhalang nganakake gara-gara, awit alam nedya ganti jaman,

jaman nendya ganti alam, dene Dhalang arsa ganti pathet, yeku pathet nem nedya gumantos

dadya pathet sanga.

Apa ta pratandaning gara-gara ?

Pratandhane ana gambaring kekayon kang tumanceb aneng satengahing jagad. Yektine dudu

jagading manungsa, hananging jagading kita Ki Dhalang. Tetela kekayon punika ingkang

kasebat kayu Tursina, lire sedaya ingkang cinatur ana. Kayon mengku pralambang, pepenget

tumraping gesanging manungsa ing madyapada, awit kayun utawi khayun tegese gesang.

Isen-isening wana ginambar peksi pudhang, lire peksi-pepek isine, pudhang tegese

mbenjang tembe kalamun namungsa kapupu bakal ana kang ngadhang, ngemu suraos kalamun

ing tembe kita kapundhut mring pangayunaning Gusti ingkang akarya jagad, pratamtu nedya

kadangu, menggah lelampahan kita, nalika gesang ing jagading sesrawungan. Kethek saha

kalong, tegese sak sintena janma kang remen ngglathek, tundhane nandhang kalong. Lutung

tegese manungsa parikedah lulut ing petung. Ngemu suraos laku satindak, ngendika sakecap,

kedah mawa petung haywa ngatya akarya kapitunaning liyan, minggahing dhateng Negari.

Ginambar banspati tegese kita gesang ing madyapada, haywa ngantya nengenake dhateng

laku panas baran utawi panas aten. Ginambar kemangmang tegese urip aneg madyapada, aja

semang barang kang becik, singkirana tuladha kang ala. Buto loro tegese kita tansah nyebuta

asmane kang akarya jagad, ginambar awarni Cingkarabala – Balaupata, kang tinanggenah

hanjagi kori Selamatangkep.

Kaya Tursina kang sisih kiwa pinulas abang. Mengku suraos, abar gambar kawah

Candradimuka. Tetela sak sintera titah ingkang tansah makarti ngiwa, pratamtu manjing aneng

Kawah Candradimuka, kabesmi dahana mangalad.

………. Greget saut Candra Sangkala Watak IX. (Kayon Kawalik)

a) Mangkana sangsaya ageng hardaning Gara-gara, ngantya sumundhul mring Kahyangan

Syalendra Bawana, kaya hanjebol-jebola kori Selamatangkep, kumitir pethite Hyang

cahmbanjar

89

Hanantaboga, rengat sunguning Lembu Andini, dhoyong Made Marcukundhamanik.

Gegodhongane kayu Klepu, Dewandaru alum padha sekala, kawah Candradimuka kadya

kinebur, amber mbalabar si bledaba, para widadara myang widadari samya geger wayang-

wuyung.

Dupi kaprabawan agenging Gara-gara saking Kahyangan Syalendra Bawana,

hamrebawani marang Kahyangan Eka Pratala. Eka wilangan siji, pratala-bumi, sumudhul

aneng bumi sap kapisan. Saking Eka Pratala, Dwi Pratala, Tri Pratala ngantya Sapta Pratala.

Kahyanganipun Sang Hanantaboga.

Kagyat kadora wekasan Sang Hyang Hanantaboga, padha sakal kumitir pethiting buntut

kang hanyangga bumi, hamewahi agening Gara-gara, kumrayak swarane.

………. Gansa neter.

b) Saged angginakeken Janturan Wahananing Gara-gara punika ugi

Eka-Bumi, Dwi-Sawah, Tri-Panggonan, Catur-Tawang, Panca-Wanarga, Sad-

Punggawa, Sapta-Mitrawandawa, Hasta-Pandhita, Nawa-Ratu, Dasa-Bathara.

Eka Bumi : Eka siji, bumi wus ngarani. Gara-gara mangsa siji, bumi genjot, gunung

guntur, lemah bengkah, mijil prahara wor dahana.

Dwi Sawah : Dwi loro, sawah wus ngarani. Gara-gara mangsa karo, tegal sabin katon

mluwa, tanem tuwuh lesah hanggulasah, ama ngrebda tanpa pepindhan,

nara kisma karerantan, awit ilang kertaning bumi.

Tri Panggonan : Tri Telu, panggonan wus hamastani. Gara-gara mangsa katiga kewan

senggut raja kaya, kebo sapi, sami lumajar asalang tunjang kadi gabah

den interi, karana kasrakating tirta, suket kadi godhong datan thukul, tri

warsa tan ana jawah.

Catur Tawang : Catur papat, tawang wus hamastani. Gara-gara mangsa kapat ing akasa

peteng dhedhet lelimengan swara gumaludhug hanggegirisi, sinauran

geter dhedhet era wati angakak, jawah adres wor lan lisus, banjir

bandhang, singa katrajang larut.

Panca Wanarga : Panca lima, harga gunung. Gara-gara mangsa kalima jugrug hangganing

harga, gara gurnita kagiri-giri. Lindhu kasapta, horeg bumi prakampita,

geger mawalikan, kewan wana kutu-kutu walang ataga bubar mawut

ngungsi gesang, marang papane sowang-sowang.

Sad Punggawa : Sad enem, punggawa-nara praja. Gara-gara mangsa kanem, Nara karti

mungur ing wajib, hangumbar hardaning hawa napsu priyangga, tan wruh

marang jatining Panembah. Temahan tatananing bebrayan gung rusak tan

mangga puliha.

cahmbanjar

90

Sapta Mitra-

wandawa : Sapta pitu, mitra kanca. Gara-gara mangsa kapitu, janma memitran padha

bubrah, bapa lali anak, anak lali bapa, kadang ilang asihe, wong liya

tuwuh rateke.

Hasta Pandhita : Hasta wolu, pandhita wiku. Gara-gara mangsa kawolu, para wiku supe

ing jejibahan, darbe ngelmu tanpa laku, japa kang tanpa tapa, ngongasake

tumindak nistha, memetri laku hangkara, nenuntun marang pakaryan

akarya kapitunaning liyan.

Nawa Ratu : Nawa sanga, ratu wus ngarani. Gara-gara mangsa kasangan para ratu nilar

praja, manung manekung samadi maladi hening, meminta nugrahaning

Bathara, awit prajane kenging benduning Jawata, tuwuh pageblug,

peceklik, larang boga miwah wastra. Para kawula ingkang kataman

sesakit, lara esuk sore mati, lara sore esuk tumekeng pralaya. Pepati datan

kendhat, bumi sangar gagrag ngrangrang.

Dasa Bathara : Dasa sapuluh, Bathara dewa. Gara-gara mangsa sapuluh dewa, hapsari

medhaking Dorandara geger mawurahan. Kahyangan sungsang bawana

balik, hambe endhut si blegedaba, menceng siwot ogal-agil. Jebol lawang

si Kandhawaru, mubal urubing geni yomani, kumitir pethite Hyang

Hanantaboga, nyabet pucuking harga Jamurdipa.

Dewa-dewi pating balulung, ngungsi marang kahyangan dhewe-dhewe,

meminta pangayomaning Sang Hyang Otopati.

23. Kandha bakda Gara-gara

Sireping Gar-gara, katingal ana sesotya cumlorot saking wiyati, jumegur tibeng bantala,

gumebyar, lir kartika asilih pernah. Kalamun masa yektine mas kepon, kalamun selaka yektine

selaka celeng.

Sinten ta ingkang ngrenggunuk kadi gumuk, mbegogok kadi tenggok, melik-melik kadi

litang krainan yeku Kyai Lurah Margasamun, ya Kyai Lurah Semar, Nayantaka, Ki Badranaya,

Ki Suronsari, Ki Marpapringga, ya Kyai Lurah Bogajati.

Marma peparab Kyai Lurah Semar, saka tembung sengseming asamar. Awit kabekta wujud

kang sarwa samar. Samar Dewa, samar umat, samar sato, samar manungsa, samar jalu samar

pawestri. Kalamun jalu dene kopeke sakilan, kalamun pawestri sejatine jalu. Kyai Lurah

Badranaya, Badra-wulan, naya tegese sorot, sanadyan Kyai Lurah Semar lagya peteng ndhedhet

penggalihe, parandene cahyane sumorot hamadhangi pribadine. Ki Nayantaka, Naya-ulat, taka

tegese pati, lire ulate kadya wong mati. Ki Bogajati, Boga-pangan, jati (yekti) tegese lintang,

cahmbanjar

91

lire sanadyan Ki Lurah Semar nedya handahar lintang bebasane, yektine tan ana kang kuwawi

mambeng, nadyan ta Sang Hyang Pramesthi Guru.

Pramila sanadyan Kyai Lurah Semar ala tanpa rupa, kadibal sangalikur bebasane, hananging

kalamun darbe pepenginan, sagebyaring thathit yekti kalampahan. Awit Kyai Lurah Semar

yektine Sang Hyang Ismaya, ngejawantah aneng madyapada, mangka pamomonge satriya

hambek utama, hamemayu rahayuning bawana.

Kacarita kalamun Kyai Lurah Semar pinuju lenggah, ana sawenehing kukila miber,

hangungkuli tiba padha sakala. Sanadyan megamendhung, gya miyak hanganan-ngering. Layak

mangkana, tuhu kaprabawan Jimat Astagina, kang dumunung aneng kuncung.

Nalika samana pinuju lenggah ing peputhuk, ayem kayoman witing mandira, dangu tansah

mulat nganan-ngering, dene ingkang putra: Kyai Lurah Nala Gareng, Petruk saha Carub Bawor,

datan katingal, teka mangkana pangudasmaraning driya:

E, e, e. Thole Nala Gareng, Petruk apa dene Carub Bawor, mara padha mrenea.

24. Kandha Janturan Pratapan Sapta Harga

Hanenggih pundi ta ingkang cinarita, wonten pandhita linangkung ingkang hangasrama

sapucaking harga, ingkang winastan Pratapan Saptaharga. Sapta wilangan pitu, harga gunung,

gunung pitu jajar kaya tepung tepunga dadi siji, ingkang tengah munggul puncake mawa cahya,

awasta Padhepokan Ngretawu, kabekta dene wonten sendhangipun ingkang winastan sendhang

Pawitra. Sumilak wening kanang warih, mawa ganda arum marabuk rumabasing durgandana.

Kacarita Pratapan Saptaharga sekalangkung wingit awerit, gawat kaliwat aja maneh janma,

ditya, sato miwah kukila, sanadyan mendhung kalamun hangungkuli luhuring Pratapan, satemah

piyak ngananngering, yektine kaprabawan Sang Atapa saking guntur subratane. Kalamun pinuju

ari Sukra lan Hanggara kasih, keh para Jawata kang padha tumedhak aneng Pratapan

Saptaharga, saperlu sami abawa raos.

Dhasar pandhita trahing kusuma, rembesing madu, wijiling atapa, tedhaking andana warih.

Ing uni jumeneng nata gung binathara, hanyakrawati hambau dhendha, aneng Negari Ngastina.

Mila tilar kawibawan, minggah ing haldaka milalu mahas ing asamun, yektine arsa mangesti

marang Pangwasaning Hwang kang akarya Jagad, daya-daya sageda memayu hayuning kanang

rat.

Sinten ta peparabe Sang Wiku Dibya, hajejuluk Resi Abyasa, Kresna Dwipayana, Begawan

Wiyasa ya Sang Dewayana. Mila jejuluk Sang Resi Wiyasa, yekti pandhita putus marang

saliring saniskara anrang westi datan kasamaran marang mobah mosiking manungsa. Kresna

Dwipayana, cemeng sarirane, senenge hamung sumunu hamadhangi jagad. Wiyasa, dene remen

ulah marang kautaman.

cahmbanjar

92

Dewayana, titising Dewa pramila datan samar marang saulah kridhaningrat.

Marma datan mokal kalamun, sinisihan para Dewa, kina mulen para pitri, kinacek sesameng

muni. Kacarita nalika samana Sang Wiku Dibya ndaweg lenggah ing bale Pancrabakan,

ingadhep para cantrik, ajar, wasi, cekrel, jejanggan miwah ulu-ulu guntung, indhung-indhung,

kang wus samya ngayahi kuwajibane dhewe-dhewe.

Nalika samana sawega eca denira pinarak, kasaru sowanira ingkang wayah , datan kantun

parepat sekawan, yeku Ki Lurah Semar, Nalagareng, Petruk miwah Ki Lurah Bawor.

Rinangkul sigra Sang Abagus kang nembe prapta dening Sang Maha Wiku, nulya Sang

Abagus sumungkem aneng padaning ingkang eyang, gya lenggah hamarikelu kaya konjem-

konjema pratala wadanane.

Kaya mangkana alon wijiling sabda pangandikanira Sang Resi Wiyasa.

