WAYANG GOLÉK

Wayang Golék téh hiji seni pintonan wayang nu mangrupa bonéka tina kai nu

dipaénkeun ku dalang, nu kawentar tur populér pisan di Tatar Sunda.

Wayang

Wayang mangrupakeun bentuk téater rahayat nu

populér pisan. Masarakat mindeng ngahubungkeun

kecap "wayang" jeung "bayang", dumasar pintonan

wayang kulit nu mintonkeun hirupna

bayangan/kalangkang wayang dina layar. Di

wewengkon Tatar Sunda, nu pangpopulérna mah

wayang golék.

Wayang golék aya dua rupa: wayang golék papak

(cepak) jeung wayang golék purwa. Iwal ti wayang wong, pintonan wayang

dimaénkeun ku dalang nu mingpin pintonan sakaligus ngalagukeun suluk,

nyoarakeun antawacana, ngatur gamelan, ngatur lagu, jsb.

Tumuwuh

Sakumaha alur carita pawayangan umumna, dina pintonan wayang golék ogé

biasana boga lalakon-lalakon anu boh galur atawa caranganana dicokot tina carita

Ramayana jeung Mahabarata kalawan migunakeun basa Sunda nu diiring ku

gamelan Sunda (saléndro), nu diwangun ku dua saron, peking, selentem, bonang,

bonang rincik, kenong, sapasang goong (kempul jeung goong), ditambah kendang

(hiji kendang Indung jeung tilu kulanter), gambang jeung rebab.

Karakter wayang golék Arjuna, anggota Pandawa, tokoh pawayangan nu

kawentar ku kagandanganana.

Ti taun 1920-an, salila pintonan wayang golék téh teu weléh dibarengan sindén.

Malah harita mah sindénna bisa leuwih kawentar batan dalangna, utamana nalika

jaman Upit Sarimanah jeung Titim Patimah taun 1960-an.

1

Dina pintonan wayang golék, lalakon nu ilahar

dipintonkeun nyaéta lalakon carangan, lalakon galur

mat teu pati mindeng. Ieu bisa dijadikeun cicirén

kaparigelan dalang dina nyiptakeun lalakon carangan

nu alus tur matak dipikaresep. Dalang wayang golék

nu kawentar di antarana Tarkim, R.U. Partasuanda,

Abéng Sunarya, Entah Tirayana, Apek, Asép

Sunandar Sunarya, Cécép Supriadi, jld.

Pola pangadegan wayang golék nyaéta (1) Tatalu,

dalang jeung sinden naik panggung, gending

jejer/kawit, murwa, nyandra, suluk/kakawén, jeung

biantara; (2) Babak unjal, paséban, jeung bébégalan; (3) Nagara séjén; (4)

Patepah; (5) Perang gagal; (6) Panakawan/goro-goro; (7) Perang kembang; (8)

Perang raket; jeung (9) Tutug.

Najan mibanda fungsi rélijius (misalna dina ngaruwat), wayang golék kiwari

leuwih dominan dipaké salaku seni pintonan hiburan rahayat nu mibanda fungsi

nu luyu jeung pangabutuh lingkungan masarakat, boh spiritual atawa materil. Hal

ieu bisa ditempo dina sababaraha kagiatan masarakat nu diramékeun ku pintonan

wayang golék, di antarana hajat/kariaan nyunatan, nikahan, jsb.

Média nyebarkeun Islam

Numutkeun dugaan, sakumaha wayang kulit di wewengkon wétan (Jawa),

wayang golék dipaké ku para wali pikeun nyebarkeun Islam di Tatar Sunda.

Kusabab ajaran Hindu harita geus raket jeung masarakat Sunda harita, carita

Mahabarata jeung Ramayana ti Tatar Hindu dimodifikasi pikeun ngajarkeun

Katauhidan. Misalna dina carita Mahabarata, para déwa boga kawenangan nu

absolut pikeun nangtukeun nasib jeung takdir, mangka para wali nyieun objék

anyar nu posisina leuwih kuat, nyaéta Semar.

