Hoaø Bình laø moät tænh mieàn nuùi, naèm ôû cöûangoõ vuøng Taây Baéc cuûa Toå quoác, coù vò tríñòa lyù quan troïng cuûa vuøng chuyeån tieáp töøñoàng baèng leân mieàn nuùi, ñieåm trungchuyeån söùc huùt aûnh h öôûng chính trò, kinhteá, vaên hoaù, xaõ hoäi cuûa moät trung taâm lôùn -Thuû ñoâ Haø Noäi. Tænh Hoaø Bình coù dieäntích töï nhieân 4.662,53 km2, naèm trong giôùihaïn 20019’ - 21008’ vó baéc vaø 104048’ -105050’ kinh ñoâng, phía baéc giaùp tænh PhuùThoï, phía ñoâng giaùp tænh Haø Taây, phía taâygiaùp tænh Sôn La, phía nam giaùp tænh NinhBình, Haø Nam vaø Thanh Hoaù. Tænh HoaøBình ñöôïc thaønh laäp töø ngaøy 22-6-1886,khi chính quyeàn thöïc daân Phaùp kyù Nghòñònh caét caùc vuøng ñaát coù nhieàu ñoàng baøoMöôøng cö truù thuoäc caùc tænh Höng Hoaù,Sôn Taây, Haø Noäi vaø Ninh Bình ñeå thaønhlaäp moät tænh môùi goïi laø tænh Möôøng. Vaøothôøi kyø naøy, tænh Möôøng coù boán phuû:Vaøng An, Löông Sôn, Laïc Sôn vaø Chôï Bôø.

Töø naêm 1896, ñòa giôùi cuûa tænh HoaøBình veà cô baûn ñaõ ñöôïc oån ñònh. Sau naêm1954, caùc chaâu ñöôïc chuyeån thaønh ñôn vòhaønh chính caáp huyeän. Sau naêm 1976, haitænh Hoaø Bình vaø Haø Taây saùp nhaäp thaønhtænh Haø Sôn Bình. Naêm 1991, Kyø hoïp thöù8 Quoác hoäi khoaù VIII ñaõ quyeát ñònh ñieàuchænh laïi ñòa giôùi vaø chia tænh Haø Sôn Bìnhthaønh hai tænh Haø Taây vaø Hoaø Bình.

Tænh Hoaø Bình coù 10 huyeän vaø moät thòxaõ, bao goàm 195 xaõ, 8 phöôøng vaø 11 thòtraán. Tænh lî cuûa Hoaø Bình hieän nay laø thòxaõ Hoaø Bình, caùch Haø Noäi 76 km. Ñöôøngquoác loä soá 6 ñi qua Hoaø Bình daøi 125 km,noái lieàn Haø Noäi, ñoàng baèng Baéc Boä vôùiTaây Baéc vaø Thöôïng Laøo. Caùc tuyeán ñöôøng12, 15, 21 ñaõ noái lieàn Hoaø Bình vôùi caùctænh Ninh Bình, Thanh Hoaù, Haø Nam.

Ñòa hình Hoaø Bình bò chia caét phöùc taïpvaø coù ñoä doác lôùn. Vuøng nuùi cao hieåm trôûnaèm ôû phía taây baéc tænh chieám 46% dieäntích töï nhieân toaøn tænh, vôùi ñoä cao trungbình 600 - 700 m so vôùi maët nö ôùc bieån vaøñoä doác 300 - 350, coù nôi coù ñoä doác treân 400.Phía ñoâng nam tænh laø vuøng nuùi thaápchieám 54% dieän tích töï nhieân, vôùi ñoä caotrung bình 100 - 200 m vaø ñoä doác 200 - 250.

Treân daûi cao nguyeân ñaù voâi chaïy suoáttöø Phong Thoå - Lai Chaâu ñeán bôø bieån tænhNinh Bình, hoaït ñoäng cacxtô hoaù ñaõ taïo racaùc boàn ñòa giöõa nuùi coù ñieàu kieän cö truùthuaän lôïi (ñòa hình thaáp, khaù baèng phaúng,ñaát ñai maøu môõ, coù nguoàn nöôùc..), hìnhthaønh neân caùc xöù Möôøng truø phuù, thöôøngñöôïc ngöôøi Möôøng ca tuïng: “Nhaát Bi, nhìVang, tam Thaøng, töù Ñoäng“ (nay thuoäcñòa phaän caùc huyeän Taân Laïc, Laïc Sôn, CaoPhong vaø Kim Boâi).

Hoaø Bình coù nhieàu soâng, suoái vaø hoà,ñaàm lôùn, trong ñoù coù soâng Ñaø chaûy quañòa phaän Hoaø Bình daøi 151 km baét ñaàu ôû

xaõ Ñoàng Ngheâ (huyeän Ñaø Baéc) cho ñeán xaõHôïp Thònh (huyeän Kyø Sôn) vaø soâng Boâidaøi 66 km baét nguoàn töø caùc xaõ Ñuù Saùng,Tuù Sôn (huyeän Kim Boâi) chaûy qua huyeänLaïc Thuyû roài nhaäp vaøo heä thoáng soângÑaùy ôû tænh Ninh Bình. Soâng Boâi chaûy treânñòa vöïc ñaù voâi neân loøng soâng heïp vaønöôùc trong. Ngoaøi ra, ôû Hoaø Bình coøn coùsoâng Böôûi, soâng Buøi, soâng Laïng...

Hoà lôùn nhaát cuûa Hoaø Bình laø hoà soângÑaø vôùi dieän tích maët n öôùc hôn 9.000 ha vaødung tích 9,5 tyû m3. Hoà soâng Ñaø khoâng chælaø coâng trình thuûy lôïi maø coøn caáp nö ôùc choNhaø maùy thuyû ñieän Hoaø Bình, ñöôïc khôûicoâng xaây döïng ngaøy 12-11-1983 vaø hoaønthaønh caû 8 toå maùy ngaøy 14-4-1994 vôùi toångcoâng suaát 1.920 Mw. Vôùi löôïng nöôùcphong phuù, doøng soâng Ñaø coù löôïng thuyûnaêng tieàm taøng 50 tyû kw/h, baèng 19% tieàmnaêng thuyû ñieän cuûa caû nöôùc. Hoaø Bình coøncoù 312 hoà trung, tieåu thuyû noâng coù dieäntích maët nöôùc haøng ngaøn ha phuïc vuï nöôùcsaûn xuaát, sinh hoaït, nuoâi troàng thuyû saûn(chöa keå haøng traêm bai, keø nhoû).

Thieân nhieân ñaõ taïo ra cho tænh HoaøBình moät soá caûnh quan ñeïp vaø kyø thuù: nuùiCoät Côø (huyeän Taân Laïc), hang Can (huyeänKyø Sôn), hang Traïi (huyeän Laïc Sôn