25. Kandha Adegan Ing Tengah Wana

Kacarita ing madyaning wana wasa, wana pundi ta, ingkang winastan ………. wana

………. sinten ta ingkang saweg lenggah munggwing sela kumalasa, sangandhaping wit gurda,

punika ta satriya ingkang hakekasih ……….

Dahat sungkaweng tyas, sakedhap tumenga, sakedhap tumungkul, waneh-waneh

panggraitane, kucem pasuryane katon lungkrah wadanane. Bawane satriya linangkung, dhasar

wijiling atapa trahing kusuma rembesing madu tedhaking andana warih, saksana jroning

mangkya sanggyaning kekayon samya tumungkul, parandene gegodhonganing kekayon tan ana

obah, sato-sato sen-isening wana sunya datan nyebawa, sami bela sungkawa marang

sangnawung sungkawa. Dangu dereng kersa ngandika, teka mangkana wijiling pangandika.

26. Kandha Tumrap Ringgit Trenyuh

Surem-surem diwangkara kingkin, yektine karana kaprabawan dhuhkitaning tyas Risang

………. sungkawa sang Abagus dahat genging panandhang. Ngungun jroning wardaya dene ing

mangsa kala iki, taksih wonten janma kang candhala ing budi.

Jroning cipta sang kasungkawan hamung hanut marang kadiwasan ing kodrat, sumarah

mring pangwasane kang akarya jagad.

Dangu datan karsa ngandika sang kadhuhkitan, hamung tansah hangusap kanang waspa

ingkang mijil saking netrane.

27. Kandha Candraning Ringgit tumrap R. Harjuna nedya hanglepasaken Jemparing

Pangkur : Harjuna nyandhak pusaka

ingkang awasta Kyai Pasopati

Gandhewa pinenthang sampun

cahmbanjar

93

Jaja ingkang den arah

Lumepas saking gandhewa tinon mamprung Prapteng jaja pura raya

Mungsuh tiba hangemasi

Wauta : Kocap kacarita risang Harjuna, wus angasta kanang pusaka peparinging Dewa Sang

Hyang Bathara Guru, ingkang awasta Kyai Pasopati.

Kyai Pasopati yektine dumadi saking siyungipun Bathara Kala. Awit duk nalika

timuripun Bathara Kala, tinigas pucuking ledhah miwah pucuking siyung, kacipta

dados pusaka kalih, yeku Kyai Pasopati miwah Kyai Kuntadruwasa.

Kyai Pasopati R. Janaka kang handarbeni, dene Kyai Kuntadruwasa Prabu

Basukarna kang handarbeni. Sakala arsa linepasaken, kanang pusaka Kyai Pasopati,

pinenthang kanang ru, mangkelung yayah kekuwung. Pinent hang kendhe ing

langkap, ngembat-embat kanang jemparing, tikswaning jemparing katingal murub

saobor gedhene.

Kanang warastra los saking kendhenging langkap, jumepret swarane. Tumanduk ing

jaja tembusing walikat sakala sigar mrapat, sumembur kanang ludira, lampus

sanalika.

28. Kandha Candraning Ringgit tumrap R. Gathutkaca badhe Mahawan Gegana

Kocap kacarita satriya ing Pringgandani R. Harya Gathutkaca, ya Prabu Anom tetuka ya

Raden Purbaya. Marmane hajejuluk Raden Gathutkaca, pratandha wiwit timur wus datan pasah

ing braja, bebasan teguh timbul, tinatah mendat, jinara menter, datan tedhas tapak paluning

pandhe, sisaning gurenda, tanapi tedhasing kikir.

Prabu Anom Tetuka pranyata satriya handarbeni swara gora. Awit petakipun Raden

Gathutkaca lampahan sawulan kapiyarsa. Pramila jejuluk Raden Purbaya, yektine satriya tan

cidra ing janji.

Raden Gathutkaca jumeneng nata ing Pringgondani karena kersaning Dewa, awit rikala

taksih jabang bayi sinaraya dening Dewa, kinen hanyirnakaken rajaning ditya ingkang hajejuluk

Prabu Kala Pracona.

Nalika samana Raden Gathutkaca arsa hanjumantara, candrane pindha tugu Tugu Pratimo

Kancana. Tugu wus ngarani, Pratimo-golek, kancana tegese mas, kaya golek kancana, habra

murub busanane datan owah salawase.

Sagunging busanane wong agung Pringgondani yektine babaran Tinjamaya. Pramila

kalamun R. Gathutkaca siniwi ngagem busana kaprabon, kalamun nedya sowan Madukara

ngagem busana kaprajuritan.

Apa to busanane?

cahmbanjar

94

Ngagem gelung supit urang pinetha candhi rinengga, jamang mas sungsun tiga, kinancingan

garudha marep mungkur, utah-utahaning garudha sinangga praba kancana kang mangaroron

patra hangawit, tinata tinatu rengga, sesulaman ing pranaja, sumping parumbing kancana

tinaretes ing kumala, pinatik ing mawa retna, rineka ganggeng kintar-kintir, kalamun kawanting

lir thathit rebut paran. Anting retna, sangsangan banduwara rineka gegubahan surengpati.

Kelat bau mas pinetha naga mangsa, kancana sinilih asih, bebinggel

kancana winangun calumpringan, sinungsun gelang kana kancana ginosok, sesupe tajug

sakembaran, harja badhong diwangkara, ulur-ulur naga karangrang dawala ngiras tetali.

Ngagem dodot parang rusak barong tinepi ing renda pinarada mas satebah ngayang godhage,

uncal kancana uncal wastra, calana cindhe puspita, ukup renda gubeg.

Pantes R. Gathutkaca ngagem busana wasiyat peparinging Dewa: Kutang Antrakusuma,

sinung cap ing Basunanda, tarumpah Pada Kacarma, sabuk renda cinawiti, timang wesi

pulasrani, ngagem kampuh sembagi warangan, ngemut tirta manik kamandanu. Apa ta daya

panguwasane ………. ?

Ngagem Kutang Antrakusuma, ing jaja sinung taping Basunanda. Kutang Antakusuma

dayane yekti datan pasah tapak paluning pandhe, sisaning gurenda, dene pangwasane bisa

mabur tanpa lar.

Pangwasane Caping Basunanda, teguh yuwana tanpa maguru, kalamun kinarya lumaksana

udan tan kudanan, panas tan kepanasan.

Ngagem Tarumpah Pada Kacarma, kasut-tarumpah, pada-sikil, carma tegese lulang. Sayekti

tarumpahe wong agung Pringgondani, dudu lulang sak lulanga, tuhu walulange Hyang

Hanantaboga. Marmane kalamun kinarya ngambah siti sangar, kayu angker dadi tawa, sanadyan

hangangkuli pandhita kang lagya manekung brata samadine, yekti datan kasanglat ing daya

pangaribawa. Kalamun ngambah papaning jim, setan, peri perayangan, kang katrajang bubar

mawut.

Ngemut tirta manik Kamandanu, ingkang dipun emutwonten lathi sisih nginggil, daya

pangaribawane: kalamun R. Gathutkaca lumaksana aneng dirgantara, sanadyan lampahan

sacandra, sawarsa, sawindu,

dhatan krasa ngelak.

Wauta : Wus puma nggenira ngrasuk busana wong Agung Pringgondani arsa hajumantara.

Sigra hanetepake jejamange, hangencengi tali badhonge, cancut taliwanda. Cancut

jenenge wong acincing, taliwanda den ubedake mring sasira.

Nggedrug bantala kaping tiga, ndedel dirgantara, kebat kaya kilat, kesit pindha thathit,

sumusuping jaladara pindha garudha nglayang ………. Gangsa mungel sampak.

cahmbanjar

95

29. Kandha Candraning Ringgit R. Werkudara nedya lumaksana

Kocap kacarita satriya Munggul Pawenang R. Harya Werkudara, mijil ing madya hantara.

Madya-tengah, hantara tegese palataran, mijil aneng palataran.

Meger-meger kaya tugu sinukarta, candrane yayah lintang Bima Sekti. Nalika samana arsa

lumaksana, nuhomi dhawuhe ingkang raka Nata, sigra ngrasuk busana kaprajuritan.

Apa ta busanane wong Agung Jodhipati?

Gelung minangkara cindhi rangga, ginambar endhep ngarep dhuwur mburi. Pupuk mas

mangkara estha. Sumping pudhak sinumpet rineka jaroting asem, tinumpangan sekar pudhak

putih, rineka wangi njaba lan jerone. Anting-anting panunggul maniking warih. Gelang candra

kirana. Kuku Panca naka. Kalung Naga Puspita ganda. Kelat bau mas rineka ceplok manggis,

ginubah katut sakendhagane. Paningset cindhe binara, binelah numpang wentis kanan — kering.

Kampuh poleng bang bintulu aji, ginambar limang prakara, abang, ireng, kuning, putih lan ijo.

Pranyata busanane R. Werkudara kinarya pikukuh pambegane, saha kinarya pralambang

wejanganing Sang Gurunadi. Marma ngagem gelung minangkara cinandhi rengga endhep

ngarep dhuwur mburi mratandhani R. Werkudara, satriya pinter api mbalilu, srengate bodho

batine pinter.

Pupuk mas mangkara estha. Pupuk wus ngarani, mangkarawewukiran, estha tegese urang

murub. Ginambar padhang nyrawang, pratandha R. Werkudara budine padhang nrawang, datan

kasamaran marang Dewa lan manungsane. Sumping pudhak sinumpet, rineka Jaroting asem.

Sumping wus ngarani, jarot-lajer, asem tegese rasa. Pranyata R. Werkudara wus hanyepeng

lajering rasa. Tinumpangan sekar pudhak putih, rineka wangi njaba lan njerone, pratandha R.

Werkudara satriya kang lahir batin tan ana bedane.

Anting-anting panunggul maniking warih, pratandha satriya datan kasamaran marang sawiji-

wiji. Gelang Candra kirana, gelang wus ngarani, Candra-wulan, kirana tegese sorot. Pranyata

kawruhe R. Werkudara sumorot pindha wulan purnama. Kuku Pancanaka, kuku wus ngarani,

panca-lima, naka tegese pikukuh. Awit pikukuhe R. Werkudara lima padha dawane, hananging

hamung katingal sajuga, tetela astane R. Werkudara ngregem datan owah. Bisa owah regemane,

mbenjang menawi dumugi pupuhan, kinarya nyepeng gada Rujakpolo. Kalung Naga Puspita

Ganda, kalung wus ngarani, naga-raja ning ula, ganda tegese arum. Pranyata satriya Munggul

Pawenang dadya mkukuhing kadang lelima. Pramila kalamun taksih jejeg adege R. liratasena,

yekti tulus dayane kadang Pandhawa. Naga, rajaning ula, mracihnani kalamun karosane R.

Werkudara, ngungkuli karosane Sang Naga Krura, kalamun bandayuda datan watak kalah,

kalahe mati.

Kelat bau mas rineka ceplok manggis, ginubah terus kendhagane, ing cipta mbesuk tekeng

wekasan, aja ana kang kari barenga lawan jagade. Kampuh poleng bang bintulu aji, ginambar

cahmbanjar

96

limang prakara: abang, ireng, kuning, putih tan ijo. Abang marang kaneson, ireng marang

kawantosan, kuning marang pepenginan, putih marang kasucen, ijo marang kaprayitnan.

Mracihnani kalamun kinarya pralampita ubaling hawa napsu limang prakara.

Wus purna R. Werkudara nggenira ngagem busana kaprajuritan, ciptaning driya arsa

lumaksana. Gya matek aji: Balabak Pangantol-antol saha Bandung Bandawasa ya aji Jala

Sengara.

………. Greget saut (Buta Pandhawa). Buta wus ngarani buta lanang kang mawa siyung.

Pandhawa yeku putraning Pandhu.

Tata getih otot; Gati-keketeg; Wisaya-panggawe; Indri-bayuning mata: Yaksa-buta wadon kang

mawa siyung; Sora-lelandhep; Maruta-angin angirit gandaning kembang; Pawana-angin adres;

Bana-alas gedhe; Margana-angin ana dedalan; Samirana-angin ngilangake kringet; Warayang-

sanjata; Panca-lima; Bayu-angin kang mlebu metu; Wisikan-wurukin bapa; Gulingan-maruta

kang mijil saking patunggon; Lima-lima.

R. Werkudara wus matak aji Bandung Bandawasa, sakala saking, sarira mijil prabawa

maruta, sindhung riwut bayu bajra aliwawar. Manempuh mring wreksa kang cethek pancere

kabedhol, kang jero pancere sempal kaprampal. Watakipun R. Werkudara menawi lumampah

mbeber datan menggok, sanadyan gunung dipun lumpati, sanadyan segara dipun jeguri.

Lumpate Sang Werkudara dohe sapandeleng dwipangga. Kumrusuk wijiling Pancawara, katarik

saking hangganing Sang Werkudara.