2

GAMELAN DEGUNG

Pintonan RRI maké gamelan degung (24 April 1966)

Gamelan degung nya éta gamelan has tradisional Jawa Barat hususna suku

Sunda[1]. Kecap degung asalna tina akronim Deg ngadeg ka nu Agung

(ngadeg=nangtung, agung= megah atawa pangagung)[2][3]. Lian ti éta asal kecap

degung tina kecap ratu-ratu agung atawa tumenggung, sabab jaman harita ieu

musik dipikaresep ku para pangagung (ménak atawa bangsawan), misalna Bupati

Bandung R.A.A. Wiranatakusumah V anu sok mgadokuméntasikeun sababaraha

lagu kana bentuk rekaman[2][3]. Awalna mah degung téh dipintonkeun dina wanda

instrumental wungkul (karawitan gending), tapi kaayeunakeun mah, degung sok

dipaké pamirig lagu[1]. Dina kamus susunan H.J Oosting (1879) kecap degung téh

tina kecap De Gong (basa Walanda) anu hartina penclon-penclon nu digantung[3].

Bahan

Gamelan degung anu alus dijieunna tina perunggu, anapon gamelan anu maké

bahan wesi jeung kualitas anu leuwih basajan dimaksudkeun sangkan gamelas

bisa leuwih kahontal ku masarakat, hususna pikeun pangajaran di Lembaga-

lembaga atikan[1]. Anapon perangkat tambahan saperti kendang, suling, jsté

dijieun tina bahan anu béda deui[1].

3

Papasingan Waditra Dina Gamelan Degung

Istilah waditra, hususna dina degung nya éta istilah anu nyoko kana alat-alat anu

digunakeun dina saperangkat gamelan (instrumén). Ilaharna wadtra-waditra dina

gamelan degung ngawengku:

1. Bonang, anu kabagi jadi 14 penclon dina ancakna. Ngadérét mulai ti nada mi

nepi ka nada la ageung;

2. Cemprés, anu ngawengku 14 wilah nada. Ngadérét ti nada mi alit nepi ka la

rendah;

3. Panerus, bentuk jeung jumlah nadana sarua jeung saron, ngan ilaharna sok

béda oktafna wungkul;

4. Jengglong, anu kabagi jadi 6 wilah. Disimpen kucara digantung atawa

disimpen siga bonang dina gemelan pélog (disimpen di Luhur benang);

5. Goong, Awalna mah ngan saukur maké gong gedé wungkul, tapi

kaayeunakeun mah sok maké kempul saperti anu digunakeun gamelan pélog;

6. Suling, dina gamelan degung, suling anu digunakeun nya éta suling anu boga

opat liang;

7. Kendang, pungsina keur ngatur ritem, anu ngawengku hiji kendang gede jeung

dua kulantér[2].

Kamekaran Gamelan Degung

R.A.A. Wiranatakusumah V, nu ngawanohkeun gamelan degung di Bandung

Pindah ka Bandung

Baheula, gamelan degung ngan dipaké minangka instrumén wungkul, lantaran

Bupati Cianjur R.A.A. Wiranatakusumah V ngalarang degung anu maké nyanyian

(vokal) sabab bisa nyieun suasana anu kurang serius[3]. Nalika R.A.A.

4

Wiranatakusumah pindah ka Bandung, gamelan degung anu ngaranna

pamagersari ieu katut nayagana ngilu pindah ka pendopo Bandung dipingpin ku

Idi[3]. Sabada pindah ka Bandung, gamelan degung loba dipaké dina acara hajatan

sabab loba nu kairut ku sorana anu éndah[3]. Tisaprak harita Bupati nitah nyieun

gamelan degung deui anu dingaranan Purbasasaka, dipingpin ku Oyo[3]. Salian ti

éta, gamelan degung sok dipaké pikeun musik gending karesmén dina pagelaran-

pagelaran saperti Lutung Kasarung jeung Mundinglaya dikusumah[3]. Taun 1954,

degung mulai dipaké pikeun mirig kawih-kawih Sunda, utamana ku grup

Parahyangan anu dipingpin ku E. Tjarmedi[3]. E. Tjarmedi jeung Rahmat

Sukmasaputra nya éta salah sahiji anu méré ide ayana nayaga wanoja[3].

