gambaran kepatuhan pembatasan asupan cairan dan …eprints.ums.ac.id/81777/20/halaman judul...

17
i GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH BOYOLALI SKRIPSI Diajukan Sebagai Salah Satu Syarat untuk Meraih Gelar Sarjana Keperawatan Disusun Oleh: Villy Liza Avyani J210.160.030 S1 KEPERAWATAN FAKULTAS ILMU KESEHATAN UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH SURAKARTA

Upload: others

Post on 27-Oct-2020

14 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

i

GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN

CAIRAN DAN DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN

HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH BOYOLALI

SKRIPSI

Diajukan Sebagai Salah Satu Syarat untuk Meraih Gelar Sarjana

Keperawatan

Disusun Oleh:

Villy Liza Avyani

J210.160.030

S1 KEPERAWATAN

FAKULTAS ILMU KESEHATAN

UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH SURAKARTA

Page 2: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

ii

Page 3: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

iii

Page 4: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

iv

Page 5: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

v

Page 6: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

vi

Page 7: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

vii

KATA PENGANTAR

Puji syukur saya panjatkan kepada Tuhan Yang Maha Esa, karena atas

berkat dan rahmat-Nya, saya dapat menyelesaikan Skripsi dengan judul

“GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN

DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU

AISYIYAH BOYOLALI”. Saya menyadari bahwa, tanpa bantuan dan

bimbingan dari berbagai pihak, dari masa perkuliahan sampai penyususnan

proposal ini, sangatlah sulit bagi saya untuk menyelesaikan proposal ini. Oleh

karena itu saya mengucapkan terima ksasih kepada:

1. Prof. Dr. Sofyan Anif, M.Si., selaku Rektor Universitas Muhammadiyah

Surakarta.

2. Dr. Mutalazimah, S.K.M., M.Kes., selaku Dekan Fakultas Ilmu Kesehatan

yang telah memfasilitasi terlaksananya proposal ini.

3. Arum Pratiwi, S.Kp., M.Kes., Ph,D.,selaku Ketua Program Studi

Keperawatan yang telah memberi dukungan administratif penyusunan

proposal ini.

4. Arina Maliya, S.Kep., Ns., M.Si.Medselaku dosen pembimbing yang telah

menyediakan waktu, tenaga, dan pikiran untuk mengarahkkan saya dalam

penyusunan proposal ini.

5. Seluruh Dosen dan Staff Program Studi Keperawatan Fakultas Ilmu

Kesehatan, Universitas Muhammadiyah Surakarta.

6. Kepala dan Staff Rumah Sakit PKU Aisyiyah Boyolali yang telah banyak

membantu dalam usaha memperoleh data yang saya perlukan.

7. Orang tua dan keluarga saya yang telah memberikan bantuan dukungan

material dan moral. Dan

8. Sahabat yang telah banyak membantu saya dalam meyelesaikan proposal ini.

Page 8: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

viii

Akhir kata, saya berharap Tuhan Yang Maha Esa berkenan membalas segala

kebaikan semua pihak yang telah membantu. Semoga proposal ini membawa

manfaat bagi pengembangan ilmu khususnya bidang keperawatan.

Surakarta, Februari 2020

Penulis

Page 9: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

ix

MOTTO

“Barang Siapa Bersungguh-sungguh, Sesungguhnya Kesungguhan Tersebut untuk

Kebaikan Dirinya Sendiri”

(Qs. Al-Ankabut: 6)

“Allah Tidak Membebani Seseorang Melainkan Sesuai Kesanggupannya”

(Qs. Al-Baqarah ayat 286)

“Dan Allah Adalah Sebaik-baik Pemeberi Rezeki”

(Qs. Al-Jumuah: 11)

“Wahai Orang-orang yang Beriman Bersabarlah Engkau dan Kuatkanlah

Kesabaranmu”

(Qs. Al-Imran: 200)

“Pernah Coba, Pernah Gagal, Tidak Menyerah, Coba Lagi, Gagal Lagi, Belajar

Lagi”

(Merry Riana)

