kd 1 2 oke stoikiometri

Upload: katarina

Post on 07-Jul-2018

265 views

Category:

Documents


14 download

TRANSCRIPT

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    1/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 (

    I. STOIKIOMETRI

    UNSUR DAN SENYAWA

    &-1- .1*"+"*,$1/" 2$/-.-# 3-/" 2-4-.- 567-7" stoicheton,  -/1"78- 67.6/9 '-/"

    #"1$/-16/$: .1*"+"*,$1/" -/1"78- ,$7;6+6/ 67.6/61"

     2$/,-?-,$7;6+6/-7 8-7; #$2"4 #6-. 3-7 ,$#">61" >$/4"167;-7 @-1 3-7 ?-,>6/-7

    +","-9

    I.1 Bilangan Avogadro dan Konsep Mol.

    07" ,$#">61" A6,#-4 /$#-1"! -1*,$/#6+-7 >$,-71->-7 46267;-7 -71-/-

    ,-..- .6-16 67.6/ 8-7; diukur  3-7 2$/->- -1*, 8-7; 3"+$1-46" tetapi tidak dapat dihitung  

    3-#-, ,-..- "169

    C*2*1 -1*, 3->-1 3"4"167; 3$7;-7 ,$,2-73"7;+-7 ,-..- 3-/" .$A6,#-4 2$.-/ -1*,

    3-/" .-16 A$7". -1*, 3-7 .$A6,#-4 -1*, 8-7; .-,- 3-/" 2$/-1 -1*, 2-+6: 9()D

    C E$1->" 2$/->-

     A6,#-4 -1*, 8-7; 4-/6. 3"-,2"# 6716+ 16A6-7 >$/4"167;-7 2$/-1 -1*,9 F6,#-4 8-7; 3"-,2"#

    -3-#-4 -1*, 8-7; 1$/3->-1 3-#-, ():GGGGG ; C()D

      9 F6,#-4 "7" 8-7; 7"#-"78- -3-#-4 D:G))H

    I (G

    )J

     K3"26#-1+-7 ,$7A-3" D:G) I (G

    )J

    L 3".$261 3$7;-7 Bilangan Avogadro. NA

     Satu mol zat adalah jumlah dari suatu zat yang mengandung jumlah satuan dasar

     yang sama seperti halnya atom-atom C()D

      3-#-, ():GGGGG ; C()D

      9

     Bilangan avogadro 6,0225 x 1023

      merupakan jumlah bilangan yang sangat besar.

     Andaikan jumlah atom ini sebagai butiran kasang yang perlu tempat penyimpanan dan

    tiap butir kacang volumenya sekitar 0,1 cm3 , maka kcang ini membutuhkan tempat yang

    dapat menutupi seluruh Amerika Serikat sampai ketinggian kurang lebih 6 km.

    C"#- .6-16 @-1 ,$7;-7367; -1*,

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    2/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)

    ( ,*# O(DQ

      ,$7;-7367; D:G))H I (G)J

     -1*,$/*#$4 3-/" 1-2$# 2*2*1 -1*,: ,".-#78-

    D:RS ; W"X,*# W"9

    I.2 Perhitungan yang melibatkan Konsep mol. 

    Contoh 1: Berapa atom yang didapat dalam 2,80 mol logam besi.?

    '-/" >$/4"167;-7 8-7; -3- 3-#-, 26+6 "7" >$7"-3--7 .-16-7$/#"4-1+-7

    3-#-, >$/4"167;-79 '-#-, 1"-> +-.6.: -73- 4-/6. 1-46 .$73"/" >$7"-3--7 8-7; ,-7- 8-7;

    3"#-+6+-79

    Y6,6.9

     Informasi yang diharapakan = informasi yang diberikan x faktor konversi.

    Z-+1*/ +*7[$/." 3"3->-1 3-/" 3$!"7"." .-16 ,*# Z$  D:G) I (G)J

     -1*, Z$9

    F6,#-4 -1*, Z$ \ ):QG ,*# Z$ ImolFe

    atomFex

    (

    )J(GG):D 

    \ (D:R I (G)J

     -1*, Z$

    \(:DR I (G)S

     -1*, Z$9

    Contoh 2 : Berapa mol magnesium yang terdapat dalam kumpulan 3,05 x 1020

     atom Mg.

    F-]-2-7 !-+1*/ +*7[$/." 8-7; 3"26164+-7 -3-#-4 3$!"7"." ( ,*#9 '"."7" !-+1*/ "7" 3">$/*#$4

    3-/" ?*71*4 ( 6716+ ,$,2$/"+-7 >$/4"167;-7 .-16-7 .$2$#6,78-: .$#-7A6178- +"1- 4-/6.

    ,$,2-;" 3$7;-7 2"#-7;-7 -[*;-3/*: 3$7;-7 ?-1-1-7 2-4]- J:GH I (G)G

      -1*, -3-#-4 4-78-

    .6-16 2-;"-7 3-/" ( ,*#: F-]-2-7 4-/6. +6/-7; 3-/" (9

    F6,#-4 ,*# V; \ J:GH I (G)G

     -1*, V;Mgatomx

    Mgmol

    )J(GG):D

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    3/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 J

      \ G:HG^ I (G$7;-/64" *#$4 67.6/*1$.". ` -1*, 1"3-+ 3->-1 3"4"167; .$?-/-

    #-7;.67;9 a"!-1-1 ,$,2-716 .$2-;-" !-+1*/

    +*7[$/." -71-/- A6,#-4 @-1: 3-#-, ,*#: 3-7 ,-..-78-: 3-#-, ;/-,9

    F6,#-4 ; T- \ D:() ,*# T- ImolCa

    gCa

    (

    GQ:SG  \ )SH ; T-

    Contoh 4. Berapa atom Na terdapat pada 15,5 g Na. 

    _$78$#$.-"-7 P >$78$#$.-"-7 .*-# "7" 3->-1 3"#-+6+-7 3$7;-7 36- #-7;+-4 >$73$+-1-79

    _$/1-,- ,$7;+*7[$/." ,-..- M- +$ A6,#-4 ,*# M-9 b-# "7" ,$,26164+-7 3-1- ,-..- ,*#-/

    8-7; ,$/6>-+-7 +$2-#"+-7 3-/" ?*71*4 J9

    F6,#-4 ,*# M- \ (H:H ; M- INag

    Namol

    G:)J

    ( \ G:D^S ,*# M-9

    W-#6 +*7[$/."+-7 A6,#-4 M- ,$7A-3" F6,#-4 -1*, M-

    F6,#-4 -1*, M- \ G:D^S ,*# M- INamol

    Naatomx

    (

    (GG):D  )J

     \ S:GD I (G)J

     -1*, M-9

    c-#-6>67 +"1- ,$78$#$.-"+-7 .*-# 3"-1-. 3$7;-7 36- 1-4->: 1$1->" +$36- #-7;+-4 "7"

    .$2$16#78- 3->-1 3";-267; ,$7A-3" .-16 #-7;+-4 P

    F6,#-4 -1*, M- \ (H:H ; M- INag

    Namol

    G:)J

    (I

    Namol

    Naatomx

    (

    (GG):D   )J \ S:GD I (G

    )J -1*, M-

    Contoh 5. Berapa atom Fe terdapat pada sebuah baja nirkarat (stainless steel) yang

    berjari-jari 2,00 mm?. Baja nirkarat itu mengandung 85,6% Fe berdasar massa, dan

    rapatannya 7,75 g/cm3.

    F-]-2-7 P 2$/->- !-+1*/ +*7[$/." 3">-+-" 3-#-, ?-/- 2$/1-4->9

    W-7;+-4 (9 1$716+-7 [*#6,$ 2*#- 3-#-, ?,J K;67-+-7 /6,6. [*#6,$ 2*#-L

    d \ SXJ  / J \ SXJ  K ):GG ,, I ( ?,X(G,,L \ SXJ KJ:(SL KG:)GGL

    J ?,

    J \ G:GJJH ?,

    J9

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    4/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0S

    W-7;+-4 )9 e67-+-7 !-+1*/ +*7[$/." .$>$/1" >-3- 1-73- +6/67; 6716+ +*7[$/." 3-/" P

    -L9 T,J 2-A- 7"/+-/-1 +$ ;/-, 2-A- 7"/+-/-1 K/->-1-7L

     2L9 e/-, 2-A- 7"/+-/-1 +$ ;/-, 2$." K>$/.$7 .6.67-7L

    ?L9 e/-, 2$." +$ ,*# 2$." K,-..- J ,*#-/ 2$."L

    3L: ,*# 2$." Z$ A6,#-4 -1*, 2$." K2"#-7;-7 =[*;-3/*L

    #-+6+-7 >$/4"167;-7 ,$76/61 #-7;+-4 )- P ;67-+-7 7"#-" "." 6716+ ,$73->-1+-7 A-]-2-7

    #-7;+-4 )2f 3-7 .$1$/6.78-9 =1-6 ;67-+-7 +$.$#6/64-7 #-7;+-4 "16 .$+-#";6. K1-7>- ,$7?-/"

     A-]-2-7 ,-."7;,-."7; #-7;+-4L: .$2-;-" 1"1"+ -]-# 6716+ #-7;+-4 .$#-7A6178-: .$>$/1" >-3

     >$/4"167;-7 3" 2-]-4 "7"9

    F6,#-4 -1*, Z$ \ G:GJJH ?,J 2-A- I

    bajacm

    bajag

    JGG:(

    ^H:^ I

    bajag

    Feg

    (GG

    D:QH I

    Feg

    Femol

    Q:HH

    IFemol

    Featomx

    (

    (GG):D   )J \ ):S I (G

    )( -1*, Z$9

    I.3 Senyawa kimia. 

    a$78-]- +","- -3-#-4 @-1 8-7; 1$/.6.67 *#$4 36- -1-6 #$2"4 67.6/

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    5/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 H

     M-T# 3";-,2-/+-7 3-#-, +$-3--7 .$78-]- "*7 >-3-1 TT#S  -3-#-4 .$26-4 ?*71*4 .$78-]-

    +*[-#$71: .$78-]- "*7"+ 3"2$716+ 3-/" #*;-, 3-7 26+-7 #*;-,9 a$78-]- +*[-#$71 2$/-.-#

    3-/" ;-267;-7 26+-7 #*;-,9 _$/2$3--7 #*;-, 3-7 26+-7 #*;-, 7-71" 3"1$/-7;+-7

    3"2$#-+-7;9

    Y6,6. 2$/"+61 "7" +$4-3"/-7 67.6/-+-7 +$.-16-7 3-7

    ,$,>678-" .6!-16#-7 -1*, K"*7L 8-7; 2-78-+9 V-+- 1"3-+

    #-8-+ A"+- ,$7;-1-+-7 .$26-4 ,*#$+6# 7-1/"6, +#*/"3- >-3-19 &$-3--7 V;T#) -3-#-4 .$/6>-

    3$7;-7 M-T#9

    W-"7 #-;" 3$7;-7 4"3/*;$7 >$/*+."3-9 &6,>6#-7 -1*," 7".2-4 -1*,-1 1";- +$,67;+"7-7 46267;-7 8-7; >$/#6 3">$/1",2-7;+-7 P

    (9  Y6,6. ",>"/". 3-7 /6,6. ,*#$+6# 3->-1 "3$71"+: .$>$/1" TT#S 

    )9  Y6,6. ,*#$+6# 3->-1 ,$/6>-+-7 .$26-4  penggandaan 3-/" /6,6. ",>"/". K/6,6.

