kd 1 2 oke stoikiometri
TRANSCRIPT
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
1/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 (
I. STOIKIOMETRI
UNSUR DAN SENYAWA
&-1- .1*"+"*,$1/" 2$/-.-# 3-/" 2-4-.- 567-7" stoicheton, -/1"78- 67.6/9 '-/"
#"1$/-16/$: .1*"+"*,$1/" -/1"78- ,$7;6+6/ 67.6/61"
2$/,-?-,$7;6+6/-7 8-7; #$2"4 #6-. 3-7 ,$#">61" >$/4"167;-7 @-1 3-7 ?-,>6/-7
+","-9
I.1 Bilangan Avogadro dan Konsep Mol.
07" ,$#">61" A6,#-4 /$#-1"! -1*,$/#6+-7 >$,-71->-7 46267;-7 -71-/-
,-..- .6-16 67.6/ 8-7; diukur 3-7 2$/->- -1*, 8-7; 3"+$1-46" tetapi tidak dapat dihitung
3-#-, ,-..- "169
C*2*1 -1*, 3->-1 3"4"167; 3$7;-7 ,$,2-73"7;+-7 ,-..- 3-/" .$A6,#-4 2$.-/ -1*,
3-/" .-16 A$7". -1*, 3-7 .$A6,#-4 -1*, 8-7; .-,- 3-/" 2$/-1 -1*, 2-+6: 9()D
C E$1->" 2$/->-
A6,#-4 -1*, 8-7; 4-/6. 3"-,2"# 6716+ 16A6-7 >$/4"167;-7 2$/-1 -1*,9 F6,#-4 8-7; 3"-,2"#
-3-#-4 -1*, 8-7; 1$/3->-1 3-#-, ():GGGGG ; C()D
9 F6,#-4 "7" 8-7; 7"#-"78- -3-#-4 D:G))H
I (G
)J
K3"26#-1+-7 ,$7A-3" D:G) I (G
)J
L 3".$261 3$7;-7 Bilangan Avogadro. NA
Satu mol zat adalah jumlah dari suatu zat yang mengandung jumlah satuan dasar
yang sama seperti halnya atom-atom C()D
3-#-, ():GGGGG ; C()D
9
Bilangan avogadro 6,0225 x 1023
merupakan jumlah bilangan yang sangat besar.
Andaikan jumlah atom ini sebagai butiran kasang yang perlu tempat penyimpanan dan
tiap butir kacang volumenya sekitar 0,1 cm3 , maka kcang ini membutuhkan tempat yang
dapat menutupi seluruh Amerika Serikat sampai ketinggian kurang lebih 6 km.
C"#- .6-16 @-1 ,$7;-7367; -1*,
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
2/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)
( ,*# O(DQ
,$7;-7367; D:G))H I (G)J
-1*,$/*#$4 3-/" 1-2$# 2*2*1 -1*,: ,".-#78-
D:RS ; W"X,*# W"9
I.2 Perhitungan yang melibatkan Konsep mol.
Contoh 1: Berapa atom yang didapat dalam 2,80 mol logam besi.?
'-/" >$/4"167;-7 8-7; -3- 3-#-, 26+6 "7" >$7"-3--7 .-16-7$/#"4-1+-7
3-#-, >$/4"167;-79 '-#-, 1"-> +-.6.: -73- 4-/6. 1-46 .$73"/" >$7"-3--7 8-7; ,-7- 8-7;
3"#-+6+-79
Y6,6.9
Informasi yang diharapakan = informasi yang diberikan x faktor konversi.
Z-+1*/ +*7[$/." 3"3->-1 3-/" 3$!"7"." .-16 ,*# Z$ D:G) I (G)J
-1*, Z$9
F6,#-4 -1*, Z$ \ ):QG ,*# Z$ ImolFe
atomFex
(
)J(GG):D
\ (D:R I (G)J
-1*, Z$
\(:DR I (G)S
-1*, Z$9
Contoh 2 : Berapa mol magnesium yang terdapat dalam kumpulan 3,05 x 1020
atom Mg.
F-]-2-7 !-+1*/ +*7[$/." 8-7; 3"26164+-7 -3-#-4 3$!"7"." ( ,*#9 '"."7" !-+1*/ "7" 3">$/*#$4
3-/" ?*71*4 ( 6716+ ,$,2$/"+-7 >$/4"167;-7 .-16-7 .$2$#6,78-: .$#-7A6178- +"1- 4-/6.
,$,2-;" 3$7;-7 2"#-7;-7 -[*;-3/*: 3$7;-7 ?-1-1-7 2-4]- J:GH I (G)G
-1*, -3-#-4 4-78-
.6-16 2-;"-7 3-/" ( ,*#: F-]-2-7 4-/6. +6/-7; 3-/" (9
F6,#-4 ,*# V; \ J:GH I (G)G
-1*, V;Mgatomx
Mgmol
)J(GG):D
(
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
3/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 J
\ G:HG^ I (G$7;-/64" *#$4 67.6/*1$.". ` -1*, 1"3-+ 3->-1 3"4"167; .$?-/-
#-7;.67;9 a"!-1-1 ,$,2-716 .$2-;-" !-+1*/
+*7[$/." -71-/- A6,#-4 @-1: 3-#-, ,*#: 3-7 ,-..-78-: 3-#-, ;/-,9
F6,#-4 ; T- \ D:() ,*# T- ImolCa
gCa
(
GQ:SG \ )SH ; T-
Contoh 4. Berapa atom Na terdapat pada 15,5 g Na.
_$78$#$.-"-7 P >$78$#$.-"-7 .*-# "7" 3->-1 3"#-+6+-7 3$7;-7 36- #-7;+-4 >$73$+-1-79
_$/1-,- ,$7;+*7[$/." ,-..- M- +$ A6,#-4 ,*# M-9 b-# "7" ,$,26164+-7 3-1- ,-..- ,*#-/
8-7; ,$/6>-+-7 +$2-#"+-7 3-/" ?*71*4 J9
F6,#-4 ,*# M- \ (H:H ; M- INag
Namol
G:)J
( \ G:D^S ,*# M-9
W-#6 +*7[$/."+-7 A6,#-4 M- ,$7A-3" F6,#-4 -1*, M-
F6,#-4 -1*, M- \ G:D^S ,*# M- INamol
Naatomx
(
(GG):D )J
\ S:GD I (G)J
-1*, M-9
c-#-6>67 +"1- ,$78$#$.-"+-7 .*-# 3"-1-. 3$7;-7 36- 1-4->: 1$1->" +$36- #-7;+-4 "7"
.$2$16#78- 3->-1 3";-267; ,$7A-3" .-16 #-7;+-4 P
F6,#-4 -1*, M- \ (H:H ; M- INag
Namol
G:)J
(I
Namol
Naatomx
(
(GG):D )J \ S:GD I (G
)J -1*, M-
Contoh 5. Berapa atom Fe terdapat pada sebuah baja nirkarat (stainless steel) yang
berjari-jari 2,00 mm?. Baja nirkarat itu mengandung 85,6% Fe berdasar massa, dan
rapatannya 7,75 g/cm3.
F-]-2-7 P 2$/->- !-+1*/ +*7[$/." 3">-+-" 3-#-, ?-/- 2$/1-4->9
W-7;+-4 (9 1$716+-7 [*#6,$ 2*#- 3-#-, ?,J K;67-+-7 /6,6. [*#6,$ 2*#-L
d \ SXJ / J \ SXJ K ):GG ,, I ( ?,X(G,,L \ SXJ KJ:(SL KG:)GGL
J ?,
J \ G:GJJH ?,
J9
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
4/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0S
W-7;+-4 )9 e67-+-7 !-+1*/ +*7[$/." .$>$/1" >-3- 1-73- +6/67; 6716+ +*7[$/." 3-/" P
-L9 T,J 2-A- 7"/+-/-1 +$ ;/-, 2-A- 7"/+-/-1 K/->-1-7L
2L9 e/-, 2-A- 7"/+-/-1 +$ ;/-, 2$." K>$/.$7 .6.67-7L
?L9 e/-, 2$." +$ ,*# 2$." K,-..- J ,*#-/ 2$."L
3L: ,*# 2$." Z$ A6,#-4 -1*, 2$." K2"#-7;-7 =[*;-3/*L
#-+6+-7 >$/4"167;-7 ,$76/61 #-7;+-4 )- P ;67-+-7 7"#-" "." 6716+ ,$73->-1+-7 A-]-2-7
#-7;+-4 )2f 3-7 .$1$/6.78-9 =1-6 ;67-+-7 +$.$#6/64-7 #-7;+-4 "16 .$+-#";6. K1-7>- ,$7?-/"
A-]-2-7 ,-."7;,-."7; #-7;+-4L: .$2-;-" 1"1"+ -]-# 6716+ #-7;+-4 .$#-7A6178-: .$>$/1" >-3
>$/4"167;-7 3" 2-]-4 "7"9
F6,#-4 -1*, Z$ \ G:GJJH ?,J 2-A- I
bajacm
bajag
JGG:(
^H:^ I
bajag
Feg
(GG
D:QH I
Feg
Femol
Q:HH
(
IFemol
Featomx
(
(GG):D )J \ ):S I (G
)( -1*, Z$9
I.3 Senyawa kimia.
a$78-]- +","- -3-#-4 @-1 8-7; 1$/.6.67 *#$4 36- -1-6 #$2"4 67.6/
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
5/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 H
M-T# 3";-,2-/+-7 3-#-, +$-3--7 .$78-]- "*7 >-3-1 TT#S -3-#-4 .$26-4 ?*71*4 .$78-]-
+*[-#$71: .$78-]- "*7"+ 3"2$716+ 3-/" #*;-, 3-7 26+-7 #*;-,9 a$78-]- +*[-#$71 2$/-.-#
3-/" ;-267;-7 26+-7 #*;-,9 _$/2$3--7 #*;-, 3-7 26+-7 #*;-, 7-71" 3"1$/-7;+-7
3"2$#-+-7;9
Y6,6. 2$/"+61 "7" +$4-3"/-7 67.6/-+-7 +$.-16-7 3-7
,$,>678-" .6!-16#-7 -1*, K"*7L 8-7; 2-78-+9 V-+- 1"3-+
#-8-+ A"+- ,$7;-1-+-7 .$26-4 ,*#$+6# 7-1/"6, +#*/"3- >-3-19 &$-3--7 V;T#) -3-#-4 .$/6>-
3$7;-7 M-T#9
W-"7 #-;" 3$7;-7 4"3/*;$7 >$/*+."3-9 &6,>6#-7 -1*," 7".2-4 -1*,-1 1";- +$,67;+"7-7 46267;-7 8-7; >$/#6 3">$/1",2-7;+-7 P
(9 Y6,6. ",>"/". 3-7 /6,6. ,*#$+6# 3->-1 "3$71"+: .$>$/1" TT#S
)9 Y6,6. ,*#$+6# 3->-1 ,$/6>-+-7 .$26-4 penggandaan 3-/" /6,6. ",>"/". K/6,6.