30. Kandha tumrap Ringgit Pinarwasa ing Paprangan

Wauta : Rame nggenira bandawala pati rebut unggul yudane, Risang ………. lawan ……….

jroning palagan. Sakala kekalih samya kabrananging tyas, padha tatage, padha

tanggone dhasar pada kasektene. Parandene papak mangsa padhaa, padha man papaka.

Dangu sangsayaning dangu Risang ………. Matak ………. Karana gedhe kadigdayane

lan pangwasane aji Sakla Sang ………. lena kaprayitnane, kena den grayang jajane,

mutah ludira, linolosan hanggane, rinacut bayune. Dhawih ing bantala njrebabah

ndepani pratiwi, sirna marga layu.

cahmbanjar

97

SULUKAN

a. Sulukan Pathet Nem Ageng/Nem Wetah ginanipun kangge nyuluki jejeran kapisan

b. Sulukan Pathet Nem Jugag, ginanipun kangge sabadhenipun wigatosing pasewakan

c. Sulukan Sendhon Plencung kangge nyuluki sasampunipun Pasewakan

d. Trim-irim kangge nyuluki manawi badhe wonten tamu salebeting jejeran

e. Sinom kioloran kangge nyuluki manawi wonten tamu utawi Paseban Jawi

f. Asmaradana kangge nyuluki gondhangi wadya

g. Pangkur kangge nyuluki tengara budhalan

h. Pangkur dhendha kangge nyuluki Sri Bathara Kresna andirgantara lan sesaminipun (Larasipun

miring)

i. Cakepan Pangkur Dhendha

j. Sulukan kloloran jugag kangge nyuluki saderengipun perang

k. Cakepan sanes lagu sami (Abimanyu utawi Samba)

l. Ada-.ada greget saut nem

m. Suluk Plencung kangge nyuluki bibar perang kapisan

n. Suluk Pathet Nem Jugag kangge nyuluki sabadhenipun adegan kaping kalih

o. Sulukan Mijil Sulastri kangge nyuluki sadhengah pathet (Adegan putri)

p. Tangisan kangge sadhengah pathet (Larasipun miring);

q. Kloloran kangge nyuluki sabibaripun perang sapisan sabadhenipun gara-gara

r. Kloloran jugag

s. Ada-ada nyorog barang tandha Pathet Nem sampun rampung (Larasipun miring)

t. Sulukan Pathet Sanga Wantah/Ageng

u. Ada-ada greget saut (kangge nyuluki sabibaring gara-gara)

v.1. Sulukan Pathet Sanga Jugag

v.2. Sinom Grandel Slendro Pathet 9

v.3. Sendhon Jangkep Slendro Pathet 9

v.4. Ada-ada Greget Saut Wana

v.5. Ada-ada Greget Saut Watak 5

v.6. Sendhon Jugag Swasana Suka

v.7. Pathet 9 Jugag (Adegan 9 kaping kalih)

v.8. Ada-ada Greget Saut Watak 10, (Ngraga Sukma)

v.9. Greget Saut Pancer lima

v.10. Greget Saut Sendhalan

v.11. Sulukan Pathet 9 kangge nyuluki sasuwuking gendhing adegan pandhita

w. Pathet Manyura Wantah

cahmbanjar

98

w.1. Pathet Manyura Ageng x.Ada-ada Greget Saut Manyura

x.1. Ada-ada Greget Saut Jugag y.Sastrodatan Manyuri Ageng z.Gagak Ngurak Manyuri

z.l. Pathet Manyura Wantah/Ageng

cahmbanjar

99

BAB VI

SULUKAN PEDHALANGAN GAGRAG BANYUMAS

a. SULUKAN PATHET NEM AGENG/NEM WETAH, GUNANIPUN KANGGE NYULUKI

JEJERAN KAPISAN 6

3 3 3 3 3 3 2 123 Leng – leng myang sa – sang ka

2 2 2 2 2 2 3 5 3 5 Sa – yah – nya la – gya – ru – ma – ra – ras

2> 2> 2> 2> 2> 2> 1> 2>1>6> Ri – neng – ga la – ring pu – tri

3 3 3 3 3 3 3 5 3 232

Yet – ti a – na – sir – man – da – ya

235 5 5 5 5 5 3 5 3 535 man – da – ya se – ka – ring kis – wa

2> 2> 2> 2> 2> 2> 2 2>3>1>6>> 6 6 6 6 5 6 5 6 ja – la – dri ka – pi – tan – ingsurya de – ning wa – ka – wa

3 3 3 3 3 3 3 3 3 5 3 232

han – jrah su – mem – bur sa – king sa – li – ra

2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 1>2>3>2>1>2> 6 6 561 653 Ri – sang se – ka – ring na – ren – dra le – la – le – la

6 6 6 6 6 6 6 6 6 5 3 5 2 1 6<16<5< Ri – sang se – ka – ring na – ren – dra suk – ma na – la

3 3 3 3 3 5 6 5 6 2 1 1 2 1 6<

rum – se – dya as – ma – ra de – wa

6 2 3 3 3 5 2 1 6 5 6< 5 3< de – wa – ta ning suk – meng – na – la

1 1 1 1 1 2 1 6< 5< 5< 5< sa – li – ra ma – di – bya di – bya ja – yeng

2 2 2 2 1 1 2 1 6< 1 2 1 212 6< a – mur – ja ar – ja a – lon – o

b. SULUKAN PATHET NEM JUGAG, GINANIPUN KANGGE SABADHENIPUN WIGATOSING

PASEWAKAN

cahmbanjar

100

3 3 3 3 3 3 3 3 6 1 2 2 A – ngam – bar gan – da – ning Sang – Na – ta de – wa

2> 2> 2> 2> 2> 1> 2> 3> 6 5 3

ko – ngas a – kar – ya wi – ge – na

6 6 6 6 6 1 6 5 5 2 2 2 1 6< 1 6< 5< *) su – mu – nu kang cah – ya a – na – we – ngi

2 2 2 2 2 2 2 2 25 32 2 1 6< sa – yek – ti na – ren – dra mus – thi – keng – rat

3 3 3 3 3 3 2 1 2 1 3 2 1 6 1 2 6 ya – mus – thi ka – ning – Na – ren – dra – ta ma o

Opak gender *) 2 5 . 5 6 5 3 5 2 3 5 6 1 3 2 1 6 . 3 3 5 3 1 2 3 2

c. SULUKAN SENDHON PLENCUNG KANGGE NYULUKI SARAMPUNGING PASEWAKAN

3 3 3 3 3 3 565 6 1 Jlong tu – mu – run sa – king – tepas – sana

6 6 6 6 6 6 6 1>2>3>2>1>2> 65 353 ar – sa – nga – gem gam – par – an – ira ga – dhing

2 2 2 2 2 3 56 3 5

ma – nyar ma – nyar kang bi – wi – nam – bung

2 2 2 2 2 1>2>3> 1>2> 1>6 1*) bu – sa – na su – tra ma – ne – ka

3 35 3 5 6 353 23 1 26 3 23 21 2121

lung – sir ba – lung – sir ku – ning ja – mang tun – dha ti – ga

3 3 3 3 3 3 2 13 ki – nan – cing – an ing ga – ru – dha.

1 1 1 1 1 1 56 53 1216

tah – u – tah – an si – nang – ga pra – ba.

3 3 3 3 35 3 2161 212 6 Sang – na – ta tin – dak nya – a – lon, o

Umpak wiwit, manawi dumugi wilah 6 alit

.1.6.1.6.1.3.2.3.1.2.3.2.

.1.6.1.2.1.1.21.2.3.5.3

.6.5.2.1.3.2.1.(6).2.3.5.31.2.3.(2)

Wiwit : * .5.3.2.3. wirama rangkep lajeng tamban dumugi c

1.1.2.1.& saking .2.3.5.3. karangkep malih wilet ngantos telas.

cahmbanjar

101

d. IRIM IRIM KANGGE NYULUKI MANAWI BADHE WONTEN TAMU ING SALEBEERIPUN

JEJERAN

3 65 6 1 3> 3> 3> 3> 3>/ 3 3>5> 3>2>1>Sang – Nar – pa – ti kan – dheg de – ni – ra ma – nab – da,

6 6 6 6 1 2>3>1>2> 6 1653ti – dhem jro – ning pan – ca – ni – ti,

6 6 6 6 6 6 61 56565

pin – dha jro – ning so – nya – ru – ri,

2> 2> 2>3>2>1>2> 6 6 61 653 53532sa – yek – ti ka – pra – ba – wan o,

5 5 5 5 5 5 56 1653 *)

swa – sa – na kang – nya – ta ka – ton,

1 23 12 16 6 1 2 3 Sri – Na – ren – dra da – tan ke – wran

1> 1> 1> 1>6 5356 53 1216 de – ni – ra a – nang – gap – i,

3 3 3 3 3 2 123 1.2 6

Sang – Na – ta ngan – di – ka a – lon, o.

UMPAK. : 5 6 1> 5 6 5 3 . 6< 1 2 . 3 2 1 3 2 1 6< . 1 6 1 6<

Wiwit rangkep .: 6< 1 2 3 6 5 2 1 3 2 1 (6<) 3 3 5 3 1 2 3 (2) 6<

Ump. wiwit saking cakepan anyar katon dawah wil. 3 tengah gender .

.damel tengara umpak.

e. SINOM KLOLORAN KANGGE NYULUKI MANAWI WONTEN TAMU UTAWI PASEBAN

JAWI

2 2 2 2 2 2 2 2 Si – gra kang ba – la tu – mi – ngal

1> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 3> 1> 2> 6 a – cam – puh sam – ya nge – da – li,

5 5 5 5 5 5 6 5 3 lir – tha – thit wi – let ing ga – da,

2 2 2 2 2 3 1 2 2

dha – nyang gung ma – ngun – dha – ni – ti,

5 5 5 5 5 5 3 2 mben – jang Sang – A – ji mi – jil,

cahmbanjar

102

1 1 1 1 1 1 2 1 6< la – thi – nya nge – da – li wus – wus.

2 2 2 1 6< 1 6< 2 6< 1< 6< 5<

Trus – ta su – ra wi – la – ga,

3 3 3 3 3 5 3 2 3 3 ka – di bu – ta si – nga wre – gil,

3 5 6 1 3>2>1>6 1 2> 1> 6 3 3 35 3 2121 2

pas – thi jang – ga dhen da – nya ma – ngam – bak ba – ya

Umpak-umpak genderan

6 3 2 3 6 < 3 2 3 6 < 3 2 – 2 5 5 6 1> 2> 1> 3> 1> 2> 1> 6

. 6 . 1 . 6 . 1 . 6 . 5 . 3 . 2 . 3 . 1 . 2 . 3 . (2)

. 5< . 6< . 5< . 6< . 5 . 3 . 2 . 1 . . 2 . 3 . 2 . 3 . 2 . 1 6 5 . 6 2 . 1.6(5)

. 3 . 5 . 3 . 5 . . 3 . 5 6 1> 3> 2> 1> 6 3 3 5 3 1 2 3 (2)

f. ASMARADANA KANGGE NYULUKI NGONDANGI WADYA

6 6 6 6 6 5 6 1>/ 6 1> 6 Kya – na pa – tih mun – dur a – glis,

6 2> 3 3> 5>/ 2 2 6 1> 6 1> 6a – ngon – dhang – i mring pra wa – dya,

5 3 2 6 6 6 6 1/ 5/ 3 5/ 3 sa – mya – si – kep ge – ga – ma – ne.

6 6 6 2 3 5 5 3 5 6 sa – wus – nya sa – mi sa – map – ta,

3 3 3 3 3 3 3 5/ 3 2 3 2 a – ywa pe – gat ka – pra – yit – nan,

6 2 3 3 5/ 2 3 5/ 3 5/ 3 u – myung ben – de be – ri ngung – kung.

1 1 1 1 2 3 3 5 3 2 3 2

pra – tan – dha ar – sa bu – dha – lan.