    ,*#$+6# b)U): -3-#-4 36- +-#" 3-/" /6,6. ",>"/". bUL9

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    6/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0D

    J9  a6-16 .$78-]- 3-#-, +$-3--7 >-3-1 3->-1 ,$,"#"+" /6,6. ",>"/". K.$>$/1" M-T#:

    V;T#): -1-6 M-MUJL 3-7 1"3-+ ,$,"#"+" /6,6. ,*#$+6#9

    Bobot rumus dan bobot molekul. =/1"78- .-16-7 /6,6. 1$#-4 3"+$7-#": "7" ,$/6>-+-7 ?-/-

    .$3$/4-7- 6716+ ,$7$716+-7 bobot rumus .6-16 .$78-]-9 Bobot rumus adalah massa dari

    satuan rumus relatif terhadap massa yang ditentukan 12,00000 untuk atom C()D

      9 &-/$7-

     2*2*1 -1*, -3-#-4 /$#-1"! 1$/4-3-> C()D

      : 2*2*1 /6,6. 3->-1 3"1$716+-7 3$7;-7 >$7A6,#-4-7

     2*2*1 -1*,

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    7/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 ^

    1$/3"/" 3-/" 36- .-1-6 #$2"4 .-16-7 /6,6.: 2*2*1 ,*#$+6# ,$/6>-+-7 penggandaan 3-/" 2*2*1

    /6,6.78-9

    Mol suatu senyawa:9 &*7.$> ,*# 3->-1 3";67-+-7 1$/4-3-> 2$/2-;-" A$7". -1*,: "*7: .-16-7

    /6,6. ,*#$+6#:h a$2-;-" +*7.$+6$7." +"1- 3->-1 ,$78-1-+-7 .-16 ,*# .$78-]- .$2-;-"

     A6,#-4 .$78-]- 8-7; ,$7;-7367; .$A6,#-4 2"#-7;-7 =[*;-3/* 3-/" .-16-7 /6,6. -1-6

    ,*#$+6#9 0.1"#-4 ,-..- ,*#-/ 3->-1 A6;- 3">$/#6-. ,$7A-3" ,*# .-16-7 /6,6. -1-6 ,*#$+6#

    8-7; 46267;-778- -3-#-4 P

    ( ,*# V;T#)  RH:) ; V;T#)  D:G))H I (G)J

     .-16-7 /6,6. V;T#) 3-7

    ( ,*# TT#S  (HJ:Q ; TT#S  D:G))H I (G)J

     ,*#$+6# TT#S9

    e-,2-/ 2$/"+61 P

    Ada berapa atom dalam satu mol belerang9

    b-."# >$/?*2--7 ,$,>$/#"4-1+-7 2-4]- -1*,-3-1 2$/;-267; .-16 .-,- #-"7 ,$,2$716+ ?"7?"7 2$#$/-7;

    3$7;-7 3$#->-7 -7;;*1-9 a$26-4 ,*#$+6# 2$#$/-7; 8-7;

    1$/.6.67 *#$4 3$#->-7 -1*,: 3"78-1-+-7 .$2-;-" aQ9

    Contoh 6. Berapa ion Cl- dalam 50,0 g MgCl2 

    _$/4"167;-7 "7" ,"/"> ?*71*4 S: 3",-7- +"1- ,$7;;67-+-7 ,-..- ,*#-/ 6716+ ,$,2$716+

    !-+1*/ +*7[$/." 3-/" ,-..- +$ A6,#-4 ,*# V;T#)9 +$,63"-7 3""+61" 2"#-7;-7 =[*;-3/* 6716+

    ,$7;62-4 2$716+ ,*# ,-7A-3" A6,#-4 .-16-7 /6,6. K./L V;T#)9

    W-7;+-4 P ; V;T#)  ,*# V;T#)  .9/9 V;T#)  "*7 T#< 

    Jumlah Cl- = 50,0 Mg Cl2 x

    )

    )

    ):RH

    (

    MgClg

    MgClmol x

    )

    ))J

    (

    99(GG):D

    MgClmol

    MgClrsxx

    )99(

    )

    MgClrs

    ionCl 

    = 6,32 x 1023

     ion Cl- 

    Contoh 7.

    Berapa liter cairan CCl4 (d = 1,59 g/cm3) harus diambil untuk memperoleh 3,58 x 10

    25 

    molekul CCl4 

    F-]-29

    ,*#$+6# ,*#  ; ?,J  # TT#

    W-7;+-4(9

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    8/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0Q

    F6,#-4 TT#S \ J:HQ I (G)D

     ,*#$+6# TT#S I

    S)J

    S

    (GG)9D

    (

    CClmolekulx

    CClmol 

    \ H:RH I (G) ,*# TT#S9

    W-7;+-4 )9

    F6,#-4 ; TT#S \ H:RH I (G) ,*# TT#S I 

    S

    S

    (

    Q:(HJ

    CClmol

    CClg \ R:(H I (G

    S ; TT#S9

    W-7;+-4 J9

    F6,#-4 T,J TT#S \ :(H I (G

    S ; TT#S I

    S

    SJ

    HR:(

    (

    CClg

    CClcm \ H:^H I (G

    S ?,

    J TT#S 

    W-7;+-4 S9

    F6,#-4 # TT#S \ H:^H I (GS

     ?,J

     TT#S IS

    JS

    (GGG

    (

    CClcm

    CCl

     \ H^:H( # TT#S 

    Mol sebuah Unsur

    _-3- 2-2 .$2$#6,78- 3"3"!"7".+-7 2-4]- .-16 ,*# .6-16 67.6/$ -3-#-4 .$..6-" 3$7;-7

     A6,#-4 2"#-7;-7 =[*;-3/* 3-/" -1*,-+-7 67.6/ 1$/1$716

    .-A- .$>$/1" 2$.": ,-;7$."6,: 7-1/"6,: 3-7 1$,2-;-9 '-#-, 67.6/*+-7 2$/.-,-" 1"3-+

    3$,"+"-7 4-#78- 3$7;-7 >-3- 4"3/*;$7: *+.";$7: M"1/*;$7: !#6*/: ?4#*/: 2/*,: "*3: 3-7

     2$#$/-7;9: -1*,-1 ,$,>$/*#$4 2-78-+ +$1$/-7;-7 1$71-7; .6.67-7 .$78-]- +","- 3-/" /6,6.

    +","-]" 3-7 2*2*1 -1*,9 _$/4-1"+-7 ,".-#78- .-16 .$78-]- 8-7; 6,6, 3">-+-" .$2-;-"

    "7.$+1"."3- 8-"16 ''E K 3"+#*/*3"!$7"# 1/"+#*/*$1-7-L9 a$78-]- "7" ,$,>678-" /6,6.

    T(SbRUH 3-7 2*2*1 ,*#$+6# JHS:H >$/ ,*# ''E 1$/3->-1 (S ,*# -1*, T: R ,*# -1*, b: 3-7

    H ,*# -1*, T#9 V-+- P

    ( ,*# T(SbRT(H \ (S ,*# T

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    9/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 R

    TABEL 1-1

    Ringkasan istilah-istilah yang digunakan dalam stoikiometri

    0.1"#-4 '$!"7"." -1-6 >$7;;67--7

     2*2*1 -1*, 2-+6 C*2*1 -1*, ():GGGGG 3"3-.-/+-7 >-3- C()

    D  

    ,-..- 76+#"3-1 V-..- 3-#-, .-16-7 ,-..- -1*, K6L 3-/" -1*, 167;;-# .6-16 76+#"3-

    K,-..- ".*1*>L +46.6.: 3-#-, .6-16 .+-#- 3" ,-7- ,-..- .$26-4 -1*, C()D   3"3$!"7"."+-7

    .$2-;-" ():GGGGG 6 K?*71*4 N(S^   ,$,>678-" ,-..- 76+#"3-1 (S:GGJG^

    6L9

     2*2*1 -1*, C"#-7;-7 1-+ 2$/3",$7." K,6/7"L 8-7; ,$78-1-+-7 ,-..- ?-,>6/-7

    ".*1*>

    K2*2*1 -1*, 7".2"L .6-16 67.6/ 8-7; 1$/A-3" .$?-/- -#-,": /$#-1"! 1$/4-3-> 2*2*1 -1*,

    ():GGGGG 6716+ +-/2*7 2*2*1 -1-6 2-+6: +-/2*7 2*2*1 -1*, 2-+6: +-/2*767

    ,-..- ,*#-/ A6;- >$71"7;9

    Y6,6. +","-]" .$>$/1" 8-7; 1$#-4 +"1- 16#". "16: 1"3-+ ,$7A$#-.+-7 >-3- +"1- -1*,

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    10/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0(G

    E"3-+ -3- "7!*/,-." 3-#-, /6,6. T(SbRT(.  2-4]- -1*,-+-7 -1*,$/1-78--7 >-3- T*71*4 Q9

    Coontoh 8.:

    a.  Berapa banyaknya mol H yang terdapat dalam 75,0 g DDT (C14H9Cl5)

    b.  Berapa perbandingan massa dari Cl terhadap C dalam DDT (atau berapa gram Cl

    ada dalam setiap gram C)

    F-]-29

    -9 

    B716+ ,$73->-1+-7 A6,#-4 -1*, 3-#-, .$A6,#-4 @-1 +"1- ,$,26164+-7 2"#-7;-7=[*;-3/*9 E$1-> ,6#-$/#"4-1+-7 3"2-]-4: -3-#-4

    !-?1*/ 8-7; 3">$/*#$4 3-/" >$/78-1--7 KJ$,2"#-7;: ,-6>67 >$78$261 +$ ,-..- 3-#-, ;/-,9

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    11/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 ((

    F6,#-4 ; T#X; T \

    molC

    gCmolC

    molCl

    gClmolCl

    (

    G:()i(S

    (

    SH:JHiH

    \gC

    gCl

    (DQ

    )H:(^^\ (:GD ; T#X; T

    Perhitungan Persen Susunan suatu Rumus Kimiawi. '"."7" >$/.$7 2$/3-.-/+-7 ,-..-

    T*71*4 P 2$/->- j .6.6.7-7 2$/3-.-/+--7 2$/-1: 3-#-, T(S bR T#H 

    F-]-2-7 P

    j T# 2$/3-.-/+-7 ,-..- \

    HR(S(

    HR(SH:JHSHR(S(

    (

    HH9JSH

    ClHCmol

    ClHgCxClHmolC

    Clmol

    ClgCLmol

     

    \ (GGHR(SH:JHS

    )H:(^^x

    ClHCg

    Clg 

    \ HG:GGj

    j T 2$/3-.-/ ,-..- \

    j(GGHR(SH:JHS

    ()(Sx

    ClHCg

    Cgx 

    \ S^:SJ j 6716+ _$/.$7 4"167;-7 3".$3$/4-7-+-7

    Menetapkan Rumus Empiris dari percobaan Penentuan Sususnan

    (kompoisi) senyawa.