,*#$+6# b)U): -3-#-4 36- +-#" 3-/" /6,6. ",>"/". bUL9
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
6/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0D
J9 a6-16 .$78-]- 3-#-, +$-3--7 >-3-1 3->-1 ,$,"#"+" /6,6. ",>"/". K.$>$/1" M-T#:
V;T#): -1-6 M-MUJL 3-7 1"3-+ ,$,"#"+" /6,6. ,*#$+6#9
Bobot rumus dan bobot molekul. =/1"78- .-16-7 /6,6. 1$#-4 3"+$7-#": "7" ,$/6>-+-7 ?-/-
.$3$/4-7- 6716+ ,$7$716+-7 bobot rumus .6-16 .$78-]-9 Bobot rumus adalah massa dari
satuan rumus relatif terhadap massa yang ditentukan 12,00000 untuk atom C()D
9 &-/$7-
2*2*1 -1*, -3-#-4 /$#-1"! 1$/4-3-> C()D
: 2*2*1 /6,6. 3->-1 3"1$716+-7 3$7;-7 >$7A6,#-4-7
2*2*1 -1*,
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
7/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 ^
1$/3"/" 3-/" 36- .-1-6 #$2"4 .-16-7 /6,6.: 2*2*1 ,*#$+6# ,$/6>-+-7 penggandaan 3-/" 2*2*1
/6,6.78-9
Mol suatu senyawa:9 &*7.$> ,*# 3->-1 3";67-+-7 1$/4-3-> 2$/2-;-" A$7". -1*,: "*7: .-16-7
/6,6. ,*#$+6#:h a$2-;-" +*7.$+6$7." +"1- 3->-1 ,$78-1-+-7 .-16 ,*# .$78-]- .$2-;-"
A6,#-4 .$78-]- 8-7; ,$7;-7367; .$A6,#-4 2"#-7;-7 =[*;-3/* 3-/" .-16-7 /6,6. -1-6
,*#$+6#9 0.1"#-4 ,-..- ,*#-/ 3->-1 A6;- 3">$/#6-. ,$7A-3" ,*# .-16-7 /6,6. -1-6 ,*#$+6#
8-7; 46267;-778- -3-#-4 P
( ,*# V;T#) RH:) ; V;T#) D:G))H I (G)J
.-16-7 /6,6. V;T#) 3-7
( ,*# TT#S (HJ:Q ; TT#S D:G))H I (G)J
,*#$+6# TT#S9
e-,2-/ 2$/"+61 P
Ada berapa atom dalam satu mol belerang9
b-."# >$/?*2--7 ,$,>$/#"4-1+-7 2-4]- -1*,-3-1 2$/;-267; .-16 .-,- #-"7 ,$,2$716+ ?"7?"7 2$#$/-7;
3$7;-7 3$#->-7 -7;;*1-9 a$26-4 ,*#$+6# 2$#$/-7; 8-7;
1$/.6.67 *#$4 3$#->-7 -1*,: 3"78-1-+-7 .$2-;-" aQ9
Contoh 6. Berapa ion Cl- dalam 50,0 g MgCl2
_$/4"167;-7 "7" ,"/"> ?*71*4 S: 3",-7- +"1- ,$7;;67-+-7 ,-..- ,*#-/ 6716+ ,$,2$716+
!-+1*/ +*7[$/." 3-/" ,-..- +$ A6,#-4 ,*# V;T#)9 +$,63"-7 3""+61" 2"#-7;-7 =[*;-3/* 6716+
,$7;62-4 2$716+ ,*# ,-7A-3" A6,#-4 .-16-7 /6,6. K./L V;T#)9
W-7;+-4 P ; V;T#) ,*# V;T#) .9/9 V;T#) "*7 T#<
Jumlah Cl- = 50,0 Mg Cl2 x
)
)
):RH
(
MgClg
MgClmol x
)
))J
(
99(GG):D
MgClmol
MgClrsxx
)99(
)
MgClrs
ionCl
= 6,32 x 1023
ion Cl-
Contoh 7.
Berapa liter cairan CCl4 (d = 1,59 g/cm3) harus diambil untuk memperoleh 3,58 x 10
25
molekul CCl4
F-]-29
,*#$+6# ,*# ; ?,J # TT#
S
W-7;+-4(9
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
8/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0Q
F6,#-4 TT#S \ J:HQ I (G)D
,*#$+6# TT#S I
S)J
S
(GG)9D
(
CClmolekulx
CClmol
\ H:RH I (G) ,*# TT#S9
W-7;+-4 )9
F6,#-4 ; TT#S \ H:RH I (G) ,*# TT#S I
S
S
(
Q:(HJ
CClmol
CClg \ R:(H I (G
S ; TT#S9
W-7;+-4 J9
F6,#-4 T,J TT#S \ :(H I (G
S ; TT#S I
S
SJ
HR:(
(
CClg
CClcm \ H:^H I (G
S ?,
J TT#S
W-7;+-4 S9
F6,#-4 # TT#S \ H:^H I (GS
?,J
TT#S IS
JS
(GGG
(
CClcm
CCl
\ H^:H( # TT#S
Mol sebuah Unsur
_-3- 2-2 .$2$#6,78- 3"3"!"7".+-7 2-4]- .-16 ,*# .6-16 67.6/$ -3-#-4 .$..6-" 3$7;-7
A6,#-4 2"#-7;-7 =[*;-3/* 3-/" -1*,-+-7 67.6/ 1$/1$716
.-A- .$>$/1" 2$.": ,-;7$."6,: 7-1/"6,: 3-7 1$,2-;-9 '-#-, 67.6/*+-7 2$/.-,-" 1"3-+
3$,"+"-7 4-#78- 3$7;-7 >-3- 4"3/*;$7: *+.";$7: M"1/*;$7: !#6*/: ?4#*/: 2/*,: "*3: 3-7
2$#$/-7;9: -1*,-1 ,$,>$/*#$4 2-78-+ +$1$/-7;-7 1$71-7; .6.67-7 .$78-]- +","- 3-/" /6,6.
+","-]" 3-7 2*2*1 -1*,9 _$/4-1"+-7 ,".-#78- .-16 .$78-]- 8-7; 6,6, 3">-+-" .$2-;-"
"7.$+1"."3- 8-"16 ''E K 3"+#*/*3"!$7"# 1/"+#*/*$1-7-L9 a$78-]- "7" ,$,>678-" /6,6.
T(SbRUH 3-7 2*2*1 ,*#$+6# JHS:H >$/ ,*# ''E 1$/3->-1 (S ,*# -1*, T: R ,*# -1*, b: 3-7
H ,*# -1*, T#9 V-+- P
( ,*# T(SbRT(H \ (S ,*# T
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
9/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 R
TABEL 1-1
Ringkasan istilah-istilah yang digunakan dalam stoikiometri
0.1"#-4 '$!"7"." -1-6 >$7;;67--7
2*2*1 -1*, 2-+6 C*2*1 -1*, ():GGGGG 3"3-.-/+-7 >-3- C()
D
,-..- 76+#"3-1 V-..- 3-#-, .-16-7 ,-..- -1*, K6L 3-/" -1*, 167;;-# .6-16 76+#"3-
K,-..- ".*1*>L +46.6.: 3-#-, .6-16 .+-#- 3" ,-7- ,-..- .$26-4 -1*, C()D 3"3$!"7"."+-7
.$2-;-" ():GGGGG 6 K?*71*4 N(S^ ,$,>678-" ,-..- 76+#"3-1 (S:GGJG^
6L9
2*2*1 -1*, C"#-7;-7 1-+ 2$/3",$7." K,6/7"L 8-7; ,$78-1-+-7 ,-..- ?-,>6/-7
".*1*>
K2*2*1 -1*, 7".2"L .6-16 67.6/ 8-7; 1$/A-3" .$?-/- -#-,": /$#-1"! 1$/4-3-> 2*2*1 -1*,
():GGGGG 6716+ +-/2*7 2*2*1 -1-6 2-+6: +-/2*7 2*2*1 -1*, 2-+6: +-/2*767
,-..- ,*#-/ A6;- >$71"7;9
Y6,6. +","-]" .$>$/1" 8-7; 1$#-4 +"1- 16#". "16: 1"3-+ ,$7A$#-.+-7 >-3- +"1- -1*,
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
10/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0(G
E"3-+ -3- "7!*/,-." 3-#-, /6,6. T(SbRT(. 2-4]- -1*,-+-7 -1*,$/1-78--7 >-3- T*71*4 Q9
Coontoh 8.:
a. Berapa banyaknya mol H yang terdapat dalam 75,0 g DDT (C14H9Cl5)
b. Berapa perbandingan massa dari Cl terhadap C dalam DDT (atau berapa gram Cl
ada dalam setiap gram C)
F-]-29
-9
B716+ ,$73->-1+-7 A6,#-4 -1*, 3-#-, .$A6,#-4 @-1 +"1- ,$,26164+-7 2"#-7;-7=[*;-3/*9 E$1-> ,6#-$/#"4-1+-7 3"2-]-4: -3-#-4
!-?1*/ 8-7; 3">$/*#$4 3-/" >$/78-1--7 KJ$,2"#-7;: ,-6>67 >$78$261 +$ ,-..- 3-#-, ;/-,9
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
11/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 ((
F6,#-4 ; T#X; T \
molC
gCmolC
molCl
gClmolCl
(
G:()i(S
(
SH:JHiH
\gC
gCl
(DQ
)H:(^^\ (:GD ; T#X; T
Perhitungan Persen Susunan suatu Rumus Kimiawi. '"."7" >$/.$7 2$/3-.-/+-7 ,-..-
T*71*4 P 2$/->- j .6.6.7-7 2$/3-.-/+--7 2$/-1: 3-#-, T(S bR T#H
F-]-2-7 P
j T# 2$/3-.-/+-7 ,-..- \
HR(S(
HR(SH:JHSHR(S(
(
HH9JSH
ClHCmol
ClHgCxClHmolC
Clmol
ClgCLmol
\ (GGHR(SH:JHS
)H:(^^x
ClHCg
Clg
\ HG:GGj
j T 2$/3-.-/ ,-..- \
j(GGHR(SH:JHS
()(Sx
ClHCg
Cgx
\ S^:SJ j 6716+ _$/.$7 4"167;-7 3".$3$/4-7-+-7
Menetapkan Rumus Empiris dari percobaan Penentuan Sususnan
(kompoisi) senyawa.