1970-1980

Taun 1970-1980 beuki loba waé anu ngagarap gamelan degung, misalna Nano. S

kalayan grupna Gentra Madya (1976), Lingkung Seni Dewi Pramanik anu

dipingpin ku Euis Komariah, Degung Gapura kagungan Kustyara, jeung degung

gaya Ujang Suryana (Pakutandang, CIparay) anu kasohor ku gaya maénkeun

sulingna anu has[3]. Nano. S ngasupkeun waditra kacapi dina degungna[3]. Nano. S

nyiptakeun lagu kalayan intro jeung aransemén sorangan, sababaraha karyana anu

direkam dina bentuk kasét suksés di Pasaran, diantarana Panglayungan (1977),

Puspita (1978), Naon Lepatna (1980), Tamperan Kaheman (1981), Anjeun (1984)

jeung Kalangkang nu dinyanyikeun ku Nining Meida jeung Barman Syahyana

(1986)[3].

Béda jeung mangsa awal (taun 1950an) nu dimana para penyanyi degung lolobana

ti kalangan penyanyi gamelan pélog saléndro (pasindén; ronggéng), penyanyi taun

1970-an lolobana ti kalangan mamaos tembang Sunda Cianjuran, boh lalaki boh

wanoja[3]. Juru kawih anu kasohor ti kalangan mamaos dianatarana: Euis

Komariah, Ida Widawati, Teti Afienti, Mamah Dasimah, Barman Syahyana, Didin

S. Bajuri, Yus Wiradiredja, Tati Saléh, jsté[3].

Kiwari

Gamelan Degung kaayeunakeun mah sok dipaké pikeun mirig lagu non-klasik

dina acara-acara ririaan (hajatan)[4][5]. Pikeun pola lagu atawa nabeuhna loba maké

polanu diadaptasi tina kiliningan[4]. Misal gending catrik, kulu-kulu, Cirebonan,

Banjaran, Jipang lontang, jsté[4]. Sedengkeun pikeun lagu-lagu klasik mah jarang

5

pisan dibawakeun, aya kamungkinan ieu hal disababkeun alatan para pangrawit

degung loba anu henteu apal lagu-lagu klasik[4]. Salian ti éta musik degujng ogé

biasa kapireng dina upacara adat Sunda, féstival jeung pintonan seni[5]. Anu ironis

nya éta kurangna minat generasi ngora dina ngokolakeun katut ngamumulé ieu

budaya, anu malah leuwih dimekarkeun ku pihak asing[5].

Kamekaran di Luar Nagri

Saluareun Indonesia, kamekaran degung dilaksanakeun ku paguron luhur seni

jeung para musisi, misalna Lingkung Seni Pusaka Sunda ti Universitas Kalifornia

(Santa Cruz, USA), musisi Lou Harrison (Amerika), John Siddal (Kanada), jeung

Rachel Swindell anu dibarengan ku mahasiswa séjénna ti London (Inggris),

Paraguna ti (Jepang)[6][7]. Di Melbourne, Australia aya hiji perangkat gamelan

kagungan Universitas Melbourne anu sok dipaké ku hiji komunitas nu resep

musik Sunda pikeun latihan jeung minton di féstival-féstival[6]. Mekarna Gamelan

degung di Luar nagri teu leupas ti kontribusi Nano. S salaku seniman Sunda anu

imahna tara sepi ti para tenaga pengajar luar nagri anu hayang diajar seni Sunda[7].

John Siddal nya éta salah sahiji tokoh anu kungsi diajar ka Nano. S, tuluy John

ngadegkeun grup degung Ever Green di Vancouver, Kanada[7]. Garapan Degung

Ever Green salian mawakeun komposisi lagu Sunda, ogé mintonkeun garapan

anyar anu kaluar tina wengkuan gamelan degung di Sunda[7]. Garapan kalayan

pola musik Kulon diterapkeun dina gamelan degung tan maké waditra tambahan

séjénna[7]. Anu béda ngan komposisina wungkul, sedengkeun laras mah tetep

musrni[7].

Salah sahiji Universitas nu geus lila boga gamelan degung nya éta Universitas nu

aya di Santa Cruz[7]. Harita, naika taun 1990-an aya rombongan pengajar ti Santa

Cruz datang ka Bandung terus tepung jeung Wali kota Bandung, Ateng

Wahyudi[7]. Harita pa Ateng masihan saperangkat gamelan degung, saluyu jeung

paménta maranéhna[7].

