Ekonomiks 2013/2014

http://economics-pr.weebly.com

2016

Ekonomiksi i Sektorit Publik

1

F A K U L T E T I E K O N O M I K

P R I S H T I N E

“ E K O N O M I K S I I

S E K T O R I T P U B L I K “

T E M A T E Z G J E D H U R A

BACHELOR , SEMESTRI VEROR 2 0 1 3

PRISHTINË , 2 0 1 3 .

2

EKONOMIKSI I SEKTORIT PUBLIK

( 2013 - Semestri veror )

TEMAT ;

( 1 ) Tema 1 - Shteti dhe roli I tij ne financat publike 3

( 2 ) Tema 2 - Ekonomia publike 7

( 3 ) Tema 3 - Interesi publik dhe e mira publike 11

( 4 ) Tema 4 - Bazat e rolit te shtetit ne ekonomi 15

( 5 ) Tema 5 - Zhvillimi kombetar dhe roli I arsimit dhe shendetesise 18

( 6 ) Tema 6 - Sistemet arsimore dhe zhvillimi ekonomik 21

( 7 ) Tema 7 - Hyrje ne tatimim 25

( 8 ) Tema 8 - Drejtesia ne fushen e tatimeve 29

(9) Tema 9 - S H B A : Ekonomia në rritje dhe nevoja e rregullimit 31

(10) Tema 10 - SHBA : Fuqizimi i rolit te shtetit 35

(11) Tema 11 – S H B A : Karakteristikat e nderhyrjes qeveritare ne jeten ekonomike 38

(12) Tema 12 - Administrata Publike si faktor tejet i rrallë në vendet në zhvillim 52

(13) Tema 13- Ndërmarrjet shtetërore në vendet në zhvilim – shikimi I përgjithshëm 56

(14)Tema 14 - Privatizimi : Teoria dhe përvoja 59

(15) Tema 15 - Shpenzimet ushtarake dhe zhvilimi ekonomik 61

(16) Tema 16 - Mendimet e ekonomistëve mbi Sektorin Publik 64

3

SHTETI DHE ROLI I TIJ NË FINANCAT PUBLIKE

Kuptimi i rolit të shtetit ka një rëndësi kyçe për të kuptuar financat publike. Por, edhe për

të kuptuar praktiken politike, mendimet dhe programet politike. Në të njëjtën kohë, fuqizimi i

rolit dhe i funksioneve praktike të shtetit në shoqëritë moderne, gjithashtu e fuqizon nevojën

që të analizohet edhe praktika shtetërore, e cila konkretizohet nëpërmjet sektorit të financave

publike.

Shtrohet pyejta: Cka është në të vërtetë shteti?

Deri më tani, ka patur një numër të pakufizuar përpjekjesh që të kuptohet dhe të shpjegohet

origjina dhe natyra e shtetit. Të gjitha këto përpjekje kryesisht kanë qenë të mbështetura në

ndonjë doktrinë filozofike apo politike.

Në disa analiza, shteti definohet si institucioni juridik apo politik, por në disa edhe si

ekonomik, ideologjik, e madje edhe si institucion etnik.

Në shkencën sociologjike, shteti kuptohet si raport ndërmjet grupeve, ose si bashkësi e atyre

që sundojnë dhe e atyre që janë të nënshtruar. Shkenca juridike, e definon shtetin si person

juridikisht sovran, ose si institucion juridikisht më i lartë, ose si organizatë e përfaqësuesve

më të lartë të një vendi.

Por, shumica e shkencëtarëve, shtetin e trajtojnë si organizate e cila i ka këto tre karakteristika:

a) Popullsia,

b) Territori dhe

c) Pushteti apo sovraniteti.

Shkenca ekonomike, e trajton shtetin si funksion politik ose si superstrukturë të një strukture

ekonomike.

Natyra(karakteri) i shtetit

Shumica e teorive mbi nocionin dhe natyrën e shtetit zakonisht, prezantohen në shkencën e

filozofisë politike. Lidhur me këtë, duhet patur parasysh të paktën tre (3) elemente:

1) shteti nuk është grumbull i thjeshtë i institucioneve, por gjithashtu është sistem i

qëndrimeve, i praktikës dhe i rregullave të sjelljes;

2) shteti nuk është institucion i rastit e as nuk është neutral, sepse idetë politike të shtetit

e përcaktojnë edhe formën e tij;

3) mekanizmat e njohur si për shëmbull: Ligji, E Dretja, obligimet, përgjegjësia publike,

siguria sociale, etj., nënkuptojnë që të ekziston një formë reale e shtetit.

4

Shikuar nga aspekti etimologjik, fjala shtet buron nga fjala latine “STARE” që do të thotë

“qëndrim”, e më vonë burimin e ka edhe nga fjala “STATUS”, prej nga buron fjala italiane

“STATO”.

Këto fjalë, në të vërtetë tregojnë për një gjendje ose për një pozitë, pra për diçka që është

vërtetuar, ose është pranuar si qëndrim apo si sjellje.

Në të vërtetë, idea është që të përcaktohet diçka që është e përhershme në nivelin personal por

që me domethënien e vet i përfshinë edhe institucionet e edhe pushtetin politik. Termi shtet,

fillon të paraqitet në shekujt –XV- dhe –XVI-, kur edhe fillon krijimi i shteteve moderne.

Zakonisht, konsiderohet se shkencetari italian Makiavelti, është teoricienti i parë i shkencës

moderne mbi shtetin.

Në kohët e vjetra, elementet e shtetit janë shikuar si shprehje e nevojave të përgjithshme dhe

si mbrojtës i të mirave të përgjithshme.

Filozofi grek Platoni shkruan: “Shteti krijohet për atë arsye se askush prej nesh nuk i mjafton

vetëm vetvetes, por kërkon edhe shumëçka”. Ndërsa Aristoteli shkruan: “Qëllimi i fundit i të

gjitha shkencave është e mira, ndërsa ajo e mirë të cilën shteti e ka për qëllim është drejtësia

dhe është dobia e përgjithshme”. Aristoteli vazhdon: “Ai i cili nuk mund të jeton brenda një

bashkësie, ose ai i cili nuk ka nevojë për asgjë sepse i mjafton vetvetes, ai nuk është pjesë e

shtetit”.

Filozofi anglez Thomas Hobs thotë se: “Shteti është organizatë në shërbim të interesave të

përgjithshme dhe zakonisht mbështetet në pajtueshmërinë e të gjithëve”.

Filozofi francez Zhan Zhak Ruso thotë se: “Shteti është një marrëveshje apo kontratë

shoqërore, i cili e shpreh vullnetin e përgjithshëm dhe siguron respektin ndaj tij”. Pra, shteti

me fuqinë e vet e mbronë personalitetin dhe të mirat e secilit anëtar të shoqërisë.

Kolosi i filozofisë ,Hegeli thotë se: “Shteti është një frymë e gjallë, e organizuar në tërësi të

llojllojshme dhe i cili bashkon parimet e familjes dhe të shoqërisë qytetare”.

Në filozofinë antike, shteti kryesisht shikohet si një institucion moral dhe politik e shumë më

pak shikohen funksionet shoqërore, historike si dhe ato politike. Në Romën e vjetër fillon t’i

jipet më shumë rëndësi studimit të drejtësisë, e më pak studimit të shtetit. Më vonë, në epokën

e feudalizmit, problemet teorike të shtetit dhe të së drejtës, zakonisht studiohen në kuadrin e

studimeve religjioze.

Pas shekullit të –XII- filloi të përparojë shkenca mbi të drejtën dhe mbi shtetin, sidomos duke

u përqëndruar në aspektet publike dhe në aktivitetet që janë të dobishme në përgjithësi. Që

nga ajo kohë, teoria e të drejtës dhe e shtetit i krijuan analizat e veta specifike. Pra, krijohen

nocionet dhe ligjet institucionale.

5

Definicioni i shtetit është i ndërlikuar për arsye se edhe vete natyra e shtetit është e ndërlikuar.

Megjithatë, në teori ekziston një pajtueshmëri se shteti është një krijese e veçantë shoqërore,

e cila quhet organizatë shoqërore. Pra, ideja është e identifikuar me organizatën shtetërore,

respektivisht me mjetin për plotësimin e nevojave të përbashkëta.

Pra, shteti i ka disa elemente që janë të përbashkëta: Teritori, Pushteti për të dhënë urdhëra

dhe në bazë të kësaj mund të definohet shteti por jo edhe organizimi konkret.

Kjo do të thotë që nuk ka organizim shtetëror tipik i cili vlen për të gjithë popujtë dhe për të

gjitha kohët.

Qellimi dhe organizimi i shtetit

Qëllimi i shtetit zakonisht identifikohet me detyrën të cilën shteti duhet të realizon në një

shoqëri, por edhe me veprimet që shteti bën.

Zakonisht, thuhet se qëllimi kryesor i shtetit është mbrojtja e interesave të përgjithshme dhe

publike. Ndërkaq, përmbajtja e shtetit qëndron në raportet shoqërore, të cilat ai i rregullon

dhe i imponon nëpërmjet pushtetit.

Lidhur me këtë, duhet të bëhet dallimi ndërmjet qëllimit të shtetit dhe veprimtarive të shtetit.

Në të vërtetë, veprimtaritë shtetërore janë një grumbull konkret i veprimeve të cilat organet

shtetërore i zbatojnë, e me qëllim të realizimit të qëllimeve shtetërore; përsa i përket pushtetit

shtetëror, ai është mjet për të realizuar qëllimin shtetëror.

Në të njëjtën kohë, paralelisht me pushtetin shtetëror ekziston edhe aparati shtetëror, i cili e

konkretizon pushtetin shtetëror nëpërmjet të metodave të imponimit apo të detyrimit.

Në anën tjetër, organizimi shtetëror si kuptim është më i gjërë se aparati shtetëror.

Organizimi shtetëror i përfshin edhe ata qytetarë të cilët nëpërmjet të strukturave

parlamentare, marrin pjesë në konkretizimin e pushtetit shtetëror.

Pra, shteti i realizon qëllimet e veta nëpërmjet të:

1) Krijimit dhe zbatimit të normave;

2) Duke ndërmarrë veprime që mbështeten në të drejtën;

3) Të gjitha këto bëhen në emër të interesit të përgjithshëm, ndërsa konkretizimi i tyre

kryesisht bëhet nëpërmjet të firmave publike.

6

EKONOMIA PUBLIKE

XXXXX Me fjalën “ekonomi publike” ose sektor shtetëror, duhet të kuptojmë ato objekte

dhe ato firma që janë në pronësi të shtetit dhe në të cilat përfaqësuesit e shtetit i kryejnë

funksionet menaxheriale dhe biznesore. Ekonomia publike është formë kryesore e firmave

publike.

Pra, këtu kemi të bëjmë me një ekonomi të veçantë, karakteristikat e së cilës dallohen si

përnga sigurimi i mjeteve financiare ,ashtu edhe përnga qëllimet që duhet realizuar.

Subjektet kryesore te ekonomia publike janë shteti dhe subjektet e tij.

Ekonomia publike është pjesë e ekonomisë kombëtare dhe natyrisht varet nga të gjitha

ndryshimet që bëhen në XXXXX ekonominë kombëtare apo shtetërore. Ekonomia publike

ndikon gjithashtu në ecuritë e përgjithshme ekonomike.

Rëndësia e ekonomisë publike dhe format në të cilat ajo paraqitet, kanë përjetuar ndryshime

të mëdha gjatë zhvillimit historik. Këto ndryshime, sidomos kanë qenë të mëdha në shtetet

kapitaliste dhe kjo ka ndodhur më së shumti në dekadat e fundit të shekullit XX, kështu që

shpenzimet për nevojat publike në disa shtete arrijnë deri te 1/3 e të ardhurave kombëtare.

Ekonomia publike i ka faktorët e vet të cilët dallohen prej faktorëve të ekonomisë private.

Shpeshherë këta faktorë janë në kundërshtim në mes veti. Për firmat private me te mira janë

ato rezultate që arrihen me shpenzime sa më të ulëta. Në anën tjetër, në ekonominë publike

kjo gjë nuk vlen gjithmonë sepse në këtë ekonomi rezultatet më të mira nuk arrihen gjithmonë

me shpenzime më të ulëta, pra kalkulimet fiskale (tatimet) dallohen prej kalkulimeve

ekonomike. Në këtë ekonomi, zakonisht u jipet përparësi ekonomizimit, rentabilitetit,

produktivitetit, ndërsa te kalkulimet fiskale kjo nuk ndodh gjithmonë.

Fusha e nevojave publike nuk mbështetet gjithmonë në qëllimet ekonomike, sepse këtu është

qëllimi që të plotësohen nevojat që kanë rëndësi të përgjithshme, kështu qe edhe kriteret janë

te tjera. Sikur për XXXXX administratën publike të ishin kriteret e njëjta me ato të firmave

private, atëherë nuk do të mund të realizoheshin shumë qëllime publike. Pra, kriteri i vlerësimit

të nevojave publike më tepër shkon në drejtim të racionalitetit apo të shfrytëzimit racional të

mjeteve publike sesa në drejtim të ekonomizimit.

Në ekonominë publike dhe në kriteret e saj , dhe sidomos gjatë përpilimit të listës së nevojave

publike, shumë shpesh ndikojnë edhe faktorët tjerë, siç janë faktorët politikë, sociale, etj.

7

Si në ekonominë publike, ashtu edhe në atë private, bëhet përpjekja që me sa më pak mjete

dhe shpenzime të arrihet efekti i dëshiruar. Parimet ekonomike në ekonominë publike,

kryesisht manifestohen nëpërmjet “kursimit”, domethënë, shfrytëzimit racional të mjeteve

publike.

Te ekonomitë private, optimumi ose rezultati më i mirë kërkohet në raportin ndërmjet

shpenzimeve të prodhimit dhe efekteve apo rezultateve te arritura . Ndërkaq, te ekonomia

publike kjo nuk është e mundur në shumicën e rasteve. Çdo subjekt ekonomik, brenda

mundësive të veta e zgjedh asortimentin e produkteve të veta dhe vendimet i merr në bazë të

efekteve ekonomike të pritura. Kjo vlen për ekonominë private.

Në anën tjetër, te ekonomia publike kjo gjë nuk ëshë e mundur. As numri i produkteve dhe as

çmimi i tyre nuk XXXXX caktohet gjithmonë në bazë të shpenzimeve të prodhimit por,

shpeshherë rol vendimtar luan edhe politika. Problemi se cilat nevoja do të plotësohen ne

kuadrin e mundësive reale, nuk varet vetëm nga faktori se sa do të kushtojë plotësimi i këtyre

nevojave, por gjithashtu varet edhe nga vlerësimi politik i domosdoshmërisë së tyre në një

situatë konkrete.

Në ekonominë publike, duke marrë parasysh numrin e madh të nevojave, zakonisht, synohet

njëfarë barabarësie në plotësimin e nevojave, domethënë, mjetet të shpërndahen në një mënyrë

sa më të barabartë. Në shtetin modern, asnjë funksion publik nuk guxon të mbetet pa mjete

financiare, e madje as në nivelin më të ulët. Në ekonominë private, ka shumë raste të

falimentimit të kompanive, por në ekonominë publike shteti nuk mund të injoron ( te mos I

merr parasysh ) disa nevoja të përgjithshme.

Ekonomia publike, njësoj sikurse ajo private, në ato raste kur nuk mjaftojnë mjetet financiare

dhe kur ka nevoja, plotësimi i të cilave nuk mund të shtyhet, e aplikon metodën e kufizimit të

atyre nevojave të cilat nuk janë aq të domosdoshme.

Kur krahasohen firmat shtetërore me ato private, vetëm parimisht mund të thuhet se ato

publike funksionojnë në parimet e njëjta sikurse të atyre private, ndërsa ne praktikë gjithmonë

ka shmangie.

Është e kuptueshme se ato ndërmarrje shtetërore të cilat përnga karakteri i tyre kryesisht janë

shërbime publike, nuk mund ta kenë profitin si të vetmin qëllim, por duhet të kenë edhe

qëllimet e tjera. Zakonisht merret si shembull trafiku publik. Tek ky trafik edhe atëherë kur

është në duart e firmave private, shteti bënë ndërhyrje të mëdha (çmimet, orari i qarkullimit,

funksionimi i atyre vijave që nuk janë rentabile, etj.), sepse këtu është fjala për firmat të cilat

shpeshherë e kanë pozitën e monopolit.

Dallimet në mes ekonomisë private dhe asaj publike janë më të mëdha se sa ngjajshmëritë.

Sigurimi i mjeteve të nevojshme për nevojat publike nuk bëhet vetëm në bazë të veprimtarisë

së organeve shtetërore , por kryesisht bëhet nëpërmjet formave të ndryshme të rishpërndarjes

së të ardhurave kombëtare.

8

Në ekonominë publike, që është formë specifike e ekonomisë kombëtare, është i pranishëm

cikli: sigurim i mjeteve financiare-shpërndarja-konsumi.

Shpërndarja e mjeteve financiare për nevojat e ndryshme shoqërore gjithashtu bëhet përmes

një procedure ligjore, pra përmes përpilimit dhe miratimit të buxhetit të planeve financiare,etj.,

por nga ana e organeve përfaqësuese –Parlamenti. Shpenzimi i mjeteve financiare për ato

qëllime që i parashikon buxheti, është i lidhur për një procedurë të caktuar, domethënë nuk

mjafton që të respektohet vetëm destinimi i mirë i mjeteve dhe ekonomizimi gjatë shpërndarjes

së tyre, por ligji i dënon edhe ato raste kur nuk respektohen normat dhe dispozitat ligjore. Por,

të gjitha këto specifika, nuk mund të fshehin faktin se megjithatë, të gjitha këto mjete i kthehen

ekonomisë në formë të financimit të investimeve, të subvencioneve, etj., ose në mënyrë

indirekte si konsum, ose si konsum personal i të punësuarve në sektorin shtetëror.

Fakti se ekonomia dhe financat publike janë faktorë që qëndrojnë mbi ekonominë e

përgjithshme dhe kjo në bazë të sovranitetit shtetëror dhe se në një mënyrë relativisht të

dhunshme merret një pjesë e të ardhurës nga një sektor dhe transferohet në drejtim të sektorëve

të tjerë, në të vërtetë qëndron në themelin e konflikteve mes ekonomisë private dhe asaj

publike. Mirëpo, plotësimi i nevojave publike, njëkohësisht i krijon kushtet edhe për

zhvillimin e pjesëve të tjera të ekonomisë. Përveq kësaj, nëpërmjet konsumit të vetë, ekonomia

publike ia kthen mjetet ekonomisë private nga e cila ekonomi edhe janë marrë mjetet.

Pra, dallimet ndërmjet ekonomisë publike dhe ekonomisë private kanë të bëjnë me qëllimet e

secilit prej tyre, me madhësinë e mjeteve financiare të nevojshme dhe me mënyrën e përfitimit

të të ardhurave si për nga prodhimi ashtu edhe për nga kohëzgjatja.

Ekonomia publike është e orientuar në drejtim të disa qëllimeve publike, që janë qëllime të

përgjithshme dhe të përbashkëta. Ndërsa, ekonomia private është e orientuar kah realizimi i

profitit sa më të madh. Pra, te ekonomia publike nuk është qëllimi për vetveten, sepse ajo ka

për qëllim plotësimin e disa nevojave publike dhe për të cilat vendimet i marrin organet

shtetërore. Kufijtë maksimalë të këtyre nevojave caktohen në mënyra të ndryshme, varësisht

nga karakteri i shtetit, nga organizimi i pushtetit dhe nga llojet e të ardhurave që mund të

realizohen.

Në ekonominë private, ekzistimi i rezervave trajtohet si diçka pozitive, si sukses dhe si

stabilitet, ndërsa në atë publike formimi i rezervave bëhet vetëm deri te kufijte e caktuar. Nëse

në ekonomin publike realizohen më tepër të hyra se sa që është planifikuar, kjo teprice

shfrytëzohet për qëllime të caktuara (shembulli I suficitit të buxhetit).

Ekonomia publike asnjëhere nuk është qëllim për vete. Me një fjalë, qëllimi kryesor i

ekonomisë publike është plotësimi i nevojave publike, kështu që shuma e mjeteve financiare

që nevojiten për t’i plotësuar këto nevoja përbën elementin bazik.

9

Të hyrat publike në ekonominë publike dallohen prej të hyrave në ekonominë private.

Në ekonominë private, çdo subject ekonomik i realizon mjetet financiare nëpërmjet prodhimit

të artikujve ose duke kryer shërbime të cilat realizohen apo shiten në treg dhe gjithë kjo bëhet

pa elemente të dhunës shtetërore.

Në anën tjetër, te ekonomia publike, situata është krejtësisht tjetër. Të hyrat e kësaj ekonomie

krijohen nëpërmjet të marrjes së dhunshme të të ardhurave ( tatimi ) nga subjeket ekonomike

e në favor të shtetit.

Vëllimi dhe kohëzgjatja e ekonomisë publike dallojnë nga vëllimi dhe kohëzgjatja e

ekonomisë private. Secili individ, gjatë aktivitetit të tij ekonomik është i kufizuar si përnga

XXXXXvëllimi ashtu edhe përnga kohëzgjatja, por edhe për shkak të ligjeve fizike dhe

biologjike, ndërsa te ekonomia publike fitohet përshtypja se ajo ka kohëzgjatje të pakufizuar.

NDËRMARRJA PUBLIKE APO SHTETËRORE:- nuk është gjë tjetër veçse ndërmarrje

ekonomike që posedon mjete të cilat krejtësisht apo pjesërisht janë në pronësinë e shtetit. Këto

ndërmarrje, prodhojnë apo distribuojnë të “mirat esenciale”. Zakonisht funksionojnë në ato

degë që kanë rëndësi të veçatë për ekonominë dhe zakonisht për këto degë kërkohen investime

shumë të mëdha, ose kur kapitali privat nuk ka interes të angazhohet për shkak të profitit të

vogël. Funksionimi i ndërmarrjeve publike shtetërore në të shumtën e rasteve nuk ka

konkurrencë direkte, por i nënshtrohen metodës së rregullimit publik ose autoriteteve

rregullative.

Përsa i përket ndërmarrjeve publike dhe aspektit juridik të funksionimit të tyre, këtë e studion

disiplina e veçantë XXXXX e shkencave juridike qe quhet “E drejta publike”. Këtu është

fjala për atë shkencë e cila, në kundërshtim me të Drejtën Private, e mbronë interesin e

përgjithshëm, por megjithatë vetëm një subjekt është bartës i pushtetit publik. Lidhur me këtë,

duhet të përmendim edhe autorizimin publik, si autorizim i subjetit të pushtetit publik për t’i

kryer disa funksione. Pra, autorizimi publik nuk është lloj i veçantë i pushtetit publik, por është

mjet i identifikimit para subjekteve të tjera. Zakonisht, administrata publike si grumbull i

organeve të cilat kryejnë aktivitete shtetërore, punët më kryesore i bën përmes autorizimeve

publike.

10

INTERESI PUBLIK DHE E MIRA PUBLIKE

Zakonisht, interesi publik definohet si një aksion i cili prodhon më së shumti të mira për

numrin më të madh të njerëzve-qytetarëve. Shikuar realisht, ky duhet të jetë interes i mbarë

shoqërisë, ose interes i disa pjesëve më kryesore të shoqërisë dhe të cilat interesa duhet të kenë

mbrojtje ligjore.

Në praktikë, interesi publik nuk definohet aq lehtë. Ligjet e ndryshme, zakonisht ia lënë

organit shtetëror që në secilën situatë kontrete, të vlerëson se çka është interesi publik. Kjo

nënkupton që organet shtetërore duhet të jenë të afta që t’a vënë re interesin publik, sepse

XXXXX ka raste kur edhe mbrojtja e ndonjë interesi privat mund të jetë në interes të

gjithëmbarëshëm.

Në kohët e mëvonshme, interesi publik është shprehur përmes demokracisë direkte, pra votimi

i të gjithë qytetarëve mbi moshën 18 vjeç. Por, gjatë kohës shtetet janë bërë edhe më të

ndërlikuara , kështu që demokracia e drejtpërdrejte ka qenë më pak e mundur. Kështu që

votimi për të përcaktuar interesin publik është zëvendësuar përmes sistemit të “demokracisë

përfaqësuese”.