C-;-",-7- /6,6. +","- 3">$/*#$4 k: T-/-78- .-,- 8-7; 3"#-+6+-7 *#$4 '-#1*7 8-"16
,$7;6,>6#+-7 /6,6. 1$/.$261 3-/" >$/?*2--7 >$7$716-7 +*,>*."." .6-16 .$78-]-: "7"
,$,>678-" 1-2$# 2*2*1 -1*,9
_$/.$71-.$ .6.67-7 ,$767A6++-7 >$/2-73"7;-7 ,".." 67.6/$/.$7 .6.6.7-7 3-#-, A6,#-4 -1*,: 2$/3-.-/+-7
,*#9'-/" >$/?*2--7: 3"3->-1+-7 Y6,6. ",>"/". K.$3$/4-7-L 3-7 "7" 3->-1 6716+ ,$7;4"167;
2*2*1 /6,6. .$78-]-9Y6,6. ,*#$+6#: "7" 2$/-.-# 3-/" /6,6. ",>"/". 3$7;-7 ,$7;-#"+-7
.$,6- 1"+ 2-]-49
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
12/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0()
Contoh 10.
Senyawa metil benzoat yang digunakan dalam industri parfum, mengandung 70,58%
C; 5,92 % H; dan 23,49% O, berdasarkan massa.
Berdasar percobaan, bobot molekul adalah 136. Bagaimana rumus impiris dan rumus
molekul metil benzoat.
F-]-29
W-7;+-4 ( 9
E$716+-7 ,-..- 1"-> 67.6/ 3-#-, (GG ; ?*71*49 '-#-, (GG:G ; .$78-]- K (GG 2-;"-7L
1$/3->-1 ^G:HQ ; T: H:R) ; b 3-7 )J:SR ; U9
W-7;+-4 )9
B2-4#-4 ,-..- 1"-> 67.6/$ 3-#-, (GG:G ; ?*71*4 ,$7A-3" A6,#-4 ,*#9
F6,#-4 ,*# T \ ^G:HQ ; T ICg
Cmol
()
( \ H:QQ ,*# T
V*# b \ H:RJ ; b IHg
Hmol
G:(
(\ H:Q^ ,*# b
V*# U \ )J:SR ; U IOg
Omol
G:(D
(\ (:S^ ,*# U
W-7;+-4 J9 Y6,6. .$,$71-/- S^:(Q^:HQQ:H OHC
W-7;+-4 S9 3"?*2- ,$7;6-24 1"+ -#-. >-3- #-7;+-4 J 3$7;-7 >$,2-;"-7 2"#-7;-7 1$/+$?"#
K(:S^L
S^:(
S^:(
S^:(
Q^:H
S^:(
QQ:H OHC \ GG:(RR:JGG:S OHC
#-7;+-4 H: 3"26#-1+-7 ,$7A-3" TSbSU K$,>"/".L
W-7;+-4 D9
C*2*1 /6,6. .$78-]- lKSI()LgKSI(:G(Lg(Dm \ DQ:G &-/$7- 3-/" >$/?*2--7 3">$/*#$4 2*2*1
,*#$+6# (JD: ,-+- ) +-#" 2*2*1 /6,6.: ,-+- /6,6. ,*#$+6#78- C8H8O2
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
13/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 (J
Contoh 11.
Bagaimana rumus empirs suatu senyawa yang mengandung 59,53% C; 5,38% H;
10,68% N dan 24,40% O berdasar berat.
F-]-2-79
W-7;+-4 (P E$716+-7 ,-..- 1"-> 67.6/$ 3-#-, (GG ; ?*71*4: ,-+- HG:HJ ; Tf H:JQ ; bf
(G:DQ ; Mf )S:SG ; U9
W-7;+-4 ) P 62-4 +$ ,*#: ,-+- S:RD ,*# Tf H:JJ ,*# bf G:^DJ ,*# Mf (:HJ ,*# U
W-7;+-4 J P 16#". /6,6. .$,$71-/- 8-"16 P HJ:(^DJ:GJJ:HRD:S ONHC
W-7;+-4 S P ,$7;62-4 1"+ -#-. P
^DJ:G
HJ:(
^DJ:G
^DJ:G
^DJ:G
JJ:H
^DJ:G
RD:S ONHC \ TD:HGbD:RR MU(:RR
W-7;+-4 H P 2"#- ,67;+"7 26#-1+-7 1"+ -#-. P TD:HGb ̂MU) >-3- TD:HG "7" 1"3-+ 2".- 3"26#-1+-7:
"7" ,$/6->-+-7 +$.-#-4-7 >$/?*2--79
W-7;+-4 D P e-73-+-7 1"+ -#-. 3$7;-7 26#-1 1$/+$?"#: .$4"7;;- 6164 26#-1 ,-+- +-#"+-7
36-K)L 3">$/*#$4 P
^DJ:G
HJ:(
^DJ:G
^DJ:G
^DJ:G
JJ:H
^DJ:G
RD:S ONHC \ TD:HGbD:RR MU(:RR
W-7;+-4 H P 2"#- ,67;+"7 26#-1+-7 1"+ -#-. P T(Jb(S M)US
Analisa penggabungan :
Lihat gambar berikut :
= \ ;-. *+.";$,
C \ ?*71*4 8-7; -+-7 3"-7-#".-
T \ 1-76/
' \ V-;7$."6, 4"3/*+".3- .$2-;-" >$78$/-> ;-. +-/2*7 3"*+."3-
n \ M-1/"6, 4"3/*."3- ,$78$/-> TU) ,$7A-3" M-1/"6, &-/2*7-19
C-4-7 */;-7"+ f TIb8U@ g U) TU) g b)U
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
14/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0(S
Contoh 12
Pembakaran 0,2000 g contoh senyawa karbon – hydrogen – oksigen dalam Vitamin C,
menghasilkan 0,2998 g CO2 dan 0,0819 g H2O.
a). Bagaimana rumus empiris Vitamin C
b). Tentukan persen seusunan unsure vitamin C
Jawab.
F6,#-4 -1*, T \ G:)RRQ TU) I)
)
G(:SS
(
COg
COmolI
)(
(
COmol
Cmol \ G:GGDQ() ,*# T
F6,#-4 ; T \ G:GGDQ() ,*# T ICmol
Cg
(
G(:() \ G:GQ(Q( ; T
F6,#-4 ,*# b \ G:GQ(R ; b)U I
OHg
OHmol
)
)
(Q
(I
OHmol
Hmol
)(
) \ G:GGRGQ ,*# b
F6,#-4 ; b \ G:GGRGQ ,*# b IHmol
Hg
(
GGQ:( \ G:GGR(D ; b
B716+ *+.";$7 3">$/*#$4 A6,#-4 3"2-]-4 "7" 3$7;-7 ?-/- ,$7;6/-7;" 2$/-1 ?*71*4 3$7;-7
2$/-1 T 3-7 b
F6,#-4 ; U \ ; ?*71*4 ` ; T ` ; b \ G:)GGG ; ` G:G(Q( ` G:GGR(D
\ G:(GRG ; U
F6,#-4 ,*# U \ G:(GRG ; U IOgOmol
(D( \ G:GGDQ() ,*# U9
-L9 F6,#-4 ,*# T: b 3-7 U 3-#-, G:)GGG ; d"1-,"7 T -3-#-4 P
GGDQ():GGGRGR:GGGDQ():G OHC .$#-7A6178- G:(JJ:( OCH -+4"/78- 3"+-#"+-7 J
3">$/*#$4 P JRR:JJ OHC \ JSJ OHC ,-+- /6,6. ",>"/". -3-#-4 JSJ OHC
2L9 _$/.$7 T 3-7 b 3"1$716+-7 3-/" >$/?*2--7 3-7 *+.";$7 3">$/*#$4 3-/" >$7;6/-7;-79
j T \ j(GG)GGG:G
GQ(Q(:Gx
contohg
C\ SG:RGj
j b \ j(GG)GGG:G
GGR(D:Gx
contohg
H \ S:HQ j
j U \ (GG ` SG:RG ` S:HQ \ HS: H) j9
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
15/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 (H
Analisa Pengendapan.
=7-#".- >$7;-26-7 3"#-+6+-7 1$/61-,- 6716+ ,$7$716+-7 .$78-]- +-/2*7 3-7 4"3/*;$7
3$7;-7 *+.";$7: 7"1/*;$7: 3-7 2$2$/->- 67.6/ #-"79 '-#-, 4-# "7" +*,>*7$7 ?*71*4 3"-7-#".-
3"$73->+-7 .$2-;-" 2-4-7 1"3-+ #-/619 n73->-7 +$,63"-7 3">$/#-+6+-7 .$3$,"+"-7 /6>-
.$4"7;;- ,$7A-3" ,6/7" 3-/" .6.6.7-7 8-7; 3"+$1-46": ,-+- >$/.$7 +*,>*7$7 3-#-, ?*71*4
3->-1- 3"+$1-46"9
T*71*4 &67"7;-7
T6)g
: O7)g
: _2)g
: Z$Jg
3"#-/61+-7
T6:O7: a7: _2: Z$3-#-, bMUJ
a7U)9 Ib)U K,$7;$73->L
a-/"7;: ?6?": 3-7
&$/"7;+-7 >".-4+-7
SnO2
&67"7;-7 -3-#-4 ?-,>6/-7 #*;-, 1$,2-;-: 3-7 .$7; 3-#-, .$3"+"1 1",-4 >61"4: 1",2-# 3-7
2$."9
'-#-, ?*71*4 : 1$,2-;-: .$7;: 1",2-#: 3-7 2$." #-/61 3-#-, 2$716+ "*79
E",-4 >61"4 1"3-+ #-/61 3-#-, 2$716+ *+."3- 1"3-+ #-/619
Contoh 13
Sebuah contoh kuningan 2,568 g, bila diperlakukan dengan prosedur pada gambar tadi
menghasilkan 0,1330 SnO2 murni.