    C-;-",-7- /6,6. +","- 3">$/*#$4 k: T-/-78- .-,- 8-7; 3"#-+6+-7 *#$4 '-#1*7 8-"16

    ,$7;6,>6#+-7 /6,6. 1$/.$261 3-/" >$/?*2--7 >$7$716-7 +*,>*."." .6-16 .$78-]-: "7"

    ,$,>678-" 1-2$# 2*2*1 -1*,9

    _$/.$71-.$ .6.67-7 ,$767A6++-7 >$/2-73"7;-7 ,".." 67.6/$/.$7 .6.6.7-7 3-#-, A6,#-4 -1*,: 2$/3-.-/+-7

    ,*#9'-/" >$/?*2--7: 3"3->-1+-7 Y6,6. ",>"/". K.$3$/4-7-L 3-7 "7" 3->-1 6716+ ,$7;4"167;

     2*2*1 /6,6. .$78-]-9Y6,6. ,*#$+6#: "7" 2$/-.-# 3-/" /6,6. ",>"/". 3$7;-7 ,$7;-#"+-7

    .$,6- 1"+ 2-]-49

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    12/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0()

    Contoh 10.

    Senyawa metil benzoat yang digunakan dalam industri parfum, mengandung 70,58%

    C; 5,92 % H; dan 23,49% O, berdasarkan massa.

    Berdasar percobaan, bobot molekul adalah 136. Bagaimana rumus impiris dan rumus

    molekul metil benzoat.

    F-]-29

    W-7;+-4 ( 9

    E$716+-7 ,-..- 1"-> 67.6/ 3-#-, (GG ; ?*71*49 '-#-, (GG:G ; .$78-]- K (GG 2-;"-7L

    1$/3->-1 ^G:HQ ; T: H:R) ; b 3-7 )J:SR ; U9

    W-7;+-4 )9

    B2-4#-4 ,-..- 1"-> 67.6/$ 3-#-, (GG:G ; ?*71*4 ,$7A-3" A6,#-4 ,*#9

    F6,#-4 ,*# T \ ^G:HQ ; T ICg

    Cmol

    ()

    (  \ H:QQ ,*# T

    V*# b \ H:RJ ; b IHg

    Hmol

    G:(

    (\ H:Q^ ,*# b

    V*# U \ )J:SR ; U IOg

    Omol

    G:(D

    (\ (:S^ ,*# U

    W-7;+-4 J9 Y6,6. .$,$71-/- S^:(Q^:HQQ:H OHC  

    W-7;+-4 S9 3"?*2- ,$7;6-24 1"+ -#-. >-3- #-7;+-4 J 3$7;-7 >$,2-;"-7 2"#-7;-7 1$/+$?"#

    K(:S^L

    S^:(

    S^:(

    S^:(

    Q^:H

    S^:(

    QQ:H OHC   \ GG:(RR:JGG:S OHC  

    #-7;+-4 H: 3"26#-1+-7 ,$7A-3" TSbSU K$,>"/".L

    W-7;+-4 D9

    C*2*1 /6,6. .$78-]- lKSI()LgKSI(:G(Lg(Dm \ DQ:G &-/$7- 3-/" >$/?*2--7 3">$/*#$4 2*2*1

    ,*#$+6# (JD: ,-+- ) +-#" 2*2*1 /6,6.: ,-+- /6,6. ,*#$+6#78- C8H8O2 

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    13/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 (J

    Contoh 11.

    Bagaimana rumus empirs suatu senyawa yang mengandung 59,53% C; 5,38% H;

    10,68% N dan 24,40% O berdasar berat.

    F-]-2-79

    W-7;+-4 (P E$716+-7 ,-..- 1"-> 67.6/$ 3-#-, (GG ; ?*71*4: ,-+- HG:HJ ; Tf H:JQ ; bf

    (G:DQ ; Mf )S:SG ; U9

    W-7;+-4 ) P 62-4 +$ ,*#: ,-+- S:RD ,*# Tf H:JJ ,*# bf G:^DJ ,*# Mf (:HJ ,*# U

    W-7;+-4 J P 16#". /6,6. .$,$71-/- 8-"16 P HJ:(^DJ:GJJ:HRD:S ONHC  

    W-7;+-4 S P ,$7;62-4 1"+ -#-. P

    ^DJ:G

    HJ:(

    ^DJ:G

    ^DJ:G

    ^DJ:G

    JJ:H

    ^DJ:G

    RD:S ONHC   \ TD:HGbD:RR MU(:RR 

    W-7;+-4 H P 2"#- ,67;+"7 26#-1+-7 1"+ -#-. P TD:HGb ̂MU) >-3- TD:HG "7" 1"3-+ 2".- 3"26#-1+-7:

    "7" ,$/6->-+-7 +$.-#-4-7 >$/?*2--79

    W-7;+-4 D P e-73-+-7 1"+ -#-. 3$7;-7 26#-1 1$/+$?"#: .$4"7;;- 6164 26#-1 ,-+- +-#"+-7

    36-K)L 3">$/*#$4 P

    ^DJ:G

    HJ:(

    ^DJ:G

    ^DJ:G

    ^DJ:G

    JJ:H

    ^DJ:G

    RD:S ONHC   \ TD:HGbD:RR MU(:RR 

    W-7;+-4 H P 2"#- ,67;+"7 26#-1+-7 1"+ -#-. P T(Jb(S M)US 

    Analisa penggabungan :

    Lihat gambar berikut :

    = \ ;-. *+.";$,

    C \ ?*71*4 8-7; -+-7 3"-7-#".-

    T \ 1-76/

    ' \ V-;7$."6, 4"3/*+".3- .$2-;-" >$78$/-> ;-. +-/2*7 3"*+."3-

    n \ M-1/"6, 4"3/*."3- ,$78$/-> TU) ,$7A-3" M-1/"6, &-/2*7-19

    C-4-7 */;-7"+ f TIb8U@ g U)  TU) g b)U

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    14/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0(S

    Contoh 12

    Pembakaran 0,2000 g contoh senyawa karbon – hydrogen – oksigen dalam Vitamin C,

    menghasilkan 0,2998 g CO2 dan 0,0819 g H2O.

    a). Bagaimana rumus empiris Vitamin C

    b). Tentukan persen seusunan unsure vitamin C

    Jawab.

    F6,#-4 -1*, T \ G:)RRQ TU) I)

    )

    G(:SS

    (

    COg

    COmolI

    )(

    (

    COmol

    Cmol \ G:GGDQ() ,*# T

    F6,#-4 ; T \ G:GGDQ() ,*# T ICmol

    Cg

    (

    G(:() \ G:GQ(Q( ; T

    F6,#-4 ,*# b \ G:GQ(R ; b)U I

    OHg

    OHmol

    )

    )

    (Q

    (I

    OHmol

    Hmol

    )(

    ) \ G:GGRGQ ,*# b

    F6,#-4 ; b \ G:GGRGQ ,*# b IHmol

    Hg

    (

    GGQ:( \ G:GGR(D ; b

    B716+ *+.";$7 3">$/*#$4 A6,#-4 3"2-]-4 "7" 3$7;-7 ?-/- ,$7;6/-7;" 2$/-1 ?*71*4 3$7;-7

     2$/-1 T 3-7 b

    F6,#-4 ; U \ ; ?*71*4 ` ; T ` ; b \ G:)GGG ; ` G:G(Q( ` G:GGR(D

    \ G:(GRG ; U

    F6,#-4 ,*# U \ G:(GRG ; U IOgOmol

    (D(  \ G:GGDQ() ,*# U9

    -L9 F6,#-4 ,*# T: b 3-7 U 3-#-, G:)GGG ; d"1-,"7 T -3-#-4 P

    GGDQ():GGGRGR:GGGDQ():G OHC   .$#-7A6178- G:(JJ:( OCH   -+4"/78- 3"+-#"+-7 J

    3">$/*#$4 P JRR:JJ OHC   \ JSJ OHC   ,-+- /6,6. ",>"/". -3-#-4 JSJ OHC  

     2L9 _$/.$7 T 3-7 b 3"1$716+-7 3-/" >$/?*2--7 3-7 *+.";$7 3">$/*#$4 3-/" >$7;6/-7;-79

    j T \ j(GG)GGG:G

    GQ(Q(:Gx

    contohg

    C\ SG:RGj

    j b \ j(GG)GGG:G

    GGR(D:Gx

    contohg

    H \ S:HQ j

    j U \ (GG ` SG:RG ` S:HQ \ HS: H) j9

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    15/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 (H

    Analisa Pengendapan.

    =7-#".- >$7;-26-7 3"#-+6+-7 1$/61-,- 6716+ ,$7$716+-7 .$78-]- +-/2*7 3-7 4"3/*;$7

    3$7;-7 *+.";$7: 7"1/*;$7: 3-7 2$2$/->- 67.6/ #-"79 '-#-, 4-# "7" +*,>*7$7 ?*71*4 3"-7-#".-

    3"$73->+-7 .$2-;-" 2-4-7 1"3-+ #-/619 n73->-7 +$,63"-7 3">$/#-+6+-7 .$3$,"+"-7 /6>-

    .$4"7;;- ,$7A-3" ,6/7" 3-/" .6.6.7-7 8-7; 3"+$1-46": ,-+- >$/.$7 +*,>*7$7 3-#-, ?*71*4

    3->-1- 3"+$1-46"9

    T*71*4 &67"7;-7

    T6)g

    : O7)g

    : _2)g

    : Z$Jg

     

    3"#-/61+-7

    T6:O7: a7: _2: Z$3-#-, bMUJ 

    a7U)9 Ib)U K,$7;$73->L

    a-/"7;: ?6?": 3-7

    &$/"7;+-7 >".-4+-7

    SnO2

    &67"7;-7 -3-#-4 ?-,>6/-7 #*;-, 1$,2-;-: 3-7 .$7; 3-#-, .$3"+"1 1",-4 >61"4: 1",2-# 3-7

     2$."9

    '-#-, ?*71*4 : 1$,2-;-: .$7;: 1",2-#: 3-7 2$." #-/61 3-#-, 2$716+ "*79

    E",-4 >61"4 1"3-+ #-/61 3-#-, 2$716+ *+."3- 1"3-+ #-/619

    Contoh 13

    Sebuah contoh kuningan 2,568 g, bila diperlakukan dengan prosedur pada gambar tadi

    menghasilkan 0,1330 SnO2 murni.