6 2 6 6 2 6 6 6 2 Mong – jir mong – mong – jir mong – mong – mong – jir

5 5 5 5 5 6/ 5 3 2 1 pa – ba – ri – san wus – tu – ma – ta,

5> 5> 3> 2>/ 1> 1> 6/ 5 6 5 5 5 6 6 3 2 1 2 1 je – jer an – dher tan – a – na – ca – rup,

cahmbanjar

103

2 2 2 2 2 2 2 1 2 1 2

yek – ti a – sri yen – di – nu – lu,

2> 2> 3> 3> 6 5 6 5 5/ 6 1 1 1 3 2 1 2 1 sa – da – ya teng – ga sas – mi – ta

g. PANGKUR KANGGE NYULUKI TENGARA BUDHALAN

6 6 6 2 3/ 5 5 3 5 5 3 wa – u – ta bu – dhal – ing wa – dya,

3 5/ 6 6 3 3 3 3 3 3 3 5 3 2 3 2

ang – lur se – lur je – jel ri – yel an – da – li – dir

1> 2> 2> 2> 2> 2> 3> 2/> 1> 6> 1> 6> wan – ci en – jang bi – dhali – pun,

2 3 5 3 3 3 3 5 3 sa – yek – ti a – sri ka – wur – yan,

3 5/ 6 6 3 3 3 3 3 3 3 5/ 3 2 3 2

pin – dha te – ja le – li – we – ran a – ke – ku – wung,

2 3 5 3 3 3 3 5 5 sa – da – ya ka – ton pra – wi – ra,

2 3 5 3 3 3 3 5 3 2 3 2

dig – da – ya ja – yeng a – ju – rit.

h. PANGKUR DENDHA KANGGE NYULUKI SRI KRESNA NDIRGANTARA LAN

SESAMPUNIPUN, LARASIPUN MIRING

6 6 6 6 1 2> 3> 5> 2> 1> 6> 1> 6> Mu – luk mum – bul a – ngum – ba – ra,

5> 3> 5> 2> 6 6 6 6 6 1> 2? 3> 1 6 5 2 2 3 2 la – mat la – mat a – wor lan me – ga kang pu – tih,

6 6 5 3 2 6 6 6 6 5 6 1 6 1 6

mi – lang mi – ling ka – dya jang – kung,

5 5 5 5 5 5 6 5 3 2 3 2 mi – der mi – der ka – dya un – dar,

6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 5 6 1> 6 1> 6

mu – lat ngan – dap ka – ti – ngal sa – mo – dra bi – ru,

6 6 6 6 1 23 1 6 5 3 2 3 2 pra – na – ta Na – ren – dra di – bya,

1 2> 1> 2> 3> 2> 1> 2> 6 5> 3> 5> 2 2 2 1 2 6 mus – ti – kaning rat sa – yek – ti o.

cahmbanjar

104

i. CAKEPAN PANGKUR DENDHA

Katon gagah kang tumingal, pasuryane kebak brewok lawan rawis, sor soreng yen amuwus,

sapolahnya mbek deksura, suka ing tyas lamun kathah samya nggunggung, wuswusnya saya

sembrana, lena prayitnaning batin.

j. SULUKAN KLOLORAN JUGAG KANGGE NYULUKI SADERENGIPUN PERANG

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 Tu – hu sa – tri – ya pra – wi – ra ta – ma,

2> 2> 2> 2> 1> 2> 3> 1> 2> 1> 6

dig – da – ya ja – yeng ju – rit,

2> 2> 2> 2> 2> 2> 1> 1> 2> 3> 2> 1> 2> 6 6 5> 3> 2> 6 pri – gel so – lah kri – dha – ning ba – dhama.

k. CAKEPAN SANES LAGU SAMI (ABIMANYU / SAMBA) 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

Gen – dreh ke – mas – an ma – ra A – bi – ma – nyu,

3> 3> 3> 3> 3> 3> 2>/ 5> 3> 3> 2> 1> 6 ga – we ge – lar ma – ngi – kul ba – la,

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 5 3 sa – ba ne – tra ga – we ra – tu da – nar wang – wang,

5 6 1 1 2 3 2 6

Da – nar wang – wang o.

l. ADA ADA GREGET SAUT NEM

6 6 6 6 6 6 6 6 6 5 6 Ba – ya ba – yak kang sam – ya hu – mang sah,

5 5 5 5 5 5 5 6 5 3 2 si – gra mem – peng sa – ro – sa – ne,

1> 1> 1> 1> 1> 1> 1> 2> 1> 6 3> 5> 3> 2>

kro – da gya a – men – thang lang – kap o,

2 2 2 2 2 2 2 ing – kang as – mya pi – nus – thi,

5 5 5 5 5 5 5 6 1 5 6 5 3 2 6 pe – dhang bin – dhi can – dra – sa ma – wud o o.

2. Cantut gumregut tumandang, mundhi gada unclang pedhanipun, kang kataman braja, temah

tekeng lalis, surak manengker gumuruh.

cahmbanjar

105

m. PLENCUNG KANGGE NYULUKI BIBAR PERANG SAPISAN

5 5 6 1> 6 6 6 6 6 5 5 6 5 3Sam – ya wang – wang pa – dha trus nggar – ji – ta,

2 2 23 5 2> 2> 2> 2> 2> 2>1> 1> 6> 1> 6>

Te – ka bi – ra – nir – ma – la ma – nga yun mring.

3 3 32 12 6 2 3 3 353 21 *) Trus ung – gya – ne sang – su – pad – ni wa – ra,

2 2 2 2 2 2 2 21 3 2 1 6

Tar – len ywa – na dwi nglem – ba na – ma – ha gu – ya.

*) Umpak gender wirama rangkep 61>2> 6 3 2 6 2 1 3 1 2 3 6 5 3 2 1 1 2 1 3 2 1 (6<)

n. PATHET NEM JUGAG KANGGE NYULUKI SABADHENIPUN ADEGAN KAPING KALIH

3 3 3 3 3 3 3 62 3 23 me – dhak me – neng la – ras – i – ra ka – ton,

2 2 2 2 3 5 6 5 3 3 5 Ni – nging – tyas da – dya lak – si – ta,

2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 3> 2> 1> 6 1> 6

Ne – neng he – ning pa – trap – i – pun,

3 3 3 3 3 3 3 2 1 6 1 2 A – mung mu – hung kar – seng Hyang ma – non

2> 2> 2> 2> 2> 2> 1> 2> 3> 6 5 3 Li – nam – bar – an pa – srah lan ri – la,

6 6 6 6 2> 1> 6 5 2 2 2 1 6< 2 6< 1 6< 5< *) Sa – yek – ti i – ku da – dya sa – ra – na ja – ti,

2 2 2 2 2 2 2 2 3 1 6<

La – ras ing dar – ma lak – si – ta,

3 3 3 3 3 3 2 1 3 2 1 6 1 2 6< A – sih tres – na mring sa – meng – du – ma – di o.

*) Umpak gender wirama kalih saya tamban

. 2< 5< . 5< 6< 5< 3< 2< 3< 5< 6</ 1 3 2 1 6< 3 3 5 3 1 2 3 2 (6) Sanes cakepan namung kadamel angkatan saking wilah nem (6) dhateng 3

Menembah konjuring langit, pasang swara ngaru-aru, wukir ngranthil katon malela, kayu ragas

witing pisang, kitha raja tameng sadurunge ana kutha, wis ada calunthang mentasing paran,

kisasana ing kukum wis ana sabar drana, tawekal lan narima o.

cahmbanjar

106

o. MIJIL SULASTRI KANGGE NYULUKI SADHENGAH PATHET (ADEGAN PUTRI)

3> 6> 1> 1> 3> 3> 3> 3> 2> 1> 2> 3> Ku – ning ku – ning ci – tra – ne wong ma – nis,

1> 1> 1> 1> 1> 2> 1> 6 1> 6

cah – ya – ne man – co – rong

3> 3> 2> 1> 2> 6 3 2 1 2 2 1 6 1 Ung – gya – ni – ra se – dheng a – man – tes – I,

6 6 1 2> 1> 6> 3 5 3 2 1 2 1

Jang – ga ang – lung ga – dhung.

3> 1> 2> 6 1> 2> 1> 6 3 5 3 2 2 Yen me – sem den in – crit in – crit

5 5 5 3 5 6 5 3 5 6 2 2 2 2 1 3 121 616 3 su – meh se – mu – ni – ra pan – tes – a – kar – ya wu – yung o.

p. TANGISAN KANGGE SADHENGAH PATHET LARASIPUN MIRING

2>3>5>3>2>3>2>1>2>1> 5> 5> 5> 5> 5> 5> 5> 5> 3> 2> 3> 2> E Ri – na – sa pe – pes ang – ga – ni – ra,

6 6 6 6 6 6 6 1 6 5 6 5 2--3 5 sa – sat i – lang be – ba – yu – ne o

6 1> 2> 1> 6 6 5 6 5 5 5 5 5 5 53 3532

sam – bat – e ka – re – ran – tan ri – na – os pin – dha ri – nu – jit,

5 5 5 5 5 5 516 565 1> 2> 1> 6 61>65 353na – lang – sa ka – da – lu – war – sa was – pa de – res mi – jil,

2 3 532 1616 3 3 3 3 3 3 35 3232 1 21216 a – mar – gi yuh wa – sa – na a – nu – tuh dhi – ri o.

CAKEPAN SANES

E – waspa deres kang mijil, saking jroning netra, o.

Luhnya marawayan mili-dahat nggenira nalangsa, wuwusnya tan kawijil.

petheng dhedhet lelimengan. Sarwi sambat pindha lekasing sudra, o.

q KLOLORAN KANGGE NYULUKI SABIBARING PERANG SAPISAN SABADHENIPUN GARA-

GARA

6 6 6 6 6 6 6 6 6 5 6 Ca – tur wa – ha – na – ha – na pa – wa – rih,

5 5 5 5 5 5 3 5 6 5 3 2 2

wan da – dya da – di ke – blat pa – pat,

cahmbanjar

107

2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 2>3> 2>1>2> 6 6 6 6 6 653 2 6 to – ya su – ci u – da – ka we – woh na – di jle – dri sin – du o o.

CAKEPAN SANES

Yoga gawe tlaga her wening, udan bun tirta marta, karya sumber sumur masuh warna, karti

karta, o -- o. --.

r. KLOLORAN JUGAG 2 2 2 2 2 2 2 3 212 32 ja – la – ni – dhi sa – mo – dra u – da – ya,

2> 2> 2> 2> 2> 2>1> 1>2>3> 653 3 2 6 ta – sik ta – wa se – ga – ra we – dang, o-- o.--

s. ADA ADA NYOROG BARANG TANDHA PATHET NEM SAMPUN RAMPUNG LARAS

MIRING 5 5 5 5 5 5 5 65 3 21

Byo – ma mus – na nis – das mle – tik la – ngit,

5> 5> 3> 2>1> 1>2>1> 65 5 5 sir – na i – lang kom – bul a – wang,

5 65 3 2121 1 1 1 1

me – sat mu – luk ge – ga – na glis,

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 12 tu – me – nga ne – nga lu – hur su – wung so – nya mus – na,

2> 2> 2> 2>3> 1>6565 5 5 5 5 5 5<6<1

doh – te – bih swar – ga tan – pa ba – ra – kan o.

t. SULUKAN PATHET SANGA WANTAH / AGUNG 2 2 2 2 2 2 2 2

Ka – yu – ne pur – wa se – ja – ti,

5 5 5 5 5 5 5 5 5 32 5 3 21 pa – ngi – ra ja – gat go – dhong ki – nar – ya su – mem be,

1> 1> 1> 1> 61>2> 5356 632 a – pra – da – pa ke – ku – wung,

6 6 6 6 6 6 6 61>61> 565 2>.3> 1>2>1> 65

kem – bang lin – tang ta la – ga la – ngit o.-

2 2 2 2 12 1616woh sur – ya lan teng – sun,

cahmbanjar

108

2> 2> 2> 2> 2> 612 165 5< 6< 1 1 1 ka – si – rat bun lan u – dan pun – cak a – ka – sa,

1 1 12 1 61 2 2 2 2 2 23 216 16165

beng – kah pra – ti – wi o – yod – e ba – yu ba jra o.--

u. ADA-ADA GREGET SAUT (KANGGE NYULUKI SABIBARING NYANDRA GARA-GARA)

2> 2> 2> 2> 2> 2> Trus – tha trus – ti mu – ka,

5 6 1> 1> 1> 2 1>61> 61> ga – pu – ra wi – wa – ra dwa – ra

6 6 6 6 6 6 6 1>61> 2> 2>

nan – da wi – la – si – tha – gu – wa ra – go,

6 6 6 6 6 6 6165 5 2>.3>1>2>1>Lu – dra ga – tra ga – da leng – rong o,

1 1 1 1 1 1 1 1

song te – ru – san ye – ku ang – ka

6 6 6 6 6 6 165< 5< 1 ba – ba – ha ha – wa sa – sa – nga, o.--

CAKEPAN SANES

Bolong nawa dwara pintu, kori bedhah lawang wiwara, gapura rong song wilasita, angling

trustra-trustrhi o, trus butul Dewa sanga jawata manjing, arum ganda kusuma muka rudra

masuk, o.—

v.1 SULUKAN PATHET 9 (SANGA) jugag

6 6 6 6 6 6 6 6 6 5<6 Ca – tur war – na wa – ha – na pat – wa – rih,

21 1 1 1 1 1 1 1 1 6<1 wa – u da – di da – dya ke – blat pa – pat,

2 2 2 2 2 2 2 16< 16<5< to – ya su – ci u – da – ka we, o.--

v.2 SINOM GRANDEL SLENDRO PATHET 9

5 6 1 1 1 2 1 6565Gus – ti su – jan – ma mra – ta – pa,

2> 2> 1>65 5 5 6 1> 653ru – pa ma – ha bu – dha na – bi,

1 1 1 1 6 1 2 1 6<5<6<5<

cahmbanjar

109

leh – i – ku woh – ing bu – weng ing – rat,

12 2 2 2 2 21 2 3232sur – ya can – dra sa – sa bu – mi,

1 1 1 1 1 2 1 6<1<6<5ro – ning e – ke wi – ji u – rip,

5 6 1> 1> 1> 1> 1? 61>

sang pra – bu ke – nya a – ne – kung,

5 5 5 5 5 5 32 ra – ja pu – tra sa – dha – ra,

2 2 2 2 23 21216<5<

wung – kul – an – ing bu – di

3 5 56 5 32-5 35 1 6 2 23 16 5< 2 pa – si da – ra tyas wa – ni sang hyang ja – gat rat o,-

v.3 SENDHON JANGKEP SLENDRO PATHET 9

5 5 5 5 5 5 5 5 5 35 Has – ta ka – lih ma – nem – bah nga – bek – ti,

6 6 6 6 6 6 1> 2 161 532ne – tra kem – bar myat man – deng na – ya – ka,

2 3 5 5 5 5 5 35

swi – swi lar si – ka – ra gan – dheng.