Në atë kohë, është paraqitur rreziku që intereset e ngushta, përmes grupeve të interesit dhe

përmes lobimit, ta dëmtojnë interesin e përgjithshëm dhe atë publik. Nga kjo rrjedh edhe

përgjegjësia e organeve shtetërore që gjithmonë ta mbrojnë interesin e përgjithshëm.

Shteti bashkëkohor u siguron individëve të mira të ndryshme,duke filluar nga mbrojtja

kombëtare e arsimi,e deri te shërbimi policor dhe ai I zjarrfikësve.Disa prej këtyre të

mirave,sic është arsimi,i siguron edhe sektori privat,ndërsa disa të mira të tjera,sic është

mbrojtja kombëtare,ndodhen në kompetencën eksklusive të shtetit.Cilat janë karakteristikat

ekonomike të këtyre të mirave? Përse këto të mira dallohen prej të mirave të tjera,sic është

akullorja ose automobilat,të cilat kryesisht i siguron sektori privat?

Nga shkenca dhe pervoja ekonomike është i njohur roli kryesor të cilin në ekonomitë e

tregut e kanë cmimet. Duke i falënderuar sistemit të cmimeve,në treg bëhet alokacioni efikas

i resurseve.Shumë shpesh cmimet ndikojnë në mënyrë kufizuese ndaj të mirave private.Këto

të mira i marrin ata konsumatorë të cilët janë të gatshëm dhe kanë aftësi paguese për t’i blerë

këto të mira dhe për të paguar cmimin që kërkohet.

Për ta bërë dallimin ndërmjet të mirave publike dhe atyre private,ekonomistët bëjnë këto

dy pyetje kryesore.

11

( 1 ) Një e mirë konkrete a e posedon karakteristikën e konsumit rival apo konkurrent ?

Konsumi rival apo konkurrent ekziston atëhere kur një person e shfrytëzon një të mirë,ndërsa

personi tjetër nuk e ka mundësinë që ta shfrytëzon atë të mirë. Për shembull, personi X e

konsumon një banane,ndërsa personi Y nuk mund ta konsumon. Në anën tjetër,konsumi

jorival apo jokonkurrent ka të bëjë me ato raste kur konsumi nga ana e një personi nuk e

pengon personin tjetër që ta konsumon atë të mirë.

Shembull klasik i konsumit jorival apo jokonkurrent është mbrojtja kombëtare. Nëse

shteti i krijon forcat e armatosura për ta mbrojtur vendin nga agresioni dhe sulmi i brendshëm

apo i jashtëm, është e qartë se te gjithë qytetarët do të jenë të mbrojtur. Kur është fjala për

shpenzimet e mbrojtjes kombëtare ,lindja e edhe një fëmije apo hyrja e edhe një refugjati

brenda ne SHBA,nuk ka pothuaj kurrfarë ndikimi në lartësinë e këtyre shpenzimeve.Situata

është e kundërtë kur është fjala për të mirat private. Furnizimi edhe me një banane,në mënyrë

që të dy personat , X dhe Y, të mund të konsumojnë nga një banane,kërkon mjete financiare

plotësuese. Vetëm në atë mënyrë X dhe Y do të kenë mundësi që secili të konsumon bananen

e vet.Kur është fjala për një të mirë jorivale apo jokonkurrente,sic është drita orientuese për

anijet në det, nuk do të ketë shpenzime plotësuese nëse këtë dritë e shfrytëzon edhe një anije

plotësuese.

( 2 ) Pyetja e dytë që shtrohet kur bëhet fjalë për dallimin ndërmjet të mirave publike dhe

atyre private, ka të bëjë me një karakteristikë tjetër,e kjo quhet p ë r j a s h t i m i n g a k

o n s u m i . A është e mundur që një individ të përjashtohet nga shfrytëzimi i një të mire

publike,e që kjo gjë të mos shkakton shpenzime të larta? Pa shpenzime plotësuese kjo gjë nuk

është e mundur. Për shembull,derisa anija kalon pranë dritës orientuese në det,nuk është e

mundur që ajo të përjashtohet nga shfrytëzimi i asaj drite. Në të njejtën mënyrë,nëse shteti

mbrohet nga agresioni i jashtëm, atëherë nënkuptohet që të gjithë shtetasit janë të

mbrojtur,sepse në praktikë është tejet vështirë që dikush të përjashtohet nga kjo mbrojtje.

Eshtë e qartë se nëse nuk mund të bëhet përjashtimi nga shfrytëzimi i ndonjë të mire,atëherë

është i pamundur edhe funksionimi i sistemit të cmimeve,sepse konsumatorët nuk janë të

motivuar për të paguar. Në anën tjetër,të mirat private,pothuaj në cdo situatë,mund të

përjashtohen nga shfrytëzimi prej personave që nuk paguajnë.

Pra,shikuar në përgjithësi,të mirat private i posedojnë këto dy karakteristika të rëndësishme :

konsumi rival apo konkurrent dhe mundësia e përjashtimit nga shfrytëzimi . Ndërkaq, të mirat

publike karakterizohen me konsum jorival (jokonkurrent) dhe me pamundësi të përjashtimit

nga shfrytëzimi i të mirës publike. Ato te mira te te cilat nuk ekziston konsumi

rival(konkurrent) ,dhe nga shfrytezimi i te cilave nuk eshte i mundur perjashtimi, quhen

t e m i r a p u b l i k e t e p a s t e r a .

Situatë e ndërlikuar është edhe me të mirat publike. Edhe këtu definicioni i të mirave publike,

nga aspekti i shkencave ekonomike, mbështetet në dallimet mes të mirave publike dhe të

mirave private. Në të vërtetë, sipas kritereve të prodhimit, çdo e mirë që prodhohet në

ekonomikë publike, quhet e mirë publike.

12

Një definicion të mirë të të mirave publike e jep nobelisti për ekonomi Paul Samuelson (1915-

2009). Ky autor thotë se: të mirat publike janë ato të mira të cilat i gëzojnë të gjithë, ashtu që

konsumi i këtyre të mirave XXXXXnga ana e individëve nuk e zvogëlon konsumin e ndonjë

individi tjetër.

Këtu duhet përmendur dy karakteristika të rëndësishme të të mirave publike:

1) Nuk ka rivalitet dhe

2) Nuk ka përjashtueshmëri.

Konsumi i një të mire publike nga ana e një individi nuk e zvogëlon sasinë e asaj të mire që

është në pronësinë e individit tjetër dhe nuk e zvogëlon dobinë që individët tjerë e kanë nga

ajo e mirë. Këto dy karakteristika janë publike dhe në të vërtetë përbëjnë dallimin kryesor

ndërmjet të mirave publike dhe atyre private.

Pra, të mirat publike janë në përdorim të përgjithshëm : rrugët, hekurudhat, parqet, deti,

hapësira ajrore, dhe ndaj këtyre të mirave organet shtetërore nuk kanë autorizime pronësore-

juridike, por vetëm kanë autorizime menaxheriale.

Emërtimin e një gjëje si një e mirë publike, e bëjnë organet shtetërore duke e miratuar aktin

juridik. Njëkohësisht, organet kompetente, vendosin se cilët janë kufijt për të mirat publike,

ndërsa mbrojtja e të mirave publike manifestohet si obligim që të ruhet dhe të mbulohet

substanca ose tërësia e të mirës publike.

Në literaturë, bëhet dallimi në mes të mirave publike dhe ato ndahen : në të mira të pastera

dhe të papastera.

XXXXX Të mirat publike të pastra, e kanë atë karakteristikë se kanë ofertë të shfrytëzimit

të pandashëm për të gjithë individët. Këto të mira plotësisht i financon shteti nëpërmjet të

institucioneve të financave publike (sistemit tatimor).

Në grupin e të mirave publike të pasta bëjnë pjesë: mbrojtja kombëtare, parqet, urat, ndriçimi

publik, etj.

Të mirat publike të papastera, janë ato të mira, të cilat, mund të shiten në treg. Prodhimin

apo shfrytëzimin e tyre mund ta bëjnë edhe individët, por çmimet e tyre në shumicën e rasteve

e cakton shteti.

Ekziston një rregull se individët, gjatë shfrytëzimit të këtyre të mirave ,nuk duhet të kenë motiv

profitin .

Në grupin e të mirave publike të papastra bëjnë pjesë: arsimi, shëndetësia, kultura, sporti, etj.

Gjithashtu, duhet të përmendet edhe e ashtuquajtura “pamundësi e përjashtimit”, ku zakonisht,

nënkuptohet se ai që e kontrollon furnizimin me një të mire dhe te e cila e mirë nuk ekziston

mundësia e përjashtimit, nuk ka të drejtë që tërësisht ta përvetëson shfrytëzimin e asaj të mire.

Pasiqë nuk ka mundësi që këto të mira të kalojnë në pronësi private, kjo do të thotë se

13

shfrytëzimi i tyre është krejtësisht i lirë. Pra, për të mirën publike, rëndësi kryesore ka konsumi

i përbashkët.

XXXXX Pasiqë çdo e mirë publike e mbulon një sipërfaqe të caktuar gjeografike, përgjegjësia

për shpërndarjen optimale të funksioneve zakonisht e merr niveli lokal i autoriteteve

komunale, regjonale apo federale.

Problem shumë i rëndësishëm është fushëveprimi i shtetit dhe i tregut. Shikuar historikisht,

identifikimi i shtetit në njëfarë mënyre përputhet me periudhën e formimit të organizimit

shtetëror modern. Gjatë historisë, janë bërë përpjekje që të definohet origjina dhe natyra e

shtetit. Shumica e botëkuptimeve e trajtojnë shtetin si organizatë e cila kryen funksion të

caktuar. Në të vërtetë, me fjalën shtet duhet nënkuptuar të tërë shoqërinë që është e përfshirë

në një organizim shtetëror, por jo vetëm aparati shtetëror, por edhe territori dhe popullësia të

cilët janë nën të njëjtin pushtet shtetëror.

Pra shteti është organizatë me njëfarë monopoli të dhunës dhe me qëllim të kryerjes së

funksioneve të shumta të përbashkëta e në interesin e përgjithshëm shoqëror.

Në anën tjetër, aparati shtetëror, si aparat i posaçëm profesional dhe i cili e konkretizon

pushtetin shtetëror, gradualisht shndërrohet në një sektor të veçantë, në kuadrin e ndarjes

shoqërore të punës. Në këtë mënyrë, organizimi shtetëror shndërrohet në një veprimtari të

specializuar dhe në profesion të një grupi të madh njerëzisht të cilët quhen administratë

shtetërore. XXXXX Natyrisht, kornizën institucionale për administratën shtetërore e

përcakton rregullimi publik. Ndërsa, rregullimi politik manifestohet në atë mënyrë se çfarë

është raporti ndërmjet pushtetit publik dhe shoqërisë dhe si është e organizuar administrata

shtetërore ndërmjet bartësve të pushtetit.

BAZAT E ROLIT TE SHTETIT NË EKONOMI

Zakonisht, mund të thuhet se shteti ka tre role në ekonomi dhe në financat publike:

1) Shteti e ka aftësinë që të rregullon kërkesën, pra aftësia që t’i kontrollon kushtet

ekonomike, valuten kombëtare dhe sasine e parasë, kryesisht nëpërmjet kredive dhe

konsumit shtetëror.

2) Shteti, zakonisht, u jep shpenzimeve një karakter më të përgjithshëm dhe shoqëror.

Shteti intervenon për t’i financuar shpenzimet e përgjithshme, pra jo vetëm ato që janë

investime sociale, por edhe ato që janë konsum shoqëror. Investimet sociale rrisin

produktivitetin, ndërsa konsumi shoqëror zvogëlon shpenzimet për fuqin punëtore.

14

3) Shteti, gjithashtu, kujdeset që të mbahet stabiliteti politik dhe qetësia publike. Duke

zbatuar fuqinë e ligjit dhe duke i mobilizuar strukturat politike, shteti e ruan

stabilitetin politik, sigurinë sociale, dhe ato përmbajtje që janë qetësi shoqërore, etj.

Funksioni politik i shtetit, nënkupton që, shteti të organizon në mënyrë të drejtpërdrejt dhe të

realizon procese ekonomike.

XXXXX Këtu duhet të përmendet vëllimi i aktiviteteve shtetërore, por gjithashtu edhe

problemet e pronësisë, shpërndarja e produktit shoqëror nëpërmjet sistemit tatimor, si dhe

problemet e aplikimit të kritereve të tregut.

Natyrisht, problemet kryesore janë raportet ndërmjet, nga njëra anë, e veprimit të ekonomisë

së tregut dhe, nga ana tjetër ,e veprimit të shtetit në sektorin ekonomik dhe të financave.

Është shumë e kuptueshme se vendimet dhe aktivitetet e shtetit kanë pasoja ekonomike si te

popullata ashtu edhe te ekonomia. Këtu është fjala për ndikimet e politikës publike, kryesisht

nëpërmjet të tatimeve, buxhetit dhe sferës monetare. Natyrisht, ka dallime ndërmjet

aktiviteteve të tregut dhe aktiviteteve të shtetit. Është e njohur se tregu i ka rregullat e veta të

funksionimit të cilat kryesisht mbështeten në sistemin konkurrent të çmimeve dhe në profitin,

respektivisht në procesin e këmbimit. Këto janë katër subjekte kryesore: 1) prodhuesit, 2)

konsumatorët, 3) investitorët, 4) të punësuarit. Natyrisht, ekonomia e lirë është institucioni

kryesor i forcave të tregut, ndërsa profiti është qëllimi kryesor.

Në anën tjetër, shteti vepron në bazë të një sistemi tjetër. Këtu është me rëndësi procesi politik

dhe procedurat e marrjes së vendimeve, të cilat vendime shpeshherë janë rezultat i negociatave

dhe i kompromiseve, ku parimi i XXXXX racionalitetit ekonomik nuk vjen në konsideratë

gjithmonë. Pra, shteti merr vendime të cilat nuk mund t’i kryen asnjë institucion tjetër,

gjithmonë duke patur parasysh interesin publik si dhe të mirat publike dhe shërbimet publike.

Interesi publik, që mbështetet në parimin e drejtësisë dhe të barazisë, formohet gjatë procesit

politik, në strukturat parlamentare, e jo në bazë të kalkulimeve ekonomike. Përgjegjësia për të

identifikuar investimet publike, zakonisht është e garantuar nëpërmjet sistemit zgjedhor.

Mjetet dhe instrumentet e intervenimit ( nderhyrjes ) te shtetit ne ekonomi

Ky intervenim, zakonisht manifestohet nëpërmjet të:

a) sektorit tatimor

b) sektorit shtetëror publik

c) buxhetit si politikë e shpenzimeve buxhetore

Natyrisht, shteti i ka në dispozicion mjetet për të vepruar në të tre drejtimet.

15

XXXXX a) Nëpërmjet sektorit tatimor: mbledhjes së tatimeve, taksaave, doganave, shteti

ushtron ndikim të fuqishëm në pozitën ekonomike të të gjitha degëve. Në disa raste, nëpërmjet

tatimeve mund të stimulohet zhvillimi i disa degëve dhe anasjelltas. Në të vërtetë, nëpërmjet

te tatimeve shteti ndikon si në ofertën ashtu edhe në kërkesën e tregut.

Zvogëlimi i tatimeve, do të thotë rritje e të ardhurës së disponueshme për ekonominë dhe

popullatën, ndërsa ngritja e tatimeve e dobëson fuqinë blerëse.

Zvogëlimi i tatimeve e stumilon konsumin e gjithashtu edhe rritjen e prodhimit dhe të

punësimit. Nëse paraqitet inflacioni si rezultat i kërkesës së tepërt, atëherë, ngritja e tatimeve

ose aplikimi i tatimeve të reja, ndikon në uljen e inflacionit.

Paralelisht me këtë, shteti ka mundësi që nëpërmjet të masave të politikës tatimore dhe

kreditore-monetare të ndihmon në fushën e punësimit dhe të shfrytëzimit të kapaciteteve në

ekonomi. Kjo politike shtetërore nënkupton përcaktimin e regullave të sjelljes ekonomike në

raportet kryesore ekonomike ( raportet ndërmjet punëtorve dhe patronëve, eksporti dhe

importi, konkurenca, etj). Vetëm nëse ekzistojnë këto regulla, firmat dhe afaristët mund të

veprojnë në përputhje me interesat e tyre vetjake.

XXXXX b) Nëpërmjet sektorit publik dhe shtetëror: shteti paraqitet si pjesëmarrës në treg

dhe në jetën ekonomike. Shteti zakonisht i menaxhon ato veprimtari që kanë rëndësi vitale

(jetësore) brenda një shteti, (sektori i energjisë, komunikacionit, si dhe sektori i degëve të

veçanta ushtarake, kimike), si dhe në sektorin e pasurive natyrore (pyjet, ujerat, bregdeti, etj).

Në këto sektorë, për të cilët zakonisht sektori privat nuk është i interesuar për shkak të profitit

më të ulët që sjellin ato, shteti punëson një numër të madhë personash dhe kështu ka ndikim

në funksionimin e ekonomisë kombëtare.

ZHVILLIMI KOMBETAR DHE ROLI I ARSIMIT DHE SHENDETESISE

Arsimi dhe shëndetësia, bëjnë pjesë në grupin e qëllimeve kryesore në zhvillimin

ekonomik.

Shëndeti është themeli i mirëqënies, ndërsa arsimi është i domosdoshëm për t’a përmirësuar

cilësinë e jetës. Kur është fjala për vendet në zhvillim,-(si për shëmbull, Kosova)-, arsimimi

ka rol qënësor, sepse mundëson kuptimin dhe absorbimin e teknologjive moderne dhe

gjithashtu e ndihmon aftësinë shtetërore për zhvillim vetjak.

Gjithashtu, shëndeti konsiderohet si parakusht për ngritjen e produktivitetit të punës, ndërsa

arsimi modern mbështetet në shëndetësinë aktuale. Për këtë arsye, arsimi dhe shëndetësia

konsiderohen elemente bazë për rritje dhe për zhvillim ekonomik, pra janë input ose element

16

hyrës. Por, roli i dyfishtë i arsimit dhe i shëndetësisë, si input dhe si output, u jep atyre rëndësi

qënësore në zhvillimin ekonomik.

Kur është fjala për vendet në zhvillim, gjatë viteve të 50’-ta, rreth 280 fëmijë në çdo 1000 ,

ose – 28% kanë vdekur para moshës 5 vjeçare. Prognozat janë që rreth vitit 2002 ky numër të

zbret në 120 – , pra ne 12% , dhe të zbret në 37 në vendet mesatarisht të zhvilluara , si dhe

të zbret në 7 në vendet më të zhvilluara.

Disa nga faktorët të kësaj gjëndje pesimiste, pothuajse janë eliminuar kryesisht. Disa sëmundje

ngjitëse kanë marrë jetën rreth 5 milion personave çdo vit. Përveç kësaj, shumë sëmundje të

fëmijëve, si rubeola dhe paraliza, kryesisht kontrollohen nëpërmjet vaksinave.

Në dekadat e fundit, vendet në zhvillim kanë arritur rezultate të mëdha në shkrim-lexim dhe

në arsim fillor, por ende jo në arsimimin e mesëm, i cili është i obligueshëm në vendet

mesatare dhe në ato më të zhvilluara. Sipas statistikës së Kombeve të Bashkuara, edhe pse

rreth vitit 2000 ende janë 900 milion persona që janë analfabetë e që janë mbi 15 vjeç,

informata positive është se rreth 80% të popullsisë e zotërojnë shkrim-leximin, ndërsa në vitin

1970 kanë qënë rreth 63%.

Përkundër këtyre rezultateve, vendet në zhvillim ende kanë probleme në arsim dhe shëndetësi.

Shpërndarja e shëndetësisë dhe e arsimit brenda shtetit është njësoj e rëndësishme sikurse edhe

shpërndarja e të ardhurave: gjatësia e jetës mund të jetë e gjatë për shtresat e pasura , por edhe

e shkurtër për të varfërit. Shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve në vendet në zhvillim ende është

10 herë më e lartë se ne vendet e pasura. Për fat të keq, shkaqet e vdekjeve mund të mënjanohen

shumë lehtë, por shpeshherë mungon vullneti ndërkombëtar dhe mjetet financiare. Sikur

shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve në vendet në zhvillim të ulej në atë nivel ku janë në vendet

e zhvilluara, atëherë çdo vit do të do të shpëtonin rreth 10 milion fëmijë !!! Por, shumë fëmijë

që mbijetojnë prap kanë probleme: ushqimi i pamjaftueshëm, infeksionet e ndryshme, etj.

Problemet që shkaktohen nga mungesa e disa elementeve si jodi dhe proteinat, i prekin rreth

2 miliardë njerëz, ndërsa fëmijët bëjnë pjesë në kategorinë më të rrezikuar. Fëmija që jeton në

vendet e zhvilluara, pothuajse i ka të garantuara më tepër se 12 vjet shkollim, ndërsa fëmija

mesatar në Afrikë dhe në Azinë Jugore, mesatarisht kalon në shkollë më pak se 4 vjet.

Arsimi dhe shëndetësia bëjnë pjesë në të ashtuquajturin “kapital human apo njerëzor”. Lidhjet

ndërmjet arsimit dhe shëndetësisë janë aq të ngushta sa që kanë ndikime të dyfishta: investimet

në shëndetësi ndikojnë në efikasitetin e sistemit arsimor dhe anasjelltas.

Pra, arsimi dhe shëndetësia kanë lidhje shumë të ngushta me zhvillimin ekonomik.

Nga njëra anë, kapitali më i madh shëndetësor është faktor qënësor gjatë shkollimit, e sidomos

të fëmijëve. Jeta më e gjatë e njerëzve e rrit profitin nga investimet në fushën e arsimit;

shëndeti më i mirë në cilindo moment të jetë aktiv, e zvogëlon vjetërsimin e kapitalit arsimor.

Në anën tjetër, kapitali arsimor më i madh e rrit profitin e investimeve në shëndetësi dhe kjo

për arsye se shumë programe shëndetësore mbështeten në dituritë elementare, të cilat

17

zakonisht merren nëpër shkolla, e të mos e përmendim shkrim-leximin dhe operacionet

numerike. Pra arsimi është tejet i nevojshëm edhe për ngritjen dhe trajnimin e personelit

shëndetësor. Gjithashtu, ngritja e efikasitetit të investimeve në arsim e rrit profitin edhe të

investimeve në shëndetësi.

Në tetëdhjetë vitet e fundit të shekullit të XX-të, janë arritur rezultate të pabesueshme përsa i

përket kapitalit njerëzor. Niveli i arsimit dhe i shëndetësisë është ngritur në të dy grupet e

vendeve, por analizat krahasuese tregojnë se rezultatet më të mëdha janë arritur në vendet në

zhvillim. Kështu që, shumë rezultate tregojnë ngushtimin e diferencës ndërmjet këtyre dy

grupeve të vendeve. Rezultatet pesimiste ka vetëm Afrika nën shkretëtirën e Saharasë.

Pasiqë shkalla e regjistrimin në shkollat fillore po ngritet, atëherë dallimet në nivele të arsimit

po zvogëlohen, mirëpo ka shkencëtarë të cilët thonë se ende ka dallime të mëdha përsa i përket

cilësisë.

Gjithashtu, duhet theksuar se përparimi që është arritur në fushën e arsimit dhe shëndetësisë,

qëndron në kontrast me të ardhurën për kapital, gjë që tregon një afrim të pamjaftueshëm

ndërmjet shteteve që janë në nivele të ndryshme zhvillimore. Por, përkundër faktit se dallimet

në arsim dhe shëndetësi ndërmjet këtyre vendeve ende janë të mëdha dhe se ky zvogëlim i

dallimeve nuk mund të parashikohet aq lehtë, është fakt i pamohueshëm se në pesë (5) dekadat

e fundit të shekullit të XX-të janë arritur rezultate spektakolare.

Nivelet e shëndetësisë dhe arsimit janë dukshëm më të larta në ato vende që kanë të ardhura

më të larta. Qeveritë e vendeve të zhvilluara mund të investojnë më tepër për arsim dhe për

shëndetësi: me arsim dhe shëndetësi më cilësore është i mundur produktiviteti dhe të ardhurat

më të larta. Për shkak të kësaj lidhshmërie vëmendja përqëndrohet në të ardhurën dhe në arsim

e shëndetësi.

Individët do të shpenzojnë më tepër për kapitalin njerëzor, pra për arsim dhe shëndetësi,

atëherë kur të ardhurat të jenë më të larta. Mirëpo, argumentet tregojnë se edhe nëse ngritet e

ardhura , por pa e përparuar arsimin dhe shëndetësinë, efektet do të jenë shumë modeste.