    Berapa % Sn dalam contoh kuningan.

    F-]-29

    W-7;+-4 (9 F6,#-4 a7U) \ G:(JJG ; a7U) I)

    )^:(HG

    (

    SnOg

    SnOmol \ Q:Q)H I (G

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    16/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0(D

    ; a7 \ Q:Q)H I (G-3- !-?1*/ +*7[$/." ((Q:^ ; a7X(HG:^ ; a7U)9

    E/3->-1 (,*# a7 K 3$7;-7 ,-..- ((Q:^ ;L 6716+ 1"-> ,*# a7U) K3$7;-7 ,-..- (HG:^ ;L9

    F6,#-4 a7 \ G:(JJG a7U) I)^:(HG

    ^:((Q

    SnOg

    Sng\ G:(GSQR ; a7

    _$/.$7 1",-4 >61"4 3-#-, ?*71*49

    j a7 \Kuningang

    Sng

    HDQ:)

    (GSQ:GI (GG \ S:GQ j

    Contoh 14

    Dengan sejenis pengendapan didapat 0,6454 g Cl yang ada dalam 0,7718 contoh

    senyawa XCl yang ada dalam 0,7718 g contoh senyawa XCl.

    Berapa bobot atom unsur X

    F-]-29

    C*2*1 -1*, -3-#-4 2"#-7;-7 8-7; ,$767A6++-7 67.6/ ,*#-/ @-1 N: B716+ ,$7$716+-7 ,-..-

    ,*#-/ 3-/" ?*71*4 "16 4-/6. 3"+$1-46" ,-..- 3-7 A6,#-4 ,*# N9 V-..- N 3-#-, T*71*4

    -3-#-4 P

    F6,#-4 ; N \ G:^^(Q NT# ` GDSHS ; T# \ G:(()DS ; N

    B7.6/ N 3-7 T# 2$/;-267; 3$7;-7 >$/2-73"7;-7 (P(: A6,#-4 N .-,- 3$7;-7 A6,#-4 T#9

    F6,#-4 ,*# N \ A6,#-4 ,*# T#9

    \ G:DSHS ; IClg

    Clmol

    SHJ:JH

    (\ G:G(Q)G ,*# T#9

    V-..- ,*#-/ -3-#-4 >$/2-73"7;-7 A6,#-4 ; NXA,6#-4 ,*# N -1-6 ,-..- ,*#-/ -3-#-4

    .$2$.-/ \Xmol

    Xg

    G(Q)G:G

    ()DS:G\ D:RSH ; NX,*# N

    C$/-1 -1*, N \ D:RSH9

    Contoh 159

    Persen klor dalam 0,5250 g contoh dalam senyawa XCl2 diendapkan sebagai 0,5070 g

    AgCl. Berapa bobot atom X.

    F-]-29

    V-..- T# 3-#-, ?*71*4 1"3-+ 3"+$1-46": ,-..- 3"+$1-46" 3-/" ,-..- $73->-79

    _$/2-73"7;-7 N 1$/4-3-> T# -3-#-4 ( P )

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    17/42

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    18/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0(Q

    V;T#): 2$/-.-# V;)g

    ,-+- 1"7;+-1 *+."3-." g): 3-7 T#< ,-+- 1"7;+-1 *+."3-." `( 9

    C"#- 1"7;+-1 *+."3-." .$,6- -1*, K"*7L 3#-, .-16-7 V;T#) 3"A6,#-4+-7 \ g) ` ( ` ( \ G

     Jumlah tingkat oksidasi semua atom atau ion dalam sebuah molekul atau sebuah rumus

    adalah nol.

    b)U "7" ,$,>678-" bg ,-+- 2"#-7;-7 *+."3-." g( g(: 3-7 U

    )< ,-+- 2"#-7;-7 *+."3-." `)

     A-3" A"+- 3"6A6,#-4+-7 \ G

    V-+- .$1"-> 1"7;+-1 *+."3-." "16 .$73"/" 4-/6. .-,- 3$7;-7 7*#9

     Bilangan oksidasi sebuah atom dalam unsur bebas adalah nol.

    =3- $7-, -16/-7 6716+ ,$7$716+-7 1"7;+-1 *+."3-."9

    (9 

    E"7;+-1 *+."3-." .$26-4 -1*, 3-#-, 67.6/ 2$2-. K1"3-+ 1$/"+-1L -3-#-4 G

    )9  F6,#-4 1"7;+-1 *+."3-." .$,6- -1*, 3-#-, .$26-4 ,*#$+6# -1-6 .-16-7 /6,6. -3-#-4 G

    K7*#L9

    J9  '-#-, .$78-]- #*;-,

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    19/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 (R

    3L9 M-b9 =16/-7 J ,$78-1-+-7 2-4]- M- 4-/6. ,$,>678-" 2"#-7;-7 *+."3-." g( K-16/-7 SL:

     2"#-7;-7 *+."3-." b -3-#-4 g(9 C"#- +$36- -1*, ,$,>678-" 2"#-7;-7 *+."3-." g(: ,-+-

    ,$7A-3" g)9 07" ,$78-#-4" -16/-7 )9

    =16/-7 ) 3-7 J ,$73-46#6" -16/-7 S9

    C"#-7;-7 *+."3-." M- -3-#-4 g( f F6,#-478- 3-#-, .-16-7 /6,6. -3-#-4 U: .$4"7;;-

     2"#-7;-7 *+."3-." b 3-#-, M-b -3-#-4 `(9

    $L9 b)U)P -16/-7 S: b ,$,>678-" 2"#-7;-7 *+."3-." g( ,$73-46#6" -16/-7 H9 F6,#-49

     2"#-7;-7 *+."3-." 36- -1*, b -3-#-4 g): 3-7 A6,#-478- 6716+ ) -1*, U -3-#-4 `)9

    C"#-7;-7 *+."3-." U 3-#-, b)U) -3-#-4 `(9

    !L9 &U)  P -16/-7 J K 8-7; ,$78-1-+-7 2-4]- 2"#-7;-7 *+."3-." & \ g(L ,$73-46#6"

    -16/-7 H9 F6,#-4 2"#-7;-7 *+."3-." 36- -1*, U -3-#-4 `(9 E"7;+-1 *+."3-." 1"-> -1*, U

    3-#-, &U) -3-#-4 ` o 9

    ;L9 Z$JUS P A6,#-4 2"#-7;-7 *+."3-." $,>-1 -1*, U -3-#-4 `Q9 B716+ 1";- -1*, Z$ F6,#-478-

    gQ: ,-+- 2"#-7;-7 *+."3-." 1"-> -1*, Z$ -3-#-4 gJ

    )) 9

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    20/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)G

    II. STOIKIOMETRI II

    REAKSI-REAKSI KIMIA

    )9( _$/.-,--7 &","-

    )9) F$7". Y$-+." +","-

    )9J _$71"7;78- F6,#-4 K&6-71"1-1"!L 3-#-, _$/.-,--7 &","-9

    )9( _$/.-,--7 &","-9

    2.1. Persamaan Kimia

    W-,2-7;$/.-,--7 +","-:

    3".$2$#-4 +"/" /6,6. >$/$-+."9

    &-7-7 4-."# /$-+."9

    =71-/- 36- ."." 3";-267;+-7 1-73- K\L -1-6 1-71- -7-+ >-7-4 

    _$76#".-7 _$/.-,--7 Y$-+." +","-9

     M-,- >$/$-+." 3-7 4-."# /$-+." 3"16#". _$/.-,--7 .$261-79

    T*71*4 M"1/*;$7 g *+.";$7 M"1/*;$7 *+."3-

    a$2-;-" >$7;;-71" 7-,-$/.-,--7 +","-9

    T*71*4 P ) MU g U) g ) MU) 

    _$71"7; P

    F6,#-4 -1*, 3-/" 1"-> A$7". @-1 1"3-+ 2$/62-4 3-#-, /$-+." +","-: -1*, 1"3-+ 3->-1 3"2$716+

    -1-6 3"4-7?6/+-73" 3-#-, .6-16 /$-+."9

    Contoh 2.1

    Gas propana C3H8 adalah gas yang mudah dicairkan, disimpan dan diangkut untuk

    digunakan sebagai bahan bakar.

    _$/.-,--7 .$261-7 P

    _/*>-7- g U+.";$7  +-/2*7 3"*+."3- g -"/

    _$/.-,--7 &$/-7;+-

    TJbQ g U)    TU) g b)U "7" 2$#6, .$",2-7;9

    _$/#6 >$78$",2-7;-7

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    21/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )(

    V$78$",2-7;+-7 T TJbQ g U)    J TU) g b)U

    b TJbQ g U)    J TU) g S b)U

    U TJbQ g H U)    J TU) g S b)U 1$#-4 3".$",2-7;+-79

    Contoh 2.2.

    Tri etilen glikol C6H14O4 digunakan sebagai pelarut dan pembuat plastic. Tuliskan

    persamaan kimia yang telah di seimbangkan pad pembakran sempurna.

    TDb(SUS  g U)  TU) g b)U

    V$78$",2-7;+-7 T TDb(SUS  g U)  DTU) g b)U

    b TDb(SUS  g U)  D TU) g ^ b)U

    U TDb(SUS  g (HX) U)  D TU) g^ b)U

    '".$",2-7;+-7 3"+-#"+-7 36- -;-/ 2"#-7;-7 1"+ -#-. 26#-1

    ) TDb(SUS  g (H U)  () TU) g (S b)U

    W-,2-7; T +-3-7; 3">$/;67-+-7 6716+ ,$78-1-+-7 2$716+ +/".1-# .6-16 @-1: 1$1->" .8,2*#

    K>L A6;- 3->-1 3">$/;67-+-7 6716+ 16A6-7 8-7; .-,-9

    K;L \ ;-.