3 3 32 3 5 321 1 pak – sa a – ma – sang su – ngu,

1> 1> 1> 1> 1> 1> 6> 1>2> 532a – thi a – thi ta – li – ngan dres – thi,

2 3 3 32 5 3 21 5 ca – ra – na ta – ngan kar – no, o.--

SENDON JUGAG 1 1 1 1 1 1 1 2 1 61

leng – leng – ing dri – ya ma – ngun, ma – ngung – kung,

1 1 1 1 612 5 5 32 3 5 3 21 man – dhuh – an ru – mang lir le – na tan – pa ka – nin.

v.4 ADA-ADA GREGET SAUT WANA 2. 2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 1>2> Ku – mro – sak swa – ra – ning ke – ka – yon,

2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 1>2>

cahmbanjar

110

keh pang sem – pal ka – pa – re – pal,

6 6 6 6 6 1>2> 2> ka – tra – jang sa – to wa – na,

6 6 6 6 6 6 1>65 5 1>

sor pra – ba – wa lyan sang – pe – kik, o,

1 1 1 1 1 1 1 1 1 61 sang – sam se – nuk me – mreng si – nga ba – rong,

6 6 6 6 6 6 6 16 5< 1 su – ming – gah pan sa – mi a – ne – bih o.-

v.5 ADA-ADA GREGET SAUT WATAK 5 2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 1>2>

Bu – ta pan – dha – wa ta – ta – ga – ti,

5 6 1> 1> 1> 1> 1> 1> 1> 2>1> 61> wi – sa – ya in – dri – yak – ya sa – ra maru – ta,

6 6 6 6 6 1>6 1>2> 2> pa – wa – na ba – na mar – ga – na,

6 6 6 6 6 1>65 5 1> sa – mi – ra – na wa – ra – yang o.-

1 1 1 1 1 1 1 6< 6< 6< 6< 16< 5< 1

pan – ca ba – yu wi – sik – an gu – ling – an le – li – ma, o

PATHET 9 JUGAG 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 5<6<

Ka – car – yan yan – de pu – tra pa – we – kas an,

21 1 1 1 1 1 1 1 6<1 tun – dhung ri – wut kang ka – bar a – nom,

2 2 2 2 2 2 2 21 6< 16<5<tri – su – la – nya mang – gen – drik ma – nis o.-

v.6 SENDHON JUGAG SWASANA SUKA

2 2 2 2 32 16< 6< Sa – to wa – na – ra se – ta,

2 2 2 2 2 2 1 1 6< 1 6< 16< 5< 1652121 5<

mum – pung a – nom ngu – di – ya ka – wruh kang u – ta – ma, o, o.-

v.7 PATHET SANGA JUGAG (ADEGAN 9 KAPING KALIH)

cahmbanjar

111

6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 5<6< Bo – long na – wa dwa – ra pin – tu ko – ri

2 3 5 5 5 5 6 1 65 321be – dhah la – wang wi – wa – ra ga – pu – ra,

2 2 2 2 2 2 216< 6< 16<5<

rong song wi – la si – ta a – ngleng, o.-

v.8 ADA-ADA GREGET SAUT WATAK 10 (NGRAGA SUKMA) 2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 2> 1>2>

Byo – ma mus – na nin – das mle – tik la – ngit,

5 6 1> 1> 1> 2> 1> 61> sir – na i – lang kom – bul a – wang,

6 6 6 6 6 1 61>2> 2>

me – sat mu – luk ge – ga – na glis,

6 6 6 6 6 1>65 5 1> tu – me – nga me – nga lu – hur o.-

1 1 1 1 1 1 1 6<1 su – wung so – nya wus – na ti – bih,

6 6 6 6 6 16<5< 5< 1

swar – ga tan – pa ba – rak – an o

v.9 GREGET SAUT PANCER LIMA 3> 1>2> 1> 6 6 2> sir – na i – lang o,

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

kom – bul a – wang me – sat mu – luk ngge – ga – na,

3 3 3 3 3 33 3 3 321 1 2 me – nga lu – lur su – wung so – nya mus – na, o.--

v.10 GREGET SAUT SENDHALAN

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 Swar – ga tan – pa ba – ra – kan tan ru – sak,

3 3 3 3 3 3 3 3 3 321 1 2

bras – tha swuh wa – lang – kas pe – jah a – ka – sa, o.--

v.11 SULUKAN PATHET 9 KANGGE NYULUKI SASUWUKING GENDHING ADEGAN

PANDHITA 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6

Sap – ta pra – wa – ta an – ca – la gi – ri,

cahmbanjar

112

2 3 5 5 5 5 65 5 3 21 ar – du go – ra pra – ba – ta hi – ma – wan,

1> 1> 1> 1> 1> 1>2> 565 32

Pan – dhi – ta pi – tu kas – wa – reng,

6 6 6 6 6 61> 6565 2>.3>1>2>1>65Re – si sa – ga – ta wi – ku o.--

2 2 2 2 2 2 2 2 2

Yo – gi swa – ra dwi – ja su – ya – ti,

2 2 2 2 2 23/2 16<16<wu – lan we – ling wa – si – ta,

2 2 2 2 2 2 2 61 65

tung – gang tu – rang – ga gung swa as – wa,

5 5 5 5 5 ti – tih – ab ku – da,

5 6 1 1 1 1 1 1 121 61 a – ji ar – ga sab – da angsa mu – ni,

2 2 2 2 2 232 16 1216<5<su – ka bik – su bik – su ka o.--

CAKEPAN SANES

Mahambeg keng para marta

tuhu pandhita kang wus limpad

parama widyeng sunyata

mengku liring kasujanan, o

agal alit mumpuni

prayudana ing arungsit

asih samaning dumadi

w. PATHET MANYURA WANTAH 3 3 3 3 3 3 3

Hyang can – dra wus gu – mle – wang,

6 6 6 6 1 2>1>6> 1>2> 1>2> ing im – bang ing ca – kra – wa – la,

2> 2> 2> 2> 2> 1>2>3> 61>6 53

wa – yah – e wus ga – gat ba – ngun,

cahmbanjar

113

1> 1> 1> 1> 1> 1>2 1>61>6 2>1>2> 3>2>1>6ra – me sab – da – ning sa – to o, o,

3 3 3 3 3 3 353 2121ku – ku lu – ruk se – sa – ur – an,

3> 3> 3> 3> 3> 3> 1>2>3>2> 1>6

we – tan so – rot – ing ha – ru – na,

3 3 3 3 3 3 353 21 216lir ne – tra – ning ang – ga ra – puh, o,

6 212 3 3 3 3 353 21 216<5<3< 16<16<sri – gun – ting ngo – ceh a – ba – rung o.--

w.1 PATHET MANYURA AGENG

1 1 1 1 1 1 1 61 Rep – si – rep si – dhem ke – ka – yon,

3 5 6 1 2>1>6 56 532 ja – gat ka – dya ki – nu – cang,

2> 2> 2> 2> 1>2>3> 65 3 sir – na – ning ja – ma ra – ma,

1> 1> 1> 1> 1> 1>2> 1>61>6 3>2>3>2>1>6ja – man se – pi a – na – ne, o,

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 353 2121

ma – nu ma – bur a – bur – e ngung – kul – i la – ngit,

3>2>3>2>1>6 6 1 2 2 2 2 21 12 O ngu – pa – di sa – ri – ning pa – ti,

3 3 3 3 3 3 3 3 353 21 216<pa – tang war – na pang – go – da – ning la – ku, o,

6< 212 3 3 3 3 313 21 216<5<3< 16<16<pu – tih – a – bang ku – ning i – reng o,

x. ADA-ADA GREGET SAUT MANYURA 1> 1> 1> 1> 1> 1> 1> 1> 61>

De – wa sa – nga ja – wa – ta man – jing

3 5 6 6 6 6 6 56 2> a – rum gan – da – ning ku – su – ma o,

2 2 2 2 2 2 12

mu – ka ri – dra ru – ma – suk,

1 1 1 1 5 6 53 216< 2 ra – ga a – grong gu – wa me – nga, o

cahmbanjar

114

x.1 ADA-ADA GREGET SAUT JUGAG 2 2 2 2 2 2 2

Trus – ta trus – ti trus bu – tul,

1 1 1 1 3 5 6 53 216< 2 De – wa sa – nga ja – wa – ta man – jing o,

y. SASTRODATAN MANYURI AGENG 1> 1> 1> 1> 1> 1> 1>

En – jing bi – dhal gu – mu – ruh,

3 5 6 3 1 216< 6< sa – king na – gri Wi – ra – tha,

5 6 1 3 1>2> 6 3 1 2 1 6<

gung ing – kang ba – la kus – wa,

5 6 3 3 3 3 321 1 5<6<5<3<a – bra bu – sa – na ni ra o,

1 2 6 3 1 216< 6< li sur – ya we – dal – i – ra,

6 2 23 1 2 16< 6< 5< 3< sa – king ing ja – la – ni – dhi, o – o.-

z. GAGAK NGURAK MANYURI 1> 1> 1> 1> 1> 1> 1> 1> 61> Pa – dhang su – mi – rat bang – bang we – tan,

1> 2> 3> 2>/ 1> 6> 1>

wa – yah – e ga – gat en – jing,

1> 1> 1> 1> 2>/ 6/ 5/3 lin – tang ra – i – na ka – ton,

5 5 5 5 5 5 6 1 1 23 1 ka – dy pa – ngle – bur – ing ja – gat ra – ya, o

z.1 PATHET MANYURA WANTAH / AGENG 3 3 3 3 3 3 3 3

Hyang si – ta res – mi wus ang – lem,

3 2 2 2 2 2 12 ing im – bang – ing hal – da – ka

2> 2> 2> 2> 2> 1>2>3> 6561> 5653bi – na – rung sab – da – ning sa – to

cahmbanjar

115

1> 1> 1> 1> 1> 1> 65 356 3> 2>3>2>ku – ku – lu – ruk se – sa – ur – an, o,

3 3 3 3 3 3 323 21 sa – ma – na wus meh ra – hi – na,

3 3 3 3 3 3 1>2>3>2> 1>6

we – tan bang ka – ton su – mi – rat

6 1 2 2 2 2 2 12 ye – ku cah – ya – ning hyang ar – ka,

3 3 3 3 3 3 32 2321 216<lir ne – tra – ning ang – ga ra – puh o,

3 3 3 3 3 3 32 2321 2365 3 16<16<sir – gun – ting ngo – ceh am – ba – rung, o.-- o.--.

cahmbanjar

116

GENDHING-GENDHING BAKU PAKELIRAN I. Purwaka utawi Pambuka

II. Manggung utawi talu

III. Pathet 6

1. Jejer Kapisan

2. Jengkaran

3. Gapuran

4. Kadhatonan

5. Semadi (Sanggar pamujan)

6. Paseban jawi

7. Budhalan

8. Perang Ampyak

9. -

10. Singgetan

11. Perang alus mengsah gagahan

12. Perang dugangan

13. Adegan kaping kalih

IV. Pathet 9

14. Gara-gara

15. Adegan Pratapan

16. Bambangan mandhap saking pratapan

17. Perang sekar (Cakilan)

18. Adegan kaping II (Sintren)

V. Pathet Manyura

19. Adegan Manyura Sapisan

20. Adegan Manyura

21. Perang Brubuh

22. Tayungan

23. Adegan Pungkasan

24. Tanceb Kayon

cahmbanjar

117

BAB VII. GENDHING-GENDHING BAKU PAKELIRAN No. Jeran/Adegan Gendhing Swasana Sasmita 1 2 3 4 5

I Purwaka utawi pambuka

Gangsaran-Liwung-Manyarsewu- Gangsaran-Suwuk. Laras Slendro Pathet Manyura. Gendhing sesaji manut kabetahan: 1. Katawang Pisan Bali Slendro Manyura 2. Lancaran Eling-eling Slendro Manyura 3. Ketawang Gunungsari Slendro Manyura 4. Lancaran Sekargadhung (Banyumasan)

Slendro Manyura 5. Ladrang.Uluk-uluk Slendro Manyura

Gambira

II Manggung utawi Talu

Gendhing Gambir Sawit Kethuk 2 Kerep Minggah. Kethuk 4 Kerep Slendro 9 Ladrang Gonjang-Ganjing Slendro 9 Ketawang Rajaswala Slendro 9 Ayak-ayakan Slendro 9 Srepeg Slendro 9 Sampak Slendro 9.