Kur shikohet situata brenda familjeve, atëherë analizat tregojnë se niveli arsimor i nënave ka

për rezultat edhe gjendjen më të mrië shëndetësore të fëmijëve. Hulumtime shkencore që janë

bërë në shtetin e Marokut, kanë treguar se njohja elementare shëndetësore e nënave ka pasur

rezultat pozitiv në shëndetin e fëmijëve. Pra, trajnimi formal i nënave të ardhshme në fushën

e shëndetësisë, shkrim-leximit dhe të operacioneve numerike, të cilat ligjërohen në shkollë, u

ndihmojnë nënave të ardhshme që ta bëjnë diagnostifikimin dhe mjekimin elementar të

fëmijëve dhe në ngritjen e nivelit arsimor , dhe femrat më lehtë i pranojnë metodat e reja të

mjekësisë.

Në rastin e Marokut, shkencërisht është vërtetuar se dituria e nënave mbi mjekësinë është

elementi kryesor për ta përparuar shëndetin e fëmijës. Në Marok, këto dituri zakonisht

prezentohen jashtë shkollave. Kjo do të thotë se trajnimet mbi arsimin shëndetësor nëpër

shkolla, dukshëm mund ta ngrit nivelin e shëndetit dhe të ushqimit të fëmijëve.

18

Gjithashtu, duhet theksuar se ekzistojnë edhe dobi të tjera nga investimet në arsim dhe në

shëndetësi. Nga personi i arsimuar dobi kanë të gjithë rreth tij. Në anën tjetër, personi i

shëndosh ka imunitet ndaj sëmundjeve dhe mund t’i ndihmon vetes dhe shtetit shumë më tepër

se personi i sëmurë. Lidhur me këtë, duhet pëmendur raporti i Organizatës Botërore për

Shëndetësi, ku thuhet se përgjegjësia më e madhe për sistemin shëndetësor qëndron te

qeveritë.

SISTEMET ARSIMORE DHE ZHVILLIMI EKONOMIK

Shumica e literaturës mbi lidhshmërinë ndërmjet arsimit dhe zhvillimit ekonomik,

kryesisht përqëndrohet në dy probleme:

1) Raporti reciprok ndërmjet kërkesës dhe ofertës, kryesisht në fushën e sigurimit të

lokalit shkollor.

2) Dallimet ndërmjet dobive dhe shpenzimeve shoqërore dhe private të niveleve të

ndryshme të arsimit.

Raporti reciprok ndërmjet këkesës dhe ofertës:- sasia e informatave arsimore të cilat

individi i merr në shkollë, kryesisht varet nga oferta dhe kërkesa, sikurse që është rasti me

cilindo produkt apo shërbim tjetër.

Mirëpo, pasiqë pjesa më e madhe e arsimit në vendet e pazhvilluara ofrohet nepermjet te

kanaleve publike, atëherë del konstatimi se kërkesa është më e rëndësishme se oferta.

Në anën e kërkesës ekzistojnë dy ndikime kryesore në sasinë e arsimit të dëshiruar:

1) Nxënësi më i arsimuar ka mundësi më të madhe për paga më të larta, kryesisht

nëpërmjet të punësimit të sektorit modern.

2) Shpenzimet e arsimit direkte apo indirekte, të cilat i bartin nxënësit dhe familja e tij.

Pra, kërkesa për arsim në të vërtetë ëshë kërkesë për të gjetur vendin e punës me pagë më të

lartë. Kjo për arsye se punësimi me paga më të larta kryesisht varet nga niveli i arsimit të

individit.

Shumica e njerëzve, sidomos në vendet e varfëra, nuk ka kërkesë për t’u arsimuar sepse edhe

dobitë zakonisht janë jo-ekonomike. Pra, këto përparësi të arsimit modern gjithsesi duhen të

krahasohen edhe me shpenzimet e arsimit.

19

Shikuar nga askepti i ofertës, numri i vendeve për t’u regjistruar në të gjitha nivelet e arsimit,

kryesisht varet edhe nga proceset politike dhe këto procese shpeshherë nuk mbështeten në

kriteret ekonomike. Duke marrë parasysh presionin politik, që të ketë sa më shumë vende në

sistemin arsimor. Sidomos në vendet e zhvilluara, mund të supozohet se oferta publike e

vendeve nëpër shkolla kryesisht varet nga shpenzimet qeveritare në favor të arsimit.

Pasiqë sasia e arsimit që kërkohet në një masë të madhe e përcakton edhe ofertën,-(në kuadrin

e mundësive financiare të qeverive)-, mund të analizohen faktorët ekonomik të kësaj kërkese.

Si duket sasia e arsimit të kërkuar, e cila një individi i mundëson që të punësohet në sektorin

modern, kryesisht varet nga katër (4) faktorë: nga paga ose nga dallimi në të ardhurat, nga

shanset për të patur sukses në gjetjen e punësimit në sektorin modern, nga shpenzimet private

direkte dhe nga shpenzimet indirekte të mundësive të arsimit.

Kështu për shembull, të supozojmë se në vendet e pazhvilluara ekzistojnë këto kushte:

1. Diferenca ndërmjet pagave në sektorin modern dhe në sektorin tradicional ose,

diferenca ndërmjet sektorit urban dhe sektorit rural, në një madhësi prej 100% për

personat që e kanë të kryer shkollën e mesme ndaj personave që e kanë të kryer vetëm

shkollën fillore;

2. Shkalla e rritjes së mundësive të punsimit në sektorët ekonomik modern, për personat

që e kanë braktisur shkollën fillore, është dukshëm më e ngadalshme;

3. Patronët e firmave,duke qenë të ballafaquar më numër të madh të të paraqiturve për t’u

punësuar, zakonisht e bëjnë seleksionimin e kandidatëve në bazë të nivelit të arsimimt.

Patronët i japin mundësi kandidatëve me shkollë të mesme, madje edhe atëherë kur

karakteri i punës nuk kërkon më tepër se shkollën fillore;

4. Qeveritë e vendeve në zhvillim bëjnë përpjekje që pagat t’i nivelizojnë me nivelin e

arsimit;

5. Taksat për t’u shkolluar madje as që ekzistojnë. Disa taksa paguhen për disa shkolla të

mesme, por në shumicën e universiteteve shteti i merr mbi vete shpenzimet e studimeve.

Në këtë situatë mund të parashikohet se kërkesa për arsimim vazhdimisht do të rritet në

periudhen e ardhshme, sidomos në sektorin publik. Kjo për arsye se dobitë private ose

personale të arsimit më të mirë shumë lehtë mund të krahasohen me nivelin më të ulët të

arsimit, ndërsa shpenzimet direkte dhe indirekte të arsimit janë relativisht të ulëta. Në

shumicën e vendeve në zhvillim vazhdimisht po zvogëlohen mundësitë e punësimit për

përsonat e paarsimuar, kështuqë individët e ruajnë vendin e punës duke kryer shkollën e

mesme. Mirëpo, të gjitha tendencat janë se personat me shkollë fillore nuk do të kenë gjasa të

mëdha për t’u punësuar.

Duke theksuar faktin se sa më shumë qe ngritet niveli i arsimit, aq më e madhe është kërkesa

për ato kuadra. Kjo situatë bën presion te qeveritë e vendeve në zhvillim në mënyrë që ta

përmirësojnë nivelin e shërbimeve arsimore. Nëse shteti nuk mund t’i përgjigjet kësaj kërkese

20

për nivele më të larat të arsimit, atëherë në disa shtete janë bërë shkollime të vetorganizuara.

Në literaturë përmendet një sistem jashtë shkollor i arsimit në shtetin Kenia, ku janë ndërtuar

shkolla të mesme në bazë të organizimit vullnetar të banorëve të rajonit, me shpresën që më

vonë funksionimin e këtyre shkollave do ta merr qeveria.

Duhet të theksohet se në shumicën e vendeve në zhvillim ekziston tendenca që arsimi të rritet

në norma shumë të larta, saqë është vështirë të arsyetohet nga aspekti i përgjithshëm ose nga

aspekti financiar. Pra, oferta dhe kërkesa për arsim janë të barazuara, jo nëpërmjet të

mekanizmit të çmimeve, por në mënyrë institucionale nga ana e shtetit.

Dobia shoqërore e arsimit për të gjitha nivelet e arsimit është më e vogël se sa dobitë private

apo personale. Analizat statistikore tregojnë se sa herë që komplikohet situata rreth punësimit,

vazhdimisht rritet kërkesa për më tepër arsim formal në të gjitha nivelet. Gjatë kohës paraqitet

tendenca që të ngritet niveli arsimor edhe të banorëve të papunësuar të qyteteve, sidomos nëse

oferta e kuadrove të arsimuar vazhdon të jetë më e madhe se sa kërkesa për persona me arsim

të mesëm dhe të ultë. Për fat të keq shpesh ndodh që personat me nivel të lartë të arsimit,

sidomos për shkak të papunësisë periodike, janë të detyruara që të pranojnë ato punë për të

cilat kërkohet niveli më i ulët i arsimit.

Pra,diploma dhe shkalla e arsimit po shëndrrohen në kusht themelor për t’u punësuar

Në vendet në zhvillim qeverit dhe patronët vazhdimisht kërkojnë nivel më të lartë të arsimit

formal, si kusht për ato punë të cilat më herët i kanë kryer personat më pak të arsimuar. Kështu

që teprica e kualifikimit arsimor po bëhet e formatizuar, d.m.th në shumë raste personat me

kualifikim të lartë kryejnë punë për të cilat kërkohet më pak shkollë. Duhet të theksohen edhe

dallimet përherë në rritje përsa i përket dallimit në paga, kështu që në të ardhmen vazhdimisht

do të kërkohet nivel më i lartë i arsimit. Në literaturë përmendet Egjipti, ku shteti e ka garantuar

punësimin në sektorin publik ( gjë që e ka ngarkuar buxhetin), paralelisht me punësimin e

individëve më arsim të kryer dhe atyre me kualifikim më të lartë, në administratën publike.

Si rezultat i kësaj gjendjeje, studentët të cilët, nga çfarëdo arsye (sidomos për shkak të

varfërisë), nuk kanë mundësi të vazhdojnë me shkollim, do të mbesin anash. Në të njejtën

kohë individët më të pasur vazhdojnë të marrin kualifikime, madje edhe të panevojshme. Në

literaturë përmendet India, Pakistani dhe Bangladeshi, si shtete në të cilat arsimi luan rolin e

shtetit të imigrimit për personat që janë të arsimuar, që janë të papunë dhe që zakonisht vijnë

nga rajonet e qyteteve. Këtu kemi të bëjmë me një formë shumë të shtrenjtë te kompenzimeve

apo të ndihmave sociale për papunësinë. Rezultat i tërë kësaj do të jetë norma e lartë e

papunësisë edhe te ajo popullatë që ka arsim të lartë. Analizat shkencore në Bangladesh kanë

treguar se norma e papunësisë te personat me diplomë universitare është madje 47%.

Gjithashtu duhet të theksohet se shumë individe bëjnë përpjekje që ta kundërshtojnë këtë

situatë, të cilën e konsiderojnë degradim të kualifikimeve të veta për një punë konkrete. Si

pasojë e kësaj, shikuar nga ana e kërkesës për fuqinë punëtore, patronët do të përpiqen që ta

bëjnë zëvëndësimin e personave më arsim të lartë me persona me arsim të ulët, për një punë

21

konkrete: nga ana e ofertës vazhdimisht do të jetë numri i madh i personave që do të kërkojnë

punë. Në shumë raste personat e arsimuar përpara pranojnë që të mbeten të papunësuar, se sa

që e pranojnë atë punë për të cilën mendojnë se është nën nivelin e tyre. Në përgjithësi mund

të thuhet se për shkak të mosadoptimit të arsimit në anën e ofertës , në shumicën e vendeve në

zhvillim papunësia do të jetë prezente për të gjitha nivelet e arsimit, ndonëse do të jetë më e

theksuar për personat me nivel të ulët të arsimit .

HYRJE NE TATIMIM

Per dallim nga shumica e transfereve monetare(te parase) nga nje individ ne tjetrin,te cilet behen

me deshire,tatimimi eshte i obligueshem.Nga shkenca mbi financat publike eshte e njohur se per

shkak te problemit te shfrytezuesve pa pagese,kontributet per financimin e sherbimeve publike

patjeter duhet te jene te obligueshem.Kjo per arsye se sikur financimi i te mirave publike nuk do te

ishte i obligueshem,askush nuk do te ishte i detyruar te merr pjese ne këtë financim.Shkenca

ekonomike ka argumentuar se te gjithe individet mund te jene ne fitim nese do te jene te detyruar te

japin kontributin e tyre per financimin e te mirave publike.

Mirepo,aftesia e shtetit qe t’i detyron individet per t’i financuar te mirat publike,gjithashtu mund

te nenkupton qe individi te detyrohet t’i financoje grupet e vecanta te interesit,dmth.qe shteti mund

te detyron nje grup individesh te heq dore nga resurset e veta,ne favor te grupit tjeter te interesit.Keto

transfere te detyrueshme shpesh here jane identifikuar me vjedhje(hajni),por me nje dallim shume te

madh:transferet shteterore e kane formen e ligjshmerise dhe te respektit,dhe kete forme ua jep procesi

apo sistemi politik.Ne momentin kur ne nje shtet procesi politik ndahet ose izolohet nga qytetaret,dhe

fillon te shfrytezohet per te bere transferin e resurseve ne favor te grupeve qe jane ne pushtet,dallimi

ndermjet tatimimit dhe vjedhjes nuk eshte edhe aq i qarte.

Historiati i tatimeve.- Tatimimi eshte po aq i vjeter sa edhe pushteti i organizuar.Bibla thote

se 1/10 e te korrave duhet te orientohet ne drejtim te rishperndarjes dhe per nevojat e klerit

fetar.Nuk eshte e qarte se cilet mekanizma te detyrimit kane ekzistuar ne ate kohe,ndersa Bibla

nuk jep informata se sa e madhe ka qene shmangia nga pagimi i tatimit.Gjate

Mesjetes,individet u kane bere sherbime te drejteperdrejta patroneve te tyre;tatimet kane

ekzistuar realisht,por nuk kane qene te monetizuar(nuk jane shprehur ne para).Fakti se

vartesit(individet e varur) kane qene te detyruar te bejne sherbime,ne njefare menyre na ben

me dije se kane qene kuazi-rober,pra ne gjendje te roberise relative.Ekziston nje mendim i

shkencetareve se fakti qe tatimet bashkekohore jane te monetizuara(shprehen dhe paguhen ne

para),se individet nuk jane te detyruar te bejne sherbime(pervec ne rastet e mobilizimit

ushtarak)por vetem te paguajne ne para,nuk duhet t’i mjegullon ose t’i fsheh raportet

themelore te detyrimit tatimor.Ai individ i cili,per shembull,eshte i detyruar qe shtetit t’ia jep

¼ e fitimit te tij,ne te vertete ne ¼ e kohes se tij punon per shtetin.

22

Duhet te theksohet se ekzistojne dy dallime te madhe ndermjet detyrimeve feudale dhe

tatimeve bashkekohore.Se pari,ne kohen e feudalizmit individet nuk kane patur te drejte te

braktisin feudin(pronen e feudalit) pa lejen e pronarit;nderkaq,ne kohen e sotme individet kane

te drejte qe vete ta zgjedhin vendin e jeteses,pra edhe jurisdikcionin qe do t’ua cakton

tatimet.Se dyti,derisa ne sistemin feudal individet kane qene te detyruar qe te punojne,ne

sistemin tatimor modern ata vetem jane te detyruar qe me shtetin te ndajne ate qe fitojne nga

puna(ose nga investimet,ose nga ajo qe konsumojne).Nese individet vendosin qe te punojne

me pak,ata gjithashtu do te paguajne edhe me pak tatim,pra edhe te fitojne me pak.

Ne SHBA shqetesimi nga keqperdorimi i te drejtes per te mbledhur tatimet,ka hapur rrugen

per krijimin e kufizimeve kushtetuese per sa perket formave te tatimeve.Per

shembull,Kushtetuta amerikane kategorikisht ndalon krijimin e tatimeve ne eksport,dhe kjo

per shkak se Jugu bujqesor i Amerikes,rajoni eksportues kryesor ne kohen e krijimit te shtetit

amerikan,kishte frike se Veriu me i popullzuar do t’i imponon keto tatime,dhe keshtu Jugun

ta ngarkon me shpenzime,pra tatime disproporcionale.Disa dispozita te tjera kushtetuese kane

patur per qellim qe te pengohen tatimet diskriminuese(te padrejta).Per shembull,nje klauzule

kerkon qe tatimet te caktohen ne menyre te njejte,ndersa klauzula mbi proporcionalitetin

kerkon qe tatimet duhet te jene ne proporcion me numrin e banoreve te shtetit federal.Keto

kufizime kushtetuese jane interpretuar si ndalese e aplikimit te tatimit ne te ardhurat,keshtu qe

deri ne inkorporimin e amendamentit kushtetues te vitit 1913 , shteti federal nuk ka patur

kompetenca qe t’i aplikon.

Kufizimet ne fushen e tatimimit ne te vertete ishin pasoje e pervojes negative te kolonive

amerikane me tatimet diskriminuese te pushtetit britanik(para themelimit te SHBA-

ve).Hartuesit e kushtetutes amerikane nuk i kane parashikuar,dhe si duket as qe kane mundur

t’i parashikojne,te gjitha format e tatimeve diskriminuese.Per kete arsye,pa marre parasysh

masat mbrojtese qe figurojne ne tekstin e Kushtetutes amerikane,sfera e tatimeve ende krijon

ndasi ne shoqerine amerikane.Keshtu,per shembull,ne fillim te shekullit te 19-te u paraqiten

mospajtime te medha lidhur me doganat.Perkunder faktit se aplikimi i tyre ka shkaktuar rritjen

e te ardhurave,doganat ne produktet industriale paten per pasoje mbrojtjen e Veriut me te

industrializuar,keshtu qe Jugu ishte i demtuar duke paguar cmime me te larta per produktet e

mbrojtura.

Per sa i perket formave tatimore,shtetet e ndryshme kane aplikuar forma te ndryshme te

tatimeve (keshtu,per shembuill,gjate historise kane ekzistuar:tatimet ne dritare,jahtat

luksoze,shitjen e letrave me vlere,dividendat,fitimin nga kapitali,etj.).

Shikuar ne pergjithesi,tatimet mund te ndahen ne dy kategori te medha:(1) tatimet direkte

ndaj individeve dhe firmave,dhe (2) tatimet indirekte,per nje liste te gjate produktesh dhe

sherbimesh.

Ne SHBA ekzistojne tre tatime DIREKTE themelore ne nivelin federal :

(1) tatimi ne te ardhurat e qytetareve ,

(2) tatimi ne fondin e pagave ( perqindja e caktuar nga paga,deri ne njefare kufiri) , qe

zakonisht shfrytezohet per te financuar sigurimin social ; dhe

(3) tatimi ne fitimin(profitin) e firmave , pra tatimi ne fitimin netto te firmave.

23

Tatimet e tjera direkte dhe mjaft te rendesishme jane tatimi ne paluajtushmeri dhe tatimi

ne dhurata,gje qe ne te vertete jane tatime ne transferin e pasurise nga nje gjenerate ne

tjetren.Pasi qe njesoj caktohet ne pagat dhe ne te ardhurat nga kapitali,tatimi ne te ardhurat

e qytetareve e ushtron ndikimin e tij kur duhet te merren vendimet mbi oferten e fuqise

punetore,pensionimin,arsimin,etj.,si dhe ne vendimet mbi kursimet dhe investimet.Ne

nivelin e shteteve federale,si dhe ne nivelin lokal,ekziston edhe nje tatim direkt mjaft i

rendesishem, e ky eshte - tatimi ne pasuri.

Per sa i perket tatimeve INDIREKTE ne nivelin federal,ata jane:

(1) tatimi ne importin e produkteve te huaja ,

(2) akcizat ne disa te mira , cfare jane sherbimet telefonike,udhetimet me

avion,produktet luksoze,etj.

Shume shtete federale dhe organe locale e aplikojne edhe tatimin ne qarkullim,qe eshte

tatim procentual unik ne shitjen e shume produkteve me pakice.Ne disa shtete federale

nuk paguhet tatimi ne qarkullim per artikujt ushqimore,ndersa ne disa shtete te tjera

federale numri i ketyre perjashtimeve eshte edhe me i madh.Shume vende ne bote, ne

vend te tatimit ne qarkullim ne nivel te shitjes me pakice,e aplikojne tatimin ne vlere te

shtuar : ne secilen faze te prodhimit,vlera e shtuar paraqet diferencen ndermjet vleres

se shitjes dhe vleres se inputeve te blera (duke mos perfshire punen).

Per shembull,kur analizohen burimet e te ardhurave per vitin 1997 ne

SHBA,atehere mund te nxjerren keto perfundime.Shikuar ne nivelin federal,kontributet

per sigurimin social dhe tatimi ne te ardhurat e qytetareve perbejne me teper se 80% te

te ardhurave,ndersa tatimi ne fitimin(profitin) e firmave perben 12%.Ne krahasim me

keto dy kategori,te gjithe tatimet e tjere jane me te vegjel.Ne nivelin e shteteve

federale,si dhe ne nivelin lokal,tatimi ne te ardhurat e qytetareve si dhe tatimet ne

fondin e pagave,perbejne dicka me teper se 1/5 e te ardhurave(22,6%) ; gjithashtu,me

rreth 20% eshte pjesemarrja e tatimit ne pasuri,e tatimit ne qarkullim dhe e transfereve

federale.

Shikimi i shkurter historik i tatimeve dhe struktures se tyre ne SHBA, jep keto

informata.Deri ne vitin 1913 burimet kryesore te te ardhurave federale kane qene

doganat dhe akcizat , ndersa prej vitit 1913 aplikohet tatimi ne te ardhurat.Rendesia e

doganave dhe akcizave ka shenuar renie gjate shekullit 20-te,ndersa burimet kryesore

te te ardhurave federale u bene tatimi ne te ardhurat e qytetareve dhe tatimi ne fondin e

pagave,te destinuara per sigurimin social.

Kur analizohet struktura e tatimeve per periudhen 1937-1997,atehere mund te

verehen keto ndryshime:

(a) rritja e madhe e tatimeve te cilet u caktohen individeve dhe firmave ne menyre

direkte dhe,njekohesisht,zvogelim i pjesemarrjes se tatimeve indirekte ,dhe

(b) zvogelim i madh i tatimeve ne fitimin e firmave dhe rritje e madhe e tatimeve

ne fondin e pagave.

Disa tendenca te rendesishme jane verejtur edhe ne nivelin e shteteve federale dhe te

organeve lokale : mbeshtetje me e madhe ne tatimin ne te ardhurat dhe ne tatimin ne

qarkullim,si dhe mbeshtetje me e vogel ne tatimin ne pasuri.

24

Ketu duhet theksuar se ne dekadat e fundit shumica e vendeve evropiane eshte

riorientuar ne drejtim te tatimit ne vlere te shtuar,I cili ka statusin e burimit kryesor te

financimit.Ne anen tjeter,SHBA mbeshteten ne tatimimin e individeve me teper sesa

vendet e tjera te zhvilluara.

DREJTESIA NE FUSHEN E TATIMEVE

Kritikat me te medha ndaj sistemeve tatimore jane te orientuara kah natyra e padrejte e

tyre.Mirepo,gjithashtu eshte e sakte se shpesh here nuk eshte e qarte se cka eshte e drejte dhe

cka eshte e padrejte.Zakonisht ekzistojne dy koncepte te drejtesise:drejtesia horizontale dhe

ajo vertikale.

DREJTESIA HORIZONTALE .-Per nje sistem tatimor thuhet se eshte i drejte(objektiv)ne

aspektin horizontal,nese ai i trajton njesoj individet qe jane te barabarte ne aspektet

relevante(te rendesishme).Parimi i drejtesise horizontale eshte aq i rendesishem sa qe eshte i

inkorporuar edhe ne Kushtetuten amerikane

(amendamenti i 14-te,klauzola mbi mbrojtjen e barabarte).Keshtu qe ai sistem tatimor i cili e

zbaton diskriminimin ne baze te races,ngjyres se lekures apo ne baze te religjionit,do te

konsiderohej si horizontalisht i padrejte ,pra edhe jokushtetues.Megjithate,paraqiten dy

paqartesi:cka do te thote pohimi se dy individe jane te barabarte ne te gjitha aspektet relevante?

