kb-4 geguritan 1. sastra jawa -...

31
[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN] | Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 1 URAIAN MATERI KB-4 GEGURITAN 1. SASTRA JAWA Sastra Jawa iku salah sijining asiling kabudayan Jawa. Tembung sastra dhewe kadhapuk saka wod ‘sas’ kang tegese mulang lan imbuhan ‘tra’ kang tegese piranti (Subalidinata, 1994: 1). Sakawit, sastra pancen digunakake kanggo mulang. Ing jaman penjajahan, pamrentah kolonial kepengin ngedegake lembaga pendhidhikan kang ancase ndhidhik wong kanggo mbantu pamrentah kolonial. Lembaga pendhidhikan kuwi arane Lembaga Bahasa Jawa (Instituut Voor de Javansche Taal) ing Surakarta (1832), Breda (1836). Lan Delf (1843) kang ngadeg watara abad 19. Dene kanggo bahan piwulangan kang awujud buku utawa naskah karya sastra, C.F. Winter (guru ing lembaga bahasa Jawa) kang direwangi dening R.Ng. Ranggawarsita nyepakake naskah-naskah karya sastra kanggo mulang (Suwondo, 2006: 1). Saka akehe panjalukan saka lembaga Bahasa Jawa mau banjur nuwuhake krenteg wong-wong pribumi nulis maneka warna sastra Jawa. Wiwit saka kadadeyan iku, sastra Jawa sangsaya ngrembaka. Ngrembakane sastra Jawa nuwuhake krenteg sakehing rakyat Jawa mula sastrawan Jawa uga sangsaya akeh. Ora beda karo sastrawan Indonesia, sastrawan Jawa uga banjur kaperang-perang miturut jaman laire karya, yaiku: a) Sadurunge Indonesia Merdika (Jaman dijajah Walanda) 1) Sastrawan Balai Pustaka Balai Pustaka yaiku lembaga kang dipandhegani dening pamrentah kolonial nalika taun 1908. Wiwitan ngadeg lembaga iki jenenge Komisi Bacaan Sekolah dan Bacaan Rakyat ( Commissie voor de Inlandsche School en Volkslectuur) kang banjur diowahi dadi Balai Pustaka nalika taun 1917 (Suwondo, 2006: 2). Ancase

Upload: docong

Post on 30-Mar-2019

493 views

Category:

Documents


9 download

TRANSCRIPT

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 1

URAIAN MATERI

KB-4 GEGURITAN

1. SASTRA JAWA

Sastra Jawa iku salah sijining asiling kabudayan Jawa. Tembung

sastra dhewe kadhapuk saka wod ‘sas’ kang tegese mulang lan imbuhan ‘tra’

kang tegese piranti (Subalidinata, 1994: 1). Sakawit, sastra pancen

digunakake kanggo mulang. Ing jaman penjajahan, pamrentah kolonial

kepengin ngedegake lembaga pendhidhikan kang ancase ndhidhik wong

kanggo mbantu pamrentah kolonial. Lembaga pendhidhikan kuwi arane

Lembaga Bahasa Jawa (Instituut Voor de Javansche Taal) ing Surakarta

(1832), Breda (1836). Lan Delf (1843) kang ngadeg watara abad 19. Dene

kanggo bahan piwulangan kang awujud buku utawa naskah karya sastra,

C.F. Winter (guru ing lembaga bahasa Jawa) kang direwangi dening R.Ng.

Ranggawarsita nyepakake naskah-naskah karya sastra kanggo mulang

(Suwondo, 2006: 1). Saka akehe panjalukan saka lembaga Bahasa Jawa mau

banjur nuwuhake krenteg wong-wong pribumi nulis maneka warna sastra

Jawa. Wiwit saka kadadeyan iku, sastra Jawa sangsaya ngrembaka.

Ngrembakane sastra Jawa nuwuhake krenteg sakehing rakyat Jawa

mula sastrawan Jawa uga sangsaya akeh. Ora beda karo sastrawan Indonesia,

sastrawan Jawa uga banjur kaperang-perang miturut jaman laire karya,

yaiku:

a) Sadurunge Indonesia Merdika (Jaman dijajah Walanda)

1) Sastrawan Balai Pustaka

Balai Pustaka yaiku lembaga kang dipandhegani dening

pamrentah kolonial nalika taun 1908. Wiwitan ngadeg lembaga iki

jenenge Komisi Bacaan Sekolah dan Bacaan Rakyat (Commissie

voor de Inlandsche School en Volkslectuur) kang banjur diowahi

dadi Balai Pustaka nalika taun 1917 (Suwondo, 2006: 2). Ancase

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 2

pamrentah kolonial ngedegake Balai Pustaka yaiku kanggo

nyuksesake Politik Etis. Sastrawan kang anggitane kawedharake ing

taun 1920 yaiku R.L. Djajengoetara, M. Prawirawinata, M.

Hardjasoewita, Soeradi Wirjaharsana, R. Sasraharsana, Kamsa

Wirjasaksana, Hardjasapoetra, R. Ng. Jasawidagda, Sastrasoewignja,

R.Ng.Wirawangsa, R.M. Soelardi, Mw. Asmawinangoen, Danoeja,

M. Prawiraatmadja, R.M. Kartadirdja, M. Ardjasoeparta. Dene

sastrawan kang anggitane kawedharake ing taun 1930 yaiku M.

Hardjawiraga, M. Prawirasoedarma, R. Sastraatmadja, M.

Kartamihardja, M. Soeratman Sastradirdja, M. Martasoeganda, M.

Djaka Lelana, Margana Djajaatmadja, Mt. Soepardi, L.K.

Djajasoekarta, Adi Soendjaja, R.S. Wiradarmadja, R. Sri.Koentjara.

Bisa dipirsani menawa akeh-akehe sastrawan Balai Pustaka

duwen gelar bangsawan kayadene M. (Mas), Raden Mas (R.M),

Raden Ngabehi (R.Ng.), Raden Lurah (R.L) (Suwondo, 2006: 3).