6

SINTRÉN

Numutkeun Arthur S. Nalan (2003), kecap sintrén asalna ti kecap SIN anu

hartosna sindir, sarta TETAREN anu hartosna patarosan ngaliwatan syair anu

kudu dipaliré sarta ditéangan jawabana. [1] Sintrén nya éta mangrupa kasenian

rahayat, anu sumebar di daérah Jawa, lakon utamana dipaénkeun ku wanoja tur

dibarengan ku angklung, gong, jsb [2]

Kasenian sintrén di Majaléngka aya di wewengkon Ligung, nya éta wewengkon

anu deukeut jeung Kabupatén Indramayu, anu diangken salaku wewengkon

karuhun asalna kasenian ieu, deukeutna wewengkon ieu ngabalukarkeun

lumangsungna pénétrasi indramayu ka wewengkon Ligung, anu disababkeun ku

ayana komunikasi, sentuhan sosial, jeung sentuhan budaya. [1] Basa nu dipaké ku

masarakat Ligung nya éta Basa Indramayu, hal ieu ngabalukarkeun sintrén dipirig

ku lagu-lagu indramayu kalayan gampang ditarima ku masarakatna. [1]

Sajarah Sintrén

Sintrén nya éta salah sahiji tarian anu sumberna ti carita asih Sulasih jeung

Sulandono. [3] Kacaritakeun yén Sulandono téh putra Ki Baurekso jeung Dewi

Rantamsari. [3] Radén Sulandono bobogohan jeung Sulasih, saurang putri ti Désa

Kalisalak, tapi hubungan asmarana henteu disatujuan ku Ki Baurekso. [3]

Pamustunganana Radén Sulandono indit tatapa jeung Sulasih tuluy milih jadi

tukang tari. [3]

Sanajan kitu, pasamoan maranéhanana masih terus lumangsung ngaliwatan alam

goib. [3] Pasamoan éta diatur ku Dewi Rantamsari anu maot tuluy jasadna ngiles

sacara goib, pasamoan ieu ku cara dina saban acara Sulasih jadi penari tuluy Dewi

Rantamsari ngasupkeun roh bidadari ka awak Sulasih, pas haritana ogé Radén

Sulandono anu keur tatapa digeroan ku roh indungna pikeun nepungan Sulasih. [3]

Saprak harita, saban diayakeun pintonan sintrén, penari pasti diasupan roh

bidadari ku pawangna, kalayan catétan yén manéhna enyaan masih dina kaayaan

suci (parawan). [3] Tapi ayeuna mah kasenian ieu bisa dipintonkeun ku saha waé,

jeung deui teu midulikeun unsur-unsur prosedural mistisme. [4] Parobahan esensi

7

sintrén ieu mangrupa pangaruh tungtutan jaman anu beuki katandangan budaya

pop anu komersil. [4]

Lagu Dina Pintonan Sintrén

Salah sahiji lagu anu kawentar dina kasenian sintrén nya éta Turun Sintrén anu

sawaréh syairna saperti kieu: [1]

Turun-turun sintrén

Sintréné Widhadhari

Widhadhari tumuruno

Aja suwen mindho dalem

Dalam sampun kangelan

Lagu di luhur miboga kakuatan magis anu luhur, sabab salian ti lagu panganteur,

lagu ieu oge mangrupa lagu mantra anu pohara mangaruhan ka jalana pintonan

ieu. [1] Sedengkeun instrument/waditra anu dipaké nya éta dua ketipung, kendang

leutik, kecrek, jeung dua buyung/juru/klenting. [1] (Tuty Yuhanah, 1983). Alatan

salah hiji waditra anu dipaké nya éta buyung, ku kituna sintrén disebut ogé

Ronggéng Buyung. [1]

Lagu-lagu séjén anu dipake dina kasenian sintrén nya éta kidung, Kembang

Tareate, Gulung-gulung Klasa, Simbar Pati, Kilar Blatar, jeung sajabana. [1]

Sakumaha disebutkan di luhur yén lagu-lagu panganteur ieu ngabogaan kakuatan

magis, sabab aya sawatara lagu anu dipaké minangka sarana pemujaan (Tuty

Yuhanah). [1]

Waktu Pintonan

Pegelaran sintrén dipitonkeun dina peuting bulan purnama sarta numutkeun

kapercayaan masarakat leuwih utama deui lamun dipintonkeun dina peuting

kliwon. [5] Tapi ayeuna mah pintonan sintrén bisa dilaksanakeun iraha waé boh

beurang boh peuting henteu gumantung deui dina peuting bulan purnama. [5]

Tempat Lumangsungna Acara Sintrén

Tempat anu dipaké pikeun pintonan kasenian sintrén nya éta di lapangan. [5]