Dhe,cka do te thote pohimi se dy individe po trajtohen ne menyre te njejte?

T’i shikojme binjaket qe jane identike ne cdo pikepamje,por njeri prej tyre e perdore

akulloren me cokollate,ndersa i dyti akulloren me vanile.Per ta thjeshtuar ilustrimin,do te

supozohet se te dy llojet e cokollates kane te njejtin cmim.Shtrohet pyetja se a thua sistemi

tatimor i trajton njesoj keta dy binjake edhe nga aspekti i drejtesise horizontale,nese,per

shembull,e tatimon me norma te ndryshme tatimore akulloren me cokollate dhe akulloren me

vanile? Njeri nga binjaket do te paguan tatim me te madh se ai tjetri dhe,shikuar nga ky aspekt,

fitohet pershtypja se sistemi tatimor eshte i padrejte.Por,nuk duhet harruar se keta dy binjake

i kane para vetes mundesite e njejta.Ai qe e preferon akulloren me cokollate ka patur mundesi

qe,nese ka dashur, te blen akulloren me vanile,dhe anasjelltas.Ne kete rast sistemi tatimor nuk

ka karakter diskriminues(nuk eshte i padrejte);ai nuk ben dallime ndermjet individeve.Ky

shembull eshte prezantuar ne menyre qe te shifen dy produkte te cilet “ne esence” jane te

njejte.Ne praktike ekzistojne shume shembuj kur sistemi tatimor i trajton ne menyra te

ndryshme individet qe kane shije te ndryshme – tatimi me i larte ne pije alkoolike duket si

diskriminues(i padrejte) ndaj atyre individeve kane deshire te pijne viski,ne krahasim me ata

individe qe i japin perparesi birres apo veres.Pastaj,sistemi tatimor eshte me i “bute” ndaj atyre

25

individeve qe pushimin e kalojne ne shtepite vetjake te vikendit,ne krahasim me ata individe

qe pushimin e kalojne ne udhetimet turistike.

Nese thuhet se dallimet ne shijet e individeve jane nje dallim ekonomik te cilin sistemi

tatimor duhet ta merr parasysh,atehere gjithashtu mund te thuhet se parimi i drejtesise

horizontale ne kete rast nuk mund te aplikohet.Pra,binjaket nuk jane identike ne te gjitha

aspektet relevante(te rendesishme).Ketu shifet se parimi i drejtesise horizontale i ka disa

mangesi:dy individe asnjehere nuk jane te njejte.Cilat dallime mund te jene te pranueshme?

Per fat keq,parimi i drejtesise horizontale nuk mundeson pergjigje te sakte ne kete pyetje.

Supozimi i pare eshte se te gjitha dallimet jane te papranueshme.Mosha,gjinia dhe situata

martesore,normalisht,do te duhej te ishin te parendesishem.Ne realitet,ekzistojne dallime nga

aspekti i moshes(personat me te vjeter se 65 vjet kane disa lehtesi plotesuese),si dhe nga

aspekti i gjendjes martesore(kur dy persona, qe kane te ardhura te njejta,krijojne lidhjen

martesore,paguajne tatime me te medha sesa qe kane paguar me heret).Kongresi i SHBA-ve

ka konsideruar se ketu eshte fjala per dallime relevante(te rendesishme).

Mosha dhe gjendja martesore ndoshta jane te rendesishem per arsye se ndikojne ne aftesine

blerese te individeve.Ne ato amvisni ku punojne dy anetare te amvisnise,i punesuari i dyte(ai

qe fiton me pak) eshte me i ndieshem ndaj lartesise se pages sesa i punesuari i pare(qe fiton

me shume se i dyti).Tatimi ne te ardhure pothuajse aspak nuk ndikon ne punen e atij anetari

te familjes qe fiton me shume,por,ne anen tjeter,mund te kete ndikim te madh te anetari i

dyte(qe fiton me pak).Pra,sikur shteti te ishte i interesuar qe te zvogelon joefikasitetin e

sistemit tatimor,atehere do te aplikonte tatime me te ulta per te punesuarin e dyte te

amvisnise.Shtrohet pyetja:a eshte kjo e drejte? Nje shembull tjeter ilustrues jane shpenzimet

per mbrojtjen shendetesore. A duhet te trajtohen ne menyre te njejte dy individe me te ardhura

te njejta,por qe kane shpenzime te ndryshme shendetesore? A ka dallim,dhe cfare eshte

dallimi, ndermjet shpenzimeve qe nuk jane te domosdoshme(per shembull,operacioni estetik

i fytyres) dhe atyre qe jane te domosdoshme(per shembull,operacioni bajpas i zemres)? A

mundet shteti te sqaron kete?

Eshte edhe nje shembull qe e ilustron problemin qe quhet “trajtimi i barabarte”.Keshtu per

shembull,mund te pajtohemi se burri dhe gruaja te cilet gjate stazhit te punes kane realizuar te

ardhura te njejta,duhet te kene trajtim te njejte ne sferen e sigurimit social.A eshte normale qe

pensionet vjetore te jene te njejta? Shikuar mesatarisht,grate kane jete me te gjate se

mashkujt,keshtu qe gjerat duhet te analizohen me thellesisht.Nese,per shembull,gruaja e ka

pensionin e njejte vjetor sikur edhe mashkulli(cfare eshte rasti ne kete moment ne

SHBA),vlera e beneficioneve te shpresuara(te gruas),do te ishte shume me e madhe se ato te

mashkullit, dhe kjo per arsye se gruaja ka jete me te gjate se mashkulli.Ka ekonomiste

qe mendojne se kjo eshte e padrejte!

DREJTESIA VERTIKALE.- Derisa ne perputhje me parimin e drejtesise

horizontale,individet qe jane realisht te njejte edhe duhet te trajtohen ne menyre te

njejte,shikuar nga aspekti i drejtesise vertikale disa individe jane ne situate qe te paguajne

tatime me te larta,keshtu qe kete gje edhe duhet ta bejne.Ketu paraqiten tre probleme: (1)

identifikimi i individeve te cilet parimisht duhet te paguajne tatim sipas normave me te larta

tatimore; (2) zbatimi i parimit te tille,pra formulimi i dispozitave tatimore perkatese; (3)

26

marrja e vendimit se per cilen shume obligohet(detyrohet) ai individ qe eshte ne pozite te

paguan sipas normes me te larte tatimore.

S H B A : EKONOMIA NE RRITJE DHE NEVOJA E RREGULLIMIT

XXXXXMegjithëse konsumatorët dhe prodhuesit marrin shumicën e vendimeve që i japin

formë ekonomisë,veprimtaritë shtetërore kanë një ndikim të fuqishëm mbi ekonominë e

SHBA, të paktën në katër fusha.

Stabilizimi dhe Rritja. Ndoshta ajo që vlen të theksohet më forte është se qeveria federale

udhëheq të gjithë hapin e veptimtarisë ekonomike duke u përpjekur të krijojë rritje të

pandërprerë, nivele të larta punësimi dhe stabilitete çmimesh. Duke përshtatur shpenzimet dhe

normat e taksave (politika fiskale),duke qeverisur sasinë e parave dhe duke kontrolluar

përdorimin e kreditit (politika monetare), ajo mund te ngadalësojë ose të shpejtojë ritmin e

rritjes ekonomike, gjë që ndikon në nivelet e çmimeve dhe të punësimit.

Për shumë vjet pas Depresionit të Madh në vitet 1930 , periudhat me rritje ekonomike të

ngadaltë dhe papunësi të lartë, rëniet ose recesionet – janë parë si kërcenimet më të mëdha

ekonomike.Kur rreziku I rënies ka qenë më serioz, shteti është përpjekur që ta forcojë

ekonominë ose duke bërë vetë shpenzime të mëdha, ose duke ulur taksat në mënyrë që

konumatorët të shpenzojnë më shumë, ose duke nxitur një shtim të vrullshëm të paras në

qarkullim, gjë që gjithashtu nxit më shumë shpenzime.

XXXXXRritjet e mëdha të çmimeve në vitet 1970, veçanërisht të ernergjisë, shkaktuan një

frikë të madhe pëe inflacion, për rritjen e çmimeve në të gjitha nivelet. Kështu që duke

kufizuar shpenzimet , duke mos ulur taksat dhe duke frenuar rritjen e ofertës së parasë,liderët

qeveritarë u përqendruan më shumë në vënien e inflacionit nën kontroll, sesa në luftën kundër

rënies.

Idetë për mjetet më të mira për stablizimin e ekonomisë ndryshuan ndjeshëm ndërmjet viteve

1960 dhe 1990.Në vitet 1960, qeveria pati besim të madh në politikat fiskale- në manipulimin

e të ardhurave shtetërore për nxitjen e ekonomisë . Meqenëse shpenzimet dhe taksat

kontrollohen nga Presidenti dhe Kongresi, këta zyrtarë të zgjedhur kanë luajtur rolin kryesor

në drejtimin e ekonomisë. Periudha me inflacion dhe papunësi të lartë, si dhe me deficite të

shtetit, e uli besimin në politikën fiskale si një mjet për të rregulluar hapin tërësor të

veprimtarisë ekonomike.Përkundrazi,politika monetare-kontrolli i parasë në qarkullim me anë

të mjeteve të tilla si normat e interesit – morën një përparësi më të madhe.Politika monetare

drejtohet nga banka qendrore e vendit,e njohur si Bordi i Rezervës Federale, me një pavarësi

të madhe nga presidenti dhe Kongresi.

Rregullimi dhe kontrolli. Qeveria federale e SHBA i rregullone ndërmarrjet private në

shumë XXXXXforma. Rregullimi përfshin dy kategori të përgjithshme. Rregullimi ekonomik

kërkon,drejtpërdrejt ose jo, kontrollin mbi cmimet . Tradicionalisht, shteti është përpjekur të

parandalojë rritjen e cmimeve nga monopole tilla si shërbimet elektrike , përtej nivelit që do

27

t’u lejonte atyre fitime të arsyeshme. Herë pas here,shteti e ka shtrirë kontrollin ekonomik

edhe në lloje të tjera te industrive . Në vitet pas Depresionit te Madh ( 1929 1933 ) ai krijoi

një sistem te shumanshëm për stabilizimin e cmimeve të artikujve bujqësorë,që kane

tendence të luhaten gjerësisht,në përgjigje të ndryshimeve në ofertë dhe kërkesë. Një numër

industrish te tjera – si transporti rrugor dhe,më pas, linjat ajrore – arritën suksese në vendosjen

e rregullave prej vetë atyre për të kufizuar atë që ato e quanin si ulje e dëmshme e cmimeve.

Ligji i antitrustit , një formë tjetër e rregullimit ekonomik, synon të fuqizojë forcat e tregut

në mënyre që rregullimi I drejtpërdrejtë të bëhet I panevojshëm. Shteti- dhe disa herë palët

private- e kanë përdorur ligjin e antitrustit pëe të ndaluar praktika ose shkrirje që do ta

kufizonin konkurrencën në mënyrë të kunderligjshme.

Shteti ushtron kontroll edhe mbi ndërmarrjet private për të arritur disa qëllime shoqërore, si

mbrojtja e shëndetit public apo mbajtja e një mjedisi të pastër e të shëndetshëm. Për shembull,

Aministrata e XXXXXUshqimit dhe e Barnave e SHBA ndalon barnat e dëmshme;

Adminstrata e Shëndetit dhe e Sigurisë në Punë I mbron punëtorët nga rreziqet në punë; kurse

Agjencia e Mbrojtjes Mjedisore synon të kontrollojë ndotjen e ujit dhe të ajrit.

Qëndrimi i amerikanëve ndaj rregullimit ka ndryshuar ndjeshëm gjatë tri dekadave të fundit

të shekullit të 20-të. Duke fulluar nga vitet 1970, hartuesit e politikës filluan të shqetësoheshin

se mos rregullimi ekonomik mbronte kompanitë jorentabël në kurriz të konsumatorëve në

industri të tilla si linjat ajrore dhe transporti rrugor. Në të njejtën kohë ,ndryshimet

teknologjike sollën shumë konkurrentë të rinj në disa industri të tilla si telekomunikacionet ,

që dikur konsideroheshin si monopole të natyrshme. Të dy këto zhvillime çuan në një sërë

ligjesh që lehtësonin rregullimin.

Ndonëse gjatë viteve 1970 ,1980 dhe 1990 liderët e të dyja partive politike përgjithësisht

pajtoheshin për derregulimin ( heqjen e kontrollit te cmimeve nga ana e shtetit ) ekonomik,

përsa I përket rregullimit të destinuar për të arritur qëllime shoqërore , bashkëpajtimi qe më I

vogël. Rregullimi shoqëror kishte marrë rëndësi të madhe në vitet pas Depresionit të Madh

dhe Luftës II Botërore si dhe në vitet 1960 e 1970 . Por në vitet 1980 , gjatë presidences në

Ronald Reganit , qeveria I zbuti rregullat që mbonin punëtorët, konsumatorët dhe

XXXXXmjedisin duke argumentuar se rregullimi pengonte sipërmarrjet e lira dhe rriste

kostot e kryrjes së biznesit , duke kontribuar në inflacion.Mirëpo shumë amerikanë po

shpehnin shqetësim për ngjarje apo prirje të veçanta duke e nxitur qeverinë që të nxirrtë

rregulla të reja në disa fusha , përfshirë mbrojtjen e mjedisit.

Madje , kur shikonin se zyrtarët që kishin zgjedhur nuk po I trajtonin me shpejtësinë apo

forcën e duhur disa çështje, mjaft qytetarë u drejtoheshin gjyqeve . Ne vitet 1990, për

shembull , individë dhe së fundi vetë qeveria , hodhën në gjyq kompanitë e duhanit lidhur me

reziqet e tymit të cigareve për shëndetin. Një zgjidhje e gjerë financiare u siguroi shteteve

pagesa afatgjata për të mbuluar kostot mjekësore , sidomos për të trajtuar sëmundjet që

lidhen me pirjen e duhanit.

Shërbimet e Drejtpërdrejta. Çdo nivel qeverisjeje siguron shumë shërbime të

drejtpërdrejta. Qeveria federale, për shembull përgjigjet për mbrojtjen kombëtare, mbështet

kërkimet që shpesh cojnë në zhvillimin e produkteve të reja, kryen eksplorime të hapësirës

dhe ndjek programe të shumta të destinuara për t’i ndihmuar punëtorët të fitojnë aftësi

28

profesionale dhe të gjejnë vende pune. Shpenzimet e qeverisë luajnë rol të rëndësishëm në

ekonomitë vendore e rajonale – madje edhe në hapin e përgjithshëm të veprimtarisë

ekonomike.

XXXXXQeveritë e shteteve federale, ndërkohë, përgjigjen për ndërtimin dhe mirëmbajtjen

e shumicës së autostradave. Qeveria e shtetit, e regjionit ose e qytetit ,luan rolin kryesor në

financimin dhe funksionimin e shkollave publike. Qeveritë vendore janë përgjegjëset kryesore

për mbrojtjen e policisë dhe kundër zjarrit. Shpenzimet qeveritare në secilën nga këto fusha

mund të ndikojnë edhe në ekonomitë vendore e rajonale, megjithëse vendimet federale

krijojnë ndikimin më të madh ekonomik.

Shpenzimet totale federale, të shtetit dhe ato vendore , në vitin 1997 zinin rreth 18 përqind

të prodhimit kombëtar bruto.

Ndihma e Drejtpërdrejte. Qeveria siguron edhe shumë lloje ndihmash për bizneset dhe

individët. Ajo u ofron bizneseve të vogla hua me interes të ulët dhe ndihmë teknike, kurse

studentëve u jep hua për të ndjekur kolegjet. Ndërmarrjet e sponzorizuara nga qeveria , blejnë

hipoteka shtëpish nga huadhënësit duke i kthyer ato në letra me vlerë që mund të blihen e të

shiten nga investuesit , duke nxitur kështu huadhënien e shtepive. Qeveria nxit aktivisht edhe

eksportet duke u përpjekur që t’i ndalojë vendet e tjera për të perdorur pengesa tregtare që

kufizojnë importet.

Shteti mbështet individët që janë të paaftë për t’u kujdesur për veten e tyre. Fondet e

Sigurimeve XXXXXShoqërore, që financohen nga një taksë mbi të punësuarit dhe

punëdhënësit, sigurojnë pjesën më të madhe të të ardhurave për pensionet në Amerikë.

Programi “Medicare” paguan shumë nga kostot mjekësore për të moshuarit. Programi

“Medicaid” financon kujdesin mjekësor për familjet me të ardhura të pakta. Në shumë shtete,

qeveria mban institute për njerëzit e sëmurë mendërisht ose për njerëzit me pa-aftësi të mëdha.

Qeveria federale siguron Tallona Ushqimore për të ndihmuar familjet e varfëra, kurse qeveria

federale dhe ato të shteteve sigurojnë së bashku subvencione të përkrahjes sociale për të

mbështetur prindërit me të ardhura të ulëta me fëmijë në ngarkim.

Shumë nga këto programe, përfshirë Sigurimet Shoqërore, I kanë rrënjët në programet e

«Marrëveshjes së Re» të Franklin D. Rusveltit, prsident i SHBA nga viti 1933 më 1945. Ajo

cka përbënte thelbin e reformave të Rusveltit ka qenë bindja se varfëria zakonisht vjen nga

shkaqe ekonomike e sociale, dhe jo nga rënia morale e individëve. Kjo pikëpamje hidhte

poshtë një nocion të përhapur, me bazë në puritanizmin ( pastertia fetare ) e Anglisë së Re,

se suksesi është shenjë e bekimit nga Zoti dhe dështimi eshte shenjë e pakënaqësisë së Zotit.

Ky ishte një ndryshim i rëndësishëm në mendimin shoqëror dhe ekonomik amerikan.

Megjithatë, jehonat e nocioneve të vjetra XXXXXvazhdojnë të dëgjohen edhe sot në debate

për cështje të ndryshme, vecanërisht për asistencën sociale.

Në vitet 1960, gjatë «Luftës kundër Varfërisë» të presidentit Lindon Xhonson (1963 – 1969),

zunë fill edhe shumë programe të tjera të ndihmës për individët dhe familjet, përfshirë

Medicare dhe Medicaid. Megjithëse në vitet 1990 disa nga këto programe ndeshën në

vështirësi financiare, gjë që i dha shkas propozimit të reformave të ndryshme, ato vazhduan të

mbështeteshin nga të dyja partitë politike kryesore në SHBA. Megjithatë, kritikët kanë

argumentuar se sigurimi i ndihmës sociale për individët e papunë, por të shëndoshë, faktikisht

29

krijon parazitizëm dhe nuk e zgjidh problemin. Ligji për reformën e përkrahjes sociale i

dekretuar në vitin 1996, në kohën e presidentit Bill Klinton (1993-2001), thotë se kushti që

njerëzit të marrin përfitime është që ata të punojnë dhe vendos kufij se për sa kohë individët

do të marrin page

S H B A : FUQIZIMI I ROLIT TE SHTETIT

XXXXX Duke filluar nga administrata e presidentit Franklin Ruzvelt, shteti në SHBA është

fuqizuar në mënyrë të ndjeshme. Në përpjekje për t’i dhënë fund papunësisë dhe mjerimit të

Depresionit të Madh , Marreveshja e Re e Ruzvelitit krijoi shumë programe të reja federale

dhe zgjeroi shumë nga ekzistueset. Edhe ngjitja e Shteteve te Bashkuara si fuqia më e madhe

ushtarake e botës, gjatë dhe pas Luftës II Botërore , e ndihmoi fuqizimin e shtetit. Zhvillimi

i zonave qytetëse dhe periferike në perudhën e pasluftës krijoi mundësi më të madhe për

zgjerimin e shërbimeve publike.

Kerkesat e rritura lidhur me arsimin e detyruan qeverinë që të bënte investime të

konsiderueshme në shkolla e kolegje . Nxitja e jashtëzakonshme për përparime shkencore

e teknologjike në vitet 1960, i dhanë hov si krijimit të shumë agjencive, ashtu edhe

investimeve të mëdha publike në fusha që varionin nga eksploarimi i hapësirës deri në

kujdesin shëndetësor . Kurse rritja e varesise së shumë amerikanëve nga programet

mjekësore dhe të pensioneve që nuk kishin ekzistuar në fillim të shekullit të 20-të , i rriti

edhe më shumë shpenzimet e qeverisë federale.

XXXXXMegjithëse shumë amerikanë mendojnë se qeveria federale në Uashington është fryrë

tej mase, shifrat e të punësuarve në të nuk e vërtetojnë këtë . Ka pasur rritje në punësimet në

qeverisje , madje të ndjeshme , por shumica kanë qenë në nivelet e shteteve dhe lokale .

Nga viti 1960 deri në 1990 , numri i punonjësve në qeveritë e shteteve dhe vendore u rrit

nga 6.4 milionë në 15.2milionë, kurse numri i punonjesve civilë të nivelit federal pati një rritje

te vogël : nga 2.4 milionë në 3 milionë. Shkurtimet në nivelin federal në vitin 1998.(Numri i

amerikanëve në ushtri u ul nga rreth 3.6 milionë më 1968, kur SHBA ishte angazhuar në luftë

në Vietnam, në 1.4 milionë më 1998).

Rritja e kostove të taksave për të paguar shërbimet e zgjeruara shtetërore, mungesa e

përgjithshme dëshirës tek amerikanët për një <<qeveri të madhe>> dhe fuqizimi i vazhduar i

sindikatave të punonjësve publikë bënë që shumë hartues te politikave shteterore në vitet

1970 , 1980 dhe 1990 , ta venin në pikëpytje aftësine e qeverisë si siguruesja më e efektshme

e shërbimeve të nevojshme. Një fjalë e re, privatizimi , u krijua me shpejtësi dhe u pranua

gjerësisht në të gjithë botën për të përshkruar praktikën e kalimit të disa funksioneve

shtetërore në sektorin privat.

Në Shtetet e Bashkuara, privatizimi ka ndodhur kryesisht në nivelet bashkiake dhe rajonale.

Qytetet XXXXXmë të mëdha të SHBA si Nju Jorku , Los Anxhelosi, Filadelfia ,Dallasi

30

,Teksasi dhe Feniksi, filluan të punësonin kompani private apo organizata joqeveritare për të

zhvilluar një liste të gjerë aktivitetesh që më parë kryheshin nga vetë bashkitë , duke filluar

nga rregullimi i sistemit të dritave në rrugë , në grumbullimin e mbeturinave të ngurta dhe

nga përpunimi i të dhënave, e deri tek administrimi i burgjeve .

Nderkohë , disa agjenci federale synuan që të punonin gati si ndërmarrje private : Shërbimi

Postar i Shteteve të Bashkuara , për shembull , sot mbështetet më fort në të ardhurat e veta

, sesa në dollarët e taksave të përgjithshme.

Megjithatë , privatizimi i shërbimeve publike mbetet një temë e polemizuar . Ndërsa

perkrahesit e privatizimit këmbengulin se ky i fundit ul shpenzimet dhe rrit rendimentin

në sektorët e shërbimit publik , të tjerët argumentojnë të kundërtën , se kontraktuesit privatë

kanë bërë oferta me çmime shumë të ulëta me qëllim që të siguronin kontraktimin, por më

vonë i kanë ngritur çmimet në mënyrë të ndjeshme . Përkahësit argumentojnë se privatizimi

mund të jetë i sukseshëm nëse praktikon konkurrencën.

Nganjëherë , nën presionin e rrezikut të privatizimit, mund të ndodhë që punonjësit e qeverive

vendore të nxiten për të punuar më me efikasitet.

XXXXXPor siç e tregojnë debatet lidhur me rregullimin, shpenzimet qeveritare dhe me

reformën në asistencën sociale , roli i mirëfilltë i qeverisë në ekonominë e vendit mbetet ende

një çështje mjaft e diskutushme edhe pas më shumë se 200 vjetësh qëkur Shtetet e Bashkuara

u bënë një vend i pavarur.

Angazhimi i Qeverisë

Në vitet e para të historië amerikane , shumë udhëheqës politikë nuk dëshironin ta

angazhonin qeverinë federale në mënyrë të tepruar në sektorin privat , me përjashtim të sferës

së transportit.