Mangkono iku amarga mung bangsawan kang wektu kuwi kang

duwen kalodhangan kanggo entuk pendhidhikan ing pawiyatan.

Sakliyane kuwi uga amarga wektu semono pamrentah kolonial mung

kekancan lan duwe gegayutan kang becik karo para priyayi. Karya-

karya kang diasilake dening sastrawan Balai Pustaka uga ora wani

ngrembug babagan politik nanging isine medharake bebasan-bebasan

kang alus lan nggambarake solah bawa lan patrap kang trep kang

dadi titikane para priyayi.

2) Sastrawan non-Balai Pustaka

Sakliyane Balai Pustaka ana uga lembaga kang ora

dipandhegani dening pamrentah kolonial nanging ngadeg dhewe

kanthi ancas ngasilake karya kang bebas dening kekuasane

pamrentah kolonial. Lembaga non-Balai Pustaka tuladhane

Paguyuban Pancasudara, Book Astra, Purnama, Badan Penerbit

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 3

Indonesia, Putra, Yayasan Bhakti, Expres, Tan Koen Swie, Darma

Kandha, Jawi Hiswara, Pusaka Surakarta, lan Panjebar Semangat.

Dene penganggite kng kawentar yaiku Asmara Asri, Ki Loemboeng,

Sri Soesinah, Pangripta, Pandji Poetra, Loe Mien Noe, Ki Soerjo,

Atnirah, Sri Melati, SriKoesnapsijah, Sri marhaeni, Endang

Wahjoeningsih, Mt. Soepardi, lan liya-liyane (Suwondo, 2006: 3).

Karya-karya kang diasilake dening sastrawan non-Balai

Pustaka luwih kendel. Akeh karya kang wani ngrembug babagan

politik kang kadangkala kanggo wujud protes karo aturane kompeni.

Sastrawan non-Balai Pustaka luwih bebas anggone medharake

pamanggihe.

b) Sakdurunge Indonesia Merdika (Jaman dijajah Jepang)

Ing jaman iki, Jepang tumindake lewih kejem. Sakehing paguyuban

karya sastra ditutup lan diganti paguyuban kang mbatheni tumrape

Jepang, kayadene kalawarti Panji Pustaka. Kahanan iki njalari Sastra

Jawa banjur ora ngrembaka, mandheg. Panganggit kang misuwur ing

jaman iki yaiku Soebagijo I.N, Poerwadhie Atmodihardjo,

Poerwadarminta, Ki Loemboeng, Ki Tjroeboek, Andaja, lan Hawe

(Suwondo, 2006: 3 – 4). Karya sastra ing jaman iki isine diatur dening

pamrentah Jepang lan dinggo piranti propaganda. Sastrawan Jawa ora

bebas mula kadangkala nganggo jeneng singlon menawa pengen

ngasilake karya sastra kang jumbuh karo panemune. Saka keadeyan iku,

sastra Jawa banjur geser saka tradisi sastra klasik marang sastra modern.

c) Sakwise Indonesia Merdika

Sakwise Indonesia mardika, sastra Jawa sangsaya ngrembaka,

tuladhane kang kawentar yaiku anane wacan panglipur wuyung lan crita

detektif. Lembaga penerbitan kang esih ngadeg yaiku Panjebar

Semangat, Jaya Baya, Expres, lan Poestaka Roman. Ing jaman iki sastra

uga sangsaya ngrembaka awit anane Sanggar Seniman ing Madiun kang

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 4

dipimpin dening Sahid Langlang lan sanggar Puspita Mekar ing

Tulungagung kang dipimpin dening Tamsir A.S. Penganggit ing jaman

iki kaperang dadi penganggit jaman Orde Lama lan Orde Baru. Nanging

ana uga penganggit kang ajeg ngasilake karya kayadene Any Asmara.

Dene penganggit kang kawentar yaiku Ny. Suhartien, Widi Widayat,

Any Asmara, Satim Kadaryono, Sri Hadidjojo, Poerwadi Atmodihardjo,

Sukandar S.G., Soeparta Brata, Sudharma K.D., Basuki Rachmat,

Dwiprasojo,Trim Sutedjo, Is Jon, Lesamnadewa Purbakusuma,

Maryunani Purbaya, Esmiet, lan liya-liyane. Akeh-akehe para sastrawan

kuwi nganggit novel lan cerbung. Dene cerkak lan geguritan durung pati

ngrembaka. Nanging penggurit-penggurit wis akeh kang ngasilake karya,

kayadene Soebagijo I.N., Meljono Soedarmo, St. Iesmaniasita,

Rachmadi K., lan Kuslan Budiman (Suwondo, 2006: 7).

2. Geguritan

1. Tegese Geguritan

Geguritan kalebu salah sijining Puisi Jawa. Pangerten babagan

tegese geguritan ing antarane diandharake dening Subalidinata (1994:

45) ing bukune kang irah-irahan Kasusastraan Jawa. Geguritan yaiku

iketaning basa kang memper syair. Miturut Subalidinata, geguritan asale

saka tembung gurita kang diowahi saka tembung asline yaiku gerita.

Tembung gerita dhewe minangka tembung andahan kang linggane yaiku

tembung gita, tegese tembang utawa syair.

Pangerten babagan tegese geguritan uga dijlentrehake dening para

winasis liyane. Mulyana (2014: 42) ngandharake menawa geguritan iku

asale saka tembung guritan kang oleh proses morfologis dwipurwa dadi

geguritan. Dene tembung guritan asale saka tembung gurit+an

(tulisan, pahatan, utawa senandung). Ing kamus Baoesastra Djawa

tembung gurit ngemu teges tulisan utawa tatahan; kidung utawa tembang

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 5

(Poerwadarminta, 1939: 157). Dene ing kamus Kawi-Jawa anggitane

Ranggawarsita, tembung gurit nduweni teges reka, tulis, turut, urut.