    K ? L \ ?-"/

    K>L \ >-3-1

    K-pL \ #-/61-7 2$/ -"/ K-p6-L

    Y$-+." ;-. 483/*;$7 3-7 *+.";$7 ,$,2$716+ ?-"/-7 -"/9

    ) b) K;L g U) K;L ) b)U K#L

    _$/.-,--7 "*7 2$/."4 P /$-+." 3-/" #-/61-7 3$7;-7 >$#-/61 -"/ 3-/" >$/-+ 7"1/-1 3-7 7-1/"6,

    +#*/"3- 3->-1 3"78-1-+-7 3$7;-7 >$/.-,--7 P

    =;MUJ K-pL g M-T# K-pL  =;T# K>L g M-MUJ K-pL

    _61"4

    =;MUJ 3-7 M-T# -3-#-4 .$78-]- "*7"?: 8-7; -+-7 1$/>".-4 3-#-, -"/9

    =;gK-pL g MUJ

    < K-pL g M-

    g K-pL g T#

    < K-pL =;T# K>L g M-

    g K-pL g MUJ K-pL

    a$#-7A6178- -3-#-4 ,$7;4"#-7;+-7 "*767 +-7- .$4"7;;-

    ,$7A-3" >$/.-,--7 "*7 2$/."4 P

    =;g

    K-pL g T#< K-pL  =;T# K>L

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    22/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0))

    _$/.-,--7 2$/"+61 #*;-, 1$,2-;- -+-7 ,$7;$73->+-7 #*;-, >$/-+ 3-#-, #-/61-7

    ,$7;-7367; "*7 >$/-+9

    T6 K.L g =;g K-pL   T6

    )g K-pL g =;K>L K)9()L

    '".$",2-7;+-7

    T6 K.L g ) =;g K-pL   T6

    )g K-pL g ) =;K>L

    C6+1" !".". 3-/" /$-+." "7" -3-#-4 1$/2$716+78- #->".-7 1">". +/".1-# >$/-+ 3-7 1$/2$716+78-

    ]-/7- 2"/6 KT6)g

    L 3-#-, #-/61-7 .$,6#- 1-+ 2$/]-/7-9

    Contoh 2.3

    Bila gas hidrogen sulfida (H2S) dilalukan pada larutan air yang mengandung Bi3+

    ,

    terbentuk endapan coklat bismut sulfida Bi2S3 yang disertai oleh kenaikkan jumlah ion

    H+ dalam larutan. Tuliskan reaksi ini9

    C"gK-pL g b)a K-pL   C")aJK>L g b

    g K-pL

    V$78$",2-7;+-7 a ) C"gK-pL g J b)a K-pL   C")aJK>L g b

    g K-pL

    b ) C"gK-pL g J b)a K-pL   C")aJK>L g D b

    g K-pL

    a$#"3"+" ,6-1-7 #".1/"+78-

    &"/" +-7-7

    ) I KgJL \ D I K g (L

    ,6-1-7 C"Jg

      ,6-1-7 bg 

    2.2 Jenis Reaksi kimia

    (9  _$,2-+-/-7

    )9  _$7;;-267;-7

    J9  _$7;6/-"-7

    S9  _$7;;-71"-7 K-1-6 >$/>"73-4-7 167;;-#L

    H9 

    V$1-1$.". K-1-6 >$/>"73-4-7 ;-73-L

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    23/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )J

    1.  Pembakaran.

    Y$-+." 3",-7- .6-16 67.6/X.$78-]- 2$/;-267; 3$7;-7 *+.";$7 ,$,2$716+ .$78-]-

    8-7; ,$7;-7367; *+.";$79 5-"16 ?*71*4 TU): b)U: 3-7 aU)9

    TJbQ K;L g U)    TU) K;L g b)U K?L

    )9  _$7;;-267;-7 K."71$.".L

    =3-#-4 .6-16 /$-+." 3",-7- .$26-4 @-1 8-7; #$2"4 +*,>#$+ 1$/2$716+ 3-/" 36- -1-6 #$2"4

    K2-"+ 67.6/$ ,-6>67 .$78-]-L

    )b) K;L g U) K;L   ) b)U

    TU K;L g )b)   TbJUb

    J9  _$7;6/-"-7

    =3-#-4 .$6-16 /$+-." 3",-7- .6-16 @-1 3">$?-4 ,$7A-3" @-1$/>"73-4-7 167;;-#L

    =3-#-4 .6-16 /$-+." 3",-7- .$26-4 67.6/$ ,$,"73-4+-7 67.6/ #-"7 3-#-, .6-16

    .$78-]-9

    T6 K>L g ) =;g K=pL   T6

    )g K-pL g ) =; K>L

    =; 3-/" #-/61-7 2$/ -"/ ,$7A-3" >-3-19

    H9  V$1-1$.". K-1-6 >$/>"73-4-7 ;-73-L

    =3-#-4 .6-16 /$-+." 3",-7- 1$/A-3" >$/16+-/-7 -71-/- 36- /$-+."9

    =;MUJ K-pL g M-T#   =;T# K>L g M-MUJ K-pL

    '"."7" MUJ<  3-7 T#

    <  3"16+-/ 1$,>-178- .$4"7;;- MUJ

    <  2$/;-267; 3$7;-7 M- : 3-7 T#

     2$/;-267; 3$7;-7 =; ,$,2$716+ =;T# 8-7; 1-3-+ #-/619

    =;MGJK-pL g M-T0K-pL $ #-"778- 8-7; -3- +$,63"-7 3-#-,

     26+6 "7"9 V".-#78-: 2$2$/->- /$-+." 1$/A-3" +-/$7- >$7;;-267;-7 "*7-1

    1$1-> 2$/-3- 3-#-, #-/61-7 1$1->" 2$/2$716+ .$2-;-" $73->-79

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    24/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)S

    )$/.-,--7 +","- ) b) K;L g U) K;L dua ,*# b) 8-7; digunakan.

    ): dua ,*# b)G dihasilkan 6716+ .$1"-> satu ,*# U) 8-7; digunakan.

    3. dua ,*# b) digunakan 6716+ .$1"-> satu ,*# G) 8-7; digunakan.

    _$/78-1--7$/78-1--7 "7" K3-7 >$/.-,--7 +","- 3-/" ,-7- >$/78-1--7 "16 3">$/*#$4L,$/6>-+-7 .6,2$/ !-+1*/

    Contoh 2-4. Berapa H20 dalam mot, yang merupakan hasil pembakaran H2 

    berlelih dalam 3,3 mot O2k

    F-]-2-79 _$/78-1--7 rb)  2$/#$2"4r ,$78-1-+-7 2-4]- 1$/3->-1 A6,#-4 b)  8-7;

    #$2"4 2-78-+ 3-/">-3- 8-7; .$4-/6.78- 3">-+-" >-3- /$-+." .$,>6/7- 3$7;-7 J:J ,*#

    U) ,$,2$716+ b)G9 Z-+1*/ +*7[$/." 8-7; 3">$/#6+-7 2$/-.-# 3-/" >$/78-1--7 ) ,*# b)G

     ( V*# U)9

    F6,#-4 ,*# b)U \ J:J ,*1 U) I )

    )

    (

    )

    Omol

    OH

     \ D:D ,*# b)G

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    25/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )H

    Contoh 2-5. Berapa massa H2  harus bereaksi dengan O2  berlebih supaya

    menghasilkan 5,40 g H20?

    F-]-2-79 '-#-, .*-# "7": K-L U)  2$/#$2"4: 26+-7 b)f K2L 8-7; 1"3-+ 3"+$1-46" -3-#-4

     A6,#-4 3-/" 3-/" .-16  pereaksi (H ) ) 8-7; ,$,2$716+ b)Gf 3-7 K?L "7!*/,-." 8-7;

    3"+$1-46" -3-#-4 3-#-, .-16-7 ;/-, 26+-7 ,*#9 c-#-6>67 >$/4"167;-7 "7" 3->-1

    3"#-+6+-7 3-#-, .-16 #-7;+-4: 1$1->" 3-#-, 4-# "7" -+-7 3"#-+6+-7 3-#-, 1";- #-7;+-49

    W-7;+-4 (9 B2-4#-4 A6,#-4 b)G 3-/" ;/-, +$ ,*#9 B716+ "7" 3">$/#6+-7 !-+1*/ +*7[$/."

    8-7; 3"3-.-/+-7 >-3- ,-..- ,*#-/ b)G9

    W-7;+-4 )9 '-/" A6,#-4 b)U 3-#-, #-7;+-4 (: 4"167;#-4 A6,#-4 b) 8-7; 3">-+-"9 B716+

    "7" 3">$/#6+-7 .$26-4 !-+1*/ 3-/" >$/.-,--7 +","-9

    W-7;+-4 J9 B2-4#-4 A6,#-4 b)  3-#-, #-7;+-4 ) +$ ,-..-: 3-#-, ;/-,: 3$7;-7,$7;;67-+-7 ,-..- ,*#-/ b) .$2-;-" !-+1*/ +*7[$/."9

    F6,#-4 ; b) \ H:SG ; b)G IOHg

    OHmol

    )

    )

    G:(Q

    (I

    OHmol

    Hmol

    )

    )

    )

    )I

    )

    )

    (

    G):)

    Hmol

    Hg\ G:DGD ; b) 

    a$+-/-7; >$/4-1"+-7 /$-+." 8-7; 1$/;-,2-/ 3-#-, ;-,2-/ )9(9

    ) =#K>L g D bT#K-pL "-#- 3" .$2$#-4 +"/" ,$#-#6" ?*/*7; >-7A-7;9 Y$-+."-71-/- bT# 3-7 =# 1$/A-3" 3-#-, $/#$7,$8$/9 _$#$>-.-7 b)  K;L 3".-#6/+-7 +$ -#-1

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    26/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)D

     >$7;6,>6# ;-. 8-7; .$2$#6,"#8- 1$/"." *#$4 -"/ >$7649 b"3/*;$7 .-7;-1 .$3"+"1 #-/61

    3-#-, -"/9

    Contoh 2-6. Sekeping logam aluminium murni yang mempunyai volume 0,842 cm3

    bereaksi dengan larutan HCl berlebih. Berapa gram gas hidrogen dibebaskan

    (rapatan Al = 2,70 g/cm3

     ).F-]-2-7P

    W-7;+-4 (9 e67-+-7 /->-1-7 6716+ ,$7;62-4 [*#6,$ +$ ,-..-:

    F6,#-4 ; =# \ G:QS) ?,J

    =# IAlcm

    AlgJ(

    ^G:) \ ):)^ ; =#

    W-7;+-4 )9 M8-1-+-7 A6,#-4 =# 3-/" #-7;+-4 ( 3-#-, ,*#:

    F6,#-4 ,*# =# \ ):)^ ; =# IAlg

    Almol

    )^

    (\ G:GQS( ,*# =#

    W-7;+-4 J9 e67-+-7 .$26-4 !-+1*/ 3-/" >$/.-,--7 +","- 6716+ ,$7$716+-7 A6,#-4 b ) 

    8-7; -+-7 3"4-."#+-79

    F6,#-4 ,*# b) \ G:GQS( ,*# =# IAlmol

    Hmol

    )

    J )  \ G:()D ,*# b) 

    W-7;+-4 S9 B2-4#-4 A6,#-4 b) 3-/" #-7;+-4 J +$ ,-..- 3-#-, ;/-,:

    F6,#-4 ; b) \ G:()D ,*# b) I)

    )

    (

    G):)

    Hmol

    Hg  \ G:)HH ; b) 

    e-,2-/ )

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    27/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )^

    ,$7;;67-+-7 ,-..- ,*#-/: /->-1-7 -1-6 >$/.$7 .6.67-7: 2"#- 3">$/#6+-79 =]-#

     >$/4"167;-7 3-/" .$2$#-4 +"/" -1-6 +-7-7 >$/.-,--7: .-,>-" +$ >$78$#$.-"-7 1$/;-7167; >-3- ."16-." 1$/1$7169

    Contoh 4-7. Suatu logam campuran terdiri dari 95,0% Al dan 5,0% Cu, berdasar massa,

    digunakan dalam reaksi (2,16). Anggaplah bahwa semua Al bereaksi dan semua Cu tidak

    bereaksi, berapa berat logam campuran diperlukan untuk rnenghasilkan 1,75 g H2?