Në përgjithsi ata e pranonin konceptin “ laissez – faire “ ( frengjisht : lejo qe ta ben vete

), një doktrinë që e kundërshton ndërhyrjen e qeverisë në ekonomi , me përjashtm të nevojës

kur kërkohet të zbatohet ligji dhe rendi . Ky qëndrim filloi të ndryshojë gjatë fundit të

shekullit të 19-të , kur biznesi i vogël ,fermat dhe lëvizjet e punëtorëve i kërkuan qeverisë të

ndërmjetësonte në emër të tyre .

Në kapërcyll të shekullit 20 u krijua një klasë e mesme që shikonte me dyshim si elitën e

biznesit, ashtu dhe disa lëvizje politike deri diku radikale të fermerëve dhe të punëtorëve në

në Perëndimin e Mesëm dhe në Perëndim. Të njohur me emrin progresistë, këta njerëz ishin

në favor të rregullave XXXXXqeveritare në praktikat e biznesit me qëllim që të sigurohej

konkurrenca dhe iniciativa e lirë. Ata gjithashtu luftonin korrupsionin në sektorin publik.

Në vitin 1887 Kongresi miratoi një ligj që rregullonte veprimtarinë e hekurudhave (Akti

Komercial Ndërkombëtar). Sidoqoftë, këto ligje nuk u zbatuan në mënyrë rigoroze deri midis

viteve 1900-1920, kur erdhën në fuqi presidenti republikan Teodor Rusvelt (1901-1921),

presidenti demokrat Udrou Uilson (1913-1921) dhe simpatizantë të tjerë të pikëpamjeve të

progresistëve. Gjatë kësaj kohe u krijuan shumë prej agjencive rregulluese që ekzistojnë sot,

përfshirë Komisionin Tregtar Ndërshtetëror, Administrimin e Ushqimit dhe të Barnave dhe

Komisionin e Tregtisë Federale.

31

Ndërhyrja e qeverisë në jetën ekonomike u rrit vecanërisht shumë në vitet 1930. Kolapsi i

tregut të aksioneve në vitin 1929 solli crregullimin ekonomik më serioz në historinë e vendit,

Depresionin e Madh (1929-1940). Presidenti Franklin D. Ruzvelt ndërmori Marrëveshjen e

Re për të lehtësuar gjendjen kritike.

Shumë nga ligjet dhe institucionet që profilizojnë ekonominë moderne të Amerikës i kanë

rrënjët në epokën e Marrëveshjes së Re. Legjislacioni i Marrëveshjes së Re zgjeroi

kompetencat e autoritetit federal në sistemin bankar, bujqësi dhe asistencë sociale. Ai caktoi

kufirin minimal të pagave dhe XXXXXnumrin e orëve të punës dhe shërbeu si nxitës për

zgjerimin e sindikatave të punës në industri të tilla si ajo e celikut, e automobilëve dhe e

gomës. U krijuan programet dhe agjencitë që sot shihen si të domosdoshme për funksionimin

e ekonomisë moderne të vendit: Komisioni i Letrave me Vlerë dhe i Shkëmbimit, i cili

rregullon tregun e aksioneve; Korporata Federale e Sigurimit të Depozitave, e cila garanton

depozitat bankare, dhe ndofta më i spikaturi, sistemi i Sigurimeve Shoqërore, i cili siguron

pensionet e të moshuarve mbi bazën e kontributeve që ata kanë bërë kur kanë qenë në punë.

Liderët e Marrëveshjes së Re kanë ushqyer idenë e ndërtimit të lidhjeve më të ngushta mes

bizneseve dhe qeverisë, por disa nga këto përpjekje nuk mbijetuan pas Luftës II Botërore. Akti

i Rimëkëmbjes Kombëtare Industriale, një program jetëshkurtër i Marrëveshjes së Re, synonte

të inkurajonte liderët e biznesit dhe punëtorët, me mbikëqyrjen e shtetit, për të zgjidhur

konfliktet dhe kësisoj për të rritur prodhimin dhe rendimentin. Megjithëse Amerika nuk u

kthye kurrë kah fashizmi, i cili bëri struktura të ngjashme biznes-qeveri-fuqi punëtore në

Gjermani dhe Itali, iniciativa e Marrëveshjes së Re theksonte një ndarje të re pushtetesh

ndërmjet këtyre tre lojtarëve ekonomikë kyq. Ky ndikim i përbashkët i pushtetit u bë edhe më

i fortë gjatë luftës, kur qeveria e SHBA ndërhyri XXXXXgjerësisht në ekonomi. Bordi i

Prodhimit të Mjeteve Luftarake bashkërendonte aftësitë prodhuese të vendit në mënyrë që të

realizoheshin përparësitë ushtarake. Uzinat e konvertuara të prodhimeve për konsumatorët

plotësonin shumë porosi nga ushtria. Për shembull, prodhuesit e makinave ndërtonin tanke

dhe avionë duke i bërë Shtetet e Bashkuara «arsenalin e demokracisë». Në përpjekje për të

parandaluar që rritja e të ardhurave kombëtare dhe sasia e paktë e mallrave të konsumit të

shkaktonin inflacion, zyra e sapokrijuar e Administrimit të Çmimeve kontrollonte qiratë e

banesave dhe raciononte mallrat e konsumit duke filluar nga sheqeri, deri tek vajguri, pra

përpiqej të frenonte rritjen e çmimeve.

32

S H B A : KARAKTERISTIKAT E NDERHYRJES QEVERITARE

NE JETEN EKONOMIKE

Amerikanët e theksojnë sistemin e tyre të iniciativës së lirë si model për vendet e tjera.

Suksesi ekonomik i këtij vendi vërteton pikëpamjen se ekonomia funksionon më së miri kur

shteti i lë XXXXXbizneset dhe individët të kenë sukses ose të dështojnë – në bazë të meritave

të tyre në tregje të hapura e konkurruese. Po sa «i lirë» është saktësisht biznesi në sistemin

amerikan të sipërmarrjes së lirë? Përgjigjja është «jo plotësisht». Një rrjet i ndërlikuar

rregullash shtetërore formojnë shumë aspekte të operacioneve të biznesit. Çdo vit, qeveria

prodhon mijëra faqe me rregulla të reja, shpesh duke përcaktuar në detaje të imta se çfarë

duhet dhe çfarë nuk duhet të bëjnë bizneset.

Megjithatë, qëndrimi i amerikanëve ndaj rregullave shtetërore nuk është aspak i përcaktuar.

Vitet e fundit, rregullat janë bërë më të rrepta në disa sektorë dhe janë zbutur në disa të tjerë.

Madje, temë e përhershme në hisotrinë e ekonomisë amerikane ka qenë debati i vazhduar

lidhur me faktin se kur, dhe deri në ç’shkallë, mund të ndërhyjë shteti në qështjet e biznesit.

Laissez – Faire kundrejt Ndërhyrjes së Shtetit

Historikisht, politika e qeverisë së SHBA ndaj biznesit përmblidhej në termin francez

laissez-faire (leze-fer), që do të thotë «lëre të qetë». Ky koncept e ka burimin në teorinë

ekonomike të Adam Smithit, një ekonomist skocez i shekullit të 18-të, shkrimet e të cilit

ndikuan gjerësisht në zhvillimin e kapitalizmit amerikan. Smithi besonte se interesat private

duhet të XXXXXlihen të lira. Përsa kohë që tregjet janë të lira dhe konkurruese, thoshte ai,

veprimet e individëve privatë, të nxitura nga interesi vetjak, do të punojnë së bashku për të

mirën e të gjithë shoqërisë. Smithi ishte në favor të disa ndërhyrjeve të shtetit kryesisht për të

vendosur rregullat bazë për iniciativën e lirë. Por mbrojtja e praktikave laissez – faire prej tij

i dhanë atij popullaritet në Amerikë, një vend i ndërtuar mbi bazën e besimit tek individi dhe

të mosëbesimit tek autoriteti.

Megjithatë, praktikat laissez-faire në Amerikë nuk e kanë penguar interesin privat që në

shumë raste t’i drejtohej për ndihmë qeverisë. Në shekullin e 19-të, kompanive të hekurudhave

iu dhanë toka dhe subvencione shtetërore. Prej kohe, industritë që janë ndodhur përballë

konkurrencës së fortë nga jashtë kanë bërë kërkesa për zbatimin e një shkalle proteksionizmi

në politikën tregtare. Bujqësia amerikane, thuajse tërësisht në duart e privatëve, ka përfituar

në shumë drejtime nga ndihma e shtetit. Shumë industri të tjera kanë kërkuar dhe kanë marrë

ndihma nga shteti, që nga ulja e taksave, deri te subvencionet e plota.

Rregullimet shtetërore në industrinë private mund të ndahen në dy kategori – rregullimi

ekonomik dhe rregullimi shoqëror. Rregullimi ekonomik synon së pari që të kontrollojë

cmimet. I projektuar në teori për të mbrojtur konsumatorët dhe disa kompani

33

XXXXX(zakonisht bizneset e vogla) nga kompani më të fuqishme, ai shpesh përligjet me

arsyen se kushtet e një tregu tërësisht konkurrues nuk ekzistojnë dhe rrjedhimisht

konsumatorët dhe bizneset e vogla nuk mund ta sigurojnë vetë një mbrojtje të tillë. Në shumë

raste rregullat ekonomike janë hartuar për t’i mbrojtur kompanitë nga ajo qka ato e cilësojnë

si konkurrencë shkatërruese ndaj njëra-tjetrës. Rregullimi shoqëror, nga ana tjetër, synon

objektiva që nuk janë ekonomikë – të tillë si vende pune më të sigurta apo një mjedis më i

pastër. Rregullat shoqërore synojnë të frenojnë ose të ndalojnë sjellje të dëmshme të

korporatave ose të nxitin sjellje që konsiderohen shoqërisht të dëshirueshme. Shteti, për

shembull, kontrollon lëshimet e tymrave nga fabrikat dhe parashikon ulje taksash për

kompanitë qe u ofrojnë punonjësve të tyre përfitime shëndetësore dhe të pensioneve brenda

disa standardeve të caktuara.

Në historinë amerikane lavjerrësi është lëkundur pa pushim ndërmjet parimeve të laissez-

faire dhe kërkesave për rregullime shtetërore të të dyja kategorive. Gjatë 25 vjetëve të fundit,

si liberalët, edhe konservatorët kanë kërkuar që të pakësohen ose të hiqen disa kategori

rregullash ekonomike duke pohuar se ato i kanë mbrojtur gabimisht kompanitë nga

konkurrenca në dëm të konsumatorit. Por lidhur me rregullat shoqërore, liderët politikë kanë

shprehur XXXXXpikëpamje shumë të kundërta. Liberalët kanë qenë shumë më të prirur për

të favorizuar ndërhyrjen shtetërore që nxit një larmi objektivash joekonomikë, kurse

konservatorët kanë qenë më të prirur për ta parë atë si një ndërhyrje që i bën bizneset më pak

konkurruese dhe më pak rentabël.

Rritja e Ndërhyrjes Shtetërore

Në vitet e para të Shteteve të Bashkuara, liderët qeveritarë iu shmangën shumë rregullimit

të biznesit. Kurse me afrimin e shekullit të 20-të, konsolidimi i industrisë së SHBA në

korporata përherë e më të fuqishme nxiti ndërhyrjen shtetërore për të mbrojtur bizneset e vogla

dhe konsumatorët. Më 1980, Kongresi dekretoi Aktin Antitrust Sherman, një ligj të hartuar

për të rikthyer konkurrencën dhe sipërmarrjen e lirë duke copëtuar monopolet. Me heret , ne

vitin 1906 , ai miratoi ligje për të siguruar që ushqimet dhe barnat të etiketoheshin me

korrektësi dhe mishi të inspektohej përpara se të shitej. Më 1913, qeveria vendosi një sistem

të ri bankar federal, Rezervën Federale, për të vendosur disa kontrolle në veprimtaritë bankare.

Ndryshimet më të mëdha në rolin e qeverisë ndodhën gjatë «Marrëveshjes së Re», që ishte

përgjigjja e presidentit Franklin D. Rusvelt ndaj Depresionit të Madh. Gjatë kësaj periudhe të

viteve XXXXX 1930, SHBA përjetuan krizën më të madhe të biznesit dhe normën më të lartë

të papunësisë në historinë e vet. Shumë amerikanë arritën në përfundimin se kapitalizmi i

pakontrolluar kishte dështuar. Kështu që ata i kthyen sytë kah qeveria për të lehtësuar

vështirësitë dhe pakësuar atë që dukej se ishte një konkurrencë vetëshaktërruese.Ruzvelti dhe

Kongresi dekretuan një sërë ligjesh të reja , që i japin qeverisë kompetenca për të ndërhyrë

në ekonomi . Midis të tjerash , këto ligje rregullonin shitjen e aksioneve , njihnin të drejtën e

punëtorve për të formuar sindikata , caktonin rregulla për rrogat dhe orët e punës ,

parashikonin përfitime në të holla për të papunët dhe përfitime pensioni për të moshuarit ,

34

vendosnin dhënjen e subvencioneve për bujqësinë , siguronin depozita bankare dhe krijonin

një autoritet të madh rajonal për ndërtimet në Tenesi Velej ( Lugina e lumit Tenesi ) .

Që nga vitet 1930 e këtej kanë dalë edhe shumë ligje e rregullore të tjera për një mbrojtje më

të madhe të punëtorëve e konsumatorëve . Është kundër ligjit që punëdhënësit të bëjnë

diskriminime në punësim në bazë të moshës , gjinisë , racës ose bindjeve fetare . Puna e

fëmijeve përgjitësisht është e ndaluar . Sindikatave të pavarura të punëtorëve u garantohet e

drejta për t’u organizuar , për të lidhur kontrata dhe për të bërë greva . Qeveria nxjerr dhe vë

në zbatim kode për sigurinë në punë dhe shëndetin . Thuajse XXXXX çdo produkt i shitur në

SHBA është objekt i një rregullimi shtetëror ; prodhuesit ushqimorë duhet të thonë me saktësi

se cfarë përmban një shishe , kuti ose kavanoz ; asnjë ilaq nuk mund të shitet derisa të jetë

testuar tërsisht ; veturat duhet të ndërtohen në pajtim me normat e sigurisë dhe të plotesojnë

standardet lidhur me ndotjen ; cmimet e mallrave duhet të shënohen qartë ;reklamat nuk duhet

t’i mashtrojn konsumatorët .

Në fillim të viteve 1990 , Kongresi kishte krijuar më shumë se 100 agjenci federale rregulluese

në fusha që nga tregtia deri te komunikacionin , nga energjia bërthamore deri te siguria e

produkteve , nga ilaçet deri te mundësite për punë . Ndër agjencite me të reja janë

Administrata Federale e Aviacionit , e cila u ngrit më 1966 dhe vë në zbatim rregullat e sigurisë

që qeverisin linjat ajrore , dhe Adminsitrata e Sigurisë së Trafikut në Autostradat Kombëtare

(NHSTA) e cila u krijua më 1971 dhe mbikëqyr sigurinë e shoferëve dhe të automjeteve .Të

dyja agjencit bëjnë pjese në Departamentin e Transportit .

Shumë agjenci rregulluese janë ndërtuar apostafat që të jenë të shkëputura nga presidenti dhe

, në teori , nga trysnite politike . Ato drejtohen nga borde të pavarura , anëtarët e të cilëve

emërohen nga presidenti dhe konfigurohen nga Senati. Me ligj , këto borde duhet të përfshijnë

komisionere nga të dyja partitë politike që të shërbejnë për mandate të XXXXXcaktuara

zakonisht nga pese gjer më shtatë vjet .Stafi i çdo agjencie zakonisht përfshin mbi 1000

persona . Kongresi u cakton fonde agjencive dhe mbikqyrë punen e tyre .Në një fare mënyre

agjencitë rregulluese punojnë si gjykatat . Ato zhvillojnë interpelanca që u ngjajnë seancave

gjyqësore dhe vendimet e tyre mundë të rishqyrtohen nga gjykatat federale . Me gjithë

pavarësinë zyrtare të agjencive rregulluese , anëtarët e kongresit shpesh kërkojnë të ndikojnë

te komisionereët në emër të elektorateve të tyre . Disa kritikë thonë se ka raste kur bizneset

ushtrojnë ndikime të papërligjiara mbi agjencitë që i rregullojnë ato ; zyrtarët e agjencive

shpesh marrin informacione konfidenciale nga bizneset që rregullojnë dhe sapo mandati i tyre

përfundon , shumë prej tyre u ofrohen punë me paga të larta në ato industri . Por , kompanitë

kanë ankesat e tyre midis të tjerash , disa analistë të korporatave ankohen se rregullimet

qeveritare që kanë të bëjnë me biznesin shpesh vjetërohen sapo shkruhen , pasi kushtet e

biznesit ndryshojnë me shpejtësi .

35

Puna Federale për Kontrollin mbi Monopolet

Monopolet kanë qenë ndër subjektet e para të biznesit që qeveria e SHBA është përpjekur t’i

rregulloj në interes të publikut . Shnderrimi i XXXXX ndërmarrjeve të vogla në të mëdha u

krijon mundësi korporatave shumë të mëdha që t’i shpëtojnë disiplines së tregut duke i

<<fiksuar>> çmimet ose duke shitur me çmimet më të ulëta se rivalët . Reformatorët kanë

argumentuar se këto praktika i ngarkojnë konsumatorët me qmime më të larta , ose u kufizojnë

mundësit për zgjedhje . Akti Antitrust Sherman , i miratuar më 1980 , deklaronte se asnjë

person ose biznes nuk lejohet që ta monopolizojë tregun , që të kombinohet ose te konspirojë

me dikë tjetër për të kufizuar tregëtine . Në fillim të viteve 1900 , qeveria e përdori këtë ligj

për të copëtuar Standard Oil Company të Xhon D. Rokfelerit si dhe një sëre firmash të tjera

të mëdha për të cilat thuhej se abuzonin me pushtetin e tyre ekonomik .

Në vitin 1914 , Kongresi miratoi edhe dy ligje tjera të destinuara për të fuqizuar Aktin

Antitrust Sherman : Aktin Antitrust Klejton dhe Aktin e Komisionit Federal Tregtar .

Akti Antitrust Klejton e përcaktonte më qartë se ku qëndronte kufizimi i paligjëshëm i

tregëtise . Akti e konsideronte të paligjëshëm diskriminimin në çmime që u jipte disa

bleresve avantazh kundrejt të tjereve ; ndalonte marreveshjet në të cilat prodhuesit u

shisnin vetëm tregtarëve që jane dakord të mos shesin produkte industriale të një rivali

të tyre ; si dhe ndalonte disa lloje bashkimesh dhe veprime te tjera që mundë të XXXXX

ulnin konkurencen . Akti i Komisionit Federal Tregtar caktonte një komision shteteror

që synonte të ndalonte praktika të pandershme dhe antikonkurruese në biznes . Kritikët

kishin bindje se edhe këto mjete të reja kundër monopoleve nuk ishin plotesisht të

efektshme . Më 1912 , Korporata e Çelikut e SHBA , e cila kontrollonte më shumë se

gjysmën e të gjithe prodhimit të celikut në Shtetet e Bashkuara , akuzohej se ishte

shnderruar ne monopol . Veprimet ligjore kundër korporates u zgjaten deri në vitin 1920

, kur , në një vendim historik , Gjykata Supreme çmoi se Çeliku i SHBA nuk ishte

monopol , pasi nuk ishte angazhuar në << kufizim>> të papërligjur të tregtisë Gjykata

bëri një dallim të hollësishëm mes madhesise dhe monopolit dhe sygjeroi se madhësia

e një korporate jodoemos është diçka e keqe . Që nga Lufta II Botrore , qeveria i ka

vazhduar përpjektet kundër monopolizimit . Komisioni Federal Tregtar dhe Sektori

Antitrust i Departamentit të drejtësise vigjilojnë për monopole të mundshme ose

veprojnë për të parandaluar bashkime që rrezikojnë të ulin konkurrencen deri në

shkallen që dëmton konsumatorët . Katër shembuj tregojnë gjerësine e këtyre

projekteve :

XXXXX Më 1945 , në një rast që kishte të bënte me Aluminium Company of America

, një gjykatë federale apeli mori në shqyrtim se çfarë segmenti tregu duhet te zërë një

ndërmarrje përpara se të inspektohet për praktika monopoliste . Gjykata vendosi 90

përqind, duke vënë në dukje se <<është e dyshimtë nëse 60 apo 65 përqind do të ishtë

mjaftë,por 33 përqind se nuk është>>

Më 1961 , një numër kompanish në industrinë e pajisjeve elektronike u konsideruan

fajtore për caktimin e çmimeve të konkurrences . Kompanitë ranë dakord qe tu

36

paguanin konsumatorëve dëmëshpërblime të gjera , kurse disa drejtues korporatash u

futen ne burg .

Më 1961 , Gjykata Supreme e SHBA gjykoi se një kombinim firmash me segmente të

mëdha tregu mund të presupozohen se është antikonkurrues .Ky rast kishte të bënte me

Bankën Kombëtare të Filadelfias .Gjykata vendosi se në qoftë se si rrjedhojë e një

bashkimi , një kompani kontrollon një segment tregu në mënyre të pa përligjur dhe

nëse nuk ka prova se bashkimi nuk do të jete i dëmshëm , bashkimi nuk mund të bëhet.

Më 1997 , një gjykatë federale gjykoi se megjithëse tregëtia me pakicë përgjithesisht

XXXXX është e pa përqëndruar , disa njësi me pakicë si << superdyqanet >> e

pajisjeve të zyrava , konkurrojnë në tregje ekonomike të dallueshme . Gjykata tha se

bashkimi i dy firmave të mëdha në këto tregje do të ishte antikonkurrues . Ky rast kishte

të bënte me një kompani furnizuse të pajisjeve të zyrave , Staples , si dhe me një

kompani furnizimi me lëndë ndërtimi,Home Depot . Bashkimi i planifikuar nuk u lejua.

Siç e vërtetojnë këta shembuj , përcaktimi se kur kemi të bëjmë me shkelje të ligjeve

antitrust nuk është gjithnjë i lehtë . Interpretimet e ligjeve kanë qenë të ndryshme dhe

shpesh analistët nuk bien në një mendje nëse një ndërmarrje ka fituar kaq shumë pushtet

saqë po pengonte funksionimin e tregut . Për më tëpër kushtet ndryshojne dhe stukturat

korporative që duket se jane rrezik monopoli në një periudhe mund të duken më pak

kërcenuse në një periudhe tjeter . Shqetësimet per fuqine kolosale te monopolit Standard

Oil të viteve 1900 , për shembull, çuan në shpërbërjen e perandorisë së naftes të Rokfelerit

në kompani të shumta , përfshire kompanite e naftës që morën emrat Exxon dhe Mobil .

Por , në fund të viteve 1990 , kurë Exxon dhe Mobil shpallen se kishin në plan të

bashkoheshin , nuk u shpreh kurrfare shqetësimi publik , megjithëse qeveria kërkoi disa

XXXXX koncesione përpara se të miratone bashkimin .Çmimet e biznesit ishin të ulta dhe

kompanite e tjera të fuqishme dukeshin mjaft të afërta për të siguruar konkurrencën .

Derregullimi i Transportit Megjithëse ligji antitrust ka pasur për qëllim rritjen e konkurrencës, shumë rregulla të

tjera kanë pasur një efekt të kundërt. Me rritjen e shqetësimit të amerikanëve për inflacionin

në vitet 1970, rregullat që ulnin konkurrencën në cmime u shqyrtuan përsëri. Kështu, në

situatat kur rregullimi i mbronte kompanitë nga trysnitë e tregut, qeveria vendosi që t’i

zbuste kontrollet mbi to.

Transporti qe objektivi i parë i liberalizimit. Në periudhën e presidentit Xhimi Karter

(1977-1981), Kongresi dekretoi një sërë ligjesh që hiqnin shumicën e mburojave

rregulluese në aviacion, transport rrugor e hekurudha. Kompanitë u lejuan të konkurronin

duke përdorur cdo rrugë ajrore, tokësore apo hekurudhore që zgjidhnin vetë, duke i

caktuar tarifat më lirisht për shërbimet e tyre. Në procesin e liberalizimit të transportit,

Kongresi hoqi dy rregullues ekonomikë kryesorë: Komisionin e Tregtisë Ndërshtetërore,

që ekzistonte prej 109 vjetësh, dhe Bordin e XXXXX XXXXX Aeronautikës Civile qe

ekzistonte prej 45 vjetësh.