Regu

III PATHET 6 1 Jejer Kapisan Srepeg Lasem arang Slendro 6. Ayak-ayakan

Lasem Slendro 6. Srepeg Lasem arang Slendro 6. Gendhing Bondhet Kethuk 2 Kerep Minggah. Kethuk 4 Kerep Slendro 6. Suwuk. Manawi women tamu angginakaken gendhing kawiwitan saking sendhon Irim-irim, pocapan lajeng sasmita gendhing.

Renggep Dhodhogan katempen keprak sapisan sareng gong.

1. Alusan: a. Ladrang Kembang Pepe Slendro 6. b. Ladrang Remeng Slendro 6

Gambira Pindha Puspita kataman Hyang Bagaskara Pindha Hyang Candra kasaputing mega

c. Ladrang Srikaton Slendro Manyura 2. Gagahan:

Gambira Asri Kawuryan

a. Ladrang Moncer Slendro Manyura Sereng Anggedhedher koncane b. Ladrang Jatikumara Slendro Manyura Sereng Sajatining Kumara c. Ladrang Sigramangsah Slendro Manyura Sereng Pindha satriya mangsah ingayuda d. Ladrang Dwiradameta Slendro 6 Gajah medhot saking wantilan 2 Jengkaran Sendhon Plencung-Ayak-ayakan Lasem

Slendro 6 minggah Srepeg Lasem arang Slendro 6.

Renggep Pyak ngarsa tangkeping wuri

3 Gapuran*) Srepeg Lasem arang Slendro 6 kalerep, teras janturan. Telasing janturan gangsa wangsul sakawit lajeng suwuk.

Renggep Dhodhogan lerepan

4 Kedhatonan*) 1. Ladrang Ginonjing Slendro Manyura Gambira Adamel gonjinging penggalih 2. Ladrang Asmaradana Slendro Manyura. Gambira Memangun jayaning asmara 5 Semadi (Sanggat

pamujan) Sarampungipun nyandra semadi kalajengaken Srepeg Lasem Slendro 6.

Renggep Dhodhogan lan keprakan

6 Paseban jawi Srepegan Lasem Slendro 6. Renggep – 7 Budhalan Suluk Asmaradana nyorog Barang Tengara

budhalan. Renggep –

8 1. Lancaran Manyar sewu Slendro Manyura Renggep Tinon saking mandrawa pindha manyar neba

2. Lancaran Gangsaran dhadha (manggul) Slendro Manyura.

Renggep Katingal sengkud nggenira anyangkul karyaning praja

3. Lancaran Sapu jagad Slendro Manyura Renggep Gumuruh pindha arsa hambrastha memalaning jagad

4. Lancaran Ricik-ricik Banyumasan Slendro 6. Renggep Kumricik swantening kendhali 9 Perang Ampyak Srepeg Slendro 6. Sereng Dhodhogan/keprakan Srepeg Lasem Madras Slendro 6. Sereng Dhodhogan/keprakan

cahmbanjar

118

10 Singgetan Srepeg Lasem Slendro 6 karangkep (sirepan

kangge njantur) wangsul Srepeg Lasem Slendro 6 malih.

Sereng Idem

11 Perang alusan mengsah gagahan

Srepeg Lasem karangkep saeekapipun lajeng wangsul 1 irama satunggal.

Sareng Idem

12 Perang Dugangan Srepeg Madras Slendro 6. Sereng Dhodhogan/keprakan 13 Adegan kaping

kalih:

a. Bagus 1. Ladrang Wirangrong Slendro 6 Gambira Pindha jejanggan nandhang branta

2. Ladrang Jongkeri Slendro Manyura. Gambira Datan keri sajangkah-jangkaha. 3. Ladrang Wahyu Slendro 6. Gambira Angadhang nugrahaning Bathara b.Sabrang thelengan 1. Ladrang Bedhat Slendro 6. Gambira Netepake jejamange. 2. Gedhong Majemuk Slendro 6. Gambira Kinembong bojananing

temanten. c. Danawa Raton I. Ladrang Sapu Jagat Slendro 6 Gambira Ambrastha reretuning jagat. 2. Ladrang Geger Sekutha Slendro 6. Gambira Anggegerake wong sapraja. IV PATHET 9 Gara-gara. Ayak-ayakan Slendro, Srepeg Slendro 9

Sampak Slendro 9 Sereng Dhodhogan/ keprakan

14 Adegan Pratapan

1. Gd. Runtut Kethuk 2 Kerep Minggah Kethuk 4 Kerep Slendro 9

Prihatin Pandhita kang wus runtut saliring weweka

2. Ladrang Sri Karonron Slendro 6 idem Sayekti Pandhita kang wus jumbuh lahir lah batine

3. Ketawang Gd. Sumendhang Slendro 9 idem Pandhita kang wus winenangake amadhangi jagat

16 Bambangan mandhap saking pratapan

1. Ladrang Clundhang Slendro 9. idem Samargi-margi tansah ceclunthangan

2. Ketawang Kasatriyan Slendro 9 Prihatin Aja ninggalaken marang kesatriyane

3. Ladrang Subakastawa Slendro 9. idem Samarga-margi hanggung sinuba suba

17 Perang Sekar (cakilan)

1. Srepeg Slendro 9 Sereng Dhodhogan/ keprakan

2. Lancaran Sembunggilang Slendro 9 idem Gilang-gilang kuwandane Yaksa-bajangan

medal Sampak idem –

18 Adegan kaping II (Sintren)

1. Gd. Renyep Kethuk 2 Kerep Slendro 9 Trenyuh Sayekti Pandhita kang wus sepi ing pamrih

2: Ketawang Langengita Slendro 9 Gambira mBrengenging kombang pindha Brahmana Bagawatgita

V PATHET MA NYURA

19 Adegan Manyura Sapisan

1. Ladrang Pangkur Slendro Gambira Kang wus mungkur marang sakathahing pepenginan

2. Ketawang Sandhung Slendro Manyura Prihatin Pindha kasandhung ing tawang 3. Ladrang Kandha Manyura Slendro Manyura Prihatin Sayekti wus cedhak marang

kasampurnan 20 Adegan Manyura Srepeg Manyura Sigrak Dhodhogan/keprakan 21 Perang Brubuh Sampak Manyura Sereng idem 22 Tayungan Ketawang Pisan Bali Gambira idem Sampak ayak-ayakan Slendro Manyura 23 Adegan Pungkasan Ayak-ayakan Slendro Manyura Gambira idem 24 Tanceb Kayon Eling-eling Banyumasan Gambira idem Catatan: +) Kagedhongaken

cahmbanjar

119

WEWATONING SABETAN

a. Sabetan

b. Cepengan

c. Tanceban

d. Bedholan

e. Solah-bawa

f. Sabetan perang

cahmbanjar

120

BAB VIII.

WEWATONING SABETAN

a. Sabetan

Ingkang dipun wastani sabetan inggih punika lampah-lampahing ringgit tumrap solah bawa,

lumampah, kridhaning perangan lan sasaminipun ingkang kedah jumbuh kaliyan wanda lan

golonganing ringgit.

Awit saking punika kedah saged katingal beda-beda tumrap satunggal lan satunggalipun

ringgit miturut kawontenaning sesipatanipun, kadosta solah bawaning ringgit gagahan kadamel

beda lan solah bawaning ringgit alusan, ringgit gagahan beda lan ringgit danawa lan

sapanunggilanipun. Makaten ugi bab sabetan perangan kedah wonten bentenipun.

Dene sabetan punika kaperang dados 6, inggih punika:

1) Cepengan

2) Tanceban

3) Bedholan

4) Solah-bawa

5) Sabetan perang

6) Panyelehing ringgit

b. Cepengan

Cepengan punika cara panyepenging ringgit satunggal-satunggalipun ingkang kedah miturut

wanda lan golonganing ringgit.

Dene cara panyepenging ringgit punika kaangkah murih nggampilaken tumindaking dhalang

anggenipun angayahi kewajiban lan saged ngresepaken.

Cepengan punika kaperang dados 4, inggih punika:

1) Methit tumrap ringgit : estren, putran, katongan utawi ringgit ingkang agengipun dumugi

sami Satyaki, ing genuk ngandhap

2) Sedheng tumrap ringgit : Kurawa dumugi Gathutkaca, ing lengkeh.

3) Ngepok tumrap ringgit : danawa prepatan saha raton utawi kayon, ing picisan dumugi ing

genuk nginggil.

nJagal tumrap ringgit : bujengan tuwin prampogan, dumugi ing wacucal. Tumrap angka

1, 2, 3, njagal punika dados cacad.

Tuladha panyepenging ringgit:

cahmbanjar

121

1) Ringgit putren: upaminipun Sumbadra, Banowati, Drupadi lan sasaminipun patraping

panyepeng kados dene nyepeng gagang pen tegesipun ngantup utawi nyempurit ing

salebetipun swasana gambira.

Manawi ing salebeting swasana sereng/perangan panyepengipun ngrenggep/nggegem.

2) Ringgit bambangan/bokongan upaminipun: R. Harjuna, Prabu Kresna, R. Abimanyu lan

sasaminipun, patraping panyepeng kados dene panyepenging ringgit putren nanging radi

minggah sakedhik.

3) Ringgit dugangan tanggung upaminipun: R. Setyaki, R. Gathutkaca, R. Kartamarma lan

sasaminipun, patraping panyepeng ngrenggep/magak jempol kapeta ing lengkeh ngandhap.

Ing salebetipun swasana gambira, kasesa, sereng/perangan patraping panyepeng

ngrenggep/nggegem.

4) Ringgit dugangan ageng upaminipun:

R. Werkudara, Prabu Duryudana lan sasaminipun patraping panyepeng ngrenggep/nggegem,

jempol kapeta ing picisan/ngepok. Ing salebetipun swasana gambira, sereng/perangan

panyepengipun ugi ngrenggep.

5) Ringgit yaksa bajangan utawi glundhung upaminipun:

Kala Pragalba, Kala Dahana lan sasaminipun, patraping panyepeng ngrenggep sarta njagal,

tegesipun driji nggepok wacucal.

6) Ringgit kewanan, rampogan, seta patraping panyepeng njagal (cempurit/gapit gepeng).

7) Kayon/gunungan patraping panyepeng ngepok driji panuduh manginggil.

Caranipun matrapaken astaning ringgit punika miturut dhateng gegelanipun, bakenipun

astanipun ringgit ingkang ngajeng wonten ing njawi, dene ingkang wingking wonten ing

nglebet. Pramila patrap panyepenging tuding dipun jumbuhaken njawi lan nglebetipun.

Patrap panyepenging ringgit lan kapal (kapalan) cempurit karangkus dados satunggal,

astaning ringgit ingkang ngajeng kapetha ing lising kapal/kuda, asta wingking katekut

mawingking, tudingipun kalebetaken iringan nglebet sacelaking kampuh. Dene patraping

panyepeng, driji sekawan ngrangkus dados satunggal, jempol manginggil dipun angkah

sawetawis wonten sangajengipun cempuriting ringgit radi manjawi.

c. Tanceban

Tanceban punika cara nancebaken ringgit wonten debog ngangdhap utawi nginggil. Dene

panancebing ringgit sageda cetha lan ngresepaken manawi dipun pirsani saking ngajeng utawi

wingking kelir, mboten ngribah ringgit ingkang sampun katancebaken langkung rumiyin saha

gampil manawi badhe kabedhol.

Panancebing ringgit punika pangangkahipun:

cahmbanjar

122

1) Raining ringgit mepet ing kelir, kaangkaha ing wingking ugi mepet (manawi mepet ing

wingking wau damel gongganging rai, ing wing- king kenging gonggang sakedhik, uger rai

tetap mepet kelir), murih katingalipun saking wingking kelir, mboten mbibrahaken

wujuding ringgit.