2. Jinise Geguritan

Adhedhasar dhapukaning ukara lan pangiketing tembung,

geguritan bisa kaperang dadi:

1) Syair rong gatra sapada yaiku geguritan kang saben padane kasusun

saka rong gatra utawa larik. Geguritan iki uga diarani Gita Dwigatra.

Tuladha:

Apa Wis Jamane

Dening: Sunardi KS

Apa wis wancine gurit-gurit sumlempit

Ing rak buku kebak lebu

Apa wis wancine tembang-tembang wis kumambang

Krembang-krembang kena playune jaman

Apa wis wancine kidung mrangguli suwung

Ing gumerahe jaman gudag-gudagan

Apa wis wancine aku lank owe ngijolake pakulinane

Jalaran wis dianggep lunges

(Panjebar Semangat, No 28 – 12 Juli 2014)

2) Syair telung gatra sapada yaiku geguritan kang saben sapadane

kasusun saka telung gatra utawa telung larik. Geguritan iki uga

diarani Gita Trigatra.

Tuladha:

Butuh

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 6

Dening: Umi Kulsum S.

Wutah angkuh

Saka ringkih

Lan ndedele butuh

Menungsa blumbang

Ora mung banyu

Senajan uwuh mlebu

Ora ana enteke

Impen-impen ora ana lungsene

Butuh ora ana bongkot-pucuke

(Panjebar Semangat No 32 – 9 Agustus 2014)

3) Syair patang gatra sapada yaiku geguritan kang saben padane

kasusun saka patang gatra utawa patang larik. Geguritan iki uga

diarani Gita Catur Gatra.

Tuladha:

Nyawiji

Dening: Soewardi Baroto

Martono

Sinerat ing sekar asmara dana

Ora harta, ora citra

Endahing jati asmara, cinipta

Winengku tri murti

Ati tansah nyawiji

Rasa, lan karsa, den bundeli

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 7

Dimen mulya sayekti

Iba ayem tentrem, sih wilasa gusti

(Panjebar Semangat, No 49-5 Desember 2015)

4) Syair limang gatra sapada yaiku geguritan kang saben padane

kasusun saka limang gatra utawa limang larik. Geguritan iki uga

diarani Gita Panca Gatra.

Tuladha:

Aku Ra Pa-Pa

Dhek wingi kapiadreng nyambangi

Jare arep ngentas aku saka kesrakating urip

Ngertia, jane aku ra pa-pa

Lemahku subur kena daktanduri

Asil luwih dak sukuri, kurange dak dhadhagi

Gegaran kautaman sanjamu ngajak kanca

Cancut gumregut tumandang

Ora ulap mring karyamu mangun wewayangan

Nglenggana aku ra pa-pa

Wewayangan mono bisa dadi gaman

Mantra aji playune kaya mimis

Mantrane ukara, ajine ulat manis

Yen sanyatane mung lamis, sejatine iku wengis

Dak kikis, aku ra pa-pa

Ora arep nangis

(Panjebar Semangat, No 45-7 November 2015)

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 8

5) Syair nem gatra sapada yaiku geguritan kang kang saben padane

kasusun saka nem gatra utawa nem larik. Geguritan iki uga diarani

Gita Sadgatra.

Tuladha:

Dinaku Lara

Dening: Deni Candra Irawan

Tansah linabur asih katresnan

Ngepasi bukak Geber

Manuk prenjak bungah mranah

Mrangguli praupan tanpa ciri

Dina-dina tansah kebak bungah

Mbangun balesomah tanpa saka

Jebul wis !!

Ambyar kesasar kawiyang

Mrangguli tatu-tatune jiwa

Banyu rob tansaya banter

Mbarengi mbengoke manah brana

Dinaku tansah lara

(Panjebar Semangat No 19 – 10 Mei 2014)

6) Syair pitung gatra sapada yaiku geguritan kang kang saben padane

kasusun saka pitu gatra utawa pitung larik. Geguritan iki uga diarani

Gita Sapta Gatra.

Tuladha:

Lali kang Nora Dinyana

Dening: Ki Glinggang Jati

Tembang macapat wiwit sekarat

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 9

Ilang saka jagad musna menyang pangkone sapa

Ati krasa sumuk sumuk akeh kang ora gathuk

Akeh wong jawa sing gumun

Krungu tembange dhewe

Rumangsane tembang saka negara manca

Apa lali kang ora dinyana

Luwih gumun maneh

Ketemu wong jawa ora ora bisa jagongan

Awit sing duwe omah susah nganti grayah-grayah

Metani rembug lan ukaraku

Rumangsane basa saka ngendi

Tandha-tandha wong Jawa ilang Jawane

Apa lali kang nora dinyana

(Panjebar Semangat: No 18 – 3 Mei 2014)

7) Syair wolung gatra sapada yaiku geguritan kang kang saben padane

kasusun saka wolung gatra utawa wolung larik. Geguritan iki uga

diarani Gita Hastha Gatra.

Tuladha:

Gurit Palakrami

Dening: Astiana Ajeng Rahadini

Manunggaling rasa

Rasa kang sejati

Sejatining rasa pindhaning rukmi

Ingkang estri tansah pangabekti

Ingkang kakung kebak rasa asih

Mugya Gusti ingkang sun pepuji

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 10

Sedya paring berkahing akrami

Saged nyawiji ngantos tumekaning pati

(Antologi Geguritan “Kelir Jroning Aksara”, 2016: 20)

8) Syair sangang gatra sapada yaiku geguritan kang kang saben padane

kasusun saka sangang gatra utawa sangang larik. Geguritan iki uga

diarani Gita Nawa Gatra.

Tuladha:

Kineker

Dening: J.F.X. Hoery

Srengenge gumlewang nyingkap cakrawala sore

Candhikayu ora melu lan

Angin sore bakal nyaruwe

Ayam alas ialng tengara kluruke

Kang nate dadi pandom awaling mangsa

Ngupaya punjering rerambatan rasa

Kembang mawar kang sumebar

Ngrengga impen ing wengi gumlewang

Sinambi ngrantu nyangking pangarep

(Panjebar Semangat No 5 – 30 Januari 2016)

Jinising geguritan liyane adhedhasar paugerane geguritan,

geguritan bisa kaperang dadi Geguritan Gagrag Lawas / Kuna lan

Geguritan Gagrag Anyar (Padmosoekotjo, 1960). Andharane

kawedharake ing ngisor iki.