Megjithëse ndikimi i saktë i liberalizimit është i vështirë të matet, është e qartë se ai ka

krijuar një kthesë të madhe në industritë ku është zbatuar. Le të shikojmë linjat ajrore. Pasi

37

u hoqën mekanizmat e kontrollit nga shteti, kompanitë ajrore u përpoqën t’i gjenin vetë

rrugët në një mjedis të ri e shumë më pak të sigurt. Dolën në skenë rivalë të rinj, shpesh

duke punësuar pilotë dhe punëtorë me rroga të ulëta e të pasindikuar ( qe nuk jane anetare

te sindikatave ) dhe duke u ofruar klientëve shërbime të lira «pa lulka». Kompani të

mëdha, të mësuara me tarifat e caktuara nga shteti që u garantonin mbulimin e të gjitha

shpenzimeve, e gjetën veten në nevojë të ngutshme për të përballur konkurrencën. Disa

syresh, përfshirë Pan American World Airways, e cila për shumë amerikanë ishte sinonim

me epokën e udhëtimit me linjën ajrore të pasagjerëve, si dhe Eastern Airlines, e cila

transportonte më shumë pasagjerë në vit se çdo linjë tjetër ajrore – falimentuan. United

Airlines, linja ajrore më e madhe e vendit pa filiale, ndeshi në probleme dhe shpëtoi kur

punëtorët e saj ranë dakord që ta blenin.

Këto ndryshime ndikuan edhe te konsumatorët. Lindjen e kompanive të reja dhe opsionet

për shërbime të reja, shumë vetë i gjykuan si dicka XXXXX coroditëse. Edhe ndryshimet

në tarifa ishin coroditëse dhe jo gjithmonë të pëlqyeshme për konsumatorët. Monopolet

dhe kompanitë e rregulluara përgjithësisht caktojnë tarifa për të siguruar përmbushjen e

nevojës së tyre totale për të ardhura , pa u shqetësuar shumë se cdo shërbim i vecantë nxjerr

aq të ardhura sa të mbulojë vetveten. Kur linjat ajrore ishin të paliberalizuara, tarifat për

udhëtime brenda vendit, për udhëtimet e largëta dhe për udhëtimet në zonat e mëdha

metropolitane, përgjithësisht ishin ndjeshëm më të larta se kostot reale për udhëtimet në

këto rrugë, kurse tarifat për rrugët më të shkurtra e më të shtrenjta si dhe për udhëtimet në

zona më pak të populluara ishin më të ulëta së kostoja e shërbimit. Pas liberalizimit, tarifat

ndryshuan krejt, pasi konkurruesit e vegjël e kuptuan se mund të qëndronin në biznes duke

u përqëndruar në tregjet me vëllime më të larta dhe më fitimprurëse, ku tarifat ishin

artificialisht të larta.

Duke qenë se linjat ajrore të afirmuara u detyruan qe t’i ulnin tarifat për të përballuar këto

sfida, shpesh ato vendosnin që ose t’i ulnin çmimet përsëri, ose të hiqnin dorë nga

shërbimet në regjet e vogla jofitimprurëse. Më vonë, disa nga këto shërbime rifilluan me

linja ajrore «vajtje - ardhje» që shpesh ishin sektorë të linjave më të mëdha. Këto linja më

të vogla përgjithësisht ofronin XXXXX shërbime më të rralla e më pak komode (duke

përdorur avionë të vjetër me helika dhe joreaktivë) por, në pjesën më të madhe, tregjet që

trembeshin se mos i humbnin krejt shërbimet e linjave ajrore, të paktën tani i kishin disa

shërbime.

Fillimisht, shumica e kompanive të transportit e kundërshtoi liberalizimin, por më vonë,

nëse nuk e përkrahu, të paktën e pranoi. Për konsumatorët, të dhënat janë të përziera.

Shumë nga linjat ajrore me kosto të ulëta, që u krijuan në ditët e pata të liberalizimit u

zhdukën, kurse një valë e re bashkimesh ndërmjet linjave të tjera ajrore bëri që të ulej

konkurrenca në disa tregje. Megjithatë, analistët përgjithësisht pajtohen se tarifat ajrore

janë më të ulëta nga ç’do të kishin qenë po të kishte vazhduar sistemi i rregullimit. Madje,

udhëtimi ajror po njeh lulëzim. Më 1978, viti kur filloi derregullimi i linjave ajrore, rruga

e fluturimeve totale të pasagjerëve në linjat ajrore të SHBA ishte 226 800 milionë milje

(362 800 milionë km). Më 1997, kjo shifër u trefishua në 605 400 milionë milje (968 640

milionë km).

38

Telekomunikacionet Deri në vitet 1980, termi «kompani telefonash» në Shtetet e Bashkuara ishte sinonim me

American Telephone and Telegraph. AT&T kontrollonte thuajse të gjitha aspektet e

shërbimit telefonik. XXXXX Filialet e saj rajonale, të njohura si «Baby Bells», qenë

monopole të rregulluara që mbanin të drejta ekskluzive për të operuar në zona të caktuara.

Komisioni Federal i Komunikacioneve rregullonte tarifat për thirrjet interurbane ndërmjet

shteteve, kurse rregulluesit e çdo shteti kishin kompetencë për të miratuar tarifat për thirrjet

lokale dhe interurbane brenda shtetit.

Rregullat qeveritare përligjen me teorinë se kompanitë e telefonave, sikurse shërbimet

elektrike, qenë monopole të natyrshme. Konkurrenca që presupozohej se kërkonte shtrirjen e

telave të shumëfishtë në mbarë vendin, shikohej si harxhim i kotë e jorentabël. Ky mendim

ndryshoi rreth viteve 1970, kur zhvillimet teknologjike të gjithanshme premtonin përparime

të shpejta në telekomunikacione. Kompani të pavarura theksonin se kishin dëshirë të

konkurronin me AT&T. Por, thoshin ato, monopoli i telefonit faktikisht i përjashtonte duke i

lejuar që të ndërlidheshin me rrjetin e tij kolosal.

Liberalizimi i telekomunikacioneve u krye në dy faza kryesore. Më 1984, një gjykatë i dha

fund praktikisht monopolit të telefonave AT&T duke e detyruar këtë gjigant që t’i shkëpuste

filialet e tij rajonale. AT&T vazhdoi të mbante një segment të rëndësishëm të biznesit telefonik

interurban, por rivalë të fuqishëm si MCI Communications dhe XXXXX Sprint

Communications fituan një pjesë të biznesit duke treguar se konkurrenca mund të sjellë ulje

çmimesh dhe shërbime më të mira.

Një dekadë më vonë u rrit trysnia për të copëtuar monopolin Baby Bells që mbulonte

shërbimin telefonik lokal. Teknologji të reja-pëerfshirë televizionin kabllor, telefonin celular,

internetin si dhe të tjera-ofronin alternativa për kompanitë lokale të telefonit. Por ekonomistët

thoshin se fuqia e jashtëzakonshme e monopoleve rajonale e pengonte zhvillimin e këtyre

alternativave. Në vecanti, thoshin ata, konkurruesit nuk do të kishin ndonjë shans për të

mbijetuar nëse nuk do të lidheshin, të paktën përkohësisht, me rrjetet e kompanive të

afirmuara-gjë që Baby Bells e kundërshtonte në një sërë formash.

Më 1996, Kongresi u përgjigj duke miratuar Aktin e Telekomunikacioneve të vitit 1996. Ky

ligj i lejonte kompanitë telefonike të shërbimeve interurbane të tilla si AT&T, kompanitë e

televizionit kabllor si dhe të tjera fillestare, që të fillonin të hynin në biznesin e shërbimeve

lokale. Ai tha se monopolet rajonale duhej t’i lejonin konkurrentët e rinj që të lidheshin me

rrjetet e tyre. Për të inkurajuar firmat rajonale për të hyrë në konkurrencë, ligji thoshte se ato

mund të hynin në biznesin e distancave të gjata, sapo konkurrenca e re të vendosej në domenet

e tyre.

Fundi i vitetve 1990 ishte ende tepër herët për të gjykuar efektin e ligjit të ri. Kishte disa

shenja XXXXX pozitive. Një numër kompanish më të vogla kishin filluar të ofronin shërbime

telefonike lokale , vecanërisht në zonat urbane ku mund të fitonin klientë të shumtë me çmime

të ulëta. Numri i abonentëve të telefonave celularë shkoi në qiell. Shpërthyen shërbime të

panumërta interneti duke i lidhur shtëpitë me këtë rrjet. Por,pati edhe zhvillime që Kongresi

nuk i kishte parashikuar ose synuar. Një numër i madh kompanish telefonike u bashkuan, por

Baby Bells ngriti shumë pengesa për t’u zgjeruar në shërbime interurbane. Ndërkohë, për disa

39

konsumatorë, vecanërisht për përdoruesit rezidencialë të telefonit dhe për banorët e zonave

fshatare, shërbimet e të cilëve më parë ishin subvencionuar nga bizneset dhe klientët urbanë,

liberalizimi po sillte çmime më të larta, jo më të ulëta.

Rasti i Veçantë i Bankave

Bankat përbëjnë një rast të vecantë në problemin e rregullimit. Nga njëra anë, ato janë

biznese private, si prodhuesit e lodrave dhe kompanitë e çelikut. Nga ana tjetër, ato luajnë një

rol qëndror në ekonomi, kështu që ndikojnë në mirëqenien e gjithkujt, jo XXXXX vetëm të

klientëve të tyre. Që në vitet 1930, amerikanët kanë krijuar rregullore që njohin pozitën e

vecantë qe kanë bankat.

Një nga rregullat më të rëndësishme është sigurimi i depozitave. Gjatë Depresionit të Madh,

rënia e Amerikës u rëndua seriozisht kur një numër i madh depozituesish, të shqetësuar se

bankat ku ata kishin depozituar kursimet e tyre mund të falimentonin, vraponin për të

tërhequr fondet e tyre në të njëjtën kohë. Në këto «dyndje» drejt bankave, depozituesit shpesh

formonin radhë të gjata në rrugë, të mbërthyer nga paniku për të marrë paratë e tyre. Shumë

banka, përfshirë edhe ato që kishin punuar me maturi, u shembën, sepse nuk mund t’i

konvertonin të gjitha asetet e tyre në para të thata aq shpejt sa të kënaqnin klientët. Si

përfundim, oferta e fondeve me të cilat bankat mund të kreditonin bizneset dhe ndërmarrjet

industriale u pakësua duke shkaktuar rënien e ekonomisë.

Sigurimi i depozitave është ndërtuar për të parandaluar të tilla dyndje në banka. Qeveria ka

bërë të ditur se qëndron në mbështetje të depozitave deri në njëfarë niveli-aktualisht në 100

000 USD. Kështu, në qoftë se një bankë ka probleme financiare, depozituesit nuk kanë pse të

shqetësohen. Agjencia e qeverisë për sigurimin bankar, e njohur si Korporata Federale e

Sigurimit të Depozitave, i paguan depozituesit duke përdorur fonde të mbledhura si XXXXX

prime sigurimi nga vetë bankat. Nëse është e nevojshme, edhe qeveria mund të përdorë të

ardhurat e përgjithshme nga taksat për të mbrojtur depozituesit nga humbja. Rregulluesit i

mbikëqyrin bankat dhe urdhërojnë veprime ndreqëse për ta mbrojtur qeverinë nga rreziqe

financiare të përligjura , në rast se bankat gjenden duke ndërmarrë rreziqe të tilla.

Marrëveshja e Re e viteve 1930 i dha shkas nxjerrjes së rregullave edhe për të parandaluar

hyrjen e bankave në biznesin e letrave me vlerë dhe të sigurimeve. Përpara Depresionit, shumë

banka u futën në vështirësi ngaqë merrnin përsipër rreziqe të tepërta në tregun e aksioneve,

ose u jepnin kredi ndërmarrjeve industriale në të cilat drejtuesit ose zyrtarët e bankave kishin

investime vetjake. Të vendosur për të ndaluar që kjo të ndodhte përsëri, politikanët e epokës

së Depresionit dekretuan Aktin Glass-Steagall, i cili ndalonte bashkimin e bizneseve të

bankave, të letrave me vlerë dhe të sigurimeve. Por në vitet 1970, një rregullim i tillë u bë

objekt polemikash, pasi bankat filluan të ankoheshin se nëse nuk do të ofronin një

shumëllojshmëri më të gjerë shërbimesh financiare, ato do t’i humbnin klientët, pasi mund

t’ua merrnin kompani të tjera financiare.

Qeveria u përgjigj duke u dhënë bankave një liri më të madhe për t’u ofruar konsumatorëve

lloje të reja shërbimesh financiare. Më pas, më 1999, Kongresi XXXXX miratoi Aktin e

Modernizimit të Shërbimeve Financiare të vitit 1999, i cili e anulonte Aktin Glass-Steagall.

40

Ligji i ri shkonte përtej lirisë së konsiderueshme që bankat gëzonin për të ofruar gjithecka, që

nga shërbimet për konsumatorët deri te garantimi i letrave me vlerë. Ai i lejonte bankat, firmat

e letrave me vlerë dhe firmat e sigurimeve që të formonin konglomerate financiare që mund

të tregtonin një gamë produktesh financiare, përfshirë fondet e përbashkëta, aksionet dhe

obligacionet, sigurimet dhe kreditë e automobilëve. Sikurse me ligjet për liberalizimin e

transportit, të telekomunikacioneve dhe të industrive të tjera, ligji i ri mendohej se do të

krijonte një valë bashkimesh në sferën e institucioneve financiare.

Përgjithësisht, legjislacioni i Marrëveshjes së Re qe i suksesshëm, kështu që në vitet pas

luftës II Botërore sistemi bankar amerikan e mori veten. Por në vitet 1980 dhe 1990, ai ndeshi

përsëri në vështirësi, pjesërisht edhe për shkak të rregullimit social. Pas luftës, qeveria bëri

përpjekje të shumta për të nxitur pronësinë e shtëpive duke kontribuar në krijimin e një sektori

të ri bankar-industrinë e «Kursimeve dhe të Huave» (S&L) – që do të merrej kryesisht me

dhëninen e huave afatgjata për shtëpitë, të njohura si hipoteka. Por , Kursimet dhe Huatë u

përballën me një problem madhor : hipotekat zakonisht kishin afat për 30 vjet dhe kishin

norma interesi fikse, kurse XXXXX shumica e depozitave kanë afate shumë më të shkurtera.

Kur normat e interesit afatshkurtër ngrihen më shumë se normat e hipotekave afatgjata, S&L

mund të humbasin para. Për t’i mbrojtur shoqatat S&L si dhe bankat kundrejt kësaj mundësie,

rregulluesit vendosën të kontrollonin normat e interesit mbi depozitat.

Për njëfarë kohe, sistemi funksionoi mirë. Në vitet 1960 e 1970, thuajse të gjithë amerikanët

morën financime të S&L për të blerë shtëpi. Normat e inetereseve të pagueshme në depozitat

S&L ishin mbajtur të ulëta, por miliona amerikanë i vunë paratë e tyre në to, sepse sigurimi i

deozitave bënte që ato të ishin një vend jashtëzakonisht i sigurt investimi. Megjithatë, me

fillimin e viteve 1960, nivelet e përgjithshme të interesit filluan të ngriheshin nga inflacioni.

Në vitet 1980, shumë depozitues që kërkonin fitime më të mëdha, filluan t’i vënë kursimet e

tyre në fondet e tregjeve të parasë dhe në fonde të tjera jobankare. Kjo i vuri bankat dhe S&L-

të në një pozitë tejet të vështirë financiare duke i bërë të paafta për të tërhequr depozituesit të

rinj për të mbuluar me hua afatgjata portofolet e tyre të mëdha.

Në vitet 1980, në përgjigje të këtyre problemeve, qeveria filloi një heqje graduale të

tavaneve të normës së interesit të depozitave në banka dhe në S&L. Por, ndonëse kjo ndihmoi

që institucionet të tërheqin përsëri depozita, ajo shkaktoi humbje të XXXXX mëdha dhe tejet

të përhapura në portofolet e hipotekave të S&L-ve, të cilat, në pjesën më të madhe, fitonin

norma interesi më të ulëta në krahasim me ato që u paguanin tani depozituesve. Duke iu

përgjigjur përsëri ankesave, Kongresi i zbuti kufizimet në dhënien e kredive në mënyrë që

S&L-të të kishin mundësi të bënin investime që jepnin fitime më të larta. Në veqanti, Kongresi

i lejoi S&L-të që të merreshin me dhënie kredish për konsumatorët, bizneset dhe pronat e

patundshme tregtare. Ai gjithashtu liberalizoi disa procedura rregulluese qe rregullonin se sa

kapital kishin të drejtë të mbanin S&L-të.

Duke u trembur se mos mbeteshin prapa zhvillimit, S&L-të u zgjeruan në aktivitete të tilla

të riskuara si spekulimet në sipërmarrjet e pronave të patundshme. Në mjaft raste, këto

sipërmarrje të rrezikshme rezultonin pa fitime, veqanërisht kur kushtet ekonomike ishin të

pafavorshme. Madje, disa S&L ranë në duart e njerëzve me moral të dobët dhe që i grabitën

ato për vete. Shumë S&L pësuan humbje kolosale. Për arsye se ngushticat në buxhet dhe

41

trysnitë politike e kishin reduktuar personelin e rregulluesve, qeveria e zbuloi me vonesë

krizën që po fillonte.

Në pak vjet, kriza e S&L-ve u kthye në skandalin më të madh financiar kombëtar në historinë

e Amerikës. Në fund të dekadës, një numër XXXXX XXXXX jashtëzakonisht i madh S&L-

sh ranë në insolvencë ( paaftesi per te paguar ) dhe rreth gjysma e atyre që kishin qenë në

biznes në vitin 1970, më 1989 nuk ekzistonin më. Korporata Federale e Kursimeve dhe e

Huave që siguronte paratë e depozituesve u bë vetë insolvente. Më 1989, Kongresi dhe

presidenti ranë dakord që të miratonin një ligj garancie të financuar nga tagrapaguesit, që

njihet si Akti i Reformës, i Rimëkëmbjes dhe i Zbatimit në Institucionet Financiare

(FIRREA).Ky ligj siguronte 50 miliardë dollarë për të mbuluar S&L-të e falimentuara,

ndryshonte tërësisht aparatin rregullues për institucionet e kursimeve dhe impononte

shtërngime të reja në portofole, Një agjenci e re shtetërore e quajtur Resolution Trust

Corporation (RTC) u ngrit për të likuiduar institucionet insolvente. Në mars 1990,në RTC u

derdh një shumë tjtër prej 78 miliardë dollarësh . Por, sipas vlerësimeve, kostot totale për

likuidimin e S&L-ve vazhduan të rriteshin duke arritur kuotën më të lartë prej 200 miliardë

dollarësh.

Amerikanët kanë nxjerrë një sërë mësimesh nga përvoja e pasluftës me rregullimet bankare.

Së pari, sigurimi i depozitave nga shteti mbron kursimtarët e vegjël dhe ndihmon në ruajtjen

e stabilitetit të sistemit bankar duke pakësuar rrezikun e dyndjeve në banka. Së dyti,kontrollet

mbi normat e interesit nuk funksionojnë. Së treti, qeveria nuk duhet te japë XXXXX direktiva

se çfarë investimesh duhet të bejne bankat ;përkundrazi, investimet duhet të përcaktohen mbi

bazën e forcave të tregut dhe të vlerave ekonomike.Së katerti, bankat që u japin hua personave

të brendsheëm, ose kompanive te lidhura me të brendshmit, duhet të monitorohen nga afer

dhe të kufizohen. Së pesti, depozituesit e tyre duhet të shlyhen dhe huatë e tyre duhet të

transferohen në agjenci huadhënëse të tjera më të shëndetshme. Mbajtja ne punë e

institucioneve insvente i ngrin huatë dhe i zë frymën aktivitetit ekonomik,

Se fundi, ndonëse bankat përgjithësisht duhet të lejohen të falimentojnë kur bëhen insolvente,

amerikanët besojnë se është përgjegjësi ë vazhduar e shtetit që të mbikëqyrë dhe të ndalojë

aktivizimin e tyre me huadhenie të panevojshme dhe të rrezikshme , që mund të dëmtojnë të

gjithë ekonominë. Përveq mbikëqyrjes së drejtëpëedrejtë, rregulluesit përherë e më shumë

po theksojnë rëndësinë për tu kërkuar bankave që ato vetë të akumulojnë një sasi të madhe

kapitali.Përveq që bankave u jepen fonde që mund të përdoren për të thithur humbjet ,kërkësat

per kapital i inkurajojnë pronarët e bankave që të operojnë me përgjegjësi, pasi, në rast se

falimentojnë ,ato mund t’i humbasin këto fonde. Regulluesit theksojnë edhe rëndësinë për t’u

kërkuar bankave që ta bëjnë publike statusin e tyre financiar; bankat veprojnë më me XXXXX

përgjegjësi kur aktivitetet dhe kushtet e tyre janë të njohura publikisht.

42

Mbrojtja e Mjedisit Në SHBA, rregullimi i praktikave që ndikojnë në mjedis është një zhvillim pak a shumë i

kohëve të fundit dhe një shembull i mirë i ndërhyrjës së shtetit në ekonomi për një qëllim

shoqëror.

Që nga fillimi i viteve 1960, amerikanët janë shqetësuar përherë e më shumë për ndikimin e

zhvillimit industrial në mjedis. Tymi i makinave nga rritja e numrit të automjeteve, për

shembull, shkakton smogun dhe forma të tjera të ndotjes së ajrit në qytetet e mëdha. Ndotja

përfaqëson atë qe ekonomistët e quajnë jashtësi ( apo efekt ekstern ose i jashtem ),një kosto

apo shpenzim të cilës subjekti përgjegjës mund t’i bëjë bisht, por që rëndon dhe e ngarkon

shoqërinë në tërësi. Meqenëse forcat e tregut janë të paafta për t’iu përgjigjur problemeve të

tilla, shumë ambientalistë mendojnë se shteti është moralisht i detyruar që t’i mbrojë

ekosistemet e brishta të tokës – edhe sikur veprime të tilla të kërkojnë njëfarë sakrifice nga

rritja ekonomike. Për të kontrolluar ndotjen janë nxjerrë ligje të shumta, përfshirë Aktin e Ajrit

të Pastër të vitit 1963, Aktin e XXXXX Ujit të Pastër të vitit 1972 dhe Aktin për Sigurinë e

Ujit të Pijshëm të vitit 1974.

Në dhjetor 1970, ambientalistët arritën një qëllim të rëndësishëm me ngritjen e Agjencisë së

Mbrojtjes Mjedisore të SHBA (EPA), e cila bashkoi në një agjenci të vetme shumë programe

federale me detyrë mbrojtjen e mjedisit. EPA cakton dhe zbaton kufijtë e tolerancës në ndotje

dhe cakton afatet e arritjes së prodhuesve në konformitet me standardet, meqë shumica e

kërkesave kanë dalë kohët e fundit, industrive u janë dhënë afate të arsyeshme, shpesh për disa

vjet, për t’u konformuar me standardet. EPA ka kompetenca edhe për të bashkërenduar e

mbështetur kërkimet dhe punën e qeverive të shteteve dhe lokale, të grupeve private e publike

si dhe të institucioneve arsimore kundër ndotjes. Zyrat rajonale të EPA-s propozojnë, hartojnë

dhe zbatojnë programe rajonale të miratuara për veprimtari të gjithanshme në mbrojtjen e

mjedisit.

Të dhënat e mbledhura qysh kur agjencia filloi punën flasin për përmirësime të ndjeshme në

cilësinë mjedisore; për shembull, në shkallë kombëtare është vënë re një rënie e thuajse të

gjithë ndotësve të ajrit. Megjithatë, më 1990 shumë amerikanë mendonin se duhen bëre

përpjekje më të mëdha për të luftuar ndotjen. Kongresi ka bërë amandamente të rëndësishme

Aktit të Ajrit të Pastër, të cilat u kthyen në ligj nga presidenti Xhorxh Bush (1989-1993).

XXXXX Ndërmjet të tjerash, ky legjislacion përfshin një sistem te ri të bazuar në treg të

destinuar për të siguruar një pakësim të konsiderueshëm në lëshimet e dioksidit të sulfurit, të

cilat shkaktojnë atë që quhet shiu acid. Kjo lloj ndotjeje besohet se shkakton dëme serioze në

pyje e liqene, veqanërisht në pjesën lindore të shteteve të Bashkuara e Kanada.