Maksudna aréna pintonan anu henteu make wates antara panongton jeung nu nari

8

sintren atawa nu ngarojongna. [5] Hal ieu dimaksudkeun sangkan leuwih

komunikatif kalayan dibuktikeun dina waktu acara balangan sarta temohan, di

mana antara panongton sarta nu nari sintrén kasampak ngahiji dina hiji pintonan

kalayan milu nari sanggeus panongton ngalakonan balangan. [5]

Baju Sintrén

Baju anu dipaké penari sintrén baheulana mangrupakabaya, ayeuna mah maké

baju golék. [5] Kabaya ieu leuwih loba dipaké ku wanoja anu hirup di désa-désa. [5]

Sedengkeun macém-macém baju séjénna minangka palengkep pintonan sintrén

nya éta: [5]

Baju sapopoé, anu dipaké saméméh pintonan kasenian sintrén.

Baju golék

Lawon atawa jarit, modél busana wanoja Jawa.

Calana Cindé, nya éta calana tilu parapat anu panjangna ngan nepi ka tuur.

Sabuk

Sampur

Jamang, nya éta hiasan anu dipaké disirah kalayan kembang malati di

gigireun / sabeulah katuhu sarta kénca ceuli minangka koncér.

Kaos kaki hideung jeung bodas, kawas ciri has kasenian tradisional séjén

hususna di Jawa Tengah.

Tasma Hideung,miboga fungsi minangka panutup panon, penari sintrén

sok peureum panona alatan kasurupan trance, ogé minangka cicirién

kasenian sintrén. [5]

Sintrén Di Majaléngka

Pintonan sintrén dikawitan ku ngahurungkeun lampu tempel atawa obor, disusul

ku sora gamelan. [1] Sanggeus ngabeuleum dupa, penari nu maké tasma hideung,

maké raksukan dawam jeung leungeun nu dibeungkeut ku tambang, asup ka

tengah-tengah pintonan. [1] Sedengkeun para sindén nembangkeun lagu-lagu

pamujaan maké basa [Indramayu]]. [1]

Penari sintrén anu dibeungkeut ku tambang teu eling sabot pawang ngabacakeun

mantra-mantra, penari disarékeun sarta diasupkeun kana ranggap.[1] Pawang mawa

9

dupa bari maca mantra, leumpang ngurilingan ranggap, dipirig gamelan sarta

lagu-lagu anu kadéngé dinyayikeun mayéng. [1]

Nalika ranggap dibuka, tétéla putri sintrén geus ngajanggélék, manéhna maké

pakéan geulis sarta leungeun henteu kabeungkeut deui ku tambang.[1] Hiasan anu

dipaké ku putri sintrén kasampak caang alatan lampu, sarta tangtu waé maké

tasma hideung. [1] Lamun awak putri beunang ku sawéran panongton, mangka

awakna baris leuleus, ku kituna sabot sintrén nari sok dikurilingan ku juru kawih,

sarta baris dibacakeun mantra-mantra ambéh seger balik (Athur S. Nalan). Lagu

anu ditembangkeun nalika sawéran nya éta lagu Hayu Ngewer-ngewer Putren:

Hayu ngewer-ngewer putrén

Sing dikewer rujake baé

Hayu nyawer-nyawer putrén

Sing disawer panjoko baé

Lamun nu nyawer geus sepi, putri sintrén diuk sarta ditutup deui ku ranggap,

kalayan dibarengan ku lagu Orok-orok : [1]

Orok-orok

Banyu bangrimapar témbok

Wong lalajo dina udodhok

Sintrén metu salin erok

Sabot ranggap dibuka, kasampak putri sintrén geus robah deui kawas mimitina,

make raksukan biasa, maké tasma hideung, leungeun dibeungkeut ku tambang,

sarta geus henteu kasurupan deui. [1] Pawang ngabacakeun mantra nepi ka

manéhna éling deui. Pintonan lekasan dipirig ku lagu Ulung-ulung : [1]

Ulung-ulung Simbar Wulung

Sing Wulungpatiné layang

Ala gandrung éling-éling

Hayu si........ (nyebutkeun ngaran putri sintrén)........ dina balik.

Kasenian sintrén aya kénéh di désa Randegan wetan Kacamatan Jatitujuh, kalayan

group “ Metal Budaya “.

10