1) Geguritan Gagrag Lawas

Geguritan gagrag lawas luwih sering kasebut kanthi tembung

guritan. Geguritan gagrag lawas nduweni paugeran kang gumathok,

kayata:

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 11

(a) Cacahing gatrane ora tartamtu, annging lumrahe paling sithik 4

gatra.

(b) Cacahing wanda saben sapadha padha gunggunge.

(c) Dong-dinging swara ing kabeh wekasane gatra kudu runtut, yaiku

nganggo purwakanthi guru swara.

(d) Sangarepe geguritan diwiwiti nganggo bebuka “Sun nggegurit”.

Tuladha geguritan gagrag lawas:

Sun nggegurit:

Kaanan djaman saiki

Sipat pemuda-pemudi

Srawungane saja ndadi

Raket wewekane sepi

Tan kadi duk djaman nguni

Srawung sarwa ngati-ati

Yen manut wasiteng kuna

Prija srawung lan wanita

Gampang ketaman panggoda

Nerak ing laku susila

Temah darbe djeneng ala

Wasanane tibeng papa

2) Geguritan Gagrag Anyar

Ing wiwitan jaman ngrembakane kasusastraan Jawa, para

penggurit banget anggone manut lan nggatekake paugeran geguritan.

Nanging saya suwe, para penggurit luwih seneng karo wujude

geguritan kang bebas, mula banjur sinebut Geguritan Gagrag Anyar.

Titikane geguritan gagrag anyar yaiku:

(a) Cacahing wanda saben sakgatra ora katemtokake

(b) Cacahe gatra utawa larik ora katemtokake

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 12

(c) Kadangkala esih nggatekake purwakanthi swara, purwakanthi

sastra, lan purwakanthi lumaksita nanging akeh uga kang ora

nganggo purwakanthi.

(d) Nganggo basa rinengga nanging Jawa modern

(e) Ora nganggo tembung “sun nggegurit”

Tuladha

Layangan

Dening: Soetrisno

Lungaku ninggal barang suci

Kang banget tak aji-aji

Paranku aja dadi pitakonan

Ngalor-ngidul, ngulon apa ngetan

Niyatku nggoleki layangan

Kang pedhot ing tengah dalan

Biyen warnane biru asli

Menawa suwek bakal tak ganti

Nganggo dluwang sing gandhane wangi

(Panjebar Semangat No 9-3 Maret 2012)

3. Unsur-unsur kang Mbangun Geguritan

1) Perangan Basa

Saka tuladha-tuladha geguritan ing ndhuwur mau, bisa

dipirsani yen tembung-tembung kang ndhapuk geguritan kuwi

nganggo basa rinenggaine. Kabeh sing kalebu karya sastra pancen

rinacik mawa basa rinengga. Iki jumbuh karo panemune Sutardjo

(2014: 19) kang ngandharake menawa ancase nganggo basa kang

endah ing sakjeroning tembang lan puisi Jawa yaiku supaya bisa

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 13

gawe seneng lan nikmat tumrap sapa wae kang maca lan

ngrungokake. Basa rinengga yaiku basa kang edi peni utawa basa

kang endah lan nresep ing ati. Subalidinata (1994: 4) ngandharake

menawa edi penining basa warna-warna, lan katon menawa

diucapake. Basa rinengga bisa amarga pilihaning tembung (diksi)

bisa uga amarga unine tembung. Racikaning basa kang peni karana

rinengga-rengga, lan warna-warna rerengganing basa. Bisa nresep

ing ati uga amarga apik anggone milih tembung lan pas anggone nata

tembung.

Basa rinengga dhewe asale saka tembung ‘rengga’ kang oleh

seselan –in-. Ing Baoesastra Djawa (1939: 528) tembung rengga

nduweni teges dipacak murih katon endah. Mula ancase nganggo

basa rinengga ing geguritan yaiku supaya nambah nilai rasa

kaendahan. Miturut Padmosoekotjo (1956) (Mulyana, 2014: 68) cara

ndhapuke basa rinengga bisa nggunakake piranti susastra Jawa

kayata basa Kawi, purwakanthi, lelewaning basa utawa basa kias lan

tembung-tembung kang awujud mligi (tembung garba, mawa seselan

–in-, lan liya-liyane) kang bakal kajlentrehake siji mbaka siji.

1) Basa Kawi

Basa Kawi yaiku basa kang dinggo dening para

pujangga, kuna utawa anyar, amarga Kawi tegese penyair

(Zoetmulder, 1974: 511 dalam Abdullah, 2007: 13). Panemu iki

uga jumbuh karo tegese ‘kawi’ ing Kamus Bahasa Jawa Kuna-

Indonesia kang asale saka basa Sansekerta kawi utawa kavi sing

tegese “pujangga utawa penyair” lan tembung kawya utawa

kavya kang tegese sajak, syair, puisi (Mardiwarsito, 1981: 274 –

275 dalam Abdullah, 2007: 13). Mula kuwi, para penggurit akeh

kang nganggompilihaning tembung kang nganggo basa Kawi

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 14

supaya unine ukara dadi lewih endah lan resep. Tuladha basa

kawi bisa dipirsani ing tabel ing ngisor iki.

Tabel.1 Tuladha Basa Rinengga kang Awujud Basa Kawi

No. Basa Jawa Ngoko Basa Kawi

1. banyu tirta

2. Mata netra

3. Ora tan/datan

4. wong janma

5. padha samya

6. nuju nudya

7. susah dhuhkita

8. apik yogya

9. selasa anggara

10. gunung giri

2) Purwakanthi

Sakliyane nganggo basa Kawi, cara liyane amrih

geguritan luwih apik yaiku kanthi nggatekake purwakanthi.