43

Çka vjen më pas?

Përqarja liberalo-konservatore lidhur me rregullimin shoqëror është ndofta më e thella në

sferat e rregullimit të mjedisit, të sigurisë dhe të shëndetit në vendin e punës, ndonëse ajo

shtrihet edhe në lloje të ndryshme rregullimesh. Në vitet 1970, qeveria i dha hov të madh

zbatimit të rregullimit shoqëror, por në vitet 1980, presidenti republikan Ronald Regan (1981-

1989) u përpoq që t’i frenonte këto kontrolle dhe ia arriti disi. Për disa vjet, rregullimet nga

agjenci të tilla si Administrata e Sigurisë së Trafikut në Autostradat Kombëtare (NHTSA) dhe

Administrata e Sigurisë dhe e Shëndetit në Punë (OSHA) u ngadalësuan ndjeshëm dhe

ngjallën debate të tilla nëse NHTSA do të vazhdonte zbatimin e një standardi federal që u

kërkonte prodhuesve të automjeteve të instalonin në XXXXX veturat e reja qese ajri (mjete

sigurie që fryhen për të mbrojtur pasagjerët gjatë përplasjes). Më në fund, ky mjet mbrojtës u

bë i detyryeshëm.

Rregullimi shoqëror filloi të marrë një vrull të ri pas ardhjes në pushtet të administratës së

demokratit Klinton në vitin 1993. Por Partia Republikane, e cila më 1995 mori kontrollin e

Kongresit për herë të parë pas 40 vjetësh, bëri që rregulluesit shoqërorë përsëri të frenoheshin

disi. Kështu që agjenci të tilla si OSHA u treguan më të matura lidhur me rregullimet.

Në vitet 1990, e ndodhur nën një trysni të madhe legjislative, EPA (Agjencia e Mbrojtjes

Mjedisore) filloi t’i merrte me të mirë bizneset për të mbrojtur mjedisin pa përdorur një

qëndrim rregullues të ashpër. Ajo u kërkonte prodhuesve të automjeteve dhe të shërbimeve

elektrike që të pakësonin sasinë e grimcave të blozës që përhapeshin në ajër nga operacionet

e tyre dhe punonte për te kontrolluar ndotjen në rrjedhat e ujërave të shiut dhe të mbetjeve të

plehrave kimike në tokat bujqësore. Al Gor, nënpresident gjatë dy mandateve të presidentit

Klinton, me prirje ambientaliste, i mbështeti politikat e EPA-s duke kërkuar si pakësimin e

ndotjes së ajrit që të frenohej ngrohja globale, ashtu edhe prodhimin e autoveturave tejet

ekonomike që do të lëshonin më pak tym ndotës, por edhe masa nxitëse qe punëtorët të

përdornin udhëtimet me transport publik.

XXXXX Por,qeveria është përpjekur që të përdorë edhe mekanizmat e çmimeve për të

arritur qëllimet rregulluese duke shpresuar se kjo masë do të ishte më pak e dëmshme për

forcat e tregut. Për shembull, ajo hartoi një sistem kredish lidhur me ndotjen e ajrit, të cilat i

lejonin kompanitë që t’i shisnin kreditë ndërmjet tyre. Kompanitë më të afta për të përmbushur

kërkesat lidhur me ndotjen me shpenzime më të pakta mund t’ua shisnin kreditë kompanive

të tjera. Zyrtarët shpresonin se në këtë mënyrë qëllimet e përgjithshme të kontrollit të ndotjes

do të mund të arriheshin me një efikasitet më të madh.

Në fund të viteve 1990, derregullimi ekonomik u bë deri diku joshës. Shumë shtete federale

u vunë në lëvizje për të hequr kontrollet rregulluese në shërbimet elektrike, gjë që rezultoi një

çështje tepër e ndërlikuar për shkak se zonat e shërbimit ishin të fragmentuara. Një tjetër

problem që e shtonte ndërlikimin qe përzierja e shërbimeve publike dhe private, si dhe kostot

kapitale masive të investuara gjatë ndërtimit të centraleve të prodhimit të energjisë elektrike.

44

ADMINISTRATA PUBLIKE SI FAKTOR TEJET I RRALLE NE VENDET NE

ZHVILLIM

Shume ekonomiste konsiderojne se mosekzistimi I aftesise administrative publike (

dhe asaj private) paraqet madje resursin apo faktorin me te rralle ne realitetin e vendeve ne

zhvillim. Ketu nuk eshte fjala vetem per mungesen e aftesive profesionale ose te pervojes

modeste. Ketu gjithsesi duhet te permendet edhe jostabiliteti politik I shume vendeve ne

zhvillim. Kur pushteti aq shpesh kalon nga dora ne dore,ceshtjet madhore si , per

shembull,efikasiteti ose mireqenia publike,zakonisht I nenshtrohen lojalitetit ose besnikerise

politike. Pra,sa me I madh qe eshte numri I subjekteve dhe I personave qe goditen nga

ndryshimet ne pushtetin lokal, aq me veshtire do te jete qe te mbahet kontinuiteti ne

formulimin dhe ne zbatimin e politikave shteterore dhe ekonomike.

Eshte pak e besueshme se administrata publike do te funksionon ne menyre efikase

atehere kur sundimi I ligjit nuk eshte I sigurte,kur ka crregullime publike ose kur nuk ka

pajtueshmeri te plote mbi ceshtjet fundamentale te nje shtetit konkret. Nese ne nje shtet ka

konflikte klasore,fisnore(ndermjet fiseve),rajonale ose konflikte te karakterit fetar,atehere kjo

patjeter do te manifestohet edhe ne funksionimin e sektoreve shteterore. Ne ato shoqeri apo

shtete ku tradita eshte me rrenje te thella,ku lidhjet farefisnore jane te fuqishme,ndersa

konceptet si shtetesia apo sherbimet publike nuk kane histori te gjate, edhe sistemi I vlerave

reale shume pak respektohet. Gjithashtu, kur vlerat me kryesore kane karakter fetar, thirrjet

per te punuar ne interes e pergjithshem,nuk kane ndonje jehone te madhe.

Shume vende te varfera mund te kene qellime te ndryshme te administrates publike :

shperberja e elitave(shtresave te larta) tradicionale, nacionalizimi (pronesia shteterore) I

sherbimeve publike, respektimi I pershtatshmerise ideologjike (per te punuar ne aparatin

shteteror), kembengulja ne celesin etnik( te gjitha grupet etnike te marrin pjese ne pushtet),

perfshirja ose madje edhe mosperfshirja e pakicave kombetare(minoriteteve) . Organizimi I

shume qeverive te vendeve ne zhvillim eshte me karakter te forte hijerarhik (respektimi I

niveleve te pushtetit). Gjithashtu,disa qeveri kane bere eksperimente edhe me te

ashtuquajturen hijerarhi negative ( nga poshte kah larte),me hijerarhi ad-hoc (aranzhmanet e

perkohshme,sipas rastit),si dhe bashkepunimi me organizatat e jashtme,sidomos ne fushen e

ekspertizave profesionale.

Ne shume vende ne zhvillim dhe kur analizohet burokracia e tyre (aparati

administrativ),atehere shifet se shume persona jane ne nivele te ulta dhe fare pak persona jane

ne nivele te larta ( ketu eshte fjala per personat me kualifikime te larta profesionale dhe

menaxheriale). Vazhdimisht ekziston mungesa e menaxhereve profesionale e qe kane aftesi

per te marre vendime ne menyre te pavarur. Ne realitetin e vendeve te pazhvilluara ekzistojne

: ndermarrjet shteterore, kompani te nacionalizuara, organizata para-qeveritare, korporata

zhvillimore (fonde te ndryshme per zhvillim ),shume institucione per trajnim,etj. , keshtu qe

eshte I kufizuar edhe numri I menaxhereve te afte qe I nevojiten niveleve te administrates

shteterore.

45

Kur eshte fjala per kompanite e nacionalizuara (qe jane ne pronesine shteterore),

shumica e eksperimenteve ( ne vendet ne zhvillim ) kane dhene rezultate ekonomike

katastrofale dhe gjithashtu kane shkaktuar ferkime e tensionime te medha brenda

administrates qendrore. Sistemi I formimit dhe trajnimit te kuadrove profesionale per nevojat

e sherbimeve publike zakonisht nuk I pergjigjen nderlikueshmerise se menaxhimit qe I

nevojiten firmave industriale. Ne shume shtete jane ndertuar sistemet paralele te formimit dhe

te trajnimit te kuadrove, gje qe e rrit dimensionin e sherbimeve publike dhe e ul nivelin e

profesionalizmit. Ne te njejten kohe,politika mjaft ndikon ne mundesite e punesimit te

menaxhereve kompetente,qe kane edhe shkathtesi per sfidat e biznesit modern. Pra,thene

shkurtimisht,nacionalizimi (kalimi ne pronesi shteterore I firmave dhe I pasurive natyrore) ne

shume raste e ka ngritur ngarkesen financiare te buxhetit qeveritar.

Por, pa marre parasysh se sa jane te medhenj problemet organizative dhe politike te

administrates publike ,edhe vete pasha e madhe e menaxhimit te sistemeve moderne

industrial,shpesh here permendet kur flitet per ceshtjet e politikes publike ne vendet ne

zhvillim.

Nje shembull tejet I rende I problemit te natyres administrative eshte rasti I hekurudhes

TAZARA , e cila kalon neper Tanzani dhe Zambi , ne Afrike.

Hekurudhen TAZARA,e cila Zambise I mundeson daljen ne det ne qytetin Dar es

Salam,kryeqytet I Tanzanise,e kane ndertuar Kinezet,madje per me pak se 5 vjet. Formalisht

ka hyre ne funksion ne vitin 1976 . MIrepo , ne tetor 1978 presidenti I Zambise,Keneth Kaunda

e beri publik vendimin,I cili ka hyre ne fuqi ne momentin e nenshkrimit,dhe perkunder

kercenimit me sanksione nga ana e Kombeve te Bashkuara dhe luftes civile ne Zimbabve ,se

serish e ben hapjen e kufirit ndermjet Zambise dhe Zimbabves,dhe se keshtu e aktivizon

lidhjen hekurudhore me Jugun e vendit. Arsye kryesore per kete vendim tejet te diskutueshem

nderkombetarisht,kane qene leshimet e medha administrative gjate funksionimit te

hekurudhes,sa qe u paraqit rreziku I ngulfatjes se tere ekonomise se Zambise.

Ne fillim te vitit 1978 Unioni Evropian I akordoi kredi Zambise ne vlere 8 milione

dollare,per plehera artificiale qe I nevojiteshin ekzistencialisht bujqesise se saj . Sasite e para

te pleherave,qe u derguan nga SHBA,u shkarkuan ne Dar es Salam,por hekurudha nuk arriti

ti transporton me tutje ne brendi te vendit , keshtu qe pleherat filluan te

dekompozohen(kalben) ne hapesiren e hapur. Pasi qe sasia e plehrave filloi te rritet,Tanzania

raportonte per shpenzimet e rritura per ruajtje e tyre.Per kete shkak Zambia dha urdher qe

pleherat te transportohen nepermjet te portit Beira,ne Mozambik, me tutje me hekurudhe deri

ne qytetin Moatize,ndersa ne vazhdim nepermjet te autostradave ne Malavi dhe Zambi. Pasi

qe u transportua nje sasi prej 60 mije tone pleherash, u be e qarte se hekurudhat e Mozambikut

dhe transportuesit rrugore nga Zambia,nuk do te mund te qendrojne edhe shume kohe,pasi

qe u paraqit edhe mungesa e karburantit dhe e pjeseve rezerve. Transportuesit detare refuzuan

qe te bejne shkarkimin ne Dar es Salam te 90 mije toneve te mbetur (te pleherave

amerikane),per shkak te ngulfatjes se paraqitur.Ne vazhdim,Zambia propozoi qe pleherat te

shkojne ne Maputo te Mozambikut,prej nga eshte I mundur transporti hekurudhor neper

Afriken Jugore deri ne qytetin Francistown, ku do te ngarkohej ne kamionet e vegjel te

Zambise,dhe ne vazhdim me trajekt deri ne qytetin Kazungulu. Deri ne fund te shtatorit

46

Zambia shpenzoi edhe 25 mije dollare per shpenzimet e transportit. Portet ne qytetet Maputo

dhe Francistown ishin te mbushur me plehera,ne Zambi kishin arritur vetem 2 mije tone,ndersa

po afrohej koha e mbjelljeve .Pervec kesaj,rreth 100 mije tone baker te Zambise ishin duke

pritur per tu ngarkuar. Deri ne fillim te tetorit u nxorren nga minierat edhe 70 mije tone

plotesues te bakrit dhe gjithashtu u paraqit mungesa e te hollave te gatshme per te paguar

bakrin e nxjerrur. Prodhimin e veshtiresonte edhe mungesa e pjeseve reserve dhe e vajerave

motorike.

Ne nderkohe u afrua moment I kthimit te kredise te Tanzanise dhe Zambise,ndaj

Kines,I cili arrinte ne 400 milione dollare.U ftuan edhe rreth 100 eksperte kineze,ne perpjekje

per te stabilizuar transportin hekurudhor dhe ate rrugor.Ata erdhen ne perfundim se jane

shanse te vogla qe hekurudha te jete ekonomike,pa e bere ristrukturimin rrenjesor te

administrates ne sistemin e transportit. Me teper se gjysma e lokomotivave ishin ne riparim te

pergjithshem. Rreth 25% nga 2.100 vagone ishin jashte funksionit,ne secilin moment te

analizes. Sektori I kontabilitetit nuk I dergonte llogarite,ndersa debitoret kishin obligime ndaj

hekurudhes ne vlere prej disa milione dollare. Analiza tregoi se pa investime te

konsiderueshme ne pajisje te reja dhe ne programet e trajnimit professional,hekurudha nuk do

te kete shanse qe t’I shfrytezon kapacitetet e veta. Befasia me e madhe e analizes profesionale

ishte se madje edhe sendertohen keto propozime ,rezultati pozitiv nuk ishte 100% I sigurte.

Pra,ketu eshte fjala per nje ilustrim dramatik te mangesive subjektive ( pra,te faktorit

njerezor ) ne nje sektor te administrates publike shteterore,I cili , per fat te keq,nuk eshte aspak

I rralle ne vendet ne zhvillim. Edhe me kete shembull po deshmohet rendesia jetesore e

komponentes administrative ne procesin e zhvillimit ekonomik .

NDERMARRJET SHTETERORE NE VENDET NE ZHVILLIM – SHIKIMI I

PERGJITHSHEM

Ne nje lidhmeri te ngushte me administraten publike eshte edhe roli dhe vendi I

ndermarrjeve shteterore dhe I korporatave publike ne vendet ne zhvillim. Pervec faktit se keto

ndermarrje kane pozite dominante ne sektoret tradicionale (sherbimet

komunale:gazi,uji,energjia elektrike ; ne transportin rrugor,hekurudhor dhe ajror ;

komunikimet : sherbimet PTT ),ndermarrjet shteterore jane shume aktive edhe ne disa sektore

te tjere,sic jane ndertimtaria,financat,resurset natyrore,sherbimet dhe bujqesia . Ne literature

permendet rasti I Kines. Edhepse e zvogeloi dukshem numrin e ndermarrjeve shteterore,ne

vitin 1995 pjesa me e madhe e 170 milione te punetoreve urbane kineze (qe punojne ne qytet)

ka punuar ne ndermarrjet shteterore dhe kane prodhuar afer 30% te prodhimit te

gjithmbarshem industrial,perkunder faktit se 43% e ketyre ndermarrjeve shteterore kane patur

rezultat financiar negativ. Edhe ne vitet e mevonshem nuk ka pasur permiresime te dukshme.

47

Megjithate dhe shikuar ne pergjithesi, duhet te pranohet fakti se ndermarrjet shteterore

kane patur rol te rendesishem ne ekonomite e vendeve ne zhvillim ,dhe zakonisht pjesemarrja

e tyre ne GDP ( bruto-produkti I brendshem ) sillej prej 7% e deri ne 15 % . Pervec kesaj,

ndermarrjet shteterore absorbojne nje pjese te madhe te investimeve qe behen ne vendet ne

zhvillim,ne te vertete pjesemarrja e tyre ne bruto investimet e brendshme kah mesi I viteve te

1990-ta ishte rreth 20%. Keto ndermarrje absorbojne sasi te medha te resurseve financiare dhe

ne shume raste,sidomos nese punojne me rezultat financiar negativ,paraqesin ngarkese te

madhe fiskale per qeverite e vendeve ne zhvillim.Keshtu per shembull,analiza nderkombetare

ne shembullin e 27 vendeve ne zhvillim,ka treguar se pagesat buxhetore ne favor te

ndermarrjeve shteterore jo-financiare zakonisht arrijne deri ne 3% te GDP-se,ndersa vetem

konsumi vijues arrinte ne 1,4%. Gjithashtu,keto ndermarrje jane debitore te medhenj ne valute

te huaj dhe pjesemarrja e tyre arrinte ne 28% te kredive ne valute te huaj. Per sa I perket

kredive te brendshme(vendore),keto ndermarrje marrin per vete deri me 40% te

kredive,sidomos ne vendet me te pazhvilluara.

Duke marre parasysh rolin strategjik (afatgjate dhe vendimtar) te ketyre ndermarrjeve ne

ekonomite e vendeve ne zhvillim , si dhe kerkesat qe I kane ndaj resurseve financiare te

kufizuara, patjeter duhet te kuptohen arsyet per themelimin e tyre,si dhe masat ekonomike e

politike qe mund te merren me qellim qe te perparohet efikasiteti I tyre,te gjitha keto ne

menyre qe te realizohen qellimet ekonomike e sociale.

Njera nga arsyet per themelimin e ndermarrjeve shteterore ne vendet ne zhvillim eshte

qe te menjanohet dukuria e monopolit. Pra,qellimi I qeverive eshte qe cmimet te mos formohen

ne nivelin qe eshte me I larte se shpenzimet margjinale te prodhimit te outputit(produktit te

gatshem). Gjithashtu,disa mallra qe kane rendesi te madhe per vendin,zakonisht ofrohen me

cmime qe jane nen nivelin e shpenzimeve,ose madje edhe ofrohen falas; pra,sektori privat nuk

eshte I motivuar dhe I interesuar qe t’I prodhon keto produkte,dhe,pasi qe jane tejet te

nevojshem,qeveria e shtetit konkret e merr pergjegjesine dhe e organizon prodhimin e tyre.

Arsyetimi I dyte per t’I themeluar ndermarrjet shteterore eshte formimi I kapitalit te

nevojshem , gje e cila eshte shume e rendesishme ne fazat e para te zhvillimit,kur kursimi

privat ndodhet ne nje nivel shume te ulte. Ne fillim te zhvillimit investimet ne drejtim te

infrastructures kane rendesi vendimtare dhe kritike,sepse po krijohen themelet per investime

te metejme.Por,ne shume vende ne zhvillim,ndermarrjet shteterore mbeten aktive edhe ne

nivelet me te larta te zhvillueshmerise,sidomos ne ato dege qe kerkojne shume mjete financiare

dhe kuadro.

Arsyeja e trete per themelimin e ndermarrjeve shteterore,dhe e cila gjithashtu I

destimulon investitoret private, eshte pasiguria ne kapacitetin absorbues te tregut te

brendshem,burimet e pasigurta te furnizimit me faktoret e prodhimit,si dhe mungesa e

teknologjise dhe fuqise punetore profesionale. Qeverite e shume vendeve ne zhvillim bejne

perpjekje qe te ngritin nivelin e punesimit dhe te trajnimit te fuqise punetore,ne ate menyre qe

do t’I angazhojne personat e interesuar ne fushen e prodhimit publik. Ne vazhdim,shume

qeveri bejne perpjekje qe te rrisin vellimin e eksporteve duke ndertuar dege ekonomike

eksportuese,sidomos ato te cilat ne kushtet normale nuk do te mund ta perballonin

konkurrencen .Nese kane per qellim qe ta bejne shperndarjen e te ardhurave,qeverite ndertojne

48

firma ne rajonet e caktuara,sidomos ne rajonet e pazhvilluara,per te cilat rajone sektori privat

nuk ka ndonje interesim te madh .

Ne listen e arsyeve per themelimin e ndermarrjeve shteterore eshte edhe deshira e

qeverive te vendeve ne zhvillim qe te kene kontrollin mbi sektoret strategjike,sic eshte

mbrojtja,pastaj mbi kompanite multinacionale intereset e te cilave nuk perputhen gjithmone

me interest shteterore te vendit konkret . Roli I shtetit vjen ne shprehje edhe atehere kur

falimenton ndonje kompani e madhe private,por per te cilen shteti ka nevoje qe ajo te

funksionoje edhe me tutje. Ne fund,ka shtete te cilat formojne ndermarrje shteterore edhe per

arsye ideologjike (qe te dominon nje system I vlerave,ose qe te dominon nje religjion .

Permiresimi I efikasitetit te ndermarrjeve shteterore.- Deri me tani shumica e

ndermarrjeve shteterore jane kritikuar,kryesisht per shkak te shfrytezimit joefikas te resurseve

. Analiza e punes se tyre tregon se ne periudhen e kaluar ndermarrjet shteterore kane pasur

kerkesa te medha per mjete financiare te qeverive,si dhe per kredi vendore dhe te jashtme. Ne

shumicen e rasteve keto kerkesa jane bere per shkak te profitabilitetit te ulte dhe

mosefikasitetit. Analizat e Bankes boterore , qe jane bere per 24 vende ne zhvillim,tregojne

se eshte arritur nje rezultat pozitiv tejet modest. Por,nese ne analize futen edhe pagesa e

kamatave(interesave),cmimet e subvencionuara te materialeve hyrese,tatimet dhe borxhet e

akumuluara,atehere keto ndermarrje ne shume vende ne zhvillim tregojne nje rezultat mjaft

negativ.Keshtu per shembull,ne Turqi keto ndermarrje kane treguar humbje netto ne nivel 3%

te GDP,ndersa ne Meksike 1,2%. Gjithashtu,ne keto ndermarrje produktiviteti I kapitalit dhe

I punes eshte vazhdimisht nen nivelin e sektorit privat. Ndermarrjet shteterore ne Afrike

treguan rezultate mjaft modeste per sa I perket hapjes se vendeve te punes,gje qe eshte pasoje

e paragjykimeve te tyre ndaj degeve qe jane intensive me kapital .

Ekzistojne disa faktore qe ndikojne ne keto rezultate negative te ndermarrjeve

shteterore,shikuar nga aspekti I profitabilitetit dhe efikasitetit. Shume ekonomiste mendojne

se arsyeja qendron ne faktin se prej ndermarrjeve shteterore,per dallim nga ndermarrjet

private,pritet qe te realizojne jo vetem qellime komerciale,por edhe ato sociale. Shitja e

produkteve me cmime qe jane nen shpenzimet e tyre te prodhimit,apo punesimi I tepert e me

qellim qe te realizohen synimet e politikes shteterore ne sektorin e punesimit, gjithsesi e ulin

nivelin e profitabilitetit . Ketu duhet te permendet edhe nje faktor qe ka ndikim negativ te

ndermarrjet shteterore e ky eshte centralizimi I tepert I marrjes se vendimeve,gje qe e pengon

fleksibilitetin (adaptueshmerine) e menaxhereve ne afarizmin e perditshem te firmes. Problem

tjeter dhe shume I rendesishem eshte burokratizimi I menaxhmentit : shume individe qe marrin

vendime , nuk pergjigjen per rezultatet e tyre ,ndersa stimulimet (financiare apo avancimet ne

hijerarhi) per vendime efikase jane shume te vogla ! Ne vazhdim,perkunder ofertes se madhe

te fuqise punetore dhe synimit qe te happen vendet e reja te punes, mundesia qe kapitali dhe

kredite te merren me norma te subvencionuara te interesit (kamatat e ulta), shpesh here e ka

hapur rrugen per nje intensivitet te panevojshem te kapitalit. Dhe,ne fund,ne shtetet me

korrupsion te larte ndermarrjet shteterore kane ofruar nje lloj “ tuneli “ per pervetesimin

antiligjor te mjeteve financiare publike.