Page 10: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

x

PERSEMBAHAN

Alhamdulillah, Puji Syukur saya panjatkan atas nikmat yang Allah berikan

sehingga saya dapat menyelesaikan skripsi saya yang berjudul “GAMBARAN

KEPATUHAN ASUPAN CAIRAN DAN DIET RENDAH KALIUM PADA

PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISIYIYAH BOYOLALI”. Skripsi ini

saya persembahkan untuk :

1. Kedua Orang Tua saya yang telah mensuport saya baik secara moral

maupun material. Terimakasih telah merawat, membesakan dan

membimbingku dengan penuh kesabaran, Tidak pernah berhenti

berdoa untuk kebaikanku dan selalu tidak pernah berhenti berdoa

untuk kebaikanku dan selalu menyebut namaku dalam doa. Love you!.

2. Keluarga besar Mulyo Strisno dan Harso Warto yang tak lelah

membreriku semangat dan dukungan.

3. Yayan Apriliyanto Suwardi my love in my life, no words can discribe

how pround i am to have you in my life!

4. Almamaterku tercinta, Universitas Muhammadiyah Surakarta, dimana

aku menuntut ilmu keperawatan selama ini. Semoga semakin

berkualitas dan berkembang .

5. Teman teman satu bimbingan, terimakasih semuanya, dan tetap

semangat yaa.

6. Teman teman keperawatan angkatan 2016

Page 11: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

xi

DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL ..................................................................................... i

LEMBAR PERSETUJUAN ......................................................................... ii

LEMBAR PENGESAHAN .......................................................................... iii

PERNYATAAN KEASLIAN PENELITIAN ............................................. iv

PERNYATAAN BEBAS PLAGIARISME ................................................. v

PERNYATAAN PERSETUJUAN PUBLIKASI SKRIPSI ....................... vi

KATA PENGANTAR ................................................................................... vii

MOTTO ......................................................................................................... ix

PERSEMBAHAN .......................................................................................... x

DAFTAR ISI .................................................................................................. xi

DAFTAR GAMBAR ..................................................................................... xiii

DAFTAR TABEL ......................................................................................... xiv

LAMPIRAN ................................................................................................... xv

ABSTRAK ...................................................................................................... xvi

ABSTRACT ................................................................................................... xvii

BAB I PENDAHULUAN

A. Latar Belakang ............................................................................ 1

B. Rumusan Masalah ........................................................................ 4

C. Tujuan Penelitian .......................................................................... 4

D. Manfaat Penelitian ........................................................................ 4

E. Keaslian Penelitian ....................................................................... 5

BAB II TINJAUAN TEORI

A. Tinjuan Pustaka ............................................................................. 7

1. Gagal Ginjal Kronis ................................................................. 7

a. Pengertian .......................................................................... 7

b. Penatalaksanaan Gagal Ginjal Kronis ............................... 7

2. Hemodialisa ............................................................................. 8

a. Pengertian .......................................................................... 8

b. Peralatan Hemodialisa ....................................................... 9

Page 12: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

xii

c. Akses pada Hemodialisa ................................................... 9

d. Tindakan Hemodialisa ....................................................... 10

e. Efek Samping Hemodialisis .............................................. 10

f. Komplikasi Hemodialisa ................................................... 11

3. Cairan Tubuh dan Elektrolit .................................................... 11

a. Komposisi Cairan Tubuh dan Elektrolit ............................ 11

b. Keseimbangan Intra dan Ekstraseluler .............................. 12

c. Kebutuhan dan Pengeluaran .............................................. 13

d. Asupan dan Kebutuhan Cairan Elektrolit .......................... 14

e. Gangguan Keseimbangan Cairan dan Elektrolit ............... 15

f. Pengukuran Interdialytis Weight Gain (IGWD) ............... 19

4. Diet (Nutrisi) ........................................................................... 19

a. Pengertian .......................................................................... 19

b. Komponen Diet ................................................................. 20