Purwakanthi ing basa Indonesia diarani sajak utawa rima.

Jinising purwakanthi, yaiku purwakanthi guru swara,

purwakanthi guru sastra, lan purwakanthi lumaksita utawa

purwakanthi basa. Jinising purwakanthi mau bakal kajlentrehake

kanthi luwih gamblang ing andharan ngisor iki.

(1) Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi kang disebabake

anane swara vokal kang padha, bisa urut utawa selang-seling.

Purwakanthi dumunung ing pungkasaning tembung saben

saklarik utawa ing pungkasaning gatra. Purwakanthi swara

uga diarani asonansi. Geguritan kang nganggo purwakanthi

guru swara bisa dipirsani ing tuladha ngisor iki.

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 15

Tuladha:

Yitna yuwana kena lena tuladha purwakanthi swara kang

runtut

Kembang mlathi warna peni ganda wangi tuladha

purwakanthi selang seling

(2) Purwakanthi Guru Sastra yaiku purwakanthi kang disebabake

anane swara konsonan kang padha. Beda karo purwakanthi

swara, purwakanthi konsonan ora kudu tiba ing pungkasaning

gatra, nanging swara kang padha bisa ing wiwitan utawa

tengahing gatra. Purwakanthi sastra uga sinebut aliterasi.

Geguritan kang nganggo purwakanthi guru sastra bisa

dipirsani ing tuladha ngisor iki.

Tuladha:

Serat Srikandhi Maguru Manah

Pinggir sendhangana gadhung,

Rumambat ing klapa gadhing,

Pinencokan manuk podhang,

Sajodho tan ana tandhing,

Jroning gedhong ana endhang,

Milihi wohing kurandhing

(Sutardjo, 2014: 55)

Purwakanthi sastra ing tuladha geguritan dhuwur iku ora

mung ana ing sakgatra nanging uga ing pungkasaning gatra.

(3) Purwakanthi lumaksita uga sinebut purwakanthi basa yaiku

purwakanthi kang disebabake anane tembung ing

pungkasaning gatra utawa ukara kang dibaleni ing wiwitaning

gatra utawa ukara sakbanjure.

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 16

Tuladha:

Pepujaning Ati

Dening: Agustini

Yen godhong, godhonge salam

Pikiranku tansah ngenam

Yen godhong, godhonge waru

Tekamu tansah dakantu

Yen godhong, godhonge gedhang

Ati iki sangsaya kebranang

Yen godhong, godhonge senthe

E, rasaku kok dadi kaya ngene

Yen godhong, godhonge rambutan

Ngapa rasane poyang-payingan

Yen godhong, godhonge tales

Muga-muga tresnaku tansah dibales

(Panjebar Semangat No 1- 7 Januari 2012)

Sakliyane purwakanthi, ana uga kang sinebut rima akhir sing

bisa gawe unine geguritan dadi lewih resep. Rima akhir iki bisa

dadi bukti menawa geguritan gagrag anyar oleh pangaribawan

saka geguritan gagrag lawas. Rima akhir iki padha kaya

purwakanthi, nanging dununge ana ing pungkasaning gatra.

Tuladha geguritan kang ngemu rima akhir yaiku geguritan

anggitane Subagiyo I.N kang kaanggep cikal bakale geguritan

Jawa modern. Geguritan mau bisa dipirsani ing ngisor iki.

Cahya Padma Manguwung

Dening: Subagiyo I.N

Cahya padma manguwung ing jumantana

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 17

Tandha rina arsa ginanti Hyang Ratri

Sajak owel Surya ninggal Arcapada

Kasengsem mawas kaendahing Bumi

Tan beda lan angganing kalana mudha

Kang arsa pepisahan lan kekasihe

Rumangsa kewran arsa maluyeng kata

Kepencut nyawang memaniking netrane

Mula nora gampang ninggal kasenengan

Kang baud maweh kemaremaning driya

Karasa abot sumedhot ing gagasan

Nggrantes nandhes terus ing nala

Mula begja wong kang baud amikani

Marang owah gingsire kaanan donya

Sadurunge wus padha den mangerteni

Yen tan ana barang kang langgeng lan ana

(Kajupuk saking Saputra, 2017: 49)

Ing tuladha geguritan ndhuwur mau ngemu rima akhir ing

pungkasaning gatra yaiku a-b-a-b utawa selang-seling.

3) Lelewaning Basa (Majas)

Lelewaning basa yaiku basa kang asring kanggo ing

geguritan. Ancase penggurit nganggo lelewaning basa yaiku

supaya geguritan kang ditulis luwih endah utawa duwe efek

estetis. Lelewaning basa iki biasane nganggo bebasan utawa

tetandhingan kang kudu digoleki tegese. Miturut Nurgiyantoro

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 18

(2014: 62-63), lelewaning basa kaperang dadi 4. Luwih cethane

bisa dipirsani ing gambar ngisor iki.

Gambar 2. Bagan Jinising Lelewaning Basa

Majas

Perbandingan

Simile

Metafora

Personifikasi

Alegori

Pertautan

Metonimi

Sinekdoki

Repetisi

Repetisi

Paralelisme

Pengontrasan

Hiperbola

Litotes

Paradoks

Ironi

Sarkasme

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 19

Jinise lelewaning basa bakal kaandharake kanthi ringkes ing

ngsior iki:

(1) Simile yaiku lelewaning basa kang nganggo tembung-

tembung kayadene duk, lir, kadya, kaya, kadi. Fungsine

kanggo ngumpamakake. Tuladhane:

Mlayune banter banget kadya thathit ing angkasa.

(2) Metafora yaiku lelewaning basa kang ora nganggo tembung

umpama, nganggone basa kias. Tuladha:

Kembang desa saka Wonogiri nembe dirabi wong bule.

Kembang desa yaiku wong kang ayu banget.