Berapa % Sn dalam contoh kuningan.
F-]-29
W-7;+-4 (9 F6,#-4 a7U) \ G:(JJG ; a7U) I)
)^:(HG
(
SnOg
SnOmol \ Q:Q)H I (G
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
16/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0(D
; a7 \ Q:Q)H I (G-3- !-?1*/ +*7[$/." ((Q:^ ; a7X(HG:^ ; a7U)9
E/3->-1 (,*# a7 K 3$7;-7 ,-..- ((Q:^ ;L 6716+ 1"-> ,*# a7U) K3$7;-7 ,-..- (HG:^ ;L9
F6,#-4 a7 \ G:(JJG a7U) I)^:(HG
^:((Q
SnOg
Sng\ G:(GSQR ; a7
_$/.$7 1",-4 >61"4 3-#-, ?*71*49
j a7 \Kuningang
Sng
HDQ:)
(GSQ:GI (GG \ S:GQ j
Contoh 14
Dengan sejenis pengendapan didapat 0,6454 g Cl yang ada dalam 0,7718 contoh
senyawa XCl yang ada dalam 0,7718 g contoh senyawa XCl.
Berapa bobot atom unsur X
F-]-29
C*2*1 -1*, -3-#-4 2"#-7;-7 8-7; ,$767A6++-7 67.6/ ,*#-/ @-1 N: B716+ ,$7$716+-7 ,-..-
,*#-/ 3-/" ?*71*4 "16 4-/6. 3"+$1-46" ,-..- 3-7 A6,#-4 ,*# N9 V-..- N 3-#-, T*71*4
-3-#-4 P
F6,#-4 ; N \ G:^^(Q NT# ` GDSHS ; T# \ G:(()DS ; N
B7.6/ N 3-7 T# 2$/;-267; 3$7;-7 >$/2-73"7;-7 (P(: A6,#-4 N .-,- 3$7;-7 A6,#-4 T#9
F6,#-4 ,*# N \ A6,#-4 ,*# T#9
\ G:DSHS ; IClg
Clmol
SHJ:JH
(\ G:G(Q)G ,*# T#9
V-..- ,*#-/ -3-#-4 >$/2-73"7;-7 A6,#-4 ; NXA,6#-4 ,*# N -1-6 ,-..- ,*#-/ -3-#-4
.$2$.-/ \Xmol
Xg
G(Q)G:G
()DS:G\ D:RSH ; NX,*# N
C$/-1 -1*, N \ D:RSH9
Contoh 159
Persen klor dalam 0,5250 g contoh dalam senyawa XCl2 diendapkan sebagai 0,5070 g
AgCl. Berapa bobot atom X.
F-]-29
V-..- T# 3-#-, ?*71*4 1"3-+ 3"+$1-46": ,-..- 3"+$1-46" 3-/" ,-..- $73->-79
_$/2-73"7;-7 N 1$/4-3-> T# -3-#-4 ( P )
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
17/42
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
18/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0(Q
V;T#): 2$/-.-# V;)g
,-+- 1"7;+-1 *+."3-." g): 3-7 T#< ,-+- 1"7;+-1 *+."3-." `( 9
C"#- 1"7;+-1 *+."3-." .$,6- -1*, K"*7L 3#-, .-16-7 V;T#) 3"A6,#-4+-7 \ g) ` ( ` ( \ G
Jumlah tingkat oksidasi semua atom atau ion dalam sebuah molekul atau sebuah rumus
adalah nol.
b)U "7" ,$,>678-" bg ,-+- 2"#-7;-7 *+."3-." g( g(: 3-7 U
)< ,-+- 2"#-7;-7 *+."3-." `)
A-3" A"+- 3"6A6,#-4+-7 \ G
V-+- .$1"-> 1"7;+-1 *+."3-." "16 .$73"/" 4-/6. .-,- 3$7;-7 7*#9
Bilangan oksidasi sebuah atom dalam unsur bebas adalah nol.
=3- $7-, -16/-7 6716+ ,$7$716+-7 1"7;+-1 *+."3-."9
(9
E"7;+-1 *+."3-." .$26-4 -1*, 3-#-, 67.6/ 2$2-. K1"3-+ 1$/"+-1L -3-#-4 G
)9 F6,#-4 1"7;+-1 *+."3-." .$,6- -1*, 3-#-, .$26-4 ,*#$+6# -1-6 .-16-7 /6,6. -3-#-4 G
K7*#L9
J9 '-#-, .$78-]- #*;-,
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
19/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 (R
3L9 M-b9 =16/-7 J ,$78-1-+-7 2-4]- M- 4-/6. ,$,>678-" 2"#-7;-7 *+."3-." g( K-16/-7 SL:
2"#-7;-7 *+."3-." b -3-#-4 g(9 C"#- +$36- -1*, ,$,>678-" 2"#-7;-7 *+."3-." g(: ,-+-
,$7A-3" g)9 07" ,$78-#-4" -16/-7 )9
=16/-7 ) 3-7 J ,$73-46#6" -16/-7 S9
C"#-7;-7 *+."3-." M- -3-#-4 g( f F6,#-478- 3-#-, .-16-7 /6,6. -3-#-4 U: .$4"7;;-
2"#-7;-7 *+."3-." b 3-#-, M-b -3-#-4 `(9
$L9 b)U)P -16/-7 S: b ,$,>678-" 2"#-7;-7 *+."3-." g( ,$73-46#6" -16/-7 H9 F6,#-49
2"#-7;-7 *+."3-." 36- -1*, b -3-#-4 g): 3-7 A6,#-478- 6716+ ) -1*, U -3-#-4 `)9
C"#-7;-7 *+."3-." U 3-#-, b)U) -3-#-4 `(9
!L9 &U) P -16/-7 J K 8-7; ,$78-1-+-7 2-4]- 2"#-7;-7 *+."3-." & \ g(L ,$73-46#6"
-16/-7 H9 F6,#-4 2"#-7;-7 *+."3-." 36- -1*, U -3-#-4 `(9 E"7;+-1 *+."3-." 1"-> -1*, U
3-#-, &U) -3-#-4 ` o 9
;L9 Z$JUS P A6,#-4 2"#-7;-7 *+."3-." $,>-1 -1*, U -3-#-4 `Q9 B716+ 1";- -1*, Z$ F6,#-478-
gQ: ,-+- 2"#-7;-7 *+."3-." 1"-> -1*, Z$ -3-#-4 gJ
)) 9
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
20/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)G
II. STOIKIOMETRI II
REAKSI-REAKSI KIMIA
)9( _$/.-,--7 &","-
)9) F$7". Y$-+." +","-
)9J _$71"7;78- F6,#-4 K&6-71"1-1"!L 3-#-, _$/.-,--7 &","-9
)9( _$/.-,--7 &","-9
2.1. Persamaan Kimia
W-,2-7;$/.-,--7 +","-:
3".$2$#-4 +"/" /6,6. >$/$-+."9
&-7-7 4-."# /$-+."9
=71-/- 36- ."." 3";-267;+-7 1-73- K\L -1-6 1-71- -7-+ >-7-4
_$76#".-7 _$/.-,--7 Y$-+." +","-9
M-,- >$/$-+." 3-7 4-."# /$-+." 3"16#". _$/.-,--7 .$261-79
T*71*4 M"1/*;$7 g *+.";$7 M"1/*;$7 *+."3-
a$2-;-" >$7;;-71" 7-,-$/.-,--7 +","-9
T*71*4 P ) MU g U) g ) MU)
_$71"7; P
F6,#-4 -1*, 3-/" 1"-> A$7". @-1 1"3-+ 2$/62-4 3-#-, /$-+." +","-: -1*, 1"3-+ 3->-1 3"2$716+
-1-6 3"4-7?6/+-73" 3-#-, .6-16 /$-+."9
Contoh 2.1
Gas propana C3H8 adalah gas yang mudah dicairkan, disimpan dan diangkut untuk
digunakan sebagai bahan bakar.
_$/.-,--7 .$261-7 P
_/*>-7- g U+.";$7 +-/2*7 3"*+."3- g -"/
_$/.-,--7 &$/-7;+-
TJbQ g U) TU) g b)U "7" 2$#6, .$",2-7;9
_$/#6 >$78$",2-7;-7
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
21/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )(
V$78$",2-7;+-7 T TJbQ g U) J TU) g b)U
b TJbQ g U) J TU) g S b)U
U TJbQ g H U) J TU) g S b)U 1$#-4 3".$",2-7;+-79
Contoh 2.2.
Tri etilen glikol C6H14O4 digunakan sebagai pelarut dan pembuat plastic. Tuliskan
persamaan kimia yang telah di seimbangkan pad pembakran sempurna.
TDb(SUS g U) TU) g b)U
V$78$",2-7;+-7 T TDb(SUS g U) DTU) g b)U
b TDb(SUS g U) D TU) g ^ b)U
U TDb(SUS g (HX) U) D TU) g^ b)U
'".$",2-7;+-7 3"+-#"+-7 36- -;-/ 2"#-7;-7 1"+ -#-. 26#-1
) TDb(SUS g (H U) () TU) g (S b)U
W-,2-7; T +-3-7; 3">$/;67-+-7 6716+ ,$78-1-+-7 2$716+ +/".1-# .6-16 @-1: 1$1->" .8,2*#
K>L A6;- 3->-1 3">$/;67-+-7 6716+ 16A6-7 8-7; .-,-9
K;L \ ;-.