c. Kebutuhan Gizi Gagal Ginjal Kronis ................................ 20

d. Makanan Sumber Kalium .................................................. 21

e. Cara Untuk Mengurangi Kadar Kalium ............................ 23

f. Prinsip Diet Gagal Ginjal Kronis ...................................... 23

B. Kerangka Teori .............................................................................. 25

C. Kerangka Konsep .......................................................................... 26

D. Pernyataan Penelitian .................................................................... 26

BAB III METODE PENELITIAN

A. Jenis dan Rancangan Penelitian ................................................... 27

B. Tempat dan Waktu Penelitian ...................................................... 27

C. Populasi dan Sampel .................................................................... 27

D. Variabel Penelitian ....................................................................... 28

E. Defisi Operasional ........................................................................ 28

F. Instrumen Penelitian ..................................................................... 29

G. Uji Validasi dan Reliabilitas ........................................................ 32

H. Etika Penelitian ............................................................................ 33

I. Teknik Pengolaan Data ................................................................ 34

J. Jalannya Penelitian ....................................................................... 35

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN

A. Hasil Penelitian ................................................................................... 37

B. Pembahasan .......................................................................................... 45

C. Keterbatasan Penelitian ....................................................................... 49

BAB V PENUTUP

A. Kesimpulan ......................................................................................... 50

B. Saran .................................................................................................... 50

DAFTAR PUSTAKA

Page 13: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

xiii

DAFTAR GAMBAR

Gambar 2.1 Kerangka Teori ............................................................................. 25

Gambar 2.2 Kerangka Konsep ........................................................................ 26

Gambar 4.1 Distribusi Karakteristik Responden berdasarkan Usia ................ 37

Gambar 4.2 Distribusi Responden Berdasarkan Jenis Kelamin ...................... 38

Gambar 4.3 Distribusi Responden Berdasarkan Tingkat Pendidikan ............. 38

Gambar 4.4 Distribusi Responden Berdasaran Pekerjaan ............................... 39

Gambar 4.5 Distribusi Responden Berdasarkan Peningkatan IGWD ............. 39

Gambar 4.6 Distribusi Frekuensi Kepatuhan Asupan Cairan ......................... 40

Gambar 4.7 Distribusi Frekuensi Diet Rendah Kalium .................................. 43

Page 14: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

xiv

DAFTAR TABEL

Tabel 2.1 Komposisi Cairan Tubuh ................................................................ 12

Tabel 2.2 Komposisi Elektrolit Tubuh ............................................................ 12

Tabel 2.3 RNI Na mg/hari (mmol/hari) untuk semua usia .............................. 14

Tabel 2.4 RNI K+ mg/hari (mmol/hari) untuk semua usia .............................. 15

Tabel 2.5 Makanan Sumber Kalium ............................................................... 21

Tabel 3.1 Defisi Operasional ........................................................................... 29

Tabel 3.2 Kisi Kisi Kuesoner .......................................................................... 30

Tabel 4.1 Central Tendency Kepatuhan Asupan Cairan ................................. 40

Tabel 4.2 Crosstab Kepatuhan Asupan Cairan ............................................... 41

Tabel 4.3 Central Tendency Kepatuhan Diet Rendah Kalium ........................ 43

Tabel 4.4 Crosstab Kepatuhan Asupan Kalium .............................................. 44

Page 15: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

xv

DAFTAR LAMPIRAN

Lampiran 1: Lembar Pernyataan Bersedia Menjadi Responden

Lampiran 2: Kuesoner Penelitian

Lampiran 3: Lembar Pengukuran IGWD (Interdialysis Weight Gain)

Lampiran 4: Hasil Uji Validitas SPSS

Lampiran 5: Hasil Olah Data SPSS

Lampiran 6: Surat Ijin Penelitian

Lampiran 7: Surat Ethical Clearence

Page 16: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

xvi

ABSTRAK

GAMBARAN KEPATUHAN ASUPAN CAIRAN DAN DIET RENDAH

KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISIYIYAH

BOYOLALI

Villy Liza Avyani., Arina Maliya

Program Studi S1 Keperawatan, Fakultas Ilmu Kesehatan

Universitas Muhammadiyah Surakarta

Jl. Ahmad Yani, Tromol Pos 1, Pabelan Surakarta

[email protected], [email protected]