(3) Personifikasi yaiku lelewaning basa kang ngumpamakake

bendha mati bisa nglakokake pagaweyan kayadene barang

urip.

Tuladha: Angin wengi mbisiki aku yen kowe wuyung!

(4) Alegori yaiku lelewaning basa kang tegese sinandhi lan

nganggo lambang.

Tuladha: Sliramu sekar mlathi, aku kumbang nyidhamsari

(5) Metonimi yaiku lelewaning basa kang nganggo jeneng

sesinglon kanggo nudhuhake barang tartamtu.

Tuladha: Simbah kang njaga alas kene kawentar wengis lan

galak.

(6) Sinekdoki yaiku lelewaning basa kang nyebutake perangan

nanging tegese kabehan, utawa suwalike.

Tuladha: Krungu jumangkahe sikilmu nyedhak njalari aku

ayem.

(7) Repetisi yaiku lelewaning basa kang dinggo mawa mbaleni

tembung, frasa utawa klausa.

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 20

Tuladha: Aku bakal maju, maju, lan maju terus nganti kowe

gelem nampa tresnaku.

(8) Paralelisme yaiku lelewaning basa kang nganggone kanthi

cara mbolan-mbaleni tembung, frasa, klausa utawa ukara.

Tuladha: Kowe kuwi tresnaku, kowe kuwi impenku, kowe

kuwi uripku.

(9) Hiperbola yaiku lelewaning basa kang ngluwih-luwihake

samubarang kang ancase kanggo mbangetake.

Tuladha: Rega beras sundhul langit

(10) Litotes yaiku lelewaning basa kang isine nyilikake

kasunyatan kareben ora pamer.

Tuladha: nywun pangapunten gubug kula awon.

(11) Paradoks yaiku lelewaning basa kang yyandhingake rong

perkara kang tegese kuwalikane.

Tuladha: Ing papan kang rame iki, atiku sepi banget.

(12) Ironi yaiku lelewaning basa kang wujude pasemon.

Tuladha: Wah elok tenan biji repotmu kobong kabeh!

(13) Sarkasme yaiku lelewaning basa kang wujude sindiran kasar.

Tuladha: Swaramu mbudhegake kupingku!

4) Tembung-tembung kang awujud mligi

(1) Tembung Garba

Tembung garba yaiku rong tembung kang digabung dadi siji.

Ana ing tembung garba iki, sok kedadeyan owah-owahing

swara amarga digabung karo tembung liyane. Tuladha:

waspada + ing = waspadeng

kadya + iku = kadyeku

saniskara + ing = saniskareng

priya + agung = priyagung

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 21

nara + indra = narendra

(2) Tembung mawa seselan –in-

Seselan -in- tegese pada karo ater-ater di-. Nanging

yen kanggo ing geguritan, tembung mawa seselan –in- luwih

apik keprungu tinimbang tembung kang nganggo ater-ater di-.

Tuladhane:

diserat = sinerat

disawang = sinawang

ditemu = tinemu

dikudang = kinudang

disebut = sinebut

Sakliyane lanyah anggone nggunakake basa rinengga,

para pujangga uga kudu ngerteni babagan mardibasa.

Mardibasa yaiku pujangga kudu ahli anggone ngothak-athik

tembung. Ing jaman modern, tembung ‘Mardibasa’ meh

padha tegese karo lisencia poetica utawa lisencia gramatica

(bebas anggone nganggo basa, tembung, teges, lan amanat)

(Saputra, 2017: 38-39).

Tuladhane mardibasa utawa licentia poetica kang

diduduhake dening Ranggawarsita, sang pujangga pamekas,

bisa dipirsani ing tuladha ngisor iki.

//Songsong gora candraning artati/

Lwir winidyan saroseng parasdya/

Ringa-ringa pangripten/

Tan darbe labdeng kawruh/

Angruruhi wenganing budi/

Kang mirong ruhareng tyas/

Jaga angkaranung/

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 22

Minta luwaring duhkita/

Away kongsi kewran lukiteng kinteki/

Kang kata ginupita//

(Ranggawarsita, Serat Cemporet, pupuh I, pada 1)

Tuladha licentia poetica bisa kawruhan ing tembung

winidyan. Tembung winidyan yen diudhal adhedhasar

wuwuhane dadine kaya mangkene:

Tembung winidyan iki ora dingo ing basa padinan.

Yen ana wong kang arep ngendika kang tegese “diwenehi

seserepan/ilmu” luwih sering nganggo tembung “diwulang”.

2) Citraan

Fungsi citraan yaiku kanggo nuwuhake gegambaran utawa

khayalan kang tuwuh merga pandhapuking ukara kang endah. Sutejo

(2010, 20-24) merang citraan dadi 5 yaiku citra penglihatan (citra

panyawang), citra pendengaran (citra pangrungu), citra penciuman

(citra pangaras), citra perabaan (citra pandemok) lan citra gerak (citra

owah).

(a) Citra panyawang nganggo tetembungan kang nggayutake apa

kang bisa dilakoni lan dirasakake dening mata.

Tuladhane:

Esemmu ngujiwat gawe atiku kemeser.

widya seselan -in- panambang

-an

Winidyan "diwenehi seserepan"

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 23

(b) Citra pangrungu nganggo tetembungan kang nggayutake apa

kang bisa dilakoni lan dirasakake dening kuping.

Tuladhane:

Banter banget anggone bengok, brisik!

(c) Citra pangaras nganggo tetembungan kang nggayutake apa kang

bisa dilakoni lan dirasakake dening irung.

Tuladhane:

Ganda wangi parfumu aku isih apal.

(d) Citra pandemok nganggo tetembungan kang nggayutake apa

kang bisa dilakoni lan dirasakake dening kulit.

Tuladhane:

Tanganmu nggandheng tanganku. Anget. Ayem.

(e) Citra owah nganggo tetembungan kang sejatine ora owah

nanging dicritakake bisa owah.

Tuladhane:

Wit-wit katon padha mlayu ngadohi aku. Slamur.