2) Badan dumugi suku kagonggang sakedhik kaliyan kelir, namung suku ngajeng kedah mepet

(cempurit cakipun suku medal), supados gampil pamendhetipun, katingal gesang sarta

sagedipun ing nginggil mepet, punika manawi ing ngandhap kagonggang sakedhik, nanging

sampun ngantos ndengkek sanget, kajawi sawanganipun kirang sae, saged nugelaken

cempurit.

3) Kangkah tlapakan tumumpang palemahan, dados katingal ambles utawi tapak layang-

layangan, ananging ingatasipun ringgit ingkang cempuritipun celak, upami putren, punika

kapeksa mboten saged netepi pangangkah, kajawi punika, saking kuciwaning palemahan,

kawiyaran utawi keciuten, sarta saking kuciwaning placak, kapanjangen utawi kacelaken,

punika inggih pinuwung, kapendheta sakecanipun.

4) Jejeg dhoyonging adeg punika, ukuran sampun wonten palemaha ning ringgit, uger

palemahan ringgit wau radin kaliyan palemahan kelir, punika adegipun sampun pikantuk,

kajawi manawi pinuju ngadhep, punika ing pamatawis: saking pasemonipun ringgit ladak

luruhipun, utawi pantes anggenipun ngaosi ingkang ngadhep wau.

5) Leting (godhaganing ringgit) tanceban ringgit kalih ajeng-ajengan, punika bilih ringgit

padhalangan watawis saagenging kayon, kirang langkung 1 1/2 kaki utawi setengah meter;

dene tumrap ringgit jujutan langkung, ringgit kidang kencanan saha ringgit putren kirang

sakedhik.

6) Tanceban ringgit, jejer punika, manawi saged sampun ngantos katumpangaken, murih

sawangan saking ngajeng katingal resik, saking wingking kelir katingal wijang. Dene

manawi ringgitipun kathah, katancebaken kados ing nginggil papanipun mboten nyekapi,

kenging ngangkah sawangan cetha saking ngajeng, inggih punika sageda katingal cetha

rainipun.

mBujeng prayogining sawangan malih, kathahing tanceban ing sisih kiwa kaliyan tengen

punika kaangkaha timbang.

7) Ringgit ingkang ingajenan, samanten malih nancebaken ringgit satunggal ing sisih tengen,

adegan ingkang lajeng katungka wonten tamu, manawi mboten kapeksa, ing sanadyan

tamunipun nampeni pangaji-aji, tancebanipun mboten ewah, tamu lajeng wonten sisih kiwa.

8) Tangan

a) Ringgit ingkang luruh tangan kaumbar, tangan ingajeng jujur mangandhap, tuding

kaslonjoraken dhateng wingking jujur mangandhap, tuding kados tangan ngajeng,

cahmbanjar

123

nanging kedah kapepetaken ing kelir supados saged mepet; tuding ingkang kumlewer

punika dhateng sawangan reget.

b) Ringgit ingkang lanyapan, thelengan, kadhelen tuwin kadhondhongan, dugangan

sasaminipun, tangan wingking dipun palangkerikaken, kininten-kinten sawatawis

wonten sangandhaping cethik.

Papanggihanipun ringgit kalih ingkang adatipun sami malangkerik (Baladewa-

Duryudana) kapendhet ing dugi-dugi, wonten prayoginipun kaumbar, rehning sami ratu,

ngatingalaken anggenipun aji ing aji.

c) Ngatingalaken dekungipun ringgit ingkang ngadhep, tangan dipun kapurancangaken,

tangan kalempakaken, sarta murih mboten udhar, kaprenahing ugel-ugel dipun

panthalitaken. Ngapurancangipun ringgit mripat gabahan tangan kaumbar jujur

ngatingalaken lurusing badan sarta tajemipun, dene ringgit kedhelen minggah, tangan

ngajeng katekuk, mendhet sawangan santosaning badan, dados mathentheng utawi

sereng; ngapurancang ingkang kantun punika murih mboten ewah-ewah, tuding

karangkus, kaslempitaken sawingking suku.

9) Ringgitan punika debogipun ngangge kalih, panatanipun ing wingking langkung inggil,

debog ingkang ngandhap punika kangge tanceban ingkang kedah ngaosi.

10) Nancebaken ringgit sapisan punika, kedah kaangkah papanipun cekap manawi mangke

kangge malih.

11) Manawi tangan kiwa tengen nyepeng ringgit, samangsa badhe nancebaken, punika tengen

rumiyin nancebna, katata saprayoginipun, kiwa taksih kapanjer, sarampungipun tangan

tengen saweg kiwa.

12) Nancebaken kedah angon iramaning gendhing, tumancebipun ngangkaha dhumawahing

gong, punapa kenong, kempul utawi methuk.

13) Adegan ingkang mawi gendhing:

a) Tumancebipun ringgit ingkang luhur piyambak ngangkah dhawah gong.

b) Tumancebipun ringgit ingkang kantun piyambak ngangkah dhawah kethuk bibar gong,

kethuk kalih kasirep: nyembah (kajantur).

Nalika kenong tiga dhalang sasmita seseging gendhing ndhodhog ngganter, gong, ringgit

medal nyembah, kethuk tumanceb, kethuk kalih nyembah malih lajeng ngapurancang,

sirep. Punika manawi gendhing kethuk kalih kerep, kenong tiga (4, gong).

14) Ringgit ingkang kaadegaken punika, ingkang dados pangageng, sasampunipun tumanceb,

supados mboten katingal kemba utawi suwung, ambenakaken pangangge utawi rambut

ingkang pantes dipun serengaken, kaliyan capeng, ngelus gumbala saprayoginipun.

cahmbanjar

124

15) Ringgit seba sesampunipun kasembahaken, saderengipun katancebaken sampun ngantos

kawalik.

16) Manawi nancebaken ringgit kaangkaha angginakaken tangan tengen.

d. Bedholan

Bedholan punika cara mbedol ringgit.

Dene pambedholing ringgit punika sageda katingal resik lan ngresepaken saha mboten

mbibrahaken jejeran utawi adegan.

Manawi mbedhol ringgit mawi tangan satunggal sampun ngantos katingal ungkag-ungkeg,

katingal kuciwa sanget patrapipun, cempurit kacepeng ing perangan sisih nginggil, tangan•

mepet debog, jenthik kabiyantu driji manis lan panunggul kapadalaken ing debog, cempurit

kacepeng kenceng lolosipun saking debog, tamtu. gampil. Kajawi manawi mbedhol ringgit

ingkang ageng-ageng, kadosta: Werkudara kedah dipun aya sawetawis, tangan ingkang kiwa

gondhelan kothak. mBedhol ringgit badhe kalampahaken satunggal, tanganipun dipun

tata, tanganipun ringgit satunggalipun kacepeng ing tangan kiwa.

Manawi nglampahaken ringgit ingkang mentas kabedhol kaangkaha ngantos dumugi ing

satelasing panggungan, kepara minggah sawetawis, supados ringgitipun mboten katingal anjlog

utawi ambles.

e. Solah-bawa

Solah-bawa punika kridhaning ringgit ingkang katindakaken dening dhalang.

Kadospundi menggah cara lan tumindakipun manawi badhe nyolahbawaaken ringgit miturut

wanda lan golonganipun utawi kebetahanipun upami lumampah, mbeksa, mabur, damel solah

gecul lan sanes-sanesipun sageda ingkang wijang murih sae lan mranani. Ingkang kalebet solah-

bawaning ringgit antawisipun:

1) Solahing kuda

Saderengipun kuda kalampahaken/kasolahaken, langkung rumiyin rampogan

kawedalaken saking tengen mangiwa lajeng tanceb ing debog ngandhap, kirang langkung

saprotigan sisih kiwa antawisipun pungkasaning simpingan kiwa lan tengen, lajeng:

Pekathik nuntun kuda, tanceb sawingkingipun rampogan. Salajengipun ngedalaken ringgit

ingkang badhe numpaki kuda, rampogan, pekathik kabedhol kalampahaken mangiwa.

Solah-bawaning kuda inggih punika: nyigarada, kridha ngidak-idak keracak (tel), kridha

sirig andhapan, kridha wedhi kengser (ngayun), kridha adheyan (nyongklang).

2) Solahing liman manawi meta

cahmbanjar

125

Menggah solahing liman manawi meta inggih punika: ngempret, mobat-mabit, ngidak,

nggadhing, nlale, mbucal lan mbanting.

3) Solahing sima

Menggah solahing sima inggih punika: nggereng, nggero, nubruk, nyaut, ngraut, nyakot,

narap mangsa lan nggondhol.

4) Solahing sawer utawi naga yen kakarsana

Menggah solahing sawer utawi naga yen kakarsana inggih punika: ngakak, nyembur

wisa, mulet nyakot, lan nguntal.

5) Solahing peksi

Menggah solahing peksi inggih punika: mabur kalangan ing nggegana, kekejer,

nglayang, niyup, nyamber, matuk-ngabruk utawi nladhung, nyengkerem, nyakar lan

nggondhol.

6) Solahing maesa tuwin bantheng

Menggah solahipun maesa tuwin bandheng inggih punika: nyrudug, nyundhang, nujah,

ngidak-idak.

7) Solahing wraha

Menggah solahing wraha inggih punika: nyrudug, nyronggot lan nisil.

8) Solahing wanara

Menggah solahing wanara inggih punika:

(1) Ulap-ulap, tanceb, capeng, malangkerik

(2) Ulat-ulatan

(3) Mere

(4) Lampah dingkik-dingkik

(5) Ngiwi-iwi (saradanipun kukur-kukur)

(6) Nyaut

(7) ngGraut

(8) Nyakot (manawi mengsahipun ageng mawi ngamplok)

(9) mBanting

(10) mBuwang

9) Solahing rampogan

Menggah solahing rampogan inggih punika:

(1) Prang ampyak = ngrata margi: lampahipun geter, uluk-uluk kalantaka, nocog, mbucal,

mbrobos, ngganthol lan ngidak.

(2) Prang sami rampogan: nocog, ngesuk, ngancap, nggablok, ingkang kawon mundur lan

ingkang menang ngesuk.

cahmbanjar

126

f. Sabetan perang

Sabetan perang punika kridhaning ringgit manawi wonten adegan peprangan.

Kadospundi menggah cara lan tumindakipun manawi badhe nyolahaken ringgit wonten ing

adegan peprangan sageda anggambaraken solahing tiyang ingkang pinuju pancakara, ulah

kridhaning dedamel lan sanes-sanesipun.

Menggah warni-warnining sabetan perang ing salebeting pakeliran sadalu muput punika

saperangan dipun wastani:

(1) Perang gagal/gagahan ing salebeting pathet nem, kridhaning perang punika: tubrukan,

jeblosan lan aber-aberan manawi ingkang perang punika antawisipun ringgit dugangan

tanggung kaliyan dugangan tanggung upaminipun: R. Gathutkaca lan R. Kartamarma.

(2) Perang sekar salebetipun pathet sanga, kridhaning perang punika: gendiran, alihan

antawisipun R. Harjuna kaliya danawa cakil.

(3) Perang brubuh ing salebeting pathet manyura, kridhaning perang punika: ndugang,

mbanting, ngejug, nubruk manawi ingkang perang punika ringgit dugangan ageng

upaminipun: R. Bratasena lan danawa raton utawi danawa patih mawi siyung. Tuladha

sabetan perang:

I. PATIHAN (kiwa) R. SAMBA (tengen)

1. Kabedhol nubruk 1. Kabedhol, endha kaentas manengen

2. Nututi kalampahaken manengen 2. Mundur saking kiwa, majeng

kalampahaken manengen

3. ABEN AJENG

4. Nubruk iringan njawi nglebet

mawingking

4. Enda iringan nglebet njawi kawalik

madhep manengen

5. Nubruk iringan njawi nglebet mangajeng 5. Endha iringan njawi ngleber kawalik

madhep mangiwa mundur

6. Nubruk 6. Endha iringan njawi mangiwa kaentas

7. Kawalik mangiwa nututi kaentas 7. Kawedalaken saking tengen mangiwa

8. Saking tengen nubruk iringan njawi

mangajeng

8. njambak mawi asta ngajeng

kadhongsokaken

9. Dhawah mungkur, menyat kawalik

majeng manengen.