Por,ne shumicen e rasteve,problemet qe jane te pranishem te ndermarrjet shteterore ne

vendet me te pazhvilluara,nuk jane pa rrugedalje,pra ekziston zgjidhja per keto probleme. Ne

49

literature zakonisht permenden dy opcione alternative : (1) riorganizimi,ose perqendrimi ne

drejtim te rezultatit perfundimtar pozitiv,dhe (2) transferi I pronesise dhe I kontrollit nga

sektori public ne sektorin privat,dhe ky operacion quhet p r i v a t i z i m i . Ne opcionin apo

variantin e pare, vendimmarrja e decentralizuar me qellim te fleksibilitetit me te madh dhe

stimulimi i menaxhereve,do te duhej te kishin per rezultat ngritjen e efikasitetit. Dhenia apo

akordimi I kapitalit ne baze te cmimeve te tregut mund te eliminon favorizimin e degeve qe

jane intensive me kapital .

PRIVATIZIMI : TEORIA DHE PERVOJA

Opcioni apo zgjidhja e dyte,pra privatizimi I ndermarrjeve shteterore,kryesisht

mbeshtetet ne teorine ekonomike neoklasike, e cila thote se pronesia private “prodhon”

efikasitet me te madh dhe rritje ekonomike me te shpejte. Gjate viteve te 1980-ta dhe 1990-ta

proceset e privatizimit i kane perkrahur ne menyre aktive agjencite me te medha multilaterale

(Banka Boterore,Fondi Monetar Nderkombetar) dhe ato bilaterale (USAID). Shume vende te

pazhvilluara e kane pranuar kete propozim te agjencive nderkombetare,ndonese ende nuk

eshte krejtesisht e qarte se keto vendime te tyre a kane qene rezultat I pajtueshmerise se tyre

me kete koncept,apo kane qene pasoje e presioneve dhe trysnise qe keto agjenci kane ushtruar

ndaj tyre. Pervec mendimit se privatizimi e perparon efikasitetin, permireson rezultatet

financiare dhe I zbret shpenzimet e afarizmit, perkrahesit e privatizimit deklarojne se ne kete

menyre ulen shpenzimet qeveritare,lehtesohet grumbullimi i mjeteve financiare per te

zvogeluar borxhin e brendshem dhe te jashtem, hapet rruga per iniciative individuale,ndersa

ne te njejten kohe shperblehet edhe shkathtesia per ndermarresi. Dhe ne fund,ata qe I japin

perkrahje privatizimit e trajtojne kete si menyre per te zgjeruar bazen e pronesise (me shume

individe behen pronare ) dhe te pjesemarrjes ne ekonomi,per te cilen arsye individet dhe

subjektet e kane ndjenjen se kane pjesemarrje direkte ne sistemin vendor. Ne mbare

boten,ndermjet viteve 1980 e 1992 , jane privatizuar rreth 15 mije firma shteterore, prej te cilin

numer rreth 11 mije jane nga ish-Gjermania Lindore ,pas bashkimit te dy Gjermanive. Kur

shikohen vendet ne zhvillim atehere shifet se ,per te njejten periudhe kohore, numri I

ndermarrjeve te privatizuara arrin ne 450 ne Afrike, ne 900 ne Ameriken Jugore,dhe ne 180

ne kontinentin e Azise. Kur shikohet vetem Amerika Jugore,atehere verehet se me se shumti

privatizime ka patur ne Meksike,Cile dhe ne Argjentine .Ne grupin e vendeve te pazhvilluara

shpejtesia e privatizimit ka qene me e ngadalshme,ku shumica e transfereve ka qene te firmat

me te vogla e me vlere(cmim) gjithashtu te vogel. Kah fundi I viteve te 1990-ta privatizimi

ne Ameriken Jugore pothuaj u nderpre krejtesisht,sepse,ne nderkohe,ndermarrjet me te medha

e me perspektive,tanime ishin te privatizuara.

50

Analizat shkencore kane treguar se privatizimi ka patur sukses per sa I perket prodhimit

dhe efikasitetit me te madh,sidomos ne ato vende qe kane te ardhura relativisht me te larta dhe

mesatare. Ne vendet e pazhvilluara rezultatet nuk jane aq te medha,ndonese jane shenuar disa

rezultate positive. Gjithashtu duhet theksuar se privatizimi I ka rritur dallimet ndermjet te

pasurve dhe te varferve , gje qe eshte pasoje e faktit se objektet e privatizuara u perqendruan

ne duart e nje numri relativisht te vogel te pjesetareve te elitave lokale dhe nderkombetare.

Keshtu per shembull, nje perqindje e caktuar e ish-firmave shteterore ne Ameriken Jugore jane

shitur pa konkurs dhe pa tender,shpesh here ne baze te cmimeve te koncesionit (angl . fire-

sale ) ; shpesh ne keto raste eshte permendur edhe korrupsioni. E njejta situate u paraqit ne

vitin 1997 gjate krizes financiare ne Azi ,kur devalvimi I madh I valutave I mundesoi

investitoreve te huaj qe te blejne ndermarrjet locale te vlefshme e me cmime relativisht te ulta.

Si rezultat I kesaj, grupe te vogla te investitoreve jane pasuruar ne nje mase te madhe. Dhe

shpesh here , gjate privatizimit, vetem u be zevendesimi I monopoleve , ai shteteror u

zevendesua me ate privat, gje qe u mundesoi disa individeve qe te realizojne profite

monopolistike, te cilat me pare I realizonte shteti, dhe ne te njejten kohe me qindra mije

punetore I humben vendet e tyre te punes.

Privatizimi shpesh here eshte shfrytezuar edhe si medikament (ilac) I shpejte per

deficitin fiskal ,por kur neper privatizim kaluan kandidatet (ndermarrjet) me te lehte,qeverite

e vendeve ne zhvillim prap u ballafaquan me probleme fiskale. Pra,privatizimi I ben aktuale

shume probleme te nderlikuara. Ne listen e ketyre problemeve duhet te permenden : mundesia

e sendertimit (realizimit ) te privatizimit, financimit te procesit te privatizimit,struktura e te

drejtave ligjore dhe pronesore, roli I elitave qe jane konkurrente mes vetes dhe roli I grupeve

te interesit,si dhe cfare eshte ndikimi I privatizimit ne strukturat dualiste ( te dyfishta)

ekonomike,sociale dhe politike. Nuk mjafton te thuhet se privatizimi do te kete per rezultat

rritjen e profitit,prodhimin me te madh,si dhe renien e shpenzimeve. Duhet te thuhet se,shikuar

ne pergjithesi, ndonese rezultatet financiare te firmave te privatizuara tregojne

permiresim,ndermarrjet shteterore ne te njejtin shtet e qe nuk jane te privatizuara ,mund te

kene te njejtat rezultate pozitive,gje qe ka treguar analiza shkencore e firmave ne ekonomine

e Egjiptit . Pyetja kryesore eshte se ky privatizim a I sherben me mire interesave zhvillimore

afatgjate , duke e promovuar modelin me te qendrueshem dhe me te barabarte te zhvillimit te

gjithmbarshem kombetar ? Analizat e deritanishme nuk jane bindese ne nje mase te plote.

Ne perfundim ,duhet te thuhet se pothuaj ne te gjitha vendet ne zhvillim verehet nje

levizje e madhe ne drejtim te privatizimit dhe se ne dekadat e fundit po formohen shume pak

ndermarrje shteterore.

51

SHPENZIMET USHTARAKE DHE ZHVILLIMI EKONOMIK

Vazhdimisht duke I patur parasysh vendet ne zhvillim , ose “boten e trete” sic quhet

shpesh here ,ekziston nje fushe tejet e rendesishme e shpenzimeve fiskale,e cila ne literature

nuk studiohet aq shume,dhe ketu eshte fjala per shpenzimet ne rritje ne favor te ushtrise

(armates). Te dhenat statistikore tregojne nje rritje relativisht te shpejte te ketyre shpenzimeve.

Keshtu per shembull,ne vitin 2000 shpenzimet ushtarake ne vendet ne zhvillim kane arritur

nje shume marramendese prej 200 miliarde dollare, gje qe paraqet rreth 28% e shpenzimeve

boterore per ushtri. Disa te dhena te tjera statistikore per periudhen 1994 – 2003, tregojne se

shpenzimet per ushtri,ne konsumin e vendeve ne zhvillim, jane rritur prej rreth 20% ne rreth

25% e shpenzimeve boterore ushtarake ( ne vitin 2003 ).

Nje analize nderkombetare qe eshte bere ne vitin 1997 dhe nen patronatin e UNDP –

se,tregon se kur krahasohen perqindjet per vendet ne zhvillim dhe per vendet e

zhvilluara,atehere del perfundimi se vendet ne zhvillim shpenzojne nje perqindje me te larte

te GDP – se tyre per ushtri sesa per arsim-shendetesi ,vazhdimisht duke u krahasuar me vendet

e zhvilluara.

Pra,pervec rritjes se perqindjes per ushtri,ne dekadat e fundit eshte bere edhe ndryshimi

ne strukturen e tyre : me pak mjete financiare shkojne per pagat e ushtarakeve,e me teper per

armatim te persosur . Ne blerjet boterore te armatimit pjesemarrja e vendeve ne zhvillim arrin

ne 75% ,qe eshte perqindje marramendese , sidomos kur merret parasysh niveli I ulte I

zhvillueshmerise se tyre.. Shikuar sipas rajoneve,del se vendet e Lindjes se Aferte dhe te

Afrikes Veriore jane bleresit me te medhenj te armatimit. Ne dekadat e fundit jane paraqitur

ne skenen boterore disa vende ne zhvillim qe jane bere eksportues te armatimit,dhe zakonisht

permenden keto shtete:Brazili( eksportuesi I gjashte ne bote),pastaj

India,Kina,Argjentina,Pakistani,Korea Jugore .Por,ne asnje moment nuk duhet harruar se

vendet e zhvilluara ende prodhojne rreth 80% te te gjithe armatimit boteror.

Pervec implikacioneve(pasojave) politike,rritja e shpenzimeve ushtarake ne vendet e

pazhvilluara ka hapur debatin(diskutimin) mbi ndikimin ekonomik te ketyre shpenzimeve ne

realitetin e vendeve te pazhvilluara ,ne situatat kur pothuaj te gjitha resurset jane te

kufizuara,dhe ku shpenzimet oportunitare te investimeve ne ushtri mund te jene relativisht te

larta.

(Shpjegim.- SHPENZIMI OPORTUNITAR .- Ne p r o d h I m : vlera reale e resurseve

qe shfrytezohen ne nje alternative me te deshirueshme.Keshtu per shembull : shpenzimi

oportunitar I prodhimit te nje njesie plotesuese te mallit te prodhuar eshte output I ushqimit qe

duhet te konsumohet si rezultat I transferit te resurseve nga bujqesia ne prodhim . Ne k o n

s u m : sasia e nje malli nga e cila njeriu duhet te heq dore ne menyre qe te konsumon me

teper ndonje mall tjeter.).

Ata ekonomiste qe e perkrahin rritjen e shpenzimeve per ushtri,jane te mendimit se keto

shpenzime kane ndikim pozitiv ne rritjen ekonomike,dhe kjo eshte pasoje e dobive te medha

nga kerkesa qe buron nga keto shpenzime ,nga hapja e vendeve te reja te punes dhe mundesite

52

per trajnim,si dhe nga ndertimi I infrastruktures bazike(themelore). Te njejtet ekonomiste

gjithashtu shprehin mendimin se shpenzimet oportunitare te investimeve ne favor te ushtrise

jane relativisht me te vegjel,dhe kjo per arsye se keto resurse,sikur te mos shkonin ne favor te

ushtrise,do te shkonin ne drejtim te konsumit privat(personal),kontributi I te cilit konsum per

rritjen ekonomike vijuese eshte relativisht me I vogel . Ne vazhdim,te njejtit ekonomiste

pohojne se konsumi per ushtri ka shpenzime oportunitare relativisht me te ulta,dhe kjo per

arsye se resurset qe shfrytezohen per qellime ushtarake edhe ashtu nuk do te ishin te

disponueshem per shfrytezim publik ,sepse resurset e tilla mund te jene te disponueshem

vetem ne saje te ndihmes dhe kredise nga burimet e huaja.

Nje analize empirike mjaft voluminoze,qe I perkrah pohimet e mesiperme,ka bere

ekonomisti Emil Benoa,dhe kete e ka bere ne shembullin e 44 vendeve . Analiza e tij

shkencore identifikoi korelacionin pozitiv ndermjet shpenzimeve ushtarake dhe zhvillimit

ekonomik .Konstatimi kryesor I ketij ekonomisti eshte se ato shtete qe kane patur perqindje

me te larte te shpenzimeve ushtarake ,njekohesisht kane patur edhe norma me te larta te rritjes

ekonomike,dhe anasjelltas.

Mirepo,keto aspekte positive te shpenzimeve ushtarake jane dukshem me te vogla :

atehere kur kerkesa per elemente ushtarake eshte e orientuar me teper kah furnizuesit e

jashtem ; atehere kur shpenzimet ushtarake kompensohen ne kurriz te konsumit public ;

atehere kur nevojat ushtarake e terheqin per vete nje pjese te madhe te fuqise punetore te

kualifikuar,e cila edhe ashtu eshte deficitare ; dhe atehere kur nuk arrihet te ndertohet

infrastruktura adekuate. Cmimi I konsumit (investimit) per nevojat ushtarake do te jete I larte

nese ngadalesohet formimi I kapitalit njerezor dhe I investimeve private (personale),si dhe

nese ngadalesohet rritja ekonomike ne afat te gjate. Analizat shkencore tregojne se perhere ka

mundesi qe te ndertohet ajo infrastrukture qe do te jep efekte zhvillimore me te medha,e te

mos orientohet vetem ne drejtim te nevojave ushtarake .

Por,pjesa me e madhe e studimeve empirike japin per rezultat faktin se shpenzimet ne

favor te ushtrise kane patur kryesisht ndikim negativ ne rritjen ekonomike. Keshtu per

shembull,ekonomisti David Lim ka analizuar raportin ndermjet ,nga njera ane,konsumit ne

favor te ushtrise,dhe,nga ana tjeter,rritjes ekonomike , dhe kete e ka bere per grupin e 54

vendeve te pazhvilluara.Konstatimi I tij kryesor eshte se ekziston korelacioni negativ ndermjet

konsumit per ushtri dhe normes se rritjes ekonomike. Deri te te njejtat rezultate kane arritur

edhe ekonomistet R.Faine, P.Annez dhe L.Taylor ne studimin qe ka perfshire 69 vende ne

zhvillim .Keto studime empirike kane prezantuar argumente se mund te jene te gabueshme

konstatimet e mehershme te ekonomistit E.Benoa mbi ekzistimin e korelacionit pozitiv

,sepse,ne kohen kur Benoa ka bere analizen e tij,konsumi I madh per nevojat ushtarake ka

qene ne korelacion me ndihmat e medha nga burimet e jashtme. Me renien e ndihmave nga

burimet e jashtme u paraqit edhe ndryshimi I raportit ndermjet konsumit ushtarak dhe rritjes

ekonomike. Dhe ne fund,grumbullimi I materialit ushtarak shpesh here ka per rezultat

shperthimin e lufterave,dhe kjo , sic e deshmojne kete gje lufterat e shpeshta ne Afrike, ka

pasoja katastrofale per zhvillimin ekonomik e social . Pra,pa marre parasysh se cilat jane arsyet

per konsum ushtarak,eshte e qarte se ne kete menyre zvogelohen resurset edhe ashtu te

kufizuara per zhvillimin ekonomik te vendeve ne zhvillim.

53

Ne listen e politikave per te promovuar perparimin ekonomik ben pjese edhe kushtezimi I

ndihmes zhvillimore nga burimet e jashtme me kufizim te mjeteve ne favor te ushtrise,krejt

kjo me qellim qe ndihma ekonomike te mos orientohet ne drejtim te qellimeve ushtarake ;

gjithashtru duhet te permendet ,per vendet qe prodhojne armatim,ashpersimi I kushteve per

te eksportuar armatim ; pastaj, rritja e vellimit te ndihmes ekonomike per vendet e pazhvilluara

ne menyre qe te pershpejtohet prosperiteti ekonomik dhe te forcohet stabiliteti I brendshem

politik ; si dhe ri-alokacioni apo ri-orientimi I resurseve te vendeve te pazhvilluara ne drejtim

te qellimeve te zhvillimit human , e jo per qellime ushtarake. Ne fund,eshte shume I qelluar

konstatimi I UNDP – se ; “ Nese nje qeveri vendos qe me teper te shpenzon per ushtrine e saj

sesa per popullin e saj,atehere ajo qeveri nuk mund te konsiderohet si e perkushtuar per

zhvillimin e resurseve humane “.

MENDIMET E EKONOMISTEVE MBI SEKTORIN

PUBLIK

Gjatë diskutimeve politike shumë rrallë paraqitet një mendim unik.Disa ekonomistë

mendojnë se diskriminimi pozitiv ose mësimi në dy gjuhë në disa shkolla( eshte fjala per

SHBA ),është i dëshirueshëm,por disa ekonomistë nuk pajtohen me këtë. Disa ekonomistë të

tjerë mendojnë që tatimi në të ardhurat duhet të jetë edhe më progresiv,dmth.që individët e

pasur duhet të japin procentualisht një pjesë më të madhe të të ardhurës së tyre për tatim,ndërsa

të varfërit,sipas tyre,duhet të japin më pak.Në anën tjetër, gjithashtu ka ekonomistë që

mendojnë se tatimet duhet të jenë më pak progresivë.Kështu për shembull,disa pajtohen me

vendimet që të lejohet kredia tatimore për t’i mbuluar shpenzimet e shkollimit në

kolexhe(shkolla te larta dyvjecare) ;disa të tjerë mendojnë që ato mjete financiare mund të

shfrytëzohen më mirë, duke përfshirë këtu edhe mënyrat më efikase që të varfërve t’u

mundësohet shkollimi.

Prapë ka ekonomistë që mendojnë se fitimi nga kapitali duhet të tatimohet njësoj si edhe

të ardhurat e tjera ; disa të tjerë mendojnë që fitimi nga kapitali duhet të ketë një trajtim më të

volitshëm ; pra,cështja kryesore kur analizohet një politikë ekonomike është që të

identifikohet burimi i mospajtimeve.

Këto mospajtime zakonisht paraqiten në dy fusha : - ekonomistët nuk pajtohen për sa i

përket pasojave të politikave ekonomike(kur është fjala për analizën pozitive), - dhe nuk

pajtohen për sa i përket vlerave(kur është fjala për analizën normative).

Ekonomistët që janë shkencëtarë dhe kur e analizojnë një politikë ekonomike,para së

gjithash e bëjnë pyetjen se cilat janë pasojat e asaj politike. Për të dhënë përgjigje në këtë

pyetje, duhet të bëhen parashikime se cfarë do të jetë reagimi i amvisnive dhe i firmave.Kështu

për shembull,në vitin 1696 në Angli filloi të aplikohet tatimi në dritare,sepse në atë kohë

dritaret janë trajtuar si luks,kështu që shtëpitë e të pasurve kishin më shumë dritare se shtëpitë

54

e të varfërve.Ky tatim në dritare përafërsisht është trajtuar si zëvendësim i tatimit në të

ardhurat,të cilin tatim shteti nuk ka patur të drejtë ta aplikon dhe zbaton.Kështu shteti,në të

vërtetë, bëri pyetjen se sa e vlerësojnë njerëzit dritën ! Disa individë kanë hequr dorë nga

dritaret e shumta në shtëpi,vetëm e vetëm për të mos paguar tatim,dhe,në të vërtetë,shumë

individë në atë kohë nuk e kanë vlerësuar aq shumë dritën,kështu që shteti ka realizuar më pak

të ardhura tatimore sesa që kishte parashikuar,dhe gjithashtu u rrit numri i shtëpive me më pak

dritare,pra që ishin më të errta.

Ekonomistët në ditët e sotme nuk pajtohen se cili është modeli më i mirë për ta përshkruar

gjendjen e ekonomisë,dhe gjithashtu nuk pajtohen kur është fjala për treguesit

sasiorë(indikatorët kuantitativë).Për shembull,ekonomistët mund të pajtohen që tatimet më të

larta e destimulojnë punën,por nuk pajtohen mbi përmasat e kësaj pasoje.

Modeli standard të cilin e përdorë shumica e ekonomistëve mbështetet në supozimin se

ekzistojnë informatat e përsosura dhe konkurrenca e përsosur,se te gjitha firmat dhe te gjithë

individët janë relativisht të vegjël,kështu që cmimet që i paguajnë për mallrat(produktet) e

blera,ose fitimi që e kanë nga mallrat e shitura,aspak nuk varen nga sjellja e tyre.Edhepse

shumica e ekonomistëve mendon se as informatat e as konkurrenca nuk janë të përsosur,

disa ekonomistë mendojnë që ai model ekonomik i cili mbështetet në informatat e

përsosura dhe në konkurrencën e përsosur,përafërsisht i përgjigjet realitetit.Disa ekonomistë

të tjerë mendojnë se,për shembull kur është fjala për tregun e shërbimeve

shëndetësore,dallimet ndërmjet realitetit dhe modelit janë shumë të mëdha dhe se politika

ekonomike duhet të mbështetet në ato modele që marrin parasysh papërsosmërinë në fushën e

informatave dhe në fushën e konkurrencës.

Madje edhe atëherë kur ekonomistët pajtohen për sa i përket reagimeve që i shkakton një

politikë ekonomike,ata shpesh herë nuk pajtohen se cfarë janë përmasat e pasojave të kësaj

politike.Kjo ka qenë shkak i diskutimeve mbi propozimin e presidentit Bill Klinton në vitin

1993,në lidhje me reformën e mbrojtjes shëndetësore.Shumica e ekonomistëve mendon se

përhapja më e madhe e sigurimit shëndetësor do t’i stimulon individët, të cilët më parë nuk

kanë patur këtë sigurim,që në të ardhmen të shpenzojnë më tepër për shërbime

shëndetësore,dhe kjo se njëra nga arsyet për këtë program ka qene se shumë individë,që nuk

kanë sigurim shëndetësor,edhe nuk kanë mbrojtje shëndetësore adekuate.Mirëpo,mospajtimet

u paraqitën në lidhje me atë se për cilën shumë do të rritet konsumi.Përgjigja në këtë pyetje

ka ndikuar në parashikimin e shpenzimeve të secilit program.

Shpesh ndodhë që ekonomistët bashkëkohorë kujdes të madh t’i kushtojnë faktit se cfarë

do të jetë reagimi (për shembull,reagimi i investitorit ndaj kredisë tatimore investive,ose

reagimi i konsumit ndaj ndryshimeve të normës tatimore në të ardhurat,ose reagimi i kursimit

ndaj ngritjes së normës së interesit).Problemi qëndron aty që hulumtimet e ndryshme,duke i

shfrytëzuar të dhënat e ndryshme dhe metodat e ndryshme statistikore,arrijnë në rezultate të

ndryshme. Disa prej këtyre mospajtimeve do të zhduken gjatë kalimit të kohës,pasi që

ekonomistët kanë më shumë të dhëna dhe zhvillojnë metoda më të mira për t’i analizuar të

dhënat e disponueshme,por megjithatë të kufizuara.

Për dallim nga dy burimet e mëparshme,pra modeli më i mirë për ta përshkruar gjendjen e

ekonomisë,si dhe treguesit sasiorë,si, për shembull, cfarë do të jetë reagimi i kursimit ndaj

55

normave të interesit(kamatës) ,mospajtime këto që burojnë nga ekonomia positive,burimi i

fundit i mospajtimeve bën pjesë në ekonominë normative.Madje edhe atëherë kur ekziston

pajtueshmëria mbi pasojat e një politike ekonomike,mund të paraqiten mospajtime në lidhje

me atë se një politikë a është e dëshirueshme apo jo.Shpesh herë mund të ndodh kjo:një

politikë ekonomike e rrit produktin shoqëror,por i rrit edhe pabarazitë sociale ; ose,politika

ekonomike mund të rrit punësimin ,por e ngrit ,në anën tjetër,inflacionin ;ose që politika

ekonomike e favorizon një grup të interesit,por që grupin tjetër e sjell në një pozitë jo aq të

favorshme.Me fjalë të tjera,cdo politikë ka pasoja të dëshirueshme dhe të

padëshirueshme.Individët e shoqërisë këto pasoja i vlerësojnë në mënyra të ndryshme ,disa

prej tyre i japin më tepër rëndësi stabilitetit të cmimeve sesa papunësisë,ndërsa për disa të tjerë

më i rëndësishëm është zhvillimi sesa pabarazia.

http://economics-pr.weebly.com/ekonomiksi-i-sektorit-publik.html