3) Perangan Wujude Geguritan

Perangan wujude geguritan uga sinebut tipografi. Tipografi

yaiku wujude larik geguritan kang ndhapuk wujud tartamtu.

Umpamane mbentuk zig-zag, bunderan, ndhapuk wangun layangan,

lan liya-liyane. Tuladha tipografi zigzag bisa dipirsani ing tuladha

ngisor iki.

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 24

Gambar 3.

Tipografi awujud zig-zag

Gambar kajupuk saka http://1.bp.blogspot.com/-

i3WusZoI2h0/VeEsYMhcFOI/AAAAAAAABjM/febwH8KsaI8/s1

600/TRAGEDI-WINKA-SIHKA--e1336107562465.jpg

3. MACA LAN NULIS GEGURITAN

a) Maca Geguritan

Maca geguritan kuwi ancase kanggo medharake ruh lan amanat

sing kamot ing sakjeroning geguritan. Mula, maca geguritan ora kaya

maca warta utawa cerita. Ana bab-bab kang kudu digatekake supaya ruh

lan amanate geguritan bisa tinampa kanthi becik. Bab-bab mau, yaiku:

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 25

Gambar 4. Maca Geguritan

(Gambar kajupuk saka

https://www.google.com/search?q=geguritan&source=lnms&tbm=isch&

sa=X&ved=0ahUKEwiAsaK10bHaAhUjTo8KHRuGAwoQ_AUIDCgD

&biw=1024&bih=504#imgrc=d0i53PS0CxswOM:)

1) Wicara

Wicara iku gegayutan karo babagan cethaning swara utawa

pocapan nalika maca geguritan. Swara kang cetha bisa dibedakake

antarane unine swara /d/, /dh/, /t/, /th/, tembung siji lan liyane ora

nggandheng lan ora bindheng. Swara kang cetha bakal penak

dirungokake.

2) Wirama

Wirama yaiku andhap asore swara kang kajumbuhake karo

isining geguritan. Umpamane maca geguritan kang ngemu duhkita,

wirama swara sing digunakake alon lan ora banter.

3) Wiraga

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 26

Wiraga yaiku patrap utawa solah bawa lan ora kakehen

ngobahake awak. Umpamane yen maca geguritan kanthi tema

Sumpah Pemuda, wiraga kang katunjukake yaiku ngepelake tangan

kang nduwe teges “semangat”.

Gambar 5. Owahing tangan kang nudhuhake wiraga

(Gambar kajupuk saka

https://www.google.co.id/search?q=deklamasi+dengan+semangat+na

sionalisme&dcr=0&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEw

ipwPX-

9rHaAhWHwI8KHUr0DlYQ_AUICygC&biw=1024&bih=504#imgr

c=M4_r2oh_YZQwvM)

Kalebu ing wiraga yaiku busana sing dinggo kajumbuahke

karo ancas utawa suasane lan panyawange mripat. Umpamane nalika

maca geguritan kanthi tema Sumpah Pemuda mau mula nganggo

aksesoris iket werna abang lan putih, maca geguritan kang isine

duhkita wiragane nganti nangis.

4) Wirasa

Wirasa (penjiwaan) teges isine geguritan dirasakake ing

sanubari. Yen maca geguritan kang isine nelangsa praupane susah

(ngguya-ngguyu).

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 27

Maca geguritan padha tegese karo deklamasi. Tuladhane deklamasi

utawa maca geguritan bisa dipirsani ing video ngisor iki.

https://youtu.be/fuEEn43AmG4

b) Nulis Geguritan

Seliyane maca geguritan, nulis geguritan uga perlu nggatekake

babagan tartamtu kayadene: a) nemokake tema geguritan b) Mantha-

mantha tema dadi topik kang luwih mligi, c) milih diksi utawa tembung

kang trep karo topik d) ngronce ukara nggunakake basa rinengga, e)

aweh ruh lan teges sajeroning geguritan. Bab-bab mau bakal

kajlentrehake kanthi luwih cetha ing andharan ing ngisor iki.

1) Nemokake Tema Geguritan

Tema miturute Yule lan Brown (1983) (lumantar

Mulyana, 2005: 37) tegese kang ndhasari wicara. Tema luwih jembar

momotane tinimbang topik. Gambar ing ngisor iki nuduhake yen

tema iku minangka baboning pacelathon.

Gambar 7. Urut-urutaning Tema, Topik, dan Irah-irahan

2) Mantha-mantha Tema dadi Topik kang Luwih Mligi

Topik iku perangan kang lewih mligi saka tema. Topik asale

saka basa Yunani topoi sing tegese “tempat” utawa panggonan. Ing

guneman, topik dadi intine pirembagan.

Tema

Topik

Irah-

irahan

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 28

3) Nemtokake Irah-irahane Geguritan

Topik banjur digawe luwih mligi maneh dadi irah-irahan

(judul) geguritan. Gegayutane antarane tema, topik, lan irah-irahan

bisa dipirsani ing bagan ngisor iki. Yen digawe tuladha, gegayutan

antarane tema, topik, lan irah-irahan geguritan bisa dipirsani ing

bagan ngisor iki.

Gambar 7: Tuladha Gegayutane tema, topik, lan irah-irahan geguritan

4) Milih diksi utawa tembung kang trep karo topik

Diksi yaiku pilihaning tembung kang trep. Iki jumbuh karo

pamanggihe Keraf (1980: 34) sing ngandharake menawa diksi yaiku

pilihaning tembung kang apik, bisa awujud basa lisan utawa basa

tulis. Diksi ing geguritan nggunakake tembung kang menthes lan

endah. Diksi uga kajumbuhaken karo topik lan tema.