9. Nempiling asta ngajeng cul

10. Dhawah mungkur 10. Tatag tanggon

11. Nubruk 11. Asta ngajeng njambak asta wingking

ndhongsokaken

cahmbanjar

127

12. Menyat kawalik manengen nubruk

iringan njawi nglebet mawingking

12. Endha iringan nglebet njawi kawalik

madhep manengen, njambak mawi asta

wingking kajeblosaken asta cul

13. Menyat kanthi rekaos 13. Kagendir wongsal-wangsul mawi asta

ngajeng-wingking

II-a.PUPUH SAPISAN

R. Kartamarma (kiwa) R. Gathutkaca (tengen)

1. Kridhasolah-bawa (capengan) kabedhol

nubruk

1. Anduwa asta ngajeng, kejengaken

2. Kajengkang kaentas 2. Kridhasolah-bawa kabedhol nututi

3. Majeng malih 3. Mapagaken

4. ABEN AJENG

5. Ngesuk 5. Mundur sareng kaentas manengen

6. Kawedalaken saking kiwa manengen

sesarengan

6. Mundur

7. Nubruk iringan njawi nglebet

mawingking

7. Endha iringan nglebet njawi dados

mungkur

8. Nubruk iringan njawi nglebet mangajeng 8. Endha iringan nglebet njawi dados aben

ajeng

9. Njeblos iringan njawi manengen kawalik

wangsul mangiwa

9. Njeblos iringan njawi mangiwa kawalik

wangsul manengen.

10 ABEN AJENG

11. Ngabar asta ngajeng cull 11. Mundur kaentas majeng malih gentos

ngabar asta ngajeng cul

12. Mundur kaentas 12. Nututi

II-b.PUPUH KAPING KALIH

1. ABEN AJENG

2. Nubruk iringan njawi nglebet

mawingking

2. Endha iringan nglebet njawi dados

mungkur

3. Nubruk iringan njawi nglebet mangajeng 3. Endha iringan nglebet njawi dados aben

ajeng

4. Nepak/nempiling 4. Dhawah kapeta mangajeng

5. nJambak, kadhongsokaken 5. Dhawah mungkur

cahmbanjar

128

6. Kajambak malih saking wingking

kajongkongaken

6. Kaentas manengen

II c.PUPUH KAPING TIGA

1. ABEN AJENG

2. Nepak jaja wongsalwangsul 2. Tatag tanggon

3. Limpe 3. nJambak, nempiling

4. Dhawah mungkur mangiwa 4. nJambak malih, nempiling mawi asta

wingking

5. Dhawah mungkur 5. Nyepeng mawi asta kalih sarwi

ndhongsokaken

6. Dhawah kaentas 6. …………………..

III.PERANG SEKAR

Danawa Cakil (kiwa) R. Harjuna (tengah).

1. Kridhasolah-bawa (capengan) kabedhol

nubruk.

1. Kabedhol endha kaentas

2. Nutututi manengen 2. Mundur manengen

3. ABEN AJENG

4. Nggegiro njeblos iringan nglebet njawi

wangsul manengen

4. Tatag tanggon

5. Nubruk iringan njawi nglebet

mawingking

5. Endha iringan nglebet njawi dados

mungkur

6. Nubruk iringan njawi nglebet mangajeng 6. Endha iringan nglebet njawi dados

mungkur asta wingking njambak

7. Kajeblesaken dhawah 7. Nggendir asta wingking dados mangiwa

8. Kawalik mangiwa kaentas majeng malih 8. nJambak asta ngajeng njeblesaken

tinadhahan dhengkul kadhongsokaken

9. Dhawah mungkur menyat nggegiro

kanthi rekaos

9. Nggendir wongsal-wangsul asta ngajeng

wingking

IV.PERANG BRUBUH

R. Kumbakarna (kiwa) R. Bratasena (tengen)

1. Nggereng nubruk 1. Kabedhol ndugang

2. Endha 2. Tatag tanggon

cahmbanjar

129

3. ABEN AJENG

4. mBrakot 4. Ngipataken

5. Kontal dhawah mungkur menyat malih 5. Njangkah nungkak

6. Endha iringan nglebet mawingking 6. Kawalik malumpat menengen

7. Kawalik ngendhani iringan nglebet

mangiwa

7. Kawalik mangiwa

8. ABEN AJENG

9. Nepak jaja wongsal-wangsul 9. Tatag tanggon

10. Kalimpe 10. nJambak, ndhengkul, ndhongsokaken

mawi asta wingking

11 Dhawah mungkur 11. nJambak malik mawi asta ngajeng

12. Dhawah kanthi rekaos 12 ……….

g. Panyelehing ringgit

Panyelehing ringgit punika cara nyelehaken ringgit wonten ing kothak utawi eblek.

Manawi badhe nyelehaken ringgit kaangkaha murih saged tumata, mboten risak sarta gampil

pamendhetipun manawi badhe kangge.

Ing bab Panyelehing ringgit ing mriki ingkang baken inggih punika kangge para dhalang

ingkang saweg nampi ayahan ngringgit, anggenipun nyelehaken ringgit ingkang mentas

kemawon kasabetaken sampun ngantos dipun uncalaken utawi kabucal ngaten kemawon.

Tumindak ingkang kados makaten punika kajawi dados cacading dhalang, manawi dipun

pirsani ugi mboten resep lan malih tamtu badhc ngrisakaken ringgit.

Patrap panyepeng saha panyolahing ringgit punika rekaos manawi kapratelakaken wonten

ing serat. Nglengkara sanget saged utawi trampil dhateng sabetan, manawi namung kanthi maos

katrangan ing serat kemawon. Manawi sinau ing bab sabetan kedah wonten ingkan nuntun.

Seratan ngengingi sabetan perang ing nginggil namung minangka tuladha sawetawis.

cahmbanjar

130

WEWATONING DHODHOGAN LAN KEPRAKAN

1. Dhodhogan

2. Keprakan

3. Sasmitaning dhodhogan tumrap gendhing

cahmbanjar

131

BAB IX.

WEWATONING DHODHOGAN LAN KEPRAKAN

1. Dhodhogan

a. ingkang dipun wastani dhodhogan lan keprakan inggih punika sasmitaning dhalang mawi

cempala utawi dhateng para pangrawit kanthi angginakaken cempala ingkang kadhodhogaken

kothak.

Dene dhodhogan punika wonten 8 perangan, inggih punika:

1. Lamba

2. Pinjal lamba

3. Singgetan

4. Pada wacana

5. Neter

6. Panggugah

7. Sendhalan

8. Sumeleh

b. Menggah kateranganipun kados tuladha ing ngandhap punika:

1) Lamba : Kangge sasmita pathetan utawi kangge nyelani ringgit ginem piyambak.

Tuladhanipun: Dhog

2) Pinjal lamba : Kangge pambukaning srepeg lasem arang. Tuladhanipun : Dhog-dhog, dhog-

dhog, dhog-dhog, lajeng katampen keprak: Cak

3) Singgetan : Kangge, pada pocapan. Tuladhanipun: Dhe-rogdhog-dhog;

3) Pada wacana : Kangge pada santuning antawacana antawisipun ringgit satunggal lan

sanesipun. Tuladhanipun: Dhog, dhog, dhog, dhogDherodhog

5) Neter : Kangge tengara swasana sereng Tuladhanipun: Dherodhog dhog dhog dhog

6) Panggugah : Kangge tengara purnaning rembag, gangsa badhe mungel srepegan.

Tuladhanipun: dhog, dhog, dhog, dhog

7) Sendhalan : Kangge tengara gangsa mungel sampak. Tuladhanipun: dhog, dhog, dhog

tumunten kasambet keprak: cak;

8) Sumeleh : Kangge tengara gangsa mungel ayak-ayakan. Tuladhanipun: Dhog, dhog,

dhog, dhog, dherodhog;

2. Keprakan

cahmbanjar

132

a. Ingkang dipun wastani keprakan inggih punika, sasmitaning dhalang dhateng pra pangrawit

kanthi anjejak keprak utawi ugi kangge nyarengi solah-bawaning ringgit.

Dene keprakan punika kaperang dados 2, inggih punika:

1) Ambajing kerep;

2) Ngalap-alap.

b. Menggah keteranganipun kados tuladha ing ngandhap punika:

1) Ambanjing ngeket : Keprak mungel nyarengi iramaning srepegan utawi sampak.

Tuladhanipun: cek, cek, cek, cek,

2) Ngalap-alap : Keprak mungel kangge nyarengi solah bawaning ringgit.

Bab ingkang ka-aturaken sedaya ing nginggil punika saged ewah, karana solah-bawaning

ringgit.

Ungeling keprak punika kawiwitan saking bedholan kayon.

3. Sasmitaning dhodhogan tumrap gendhing.

a. Gendhing (Ladrangan, Ketawangan lan Gendhing).

1) Sasmita pambukaning gendhing tinampen gedhog lamba sapisan (dhog) sareng

kendhang (dhog);

2) Sasmita dhodhog sarug sapisan, mungkasi pocapan. Tuladhanipun: Dherodhog;

b. Suwuk Ladrang.

1) Kenong kaping kalih, dhodhogan lamba sapisan (dhog);

2) Kenong kaping tiga, dhodhogan lamba sapisan (dhog);

3). Kempul pungkasan, dhodhogan rangkep, tetegan, sarug, katampen gong (Dhogdhog,

dhog-dhog-dhog-dhog-dhog-dhog-dherodhog);

c. Suwuk Ketawang

1) Kenong sapisan, dhodhogan lamba sapisan (dhog);

2) Kempul pungkasan, dhodhogan rangkep, tetegan, sarug, katampen gong (Dhogdhog,

dhog-dhog-dhog-dhog-dhog-dhogdhog-dherodhog;

d. Lerepan (Sirepan) punika cak-cakanipun sabadhenipun gong kirang sekawan thuthukan,

wonten salebetipun wirama kalih lajeng kadhodhog pinjal lamba. Tuladhanipun: Dhog-

dhog-dhog-dherodhog;

e. Srepeg Lasem

Dhodhogan rangkep sapisan, tengara pambuka, dhodhogan rangkep pinjal nyarengi

kendhang kaping kalih nyarengi gong, katampen keprak neter (Dhogdhog, dhog-dhog-dhog-

dhog, cek, cek, cek

f. Madras

cahmbanjar

133

Dhodhogan pinjal kaping sekawan, neter nyarengi gong, katampen keprak neter

(Dhogdhog, dhogdhog, dhog-dhog, dhogdhog, cek, cek, cek;

g. Sampak Tayungan (Perang Bima) Sampak Jangga

Dhodhogan lamba kaping tiga, katampen kendhang sareng keprak (Dhog-dhog-dhog, cek).

h. Suwuk Srepeg

1) Sareh : Dhodhogan sapisan katampen ater-ater kendhang, suwuk, katampen

dhodhogan lamba kaping kalih, katampen wiramaning kendhang (Dhog

…, dhog, dhog…)

2) Sendhalan : Dhodhogan kapisan, katampen ater-ater kendhang suwuk, katarapen

dhodhogan lamba kaping kalih, katampen wiramaning kendhang (Dhog

…, dhog, dhog ....)

i. Ayak-ayakan : Dhodhogan lamba kaping sekawan lajeng sarug sapisan, lajeng gong

(Dhog, dhog, dhog, dhogdherodhog ....)

j. Gara-gara : Ayak-ayakan 9, minggah Srepeg 9, Sampak 9 ayakayakan, suwukipun

dhodhogan lamba sapisan nyarengi wilahan-5, dipun kombangi swanten

laras barang alit (1). Tuladhanipun: Dhog-dhog-dhogdhog-dherodhog-

(suwuk)-dhog.

k. Jengkaran : Ayak-ayakan, minggah srepeg lasem arangdhodhoganipun mawi

dhodhogan Ayak-ayakan (Dhog-dhog-dhog-dhog-dherodhog).

cahmbanjar

134

BAB X

PENUTUP

Ing ngajeng sampun kaandharaken bilih naskah punika taksih dereng paja-paja jangkep utawi

sampurna.

Pramila taksih kedah dipun jangkepi. Miturut rancangan, naskah "Pathokan Pedhalangan

Gagrag Banyumas" Jilid I punika badhe dipun jangkepi Jilid II ingkang ngewrat tuladha-tuladha

pakeliran sedalu muput.

Dene Jilid III kaangkah ngewrat gendhing-gendhing baku pakeliran ingkang samangke dipun

angge ngiringi pakeliran ing tlatah Banyumas.

Minangka panutuping atur, mugi-mugi buku "Pathokan Pedhalangan Gagrag Banyumas" punika

kenginga kangge tuntunan tumrap para siswa ingkang badhe sinau pedhalangan gagrag Banyumas

lan tumrap para. sutresna kabudayaan Jawi segeda njangkepi kapustakanipun ingkang gegayutan

kaliyan Seni Pewayangan.

Tumrap para dhalang ing tlatah Banyumas, buku punika minangka tetilaran dhumateng para

dhalang mudha utawi calon dhalang saha para sutresna kabudayan Banyumas.

Panitia penyusunan "Pathokan Pedhalangan Gagrag Banyumas", ngaturaken gunging panuwun

ingkang tanpa upami dhumateng sintena kemawon ingkang sampun kasdu paring pambiyantu

saengga buku pathokan pedhalangan punika saged kehimpun kanthi sae.

Nuwun