K ? L \ ?-"/
K>L \ >-3-1
K-pL \ #-/61-7 2$/ -"/ K-p6-L
Y$-+." ;-. 483/*;$7 3-7 *+.";$7 ,$,2$716+ ?-"/-7 -"/9
) b) K;L g U) K;L ) b)U K#L
_$/.-,--7 "*7 2$/."4 P /$-+." 3-/" #-/61-7 3$7;-7 >$#-/61 -"/ 3-/" >$/-+ 7"1/-1 3-7 7-1/"6,
+#*/"3- 3->-1 3"78-1-+-7 3$7;-7 >$/.-,--7 P
=;MUJ K-pL g M-T# K-pL =;T# K>L g M-MUJ K-pL
_61"4
=;MUJ 3-7 M-T# -3-#-4 .$78-]- "*7"?: 8-7; -+-7 1$/>".-4 3-#-, -"/9
=;gK-pL g MUJ
< K-pL g M-
g K-pL g T#
< K-pL =;T# K>L g M-
g K-pL g MUJ K-pL
a$#-7A6178- -3-#-4 ,$7;4"#-7;+-7 "*767 +-7- .$4"7;;-
,$7A-3" >$/.-,--7 "*7 2$/."4 P
=;g
K-pL g T#< K-pL =;T# K>L
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
22/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0))
_$/.-,--7 2$/"+61 #*;-, 1$,2-;- -+-7 ,$7;$73->+-7 #*;-, >$/-+ 3-#-, #-/61-7
,$7;-7367; "*7 >$/-+9
T6 K.L g =;g K-pL T6
)g K-pL g =;K>L K)9()L
'".$",2-7;+-7
T6 K.L g ) =;g K-pL T6
)g K-pL g ) =;K>L
C6+1" !".". 3-/" /$-+." "7" -3-#-4 1$/2$716+78- #->".-7 1">". +/".1-# >$/-+ 3-7 1$/2$716+78-
]-/7- 2"/6 KT6)g
L 3-#-, #-/61-7 .$,6#- 1-+ 2$/]-/7-9
Contoh 2.3
Bila gas hidrogen sulfida (H2S) dilalukan pada larutan air yang mengandung Bi3+
,
terbentuk endapan coklat bismut sulfida Bi2S3 yang disertai oleh kenaikkan jumlah ion
H+ dalam larutan. Tuliskan reaksi ini9
C"gK-pL g b)a K-pL C")aJK>L g b
g K-pL
V$78$",2-7;+-7 a ) C"gK-pL g J b)a K-pL C")aJK>L g b
g K-pL
b ) C"gK-pL g J b)a K-pL C")aJK>L g D b
g K-pL
a$#"3"+" ,6-1-7 #".1/"+78-
&"/" +-7-7
) I KgJL \ D I K g (L
,6-1-7 C"Jg
,6-1-7 bg
2.2 Jenis Reaksi kimia
(9 _$,2-+-/-7
)9 _$7;;-267;-7
J9 _$7;6/-"-7
S9 _$7;;-71"-7 K-1-6 >$/>"73-4-7 167;;-#L
H9
V$1-1$.". K-1-6 >$/>"73-4-7 ;-73-L
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
23/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )J
1. Pembakaran.
Y$-+." 3",-7- .6-16 67.6/X.$78-]- 2$/;-267; 3$7;-7 *+.";$7 ,$,2$716+ .$78-]-
8-7; ,$7;-7367; *+.";$79 5-"16 ?*71*4 TU): b)U: 3-7 aU)9
TJbQ K;L g U) TU) K;L g b)U K?L
)9 _$7;;-267;-7 K."71$.".L
=3-#-4 .6-16 /$-+." 3",-7- .$26-4 @-1 8-7; #$2"4 +*,>#$+ 1$/2$716+ 3-/" 36- -1-6 #$2"4
K2-"+ 67.6/$ ,-6>67 .$78-]-L
)b) K;L g U) K;L ) b)U
TU K;L g )b) TbJUb
J9 _$7;6/-"-7
=3-#-4 .$6-16 /$+-." 3",-7- .6-16 @-1 3">$?-4 ,$7A-3" @-1$/>"73-4-7 167;;-#L
=3-#-4 .6-16 /$-+." 3",-7- .$26-4 67.6/$ ,$,"73-4+-7 67.6/ #-"7 3-#-, .6-16
.$78-]-9
T6 K>L g ) =;g K=pL T6
)g K-pL g ) =; K>L
=; 3-/" #-/61-7 2$/ -"/ ,$7A-3" >-3-19
H9 V$1-1$.". K-1-6 >$/>"73-4-7 ;-73-L
=3-#-4 .6-16 /$-+." 3",-7- 1$/A-3" >$/16+-/-7 -71-/- 36- /$-+."9
=;MUJ K-pL g M-T# =;T# K>L g M-MUJ K-pL
'"."7" MUJ< 3-7 T#
< 3"16+-/ 1$,>-178- .$4"7;;- MUJ
< 2$/;-267; 3$7;-7 M- : 3-7 T#
<
2$/;-267; 3$7;-7 =; ,$,2$716+ =;T# 8-7; 1-3-+ #-/619
=;MGJK-pL g M-T0K-pL $ #-"778- 8-7; -3- +$,63"-7 3-#-,
26+6 "7"9 V".-#78-: 2$2$/->- /$-+." 1$/A-3" +-/$7- >$7;;-267;-7 "*7-1
1$1-> 2$/-3- 3-#-, #-/61-7 1$1->" 2$/2$716+ .$2-;-" $73->-79
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
24/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)S
)$/.-,--7 +","- ) b) K;L g U) K;L dua ,*# b) 8-7; digunakan.
): dua ,*# b)G dihasilkan 6716+ .$1"-> satu ,*# U) 8-7; digunakan.
3. dua ,*# b) digunakan 6716+ .$1"-> satu ,*# G) 8-7; digunakan.
_$/78-1--7$/78-1--7 "7" K3-7 >$/.-,--7 +","- 3-/" ,-7- >$/78-1--7 "16 3">$/*#$4L,$/6>-+-7 .6,2$/ !-+1*/
Contoh 2-4. Berapa H20 dalam mot, yang merupakan hasil pembakaran H2
berlelih dalam 3,3 mot O2k
F-]-2-79 _$/78-1--7 rb) 2$/#$2"4r ,$78-1-+-7 2-4]- 1$/3->-1 A6,#-4 b) 8-7;
#$2"4 2-78-+ 3-/">-3- 8-7; .$4-/6.78- 3">-+-" >-3- /$-+." .$,>6/7- 3$7;-7 J:J ,*#
U) ,$,2$716+ b)G9 Z-+1*/ +*7[$/." 8-7; 3">$/#6+-7 2$/-.-# 3-/" >$/78-1--7 ) ,*# b)G
( V*# U)9
F6,#-4 ,*# b)U \ J:J ,*1 U) I )
)
(
)
Omol
OH
\ D:D ,*# b)G
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
25/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )H
Contoh 2-5. Berapa massa H2 harus bereaksi dengan O2 berlebih supaya
menghasilkan 5,40 g H20?
F-]-2-79 '-#-, .*-# "7": K-L U) 2$/#$2"4: 26+-7 b)f K2L 8-7; 1"3-+ 3"+$1-46" -3-#-4
A6,#-4 3-/" 3-/" .-16 pereaksi (H ) ) 8-7; ,$,2$716+ b)Gf 3-7 K?L "7!*/,-." 8-7;
3"+$1-46" -3-#-4 3-#-, .-16-7 ;/-, 26+-7 ,*#9 c-#-6>67 >$/4"167;-7 "7" 3->-1
3"#-+6+-7 3-#-, .-16 #-7;+-4: 1$1->" 3-#-, 4-# "7" -+-7 3"#-+6+-7 3-#-, 1";- #-7;+-49
W-7;+-4 (9 B2-4#-4 A6,#-4 b)G 3-/" ;/-, +$ ,*#9 B716+ "7" 3">$/#6+-7 !-+1*/ +*7[$/."
8-7; 3"3-.-/+-7 >-3- ,-..- ,*#-/ b)G9
W-7;+-4 )9 '-/" A6,#-4 b)U 3-#-, #-7;+-4 (: 4"167;#-4 A6,#-4 b) 8-7; 3">-+-"9 B716+
"7" 3">$/#6+-7 .$26-4 !-+1*/ 3-/" >$/.-,--7 +","-9
W-7;+-4 J9 B2-4#-4 A6,#-4 b) 3-#-, #-7;+-4 ) +$ ,-..-: 3-#-, ;/-,: 3$7;-7,$7;;67-+-7 ,-..- ,*#-/ b) .$2-;-" !-+1*/ +*7[$/."9
F6,#-4 ; b) \ H:SG ; b)G IOHg
OHmol
)
)
G:(Q
(I
OHmol
Hmol
)
)
)
)I
)
)
(
G):)
Hmol
Hg\ G:DGD ; b)
a$+-/-7; >$/4-1"+-7 /$-+." 8-7; 1$/;-,2-/ 3-#-, ;-,2-/ )9(9
) =#K>L g D bT#K-pL "-#- 3" .$2$#-4 +"/" ,$#-#6" ?*/*7; >-7A-7;9 Y$-+."-71-/- bT# 3-7 =# 1$/A-3" 3-#-, $/#$7,$8$/9 _$#$>-.-7 b) K;L 3".-#6/+-7 +$ -#-1
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
26/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)D
>$7;6,>6# ;-. 8-7; .$2$#6,"#8- 1$/"." *#$4 -"/ >$7649 b"3/*;$7 .-7;-1 .$3"+"1 #-/61
3-#-, -"/9
Contoh 2-6. Sekeping logam aluminium murni yang mempunyai volume 0,842 cm3
bereaksi dengan larutan HCl berlebih. Berapa gram gas hidrogen dibebaskan
(rapatan Al = 2,70 g/cm3
).F-]-2-7P
W-7;+-4 (9 e67-+-7 /->-1-7 6716+ ,$7;62-4 [*#6,$ +$ ,-..-:
F6,#-4 ; =# \ G:QS) ?,J
=# IAlcm
AlgJ(
^G:) \ ):)^ ; =#
W-7;+-4 )9 M8-1-+-7 A6,#-4 =# 3-/" #-7;+-4 ( 3-#-, ,*#:
F6,#-4 ,*# =# \ ):)^ ; =# IAlg
Almol
)^
(\ G:GQS( ,*# =#
W-7;+-4 J9 e67-+-7 .$26-4 !-+1*/ 3-/" >$/.-,--7 +","- 6716+ ,$7$716+-7 A6,#-4 b )
8-7; -+-7 3"4-."#+-79
F6,#-4 ,*# b) \ G:GQS( ,*# =# IAlmol
Hmol
)
J ) \ G:()D ,*# b)
W-7;+-4 S9 B2-4#-4 A6,#-4 b) 3-/" #-7;+-4 J +$ ,-..- 3-#-, ;/-,:
F6,#-4 ; b) \ G:()D ,*# b) I)
)
(
G):)
Hmol
Hg \ G:)HH ; b)
e-,2-/ )
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
27/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )^
,$7;;67-+-7 ,-..- ,*#-/: /->-1-7 -1-6 >$/.$7 .6.67-7: 2"#- 3">$/#6+-79 =]-#
>$/4"167;-7 3-/" .$2$#-4 +"/" -1-6 +-7-7 >$/.-,--7: .-,>-" +$ >$78$#$.-"-7 1$/;-7167; >-3- ."16-." 1$/1$7169
Contoh 4-7. Suatu logam campuran terdiri dari 95,0% Al dan 5,0% Cu, berdasar massa,
digunakan dalam reaksi (2,16). Anggaplah bahwa semua Al bereaksi dan semua Cu tidak
bereaksi, berapa berat logam campuran diperlukan untuk rnenghasilkan 1,75 g H2?