    F-]-2-79 '" ."7" >$/$-+." 8-7; 2$#6, 3"+$1-46" A6,#-478- -3-#-4 1"3-+ ,6/7"9 Z-+1*/ +*7[$/."

    8-7; 3"3-.-/+-7 -1-. >$/.$7 .6.67-7 ?-,>6/-7 #*;-, 3"26164+-7 3-#-, #-7;+-4 1$/-+4"/ 3-/"$,>-1 #-7;+-4 >$78$#$.-"-79

    W-7;+-4 (9 E$716+-7 b) 8-7; 3"4-."#+-7 3-#-, ,*#

    F6,#-4 ,*# b) \ (:^H ; b) I )

    )

    G):)

    (

    Hg

    HmolG:QDD ,*# b2 

    W-7;+-4 )9 B2-4#-4 ,*# b) +$ ,*# =# 3$7;-7 !-+1*/ 3-/" >$/.-,--7

    F6,#-4 ,*# =# \ G:QDD ,*# b) I )J

    )HmolAlmol G:H^^ ,*# =#

    W-7;+-4 J9 M8-1-+-7 2-78-+78- =# 8-7; 3">$/#6+-7 .$2-;-" ,-..-: 3-#-, ;/-,9

    F6,#-4 ; =# \ G:H^^ ,*# =# I Almol

    Alg

    (

    G:)^ (H:D ; =#

    W-7;+-4 S9 C"#- =( "16 ,6/7": A6,#-4 8-7; 3"26164+-7 (H:D ;f 1$1->" ?*71*4 "16 +$,6/7"-778-

    4-78- RH:Gj: ,-+- #*;-, ?-,>6/-7 "16 lebih besar 3-/" (H:D ;9

    F6,#-4 ; #*;-, ?-,>6/-7 \ (H:D ; =# I Alg

    cmpuranamg

    G:RH

    #*;G:(GG(D:S ; #*;-, ?-,>6/-79

    Contoh 2-8. Suatu larutan asam klorida terdiri dari 28,0% HCl berdasar massa, dan

    rapatan 1,14 g/cm3. Berapa volume larutan ini yang dibutuhkan untuk melarutkan 2,35 g

    A1 dalam reaksi (2.16).

    F-]-2-79 C$/->- #-7;+-4 8-7; 3"#6+".+-7 3-#-, e-,2-/ )

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    28/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0)Q

    Contoh ini, seperti contoh-contoh laimiya dapat dilakukan dengan satu langkah, bila

    anda dapat menggunakan tiap langkah sebelumnya menjadi satu langkah keseluruhan9

    d*#6,$ #/19 bT# \):JH ; =# x xAlg

    Almol

    G:)^

    (x

    Almol

    HClmol

    )

    D

    HClmol

    HClg

    (

    H:JD 

    ; =#  ,*# =# ,*# =# ; bT#

    HClg

    soHClgx

    G:)Q

    #7(GG

    #7(S:(

    #7(   J

    soHClg

    soHClcmx  

     ; bT# #/1 ?,J bT# #/1

    \ )R:R ?,J  #/19 bT0

    2-4 Reaksi-reaksi Kimia dalam Larutan

    &"1- >$/#6 ,$78$#"3"+" #$2"4 3-#-, 2$2$/->- .$;" /$-+." +","-P  Beberapa pereaksi dan/atauhasil reaksi dapat berada dalam larutan. a-16 +*,>*7$7 8-7; ,$7$716+-7 +$-3--7 #-/61-7

    ->-+-4 .$2-;-" >-3-1-7: ?-"/-7: -1-6 ;-.: 3".$261 >$#-/61 K.*#[$71L9 &*,>*7$7*7$7

    #-"7 3".$261 @-1 1$/#-/61 K.*#61$L9 W-,2-7; M-T0 K-pL ,".-#78-: ,$767A6++-7 2-4]- -"/.$2-;-" >$#-/61 3-7 7-1/"6, +#*/"3-: .$2-;-" @-1 1$/#-/619 '-#-, -"/ #-61: -"/ A6;- ,$/6>-+-7

     >$#-/61: 1$1->" 2-78-+ .$+-#" @-1 1$/#-/6178-: 3-7 M-T0 8-7; >-#"7; 2-78-+ 1$/3->-19

    F6,#-4 @-1 1$/#-/61 8-7; 3->-1 3"#-/61+-7 3-#-, .$26-4 >$#-/61 .-7;-1 2$/[-/"-."9 016#-4.$2-278-: >$/#6 ,$7;$1-46" .6.67-7 -1-6 +*7.$71/-." 8-7; 1$>-1 .6-16 #-/61-7 2"#- 4-/6. 3"#-<

    +6+-7 >$/4"167;-7 >-3- /$-+." +","- 3-#-, #-/61-79 _-3- T*71*4 )-#"7; 2$/;67- -3-#-4 6/-"-7 2$/3-.-/+-7 +*7.$> ,*#9

    Konsentrasi Molar (Molaritas).  a6.67-7 -1-6 +*7.$71/-." #-/61-7 3"78-1-+-7 3$7;-7 jumlah mol zat terlarut per liter larutan 3".$261 +*7.$71/-." ,*#-/ -1-6 ,*#-/"1-. KVL9

    &*7.$71/-." ,*#-/ KVL \1-7laruliter jumlah

    terlarutzatmol jumlah  K)9(^L

    '-#-, .".1$, a0 .-16-7 #"1$/ KWL 3"/-;6+-7: .$3-7;+-7 +$.$1-/--778-

    8-"16 3$.",$1$/ +62"+ K3,JL 1$#-4 3"-+6"9 C$2$/->- .-16-7 +*7.$71/-."

    #-"7 3-7 >$7;;67--778- 3"2"?-/-+-7 3-#-, C-2 #-"7

    C"#- >$,2"#-7; 3-7 >$78$261 >-3- >$/.-,--7 K)9(^L 3"2-;" (GGG: 7"#-" ,*#-/"1-. 1"3-+

     2$/62-49 a-16-7 ,*#X(GGG: -3-#-4 ,"#",*# K,,*#L: 3-7 .-16-7 WX(GGG: -3-#-4 ,"#"#"1$/ K,WL9F-3": 3$!"7"." ,*#-/"1-. #-"778-P

    &*7.$71/-." ,*#-/ KVL \ (GGGX

    (GGGX

    L jumlah

    mol jumlah 

    1-7larumL jumlah

    terlarutzatmmol jumlah  K)9(QL

    V".-#78-: G:HGG ,*# 6/$-: TUKMb)L): 3"#-/61+-7 3-#-, (:GGG W #-/61-7 3$7;-7 >$#-/61 -"/:,-+- +*7.$71/-." ,*#-/78- -3-#-4 P

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    29/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 )R

    1-7GGG:(

    LKHGG:G ))

    laruL

    NHCOmol\ G:HGG V TUKMb)L) 

    3-7 J:H) ,,*# KG:GGJH) ,*#L $1-7*#: T)bHUb: 3"#-/61+-7 ,$7A-3" (GG:G ,# 3$7;-7 >$#-/61-"/ .$2-73"7; 3$7;-7 +*7.$71/-." ,*#-/ 3-/" P

    1-7G:(GG

    H):JH)

    larumL

    OHHCmmolG:GJH) V T)bHUb

    '$7;-7 .$73"/"78- A6,#-4 ,*#-/ 1"3-+ 3->-1 #-7;.67; 3"6+6/f 1$1->" 4-/6. 3"46267;+-7

    3$7;-7 >$7;6+6/-7 #-"7: 2"-.-78- ,-..- -1-6 [*#6,$9

    Contoh 2-9. Suatu larutan dibuat dengan melarutkan 25,0 cm3  etanol, C2H5OH   (d =

    0,789 g/cm3), menjadi larutan dengan volume 250,0 mL dengan pelarut air. Berapakah

    molaritas larutan C2H5OH ini?

    F-]-2-79 B716+ #-7;+-4 >$/1-,- 4-/6. 3"4"167; A6,#-4 ,*# $1-7*# 3-#-, )H:G ?,J ?*71*49

    Y->-1-7 3-7 ,-..- ,*#-/ ,$7;4-."#+-7 !-+12/ +*7[$/." 8-7; 3">$/#6+-79

    F6,#-4 ,*# T)bHUb \ )H:G ?,J T) bHUb I

    OHHCcm

    OHHCg

    H)

    J

    H)

    (

    ^QR:GI

    OHHCg

    OHHCmol

    H)

    H)

    (:SD

    \ G:S)Q ,*# T)bHUb

    a$+-/-7;: 3";67-+-7 3$!"7"." +*7.$71/-." ,*#-/: 3"78-1-+-7 2-"+ 3$7;-7 >$/.-,--7 K)9(^L

    -1-6 K)9(QL9 _$/4-1"+-7 2-4]- )HG ,W \ G:)HG W9

    ,*#-/"1-. \1-7)HGG:G

    S)Q:G H)

    laruL

    OHHCmol\

    1-7)HGG

    S)Q H)

    larumL

    OHHCmmol(:^( V T)bHUb9

    Contoh 2-10. Diperlukan 0,5000 L (500,0 mL) larutan tepat 0,250 M Na2S04 dalam air.

    Berapa massa Na2S04 yang diperlukan untuk tujuan ini (lihat Gambar 2-3)?