Abstrak

Hemodialisa adalah salah satu terapi yang sering digunakan pada pasien gagal

ginjal kronik. Keberhasilan Hemodialisa didukung dengan adanya kepatuhan

terhadap asupan cairan dan asupan nutrisi (diet) rendah kalium. Tanpa adanya

pembatasan cairan, akan mengakibatkan cairan menumpuk dan akan

menimbulkan edema diseluruh tubuh, kondisi ini akan membuat tekanan darah

meningkat dan memperberat kerja jantung dan pada pasien GGK biasanya

hiperkalemia sehingga mengakibatkan distrimia (henti jantung. Tujuan penelitian

ini adalah untuk mengetahui kepatuhan asupan cairan dan untuk mengetahui

kepatuhan asupan nutrisi (diet) rendah kalium pada pasien hemodialisa di RS

PKU Aisiyiyah Boyolali. Penelitian ini merupakan penelitian diskriptif kuantitatif.

Metode pengambilan sampel menggunakan teknik total sampling dengan jumlah

responden 38 responden. Metode Pengambilan sampel menggunakan kuesoner

sedangkan intrumen untuk penilaian IGWD pada penelitian ini menggunakan

timbangan berat badan di unit Hemodialisis RS Aisyiyah Boyolali dan dan

peneliti menggunakan lembar pencatatan yang digunakan untuk mencatat berat

badan pasien post hemodialisis sebelumnya dan pre hemodialisis sekarang. Hasil

penelitian ini menunjukan bahwa 92% kurang patuh terhadap asupan cairan dan

89% tidak patuh terhadap asupan nutrisi (diet). Kesimpulannya pasien GGK yang

menjalani terapi hemodilisia di RS PKU Aisiyah Boyolali Kurang Patuh

terhadapa supan cairan dan asupan nutrisi (diet) rendah kalium.

Kata kunci : Kepatuhan, Hemodialisa, Asupan Cairan, Asupan Diet Rendah

Kalium.

Page 17: GAMBARAN KEPATUHAN PEMBATASAN ASUPAN CAIRAN DAN …eprints.ums.ac.id/81777/20/Halaman Judul (2)-dikonversi(2).pdf · DIET RENDAH KALIUM PADA PASIEN HEMODIALISA DI RS PKU AISYIYAH

xvii

ABSTRACT

DESCRIPTION OF FLUID OBEDIENCE AND LOW POTASSIUM DIETS

OBEDIENCE IN HEMODIALYSIS PATIENTS IN PKU AISIYIYAH

BOYOLALI HOSPITAL

Villy Liza Avyani., Arina Maliya

Nursing S1 Study Program, Faculty of Health Sciences

Muhammadiyah Surakarta university

Jl. Ahmad Yani, Tromol Pos 1, Pabelan Surakarta

[email protected], [email protected]

Abstract

Hemodialysis is a therapy that is often used in patients with chronic kidney

disiase.. The success of Hemodialysis is supported by contributions to fluid intake

and low potassium nutritional (diet) intake. Without the presence of fluids, will

release the accumulating fluid and will cause edema throughout the body, this

condition will make blood pressure increase and aggravate the work of the heart

and in patients with chronic renal failure, hyperkalemia can cause dystrimia

(cardiac arrest. To find out the need for low potassium nutritional intake in the

diet hemodialysis patients at PKU Aisiyiyah Boyolali Hospital.This study is a

quantitative descriptive study.The sampling method uses a total sampling

technique with a total of 38 respondents.This study uses weight scales in the

Hemodialysis unit of Aisyiyah Boyolali Hospital and the researchers used a

recording sheet used to record post-hemodialysis patients' previous and pre-

hemodialysis body weight, ie 92% less adherent to fluid intake and 89% non-

adherent to nutrient intake, in conclusion GGK patients who monitor hemodilisia

therapy in PKU Aisiyah Boyolali Hospital are less Obedient to fluid intake and

Low potassium nutrition.

Keyword : Obedience, Hemodialysis, Fluid Intake, Low Potasium Diet