F-]-2-79 '" ."7" >$/$-+." 8-7; 2$#6, 3"+$1-46" A6,#-478- -3-#-4 1"3-+ ,6/7"9 Z-+1*/ +*7[$/."
8-7; 3"3-.-/+-7 -1-. >$/.$7 .6.67-7 ?-,>6/-7 #*;-, 3"26164+-7 3-#-, #-7;+-4 1$/-+4"/ 3-/"$,>-1 #-7;+-4 >$78$#$.-"-79
W-7;+-4 (9 E$716+-7 b) 8-7; 3"4-."#+-7 3-#-, ,*#
F6,#-4 ,*# b) \ (:^H ; b) I )
)
G):)
(
Hg
HmolG:QDD ,*# b2
W-7;+-4 )9 B2-4#-4 ,*# b) +$ ,*# =# 3$7;-7 !-+1*/ 3-/" >$/.-,--7
F6,#-4 ,*# =# \ G:QDD ,*# b) I )J
)HmolAlmol G:H^^ ,*# =#
W-7;+-4 J9 M8-1-+-7 2-78-+78- =# 8-7; 3">$/#6+-7 .$2-;-" ,-..-: 3-#-, ;/-,9
F6,#-4 ; =# \ G:H^^ ,*# =# I Almol
Alg
(
G:)^ (H:D ; =#
W-7;+-4 S9 C"#- =( "16 ,6/7": A6,#-4 8-7; 3"26164+-7 (H:D ;f 1$1->" ?*71*4 "16 +$,6/7"-778-
4-78- RH:Gj: ,-+- #*;-, ?-,>6/-7 "16 lebih besar 3-/" (H:D ;9
F6,#-4 ; #*;-, ?-,>6/-7 \ (H:D ; =# I Alg
cmpuranamg
G:RH
#*;G:(GG(D:S ; #*;-, ?-,>6/-79
Contoh 2-8. Suatu larutan asam klorida terdiri dari 28,0% HCl berdasar massa, dan
rapatan 1,14 g/cm3. Berapa volume larutan ini yang dibutuhkan untuk melarutkan 2,35 g
A1 dalam reaksi (2.16).
F-]-2-79 C$/->- #-7;+-4 8-7; 3"#6+".+-7 3-#-, e-,2-/ )
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
28/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)Q
Contoh ini, seperti contoh-contoh laimiya dapat dilakukan dengan satu langkah, bila
anda dapat menggunakan tiap langkah sebelumnya menjadi satu langkah keseluruhan9
d*#6,$ #/19 bT# \):JH ; =# x xAlg
Almol
G:)^
(x
Almol
HClmol
)
D
HClmol
HClg
(
H:JD
; =# ,*# =# ,*# =# ; bT#
HClg
soHClgx
G:)Q
#7(GG
#7(S:(
#7( J
soHClg
soHClcmx
; bT# #/1 ?,J bT# #/1
\ )R:R ?,J #/19 bT0
i
2-4 Reaksi-reaksi Kimia dalam Larutan
&"1- >$/#6 ,$78$#"3"+" #$2"4 3-#-, 2$2$/->- .$;" /$-+." +","-P Beberapa pereaksi dan/atauhasil reaksi dapat berada dalam larutan. a-16 +*,>*7$7 8-7; ,$7$716+-7 +$-3--7 #-/61-7
->-+-4 .$2-;-" >-3-1-7: ?-"/-7: -1-6 ;-.: 3".$261 >$#-/61 K.*#[$71L9 &*,>*7$7*7$7
#-"7 3".$261 @-1 1$/#-/61 K.*#61$L9 W-,2-7; M-T0 K-pL ,".-#78-: ,$767A6++-7 2-4]- -"/.$2-;-" >$#-/61 3-7 7-1/"6, +#*/"3-: .$2-;-" @-1 1$/#-/619 '-#-, -"/ #-61: -"/ A6;- ,$/6>-+-7
>$#-/61: 1$1->" 2-78-+ .$+-#" @-1 1$/#-/6178-: 3-7 M-T0 8-7; >-#"7; 2-78-+ 1$/3->-19
F6,#-4 @-1 1$/#-/61 8-7; 3->-1 3"#-/61+-7 3-#-, .$26-4 >$#-/61 .-7;-1 2$/[-/"-."9 016#-4.$2-278-: >$/#6 ,$7;$1-46" .6.67-7 -1-6 +*7.$71/-." 8-7; 1$>-1 .6-16 #-/61-7 2"#- 4-/6. 3"#-<
+6+-7 >$/4"167;-7 >-3- /$-+." +","- 3-#-, #-/61-79 _-3- T*71*4 )-#"7; 2$/;67- -3-#-4 6/-"-7 2$/3-.-/+-7 +*7.$> ,*#9
Konsentrasi Molar (Molaritas). a6.67-7 -1-6 +*7.$71/-." #-/61-7 3"78-1-+-7 3$7;-7 jumlah mol zat terlarut per liter larutan 3".$261 +*7.$71/-." ,*#-/ -1-6 ,*#-/"1-. KVL9
&*7.$71/-." ,*#-/ KVL \1-7laruliter jumlah
terlarutzatmol jumlah K)9(^L
'-#-, .".1$, a0 .-16-7 #"1$/ KWL 3"/-;6+-7: .$3-7;+-7 +$.$1-/--778-
8-"16 3$.",$1$/ +62"+ K3,JL 1$#-4 3"-+6"9 C$2$/->- .-16-7 +*7.$71/-."
#-"7 3-7 >$7;;67--778- 3"2"?-/-+-7 3-#-, C-2 #-"7
C"#- >$,2"#-7; 3-7 >$78$261 >-3- >$/.-,--7 K)9(^L 3"2-;" (GGG: 7"#-" ,*#-/"1-. 1"3-+
2$/62-49 a-16-7 ,*#X(GGG: -3-#-4 ,"#",*# K,,*#L: 3-7 .-16-7 WX(GGG: -3-#-4 ,"#"#"1$/ K,WL9F-3": 3$!"7"." ,*#-/"1-. #-"778-P
&*7.$71/-." ,*#-/ KVL \ (GGGX
(GGGX
L jumlah
mol jumlah
1-7larumL jumlah
terlarutzatmmol jumlah K)9(QL
V".-#78-: G:HGG ,*# 6/$-: TUKMb)L): 3"#-/61+-7 3-#-, (:GGG W #-/61-7 3$7;-7 >$#-/61 -"/:,-+- +*7.$71/-." ,*#-/78- -3-#-4 P
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
29/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )R
1-7GGG:(
LKHGG:G ))
laruL
NHCOmol\ G:HGG V TUKMb)L)
3-7 J:H) ,,*# KG:GGJH) ,*#L $1-7*#: T)bHUb: 3"#-/61+-7 ,$7A-3" (GG:G ,# 3$7;-7 >$#-/61-"/ .$2-73"7; 3$7;-7 +*7.$71/-." ,*#-/ 3-/" P
1-7G:(GG
H):JH)
larumL
OHHCmmolG:GJH) V T)bHUb
'$7;-7 .$73"/"78- A6,#-4 ,*#-/ 1"3-+ 3->-1 #-7;.67; 3"6+6/f 1$1->" 4-/6. 3"46267;+-7
3$7;-7 >$7;6+6/-7 #-"7: 2"-.-78- ,-..- -1-6 [*#6,$9
Contoh 2-9. Suatu larutan dibuat dengan melarutkan 25,0 cm3 etanol, C2H5OH (d =
0,789 g/cm3), menjadi larutan dengan volume 250,0 mL dengan pelarut air. Berapakah
molaritas larutan C2H5OH ini?
F-]-2-79 B716+ #-7;+-4 >$/1-,- 4-/6. 3"4"167; A6,#-4 ,*# $1-7*# 3-#-, )H:G ?,J ?*71*49
Y->-1-7 3-7 ,-..- ,*#-/ ,$7;4-."#+-7 !-+12/ +*7[$/." 8-7; 3">$/#6+-79
F6,#-4 ,*# T)bHUb \ )H:G ?,J T) bHUb I
OHHCcm
OHHCg
H)
J
H)
(
^QR:GI
OHHCg
OHHCmol
H)
H)
(:SD
(
\ G:S)Q ,*# T)bHUb
a$+-/-7;: 3";67-+-7 3$!"7"." +*7.$71/-." ,*#-/: 3"78-1-+-7 2-"+ 3$7;-7 >$/.-,--7 K)9(^L
-1-6 K)9(QL9 _$/4-1"+-7 2-4]- )HG ,W \ G:)HG W9
,*#-/"1-. \1-7)HGG:G
S)Q:G H)
laruL
OHHCmol\
1-7)HGG
S)Q H)
larumL
OHHCmmol(:^( V T)bHUb9
Contoh 2-10. Diperlukan 0,5000 L (500,0 mL) larutan tepat 0,250 M Na2S04 dalam air.
Berapa massa Na2S04 yang diperlukan untuk tujuan ini (lihat Gambar 2-3)?