    GAMBAR 2-3

    _$,26-1-7 #-/61-7 G:)HG V M-)aGS "#6.1/-." T*71*4 )

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    30/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0JG

    F-]-2-79

    a-16 ?-/- .$>$/1" #-7;+-4 >$/1-,- >-3- >$/.-,--7 K)$/*#$4 A6,#-4 @-1

    8-7; 3">$/#6+-7 3-#-, >$,26-1-7 #-/61-79

    F6,#-4 ,*# M-) aUS  \ ,*#-/"1-. K,*#XWL I [*#6,$ KWL

    \ L

    SONamol

    (

    )HG:G S)  I G:HGGG W

    \ G:()H ,*# M-) aGS 

    &$,63"-7 ,-..- @-1 1$/#-/61 3->-1 3"4"167;9

    F6,#-4 ; M-)aUS \ G:()H ,*# M-)aUS IS)

    S)

    (

    (S)

    SONamol

    SONag \ (^:Q ; M-)aGS 

    _$73$+-1-7 #-"7 ,$7;;67-+-7 ,*#-/"1-. .$2-;-" !-+1*/ +*7[$/." -71-/- [*#6,$ #-/61-73-7 A6,#-4 ,*# @-1 1$/#-/619 F-3": 6716+ #-/61-7 "7": (:GG( #-/61-7  G:)HG ,*# M-)aUS9

    F6,#-4 ; M-)aGS \ G:HGGG W #/1 IlrtL

    SONamol

    (

    )HG:G S) IS)

    S)

    (

    (S)

    SONamol

    SONag 

    KW #/1 ,*# M-)aUS  ; M-)aUSL

    _-3- >/-+1$+78-: >$/.-,--7 K)6/: ,-+- +*7.$71/-." -+4"/ 2".- 3"4"167;9 W$2"4

    6,6, -3-#-4 ."16-." 8-7; 3"2"?-/-+-7 3-#-, T*71*4 )$/#6+-73"26-1 3$7;-7 >$7-,2-4-7 -"/ +$ #-/61-7 8-7; #$2"4 >$+-19 _/*.$36/ "7" .$/"7; 3";67-+-7

    3-#-, #-2*/-1*/"6,: 3" ,-7- #-/61-7 8-7; 3".",>-7 +*7.$71/-."78- .-7;-1 1"7;;": A"+-

    3"26164+-7 3->-1 3"26-1 #-/61-7 8-7; #$2"4 $7?$/ 3$7;-7 +*7.$71/-." 8-7; .$.6-"9

    _/"7."> 61-,- 3-/" ?-/- "7" 3"#6+".+-7 3-#-, e-,2-/ )$/#6+-7 K2$/.-,-$78$#$.-"-7 .*-#$7;$7?$/-79 V-+- 3-/" "16 3">"#"4 .6-16 ?-/- 8-7;3"3-.-/+-7 >-3- >$786.67-7 >$/.-,--7 K)-3- +$-3--7 -]-#K"L,-6>67 >-3- -+4"/K!L9 F-3":

    V" I d" \ A6,#-4 @-1 1$/#-/61 K,*# -1-6 ,,*#L \ M  f  x V  f  

    '-7

    V" I V i =M  f I d!   K)9)GL

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    31/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 J(

    GAMBAR 2-4 _$,26-1-7 #-/61-7 3$7;-7 >$7;$7?$/-7f "#6.1/-." T*71*4 )$1 HG ,W 3";67-+-7 6716+ ,$7;-,2"# #-/61-7 (:GG V &MGJ: +$,63"-7 3",-.6++-7 +$

    3-#-, .$A6,#-4 -"/ 8-7; 2$/-3- 3-#-, #-26 1-+-/ )HG ,W9 a$1$#-4 "16 1-,2-4+-7 -"/ .-,>-"

    1-7 3- 1$/-9

    Contoh 2-11. Berapa volume 1,000 M KN03  harus diencerkan dengan air untuk

    membuat larutan 250,0 mL 0,200 M KN03? (lihat Gambar 2-4).

    F-]-2-79 _$/4-1"+-7 36- #-/61-7 "16 .$?-/- 8-7; 4-/6. -3- 3-#-, larutan akhir.

    1$/>".-49 _$/1-,-: 4"167;#-4 A6,#-4 @-1 1$/#-/61

    F6,#-4 ,*# &MGJ \ G:)HG W #/1 lrtL

    KNOmol

    (

    )GG:G J 

    \ G:GHGG ,*# &MGJ \ HG:G ,,*# &MGJ

    &-/$7- .$,6- @-1 1$/#-/61 3-#-, #-/61-7 $7?$/ -+4"/ 4-/6. 2$/-.-# 3-/" 8-7; >$/1-,- K8-7;#$2"4 >$+-1L ,-+-P C$/->- [*#6,$ (:GGG V &MGJ 4-/6. 3"-,2"# 6716+ ,$73->-1+-7 G:GHGG

    ,*# &MGJ k

    F6,#-4 W 0/1 \ G:GHGG ,*# &MGJ IJGGG:(

    (

    KNOmol

    lrtmL\ G:GHGG W #/19

    -1-6

     A6,#-4 ,W #/1 \ HG:G ,,*# &MGJ IJGGG:(

    (

    KNOmmol

    lrtmL

    \ HG:G ,W #/19

    9a1*"+"*,$1/" #-/61-79 C$2$/->- ;-;-.-7 8-7; 3">$/1",2-7;+-7 3-#-, 2-2 "7" 3->-1 3";-267;

    6716+ ,$7A-]-2 >$/1-78--7 >-3- T*71*4 )

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    32/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0J)

    Contoh 2-12. Berapa volume 0,1060MAgN03  (aq) harus bereaksi dengan 10,00 mL

    K 2Cr04 (aq) 0,0972 M untuk mengendapkan semua kromat sebagai Ag2CrOq?

    ) =;MGJK-pL g & )T/GSK-pL 673$7;-7 sendiririnya satuan mol juga 3->-1 3";67-+-7L9 Juga, sebuah faktor dari >$/.-,--7

    +","- 3->-1 3"78-1-+-7 3-#-, ,"#",*# ,-6>67 ,*#9

    E";- #-7;+-4 >$73$+-1-7 -3-#-4P (L9 E$716+-7 A6,#-4 ,*# & )T/GS  8-7; 2$/$-+."9 )L9

    e67-+-7 >$/.-,--7 8-7; 1$#-4 3".$",2-7;+-7 6716+ ,$7$716+-7 A6,#-4 ,*# =;MGJ 8-7;

    3"26164+-7 6716+ 2$/$-+." 3$7;-7 & )T/US  JL9 b"167;#-4 [*#6,$ G:(GDG V =;MUJ  8-7;,$7;-7367; A6,#-4 =;MUJ 8-7; 3"26164+-79

    F6,#-4 ,,*# & )T/US \ (G:GG ,# #-/61-7 I1-7(

    GR^)G:G S)

    larumL

    CrOK mmol 

    \ G:R^)G ,,*# & )T/US

    F6,#-4 ,*# =;MUJ  \ G:R^)G ,,*# & )T/US IS)

    J

    (

    )

    CrOK mmol

    AgNOmmol 

    \ (:RSS ,,*# =;MUJ 

    d*#6,$ =;MUJ K-pL \ (:RSS ,,*# =;MUJ IJ(GDG:G

    1-7(

    AgNOmmol

    larumL \ (Q:JS ,W =;MUJ 

    K-pL

    &$-3--7 8-7; #$2"4 6,6, 3-#-, #-2*/-1*/"6, 3"1$/-7;+-7 >-3- T*71*4 )$/1-,- 3"+$1-46": 8-7; #-"71"3-+ 3"+$1-46"9 '-1- >$/?*2--7 3->-1 3";67-+-7 6716+ ,$7$716+-7 +*7.$71/-." #-/61-7 8-7;

    1"3-+ 3"+$1-46"9

    Contoh 2-13. Elektrolit yang terdapat dalam aki penyimpan timbul dalam larutan

    H2SO4  (aq) (asam sulfat). Sebanyak 5 mL contoh asam dari aki membutuhkan 46,40

    mL larutan 0,875  M NaOH untuk menetralkannya. Berapa konsentrasi molar asam

    sulfat? (lihat Gambar 2-5).

    b)aGSK-pL g ) M-UbK-pL ` M-)aUSK-pL g ) b)GK?L K)9)(L

    F-]-2-79 _$/4-1"+-7 #-;" 1";- #-7;+-4 >$73$+-1-7P (L E$716+-7 A6,#-4 ,,*# M-Ub

    3-#-, SD:SG ,# G:Q^H V  M-Ub9 )L E$716+-7 A6,#-4 ,,*# b)aUS 8-7; 2$/$-+." 3$7;-7

     M-Ub "7"9 JL b"167; ,*#-/"1-. b)aUS K-pL9 

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    33/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 JJ

    GAMBAR 2-5 E"1/-." -.-,-3- /$-+." K)9()L 3",-.6++-7 3-#-, $/#$,,$8$/ 3-73"$7?$/+-7 3$7;-7 -"/9 C$2$/->- 1$1$. "73"+-1*/ -.-,-1 3"+$73-#"+-7

    3$7;-7 ?$/-19 C6/$1 "7" 3""." .-,>-" 1-73- G:GG ,W9

    K-L W-/61-7 3-/" 26/$1 3"1$1$.+-7: ,6#- ?$>-1 3-7 +$,63"-7 1$1$. 3$," 1$1$.9

    K2L _-3- .6-16 .--1 3" ,-7- /$-+." b)aUS  .63-4 .$,>6/7- K1"1"+ $+"[-#$7L "73"+-1*/ -.-,< 2-.- 2$/62-4 ]-/7-9 _$,2-?--7 26/$1 >-3- .--1 "7" KSD:SG ,WL ,$78-1-+-7 [*#6,$

    G:Q^H V M-Ub 8-7; 3"26164+-7 6716+ 1"1/-."9

    F6,#-4 ,,*# M-Ub \ SD:SG ,W ImL

    NaOHmmol

    (

    Q^H:G 

    \ SG:D ,,*# M-Ub

    F6,#-4 ,,*# b)aUS \ SG:D ,,*# M-Ub INaOHmol

    SOHmmol)

    ( S)  

    \ )G:J ,,*# b)aGS 

    &-/$7- )G:J ,,*# b)aGS 2$/-.-# 3-/" ?*71*4 H ,W: ,-+-

    &*7.$71/--" ,*#-/ \lrtmL

    SOHmmol

    H

    J:)G S)  \ S:GD M b)aUS

    _$/4"167;-7 8-7; 1$/3->-1 >-3- T*71*4 )/*.$36/ >$/?*2--7

    6716+ ,$73->-1+-7 3-1- >$/4"167;-7 < 8-"16 8-7; 3".$261 1$1/-." $/1" T*71*4 )-1 8-+"7 2-4]- #-/61-7 1-+ 2$/]-/7- M-Ub K-pL 8-7; 3"1-,2-4+-7 >$/#-4-7-3- H:GG ,W b)aGSK-pL A6;- 1"3-+ 2$/]-/7-9 Y$-+." "7" 3"+-1-+-7 .$,>6/7- 2"#- SD:SG ,# M-Ub 1$#-4 3"1-,2-4+-7 < 3-7

     26+-7 SD:JH -1-6 SD:SH -1-6 SD:HG 9 9 9 k b-# "7" 3->-1 3"+$1-46" 3$7;-7 -3-78-

    "73"+-1*/ 3-#-, #-/61-7 b)aGS  K-pL 8-7; -+-7 2$/62-4 ]-/7- >-3- 1"1"+ 1$/1$716 8-7;1$>-1 K3".$261 1"1"+ $+"[-#$7L >-3- ]-+16 .$,6- b)aUS  K-pL 1$#-4 2$/$-+."9 F-3": +67?"