5) Ngronce Ukara Nggunakake Basa Rinengga

Uwis kaandharake ing ndhuwur menawa basa rinengga bisa

kadhapuk kanthi maneka cara, ing antarane nganggo basa kawi,

tembung garba, tembung mawa wujud kang mligi, utawa nggatekake

Tema:

Teknologi

Topik:

Paedahe Teknologi

Tuladha irah-irahan geguritan:

Kabeh sarwa Cepet

Tuladha irah-irahan:

Wuyungku tan Ana Alangan

Topik:

Tunane Teknologi

Tuladha irah-irahan:

Lali

Tuladha irah-irahan

Sepi

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 29

purwakanthi. Basa rinengga uga bisa kadhapuk kanthi nggunakake

lelewaning basa.

6) Aweh Ruh marang isining Geguritan

Ruh lan pesen ing sajroning geguritan kuwi minangka

perangan kang wigati (Mulyana, 2014: 49). Ruh njalari geguritan

kuwi bisa nduweni rasa kang jero. Dadi geguritane bisa ngemu teges.

Dene pesen utawa amanat ing sajroning geguritan minangka wos

kang jumbuh karo ancase penggurit nganggit geguritan. Penggurit

lan wong kang maca geguritan bisa sinambung amarga anane pesen

iki. Wong kang maca geguritan uga dadi bisa ngerti apa karepe

penggurit.

Ngrembug babagan pesen, ing jaman saiki akeh kang

nggunakake geguritan kanggo nepangake nilai-nilai pendidikan

karakter. Sakjane iki ora beda karo gunane sastra ing wiwitan wektu

laire. Nilai-nilai pendidikan karakter yaiku sakehing nilai karakter

kang asale saka ideologi bangsa, agama, lan budaya Indonesia kang

bisa digunakake kanggo pedoman nglakoni urip. Miturut

Kemendiknas (Wibowo, 2012: 43-44) sing kalebu nilai-nilai

pendidikan karakter yaiku 1) Religius, 2) Jujur, 3) Toleransi, 4)

Disiplin, 5) Kerja keras, 6) Kreatif, 7) Mandiri, 8) Demokratis, 9)

rasa ingin tahu, 10) Semangat Kebangsaan, 11) Cinta Tanah Air, 12)

Mengahrgai Prestasi, 13) Bersahabat/Komunikatif, 14) Cinta damai,

15) Gemar Membaca, 16) Peduli Lingkungan, 17) Peduli Sosial, 18)

tanggung Jawab.

E. Rangkuman

1. Sastra Jawa kadhapuk saka tembung sas lan tra kang tegese piranti kanggo

mulang.

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 30

2. Sastrawan Jawa bisa kaperang adhedhasar jaman laire karya, yaiku karya

kang lair sakdurunge Indonesia merdika lan sakwise Indonesia merdika.

Jaman sakdurunge Indonesia merdika esih kaperang maneh dadi jaman

dijajah Landa lan jaman dijajah Jepang. Nalika jaman dijajah Landa

kaperang maneh dadi Balai Pustaka lan non-Balai Pustaka.

3. Jinising sastra Jawa kaperang dadi loro yaiku Prosa Jawa lan Puisi Jawa.

4. Jinising sastra Jawa uga bisa kaperang adhedhasar periodisasi wektune,

yaiku Sastra Jawa Kuna, Sastra Jawa Tengahan, Sastra Jawa Baru, lan Sastra

Jawa Tengahan.

5. Para winasis wis medharake pangertene geguritan dhewe-dhewe.

6. Adhedhasar dhapukaning ukara lan pangiketing tembung, geguritan

kaperang dadi geguritan DwiGatra, Tri gatra, Catur Gatra, Panca Gatra, Sad

Gatra, Sapta Gatra, Hastha Gatra, lan Nawa gatra.

7. Adhedhasar paugerane, geguritan kaperang dadi geguritan gagrag Lawas

utawa geguritan tradhisional lan Geguritan Gaggrag Anyar.

8. Unsur-unsur kang ndhapuk geguritan yaiku perangan basa, sastra, retorika,

lan tipografi.

9. Ing basa Indonesia, maca geguritan uga diarani deklamasi.

10. Maca geguritan kudu nggatekake babagan wicara, wiraga, wirama, lan

wirasa.

11. Maca geguritan kanthi patrap kang trep nuwuhake kanikmatan lan resep ing

ati.

12. Nulis geguritan kudu nggatekake tema, topik, irah-irahan, basa rinengga, ruh

lan pesen ing sajroning geguritan.

[MODUL 3 AKSARA JAWA DAN GEGURITAN|KB-4 GEGURITAN]

| Astiana Ajeng Rahadini, S.Pd., M.Pd. 31

DAFTAR PUSTAKA

Mulyana. 2014. Bahasa Jawa Kreatif Panduan Lengkap Menulis dalam Bahasa

Jawa. Yogyakarta: Tiara Wacana.

Nurgiyantoro, B. 2014. Stilistika. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

Saputra, Karsono.H. 2017. Puisi Jawa, Struktur dan Estetika (edisi Revisi). Jakarta:

bukupop.

Subalidinata, R.S. 1994. Kawruh Kasusastraan Jawa. Yogyakarta: Yayasan Pustaka

Nusatama.

Suharianto, S. 2009. Pengantar Apresiasi Puisi. Semarang: Bandungan Institute.

Sutardjo, S.S., M.Hum. 2014. Tembang Jawa (Macapat). Surakarta: bukutujju.

Sutejo. 2010. Stilistika Teori, Aplikasi, dan Alternatif Pembelajarannya. Yogyakarta:

Pustaka Faedah.

Suwondo, Tirto, dkk. 2006. Antologi Biografi Pengarang Sastra Jawa Modern.

Yogyakarta: Adi Wacana.

Padmosoekotjo, S. 1960. Ngengrengan Kasustraan Djawa. Yogyakarta: Hien Hoo

Sing.

Poerwadarminta, W.J.S, dkk. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia: J.B. Wolters

Uitgevers

Teater Kelir Surakarta. 2016. Antologi Geguritan “Kelir Jroning Aksara”. Surakarta:

CV Kekata Group.

Wibowo, Agus. 2012. Pendidikan Karakter Strategi Membangun Karakter Bangsa

Berperadaban. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.