GAMBAR 2-3
_$,26-1-7 #-/61-7 G:)HG V M-)aGS "#6.1/-." T*71*4 )
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
30/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0JG
F-]-2-79
a-16 ?-/- .$>$/1" #-7;+-4 >$/1-,- >-3- >$/.-,--7 K)$/*#$4 A6,#-4 @-1
8-7; 3">$/#6+-7 3-#-, >$,26-1-7 #-/61-79
F6,#-4 ,*# M-) aUS \ ,*#-/"1-. K,*#XWL I [*#6,$ KWL
\ L
SONamol
(
)HG:G S) I G:HGGG W
\ G:()H ,*# M-) aGS
&$,63"-7 ,-..- @-1 1$/#-/61 3->-1 3"4"167;9
F6,#-4 ; M-)aUS \ G:()H ,*# M-)aUS IS)
S)
(
(S)
SONamol
SONag \ (^:Q ; M-)aGS
_$73$+-1-7 #-"7 ,$7;;67-+-7 ,*#-/"1-. .$2-;-" !-+1*/ +*7[$/." -71-/- [*#6,$ #-/61-73-7 A6,#-4 ,*# @-1 1$/#-/619 F-3": 6716+ #-/61-7 "7": (:GG( #-/61-7 G:)HG ,*# M-)aUS9
F6,#-4 ; M-)aGS \ G:HGGG W #/1 IlrtL
SONamol
(
)HG:G S) IS)
S)
(
(S)
SONamol
SONag
KW #/1 ,*# M-)aUS ; M-)aUSL
_-3- >/-+1$+78-: >$/.-,--7 K)6/: ,-+- +*7.$71/-." -+4"/ 2".- 3"4"167;9 W$2"4
6,6, -3-#-4 ."16-." 8-7; 3"2"?-/-+-7 3-#-, T*71*4 )$/#6+-73"26-1 3$7;-7 >$7-,2-4-7 -"/ +$ #-/61-7 8-7; #$2"4 >$+-19 _/*.$36/ "7" .$/"7; 3";67-+-7
3-#-, #-2*/-1*/"6,: 3" ,-7- #-/61-7 8-7; 3".",>-7 +*7.$71/-."78- .-7;-1 1"7;;": A"+-
3"26164+-7 3->-1 3"26-1 #-/61-7 8-7; #$2"4 $7?$/ 3$7;-7 +*7.$71/-." 8-7; .$.6-"9
_/"7."> 61-,- 3-/" ?-/- "7" 3"#6+".+-7 3-#-, e-,2-/ )$/#6+-7 K2$/.-,-$78$#$.-"-7 .*-#$7;$7?$/-79 V-+- 3-/" "16 3">"#"4 .6-16 ?-/- 8-7;3"3-.-/+-7 >-3- >$786.67-7 >$/.-,--7 K)-3- +$-3--7 -]-#K"L,-6>67 >-3- -+4"/K!L9 F-3":
V" I d" \ A6,#-4 @-1 1$/#-/61 K,*# -1-6 ,,*#L \ M f x V f
'-7
V" I V i =M f I d! K)9)GL
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
31/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 J(
GAMBAR 2-4 _$,26-1-7 #-/61-7 3$7;-7 >$7;$7?$/-7f "#6.1/-." T*71*4 )$1 HG ,W 3";67-+-7 6716+ ,$7;-,2"# #-/61-7 (:GG V &MGJ: +$,63"-7 3",-.6++-7 +$
3-#-, .$A6,#-4 -"/ 8-7; 2$/-3- 3-#-, #-26 1-+-/ )HG ,W9 a$1$#-4 "16 1-,2-4+-7 -"/ .-,>-"
1-7 3- 1$/-9
Contoh 2-11. Berapa volume 1,000 M KN03 harus diencerkan dengan air untuk
membuat larutan 250,0 mL 0,200 M KN03? (lihat Gambar 2-4).
F-]-2-79 _$/4-1"+-7 36- #-/61-7 "16 .$?-/- 8-7; 4-/6. -3- 3-#-, larutan akhir.
1$/>".-49 _$/1-,-: 4"167;#-4 A6,#-4 @-1 1$/#-/61
F6,#-4 ,*# &MGJ \ G:)HG W #/1 lrtL
KNOmol
(
)GG:G J
\ G:GHGG ,*# &MGJ \ HG:G ,,*# &MGJ
&-/$7- .$,6- @-1 1$/#-/61 3-#-, #-/61-7 $7?$/ -+4"/ 4-/6. 2$/-.-# 3-/" 8-7; >$/1-,- K8-7;#$2"4 >$+-1L ,-+-P C$/->- [*#6,$ (:GGG V &MGJ 4-/6. 3"-,2"# 6716+ ,$73->-1+-7 G:GHGG
,*# &MGJ k
F6,#-4 W 0/1 \ G:GHGG ,*# &MGJ IJGGG:(
(
KNOmol
lrtmL\ G:GHGG W #/19
-1-6
A6,#-4 ,W #/1 \ HG:G ,,*# &MGJ IJGGG:(
(
KNOmmol
lrtmL
\ HG:G ,W #/19
9a1*"+"*,$1/" #-/61-79 C$2$/->- ;-;-.-7 8-7; 3">$/1",2-7;+-7 3-#-, 2-2 "7" 3->-1 3";-267;
6716+ ,$7A-]-2 >$/1-78--7 >-3- T*71*4 )
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
32/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0J)
Contoh 2-12. Berapa volume 0,1060MAgN03 (aq) harus bereaksi dengan 10,00 mL
K 2Cr04 (aq) 0,0972 M untuk mengendapkan semua kromat sebagai Ag2CrOq?
) =;MGJK-pL g & )T/GSK-pL 673$7;-7 sendiririnya satuan mol juga 3->-1 3";67-+-7L9 Juga, sebuah faktor dari >$/.-,--7
+","- 3->-1 3"78-1-+-7 3-#-, ,"#",*# ,-6>67 ,*#9
E";- #-7;+-4 >$73$+-1-7 -3-#-4P (L9 E$716+-7 A6,#-4 ,*# & )T/GS 8-7; 2$/$-+."9 )L9
e67-+-7 >$/.-,--7 8-7; 1$#-4 3".$",2-7;+-7 6716+ ,$7$716+-7 A6,#-4 ,*# =;MGJ 8-7;
3"26164+-7 6716+ 2$/$-+." 3$7;-7 & )T/US JL9 b"167;#-4 [*#6,$ G:(GDG V =;MUJ 8-7;,$7;-7367; A6,#-4 =;MUJ 8-7; 3"26164+-79
F6,#-4 ,,*# & )T/US \ (G:GG ,# #-/61-7 I1-7(
GR^)G:G S)
larumL
CrOK mmol
\ G:R^)G ,,*# & )T/US
F6,#-4 ,*# =;MUJ \ G:R^)G ,,*# & )T/US IS)
J
(
)
CrOK mmol
AgNOmmol
\ (:RSS ,,*# =;MUJ
d*#6,$ =;MUJ K-pL \ (:RSS ,,*# =;MUJ IJ(GDG:G
1-7(
AgNOmmol
larumL \ (Q:JS ,W =;MUJ
K-pL
&$-3--7 8-7; #$2"4 6,6, 3-#-, #-2*/-1*/"6, 3"1$/-7;+-7 >-3- T*71*4 )$/1-,- 3"+$1-46": 8-7; #-"71"3-+ 3"+$1-46"9 '-1- >$/?*2--7 3->-1 3";67-+-7 6716+ ,$7$716+-7 +*7.$71/-." #-/61-7 8-7;
1"3-+ 3"+$1-46"9
Contoh 2-13. Elektrolit yang terdapat dalam aki penyimpan timbul dalam larutan
H2SO4 (aq) (asam sulfat). Sebanyak 5 mL contoh asam dari aki membutuhkan 46,40
mL larutan 0,875 M NaOH untuk menetralkannya. Berapa konsentrasi molar asam
sulfat? (lihat Gambar 2-5).
b)aGSK-pL g ) M-UbK-pL ` M-)aUSK-pL g ) b)GK?L K)9)(L
F-]-2-79 _$/4-1"+-7 #-;" 1";- #-7;+-4 >$73$+-1-7P (L E$716+-7 A6,#-4 ,,*# M-Ub
3-#-, SD:SG ,# G:Q^H V M-Ub9 )L E$716+-7 A6,#-4 ,,*# b)aUS 8-7; 2$/$-+." 3$7;-7
M-Ub "7"9 JL b"167; ,*#-/"1-. b)aUS K-pL9
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
33/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 JJ
GAMBAR 2-5 E"1/-." -.-,-3- /$-+." K)9()L 3",-.6++-7 3-#-, $/#$,,$8$/ 3-73"$7?$/+-7 3$7;-7 -"/9 C$2$/->- 1$1$. "73"+-1*/ -.-,-1 3"+$73-#"+-7
3$7;-7 ?$/-19 C6/$1 "7" 3""." .-,>-" 1-73- G:GG ,W9
K-L W-/61-7 3-/" 26/$1 3"1$1$.+-7: ,6#- ?$>-1 3-7 +$,63"-7 1$1$. 3$," 1$1$.9
K2L _-3- .6-16 .--1 3" ,-7- /$-+." b)aUS .63-4 .$,>6/7- K1"1"+ $+"[-#$7L "73"+-1*/ -.-,< 2-.- 2$/62-4 ]-/7-9 _$,2-?--7 26/$1 >-3- .--1 "7" KSD:SG ,WL ,$78-1-+-7 [*#6,$
G:Q^H V M-Ub 8-7; 3"26164+-7 6716+ 1"1/-."9
F6,#-4 ,,*# M-Ub \ SD:SG ,W ImL
NaOHmmol
(
Q^H:G
\ SG:D ,,*# M-Ub
F6,#-4 ,,*# b)aUS \ SG:D ,,*# M-Ub INaOHmol
SOHmmol)
( S)
\ )G:J ,,*# b)aGS
&-/$7- )G:J ,,*# b)aGS 2$/-.-# 3-/" ?*71*4 H ,W: ,-+-
&*7.$71/--" ,*#-/ \lrtmL
SOHmmol
H
J:)G S) \ S:GD M b)aUS
_$/4"167;-7 8-7; 1$/3->-1 >-3- T*71*4 )/*.$36/ >$/?*2--7
6716+ ,$73->-1+-7 3-1- >$/4"167;-7 < 8-"16 8-7; 3".$261 1$1/-." $/1" T*71*4 )-1 8-+"7 2-4]- #-/61-7 1-+ 2$/]-/7- M-Ub K-pL 8-7; 3"1-,2-4+-7 >$/#-4-7-3- H:GG ,W b)aGSK-pL A6;- 1"3-+ 2$/]-/7-9 Y$-+." "7" 3"+-1-+-7 .$,>6/7- 2"#- SD:SG ,# M-Ub 1$#-4 3"1-,2-4+-7 < 3-7
26+-7 SD:JH -1-6 SD:SH -1-6 SD:HG 9 9 9 k b-# "7" 3->-1 3"+$1-46" 3$7;-7 -3-78-
"73"+-1*/ 3-#-, #-/61-7 b)aGS K-pL 8-7; -+-7 2$/62-4 ]-/7- >-3- 1"1"+ 1$/1$716 8-7;1$>-1 K3".$261 1"1"+ $+"[-#$7L >-3- ]-+16 .$,6- b)aUS K-pL 1$#-4 2$/$-+."9 F-3": +67?"