     >-3- /$-+." 1"1/-." -3-#-4 >$7;$1-46-7 ,$7;$7-" +$/A- .$26-4 "73"+-1*/ 3-7 +$,-,>6-76716+ ,$,"#"4 "73"+-1*/ 8-7; ?*?*+9

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    34/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0JS

    2-5 Beberapa Bahan Tambahan

    C-78-+ +$-3--7 8-7; ,$78-7;+61 .1*"+"*,$1/" 3-/" /$-+."

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    35/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 JH

    &$-3--7 8-7; #$2"4 6,6, -3-#-4 .$>$/1" 8-7; 1$/3->-1 >-3- T*71*4 )$/.$7 4-."#78- kurang dari 100%. b-# "7" +-/$7- /$-+." 1"3-+ 2$/A-#-7 3$7;-7 .$,>6/7-:

    -3-78- /$-+."-1 ,$7;6/-7;" 2-."#: -1-6 @-1

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    36/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0JD

    Contoh 2-16. Dalam reaksi dari 1,00 md CH4 dengan C12 berlebih, diperoleh 83,5 g

    CCI4. Berapa (a) basil teoritis; (b) basil nyata; dan (c) persen basil dari reaksi ini?

    Tb: g S T() /*.$. "7" 3"1$/-7;+-7 .$2-;-" 2$/"+61 P

    W-7;+-4 (9 b"167;#-4 4-."# 1$*/"1". 8-7; 3">$/#6+-79

    (GGxteoritishasil

    nyatahasil \ >$/.$7 4-."#

    b-."# 1$*/"1". \hasilpersen

    xnyatahasil   (GG\ )H ; I (GGXQJ \ JG;

    #-7;+-4 )9 b"167;#-4 A6,#-4 TDb ()G 8-7; 3"26164+-7 6716+ ,$7;4-."#+-7 JG ; TDb(G 

    F6,#-4 ; TDb(G \ JG ; TDb#G I(GD

    (GD

    (:Q)

    (

    HCg

    HCmol I

    (GD

    ()D

    (

    (

    HCmol

    OHCmol I

    OHCmol

    OHCg

    ()D

    ()D

    (

    ):(GG 

    \ J^ ; TDb()U

    W-7;+-4 J9 b"167;#-4 A6,#-4 ."+#*4$+.-7*# 1"3-+ ,6/7" 8-7; 3">$36+-7

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    37/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 J^

    F6,#-4 ; ."+#*4[+.-7*# K1"3-+ ,6/7"L \ J^ ; TDb()UOHCg

    tidakmurninolsikloheksag

    ()DR(

    LK(GG 

    \ S( ; ."+#*4$+.-7*# K1"3-+ ,6/7"L

    Reaksi-reaksi Serentak dan Berurutan. C$2$/->- >$/4"167;-7 .1*"+"*,$1/" ,$,26164+-7

    36- -1-6 #$2"4 >$/.-,--7 /$-+.": .$1"-> >$/.-,--7 ,$,>678-" .$26-4 !-+1*/ +*7[$/."9'-#-, 2$2$/->- 4-# /$-+." 1$/A-3" >-3- .--1 8-7; .-,- K.$/$71-+L 3-7 -3- >6#- /$-+." 8-7;

    1$/A-3" 2$/16/61 #*;-, 3-#-, #*;-,?-,>6/-79

    b-."# P G:SR^ ; =#f G:)(J ; V;

    W-7;+-4 )P e67-+-7 ,-..-

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    38/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0JQ

    F-]-2-7 P

    W-7;+-4 (9 E$716+-7 A6,#-4 ,*# T()  8-7; 3"4-."#+-7 >$/ ,*# bT# 3-#-, /$-+." >$/1-,-9

    F6,#-4 ,*# T#) \ (:GG ,*# bT# IHClmol

    Clmol

    (D

    H )  \ G:J() ,*# T() 

    W-7;+-4 )9 E$716+-7 A6,#-4 ,*# T-KT(GJL)  8-7; 3"2$716+ 3-/" G:J() ,*# T()  3-#-,/$-+." +$36-9

    F6,#-4 ,*# T-KT(GJL) \ G:J() ,*# T#) I)

    )J

    D

    LK(

    Clmol

    ClOCamol\ G:GH)G ,*# T-KT(GJL) 

    W-7;+-4 J9 E$717+-7 A6,#-4 ,*# M-T(GJ  8-7; 3"2$716+ 3-/" G:GH)G ,*# T-KT0GJL) 

    3-#-, /$-+." +$1";-9

    F6,#-4 ,*# M-T(GJ \ G:GH)G ,*# T-KT#UJL) I)J

    J

    LK(

    )

    ClOCamol

    NaClOmol 

    \ G:(GS ,*# M-T(GJ

    Reaksi Reduksi-Oksigen9 a$2$#6, >$/4"167;-7 a1*"+"*,$1/" 2".- 3"#-+6+-7: 1$/#$2"43-46#6 3">$/#6+-7 >$78$",2-7;-7 >$/.-,--7 +","-78-9 &-3-7;+-#-: ,$78$",2-7;+-7+*$!"."$7 /$-+." ,$/6>-+-7 4-# 8-7; .-7;-1 .6+-/ 3"#-+6+-79 b-# "7" .$/"7; 1$/A-3" >-3-

    /$-+."

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    39/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 JR

     

    .".- +*$!"."$7 /$-+." 8-7; 2$#6, 3"#$7;+->" K8-"16 b)GL 3"1$716+-7 3$7;-7 ,$#-+6+-7

     >$,$/"+.--7 P

    0) gH C/ ) gDb)G $/1" >-3-

    )b) g U) $78$.6-"-7 A6,#-4 1"-> -1*, A6;- 4-/6. 3".$",2-7;+-7

    ,6-1-7 #".1/"+9 78- K"7;-1 T*71*4 S$78$",2-7;-7 3"#-+6+-/" 3$7;-7 ,$1*3$ 8-7; 2-/6 3"2"?-/-+-7: 8-"16,$1*3$ >$7;62-4-7 2"#-7;-7 *+."3-."9

    Contoh 2-20. Seimbangkan reaksi reduksi-oksidasi berikut:

    SO32-

     + Mn04- + H

    + ------> SO4 

    2-+ Mn

    2+ + H20

    F-]-2-7P

    W-7;+-4 (9 Tentukan atom-atom yang mengalami perubahan bilangan oksidasi (B. 0.) dan

    tentukan kenaikan atau penurunan B.O. per atom. KC"#- 1"3-+ -3- >$/62-4-7 C9U9: /$-+."1$/.$261 26+-7 ,$/6>-+-7 /$-+." /$36+."

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    40/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0SG

    W-7;+-4 J9 Tanpa melakukan pengubahan koefisien reaksi yang telah ditentukan, lengkapi

    koefisien reaksi lainnya dengan melakukan pemeriksaan. a$>$/1" 4-."# 3-/" W-7;+-4 ):

    1$/3->-1 )J -1*, G 3" .$2$#-4 +"/" 3-7 4-78- )( 3" .$2$#-4 +-7-79 &?$!"."$7 rJ t 6716+ b)0 -+-7 ,$78$",2-7;+-7 -1*,$78$",2-7;-7 ,6-1-7 #".1/"+9 V6-1-7 8-7; -3- 3" P

    +"/" P KH I $/1" >-3- T*71*4 )$78$",2-7;-7 >$/.-,--7 /$-+." /$36+."$,$/"+.--79 _/*.$36/ "7" 3"#6+".+-7 3-#-, T*71*4 )$/62-4-7 2"#-7;-7 *+."3-." KC9U9L 3-7

    1$716+-7 +$7-"+-7 -1-6 >$76/67-7 C9U9 >$/ -1*,9

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    41/42

    !"#$ &' ( ) *+$ &","- '-.-/ 0 S(

    W-7;+-4 )9 a$.6-"+-7 +*$!"."$7 -1*,

  • 8/18/2019 KD 1 2 Oke Stoikiometri

    42/42

    3-#-, C-2 #-"79 _-3- 2-2 "16 -+-7 3"2"?-/-+-7 A6;- >$/1",2-7;-7 #-"7: 8-"16 ,$7;$7-" ?-/-

    8-7; #$2"4 ,$73-.-/ ,$7;$7-" /$-+." /$36+."-" .--1 "7": +"1- 4-78-,$,2-1-." 6716+ 3->-1 ,$7$716+-7 @-1$7;*+."3-." 3-7 >$/$36+." 3-7 ,$#-+6+-7

     >$78$",2-7;-7 >$/.-,--7 /$36+."-1 ,$7A-]-2 >$/1-78--7 8-7; 1-,>-+78- .$3$/4-7-P rC$/->- ,*# b0K;L 8-7;3"2$716+ 3-#-, /$-+." G:(G ,*# 0) K;L 3$7;-7 b)K;L 2$/#$2"4kr

    b)K;L g 0)K;L

    +-/$7- ;-. 8-7; 3"4-."#+-7 #$>-. 3-/" ?-,>6/-7 /$-+."f +-/$7- "*7-7 8-7; 1"3-+ #-/61f -1-6 +-/$7- "*7$/1" 3-#-, >$,2$716+-7 b)G *#$4 /$-+." b

    g

     3-7 Ub

    <

    L9 F6;-: 2-78-+ /$-+." /$36+." 2-4]- /$-+." r2$/A-#-7

    .$,>6/7-9r '-7 "7" -3-#-4 /$-+."$/4"167;-778- 3"1$/-7;+-7 3-#-,

     2-2 "7"9