>-3- /$-+." 1"1/-." -3-#-4 >$7;$1-46-7 ,$7;$7-" +$/A- .$26-4 "73"+-1*/ 3-7 +$,-,>6-76716+ ,$,"#"4 "73"+-1*/ 8-7; ?*?*+9
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
34/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0JS
2-5 Beberapa Bahan Tambahan
C-78-+ +$-3--7 8-7; ,$78-7;+61 .1*"+"*,$1/" 3-/" /$-+."
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
35/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 JH
&$-3--7 8-7; #$2"4 6,6, -3-#-4 .$>$/1" 8-7; 1$/3->-1 >-3- T*71*4 )$/.$7 4-."#78- kurang dari 100%. b-# "7" +-/$7- /$-+." 1"3-+ 2$/A-#-7 3$7;-7 .$,>6/7-:
-3-78- /$-+."-1 ,$7;6/-7;" 2-."#: -1-6 @-1
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
36/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0JD
Contoh 2-16. Dalam reaksi dari 1,00 md CH4 dengan C12 berlebih, diperoleh 83,5 g
CCI4. Berapa (a) basil teoritis; (b) basil nyata; dan (c) persen basil dari reaksi ini?
Tb: g S T() /*.$. "7" 3"1$/-7;+-7 .$2-;-" 2$/"+61 P
W-7;+-4 (9 b"167;#-4 4-."# 1$*/"1". 8-7; 3">$/#6+-79
(GGxteoritishasil
nyatahasil \ >$/.$7 4-."#
b-."# 1$*/"1". \hasilpersen
xnyatahasil (GG\ )H ; I (GGXQJ \ JG;
#-7;+-4 )9 b"167;#-4 A6,#-4 TDb ()G 8-7; 3"26164+-7 6716+ ,$7;4-."#+-7 JG ; TDb(G
F6,#-4 ; TDb(G \ JG ; TDb#G I(GD
(GD
(:Q)
(
HCg
HCmol I
(GD
()D
(
(
HCmol
OHCmol I
OHCmol
OHCg
()D
()D
(
):(GG
\ J^ ; TDb()U
W-7;+-4 J9 b"167;#-4 A6,#-4 ."+#*4$+.-7*# 1"3-+ ,6/7" 8-7; 3">$36+-7
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
37/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 J^
F6,#-4 ; ."+#*4[+.-7*# K1"3-+ ,6/7"L \ J^ ; TDb()UOHCg
tidakmurninolsikloheksag
()DR(
LK(GG
\ S( ; ."+#*4$+.-7*# K1"3-+ ,6/7"L
Reaksi-reaksi Serentak dan Berurutan. C$2$/->- >$/4"167;-7 .1*"+"*,$1/" ,$,26164+-7
36- -1-6 #$2"4 >$/.-,--7 /$-+.": .$1"-> >$/.-,--7 ,$,>678-" .$26-4 !-+1*/ +*7[$/."9'-#-, 2$2$/->- 4-# /$-+." 1$/A-3" >-3- .--1 8-7; .-,- K.$/$71-+L 3-7 -3- >6#- /$-+." 8-7;
1$/A-3" 2$/16/61 #*;-, 3-#-, #*;-,?-,>6/-79
b-."# P G:SR^ ; =#f G:)(J ; V;
W-7;+-4 )P e67-+-7 ,-..-
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
38/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0JQ
F-]-2-7 P
W-7;+-4 (9 E$716+-7 A6,#-4 ,*# T() 8-7; 3"4-."#+-7 >$/ ,*# bT# 3-#-, /$-+." >$/1-,-9
F6,#-4 ,*# T#) \ (:GG ,*# bT# IHClmol
Clmol
(D
H ) \ G:J() ,*# T()
W-7;+-4 )9 E$716+-7 A6,#-4 ,*# T-KT(GJL) 8-7; 3"2$716+ 3-/" G:J() ,*# T() 3-#-,/$-+." +$36-9
F6,#-4 ,*# T-KT(GJL) \ G:J() ,*# T#) I)
)J
D
LK(
Clmol
ClOCamol\ G:GH)G ,*# T-KT(GJL)
W-7;+-4 J9 E$717+-7 A6,#-4 ,*# M-T(GJ 8-7; 3"2$716+ 3-/" G:GH)G ,*# T-KT0GJL)
3-#-, /$-+." +$1";-9
F6,#-4 ,*# M-T(GJ \ G:GH)G ,*# T-KT#UJL) I)J
J
LK(
)
ClOCamol
NaClOmol
\ G:(GS ,*# M-T(GJ
Reaksi Reduksi-Oksigen9 a$2$#6, >$/4"167;-7 a1*"+"*,$1/" 2".- 3"#-+6+-7: 1$/#$2"43-46#6 3">$/#6+-7 >$78$",2-7;-7 >$/.-,--7 +","-78-9 &-3-7;+-#-: ,$78$",2-7;+-7+*$!"."$7 /$-+." ,$/6>-+-7 4-# 8-7; .-7;-1 .6+-/ 3"#-+6+-79 b-# "7" .$/"7; 1$/A-3" >-3-
/$-+."
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
39/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 JR
.".- +*$!"."$7 /$-+." 8-7; 2$#6, 3"#$7;+->" K8-"16 b)GL 3"1$716+-7 3$7;-7 ,$#-+6+-7
>$,$/"+.--7 P
0) gH C/ ) gDb)G $/1" >-3-
)b) g U) $78$.6-"-7 A6,#-4 1"-> -1*, A6;- 4-/6. 3".$",2-7;+-7
,6-1-7 #".1/"+9 78- K"7;-1 T*71*4 S$78$",2-7;-7 3"#-+6+-/" 3$7;-7 ,$1*3$ 8-7; 2-/6 3"2"?-/-+-7: 8-"16,$1*3$ >$7;62-4-7 2"#-7;-7 *+."3-."9
Contoh 2-20. Seimbangkan reaksi reduksi-oksidasi berikut:
SO32-
+ Mn04- + H
+ ------> SO4
2-+ Mn
2+ + H20
F-]-2-7P
W-7;+-4 (9 Tentukan atom-atom yang mengalami perubahan bilangan oksidasi (B. 0.) dan
tentukan kenaikan atau penurunan B.O. per atom. KC"#- 1"3-+ -3- >$/62-4-7 C9U9: /$-+."1$/.$261 26+-7 ,$/6>-+-7 /$-+." /$36+."
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
40/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0SG
W-7;+-4 J9 Tanpa melakukan pengubahan koefisien reaksi yang telah ditentukan, lengkapi
koefisien reaksi lainnya dengan melakukan pemeriksaan. a$>$/1" 4-."# 3-/" W-7;+-4 ):
1$/3->-1 )J -1*, G 3" .$2$#-4 +"/" 3-7 4-78- )( 3" .$2$#-4 +-7-79 &?$!"."$7 rJ t 6716+ b)0 -+-7 ,$78$",2-7;+-7 -1*,$78$",2-7;-7 ,6-1-7 #".1/"+9 V6-1-7 8-7; -3- 3" P
+"/" P KH I $/1" >-3- T*71*4 )$78$",2-7;-7 >$/.-,--7 /$-+." /$36+."$,$/"+.--79 _/*.$36/ "7" 3"#6+".+-7 3-#-, T*71*4 )$/62-4-7 2"#-7;-7 *+."3-." KC9U9L 3-7
1$716+-7 +$7-"+-7 -1-6 >$76/67-7 C9U9 >$/ -1*,9
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
41/42
!"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 S(
W-7;+-4 )9 a$.6-"+-7 +*$!"."$7 -1*,
-
8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri
42/42
3-#-, C-2 #-"79 _-3- 2-2 "16 -+-7 3"2"?-/-+-7 A6;- >$/1",2-7;-7 #-"7: 8-"16 ,$7;$7-" ?-/-
8-7; #$2"4 ,$73-.-/ ,$7;$7-" /$-+." /$36+."-" .--1 "7": +"1- 4-78-,$,2-1-." 6716+ 3->-1 ,$7$716+-7 @-1$7;*+."3-." 3-7 >$/$36+." 3-7 ,$#-+6+-7
>$78$",2-7;-7 >$/.-,--7 /$36+."-1 ,$7A-]-2 >$/1-78--7 8-7; 1-,>-+78- .$3$/4-7-P rC$/->- ,*# b0K;L 8-7;3"2$716+ 3-#-, /$-+." G:(G ,*# 0) K;L 3$7;-7 b)K;L 2$/#$2"4kr
b)K;L g 0)K;L
+-/$7- ;-. 8-7; 3"4-."#+-7 #$>-. 3-/" ?-,>6/-7 /$-+."f +-/$7- "*7-7 8-7; 1"3-+ #-/61f -1-6 +-/$7- "*7$/1" 3-#-, >$,2$716+-7 b)G *#$4 /$-+." b
g
3-7 Ub
<
L9 F6;-: 2-78-+ /$-+." /$36+." 2-4]- /$-+." r2$/A-#-7
.$,>6/7-9r '-7 "7" -3-#-4 /$-+."$/4"167;-778- 3"1$/-7;+-7 3-#-,
2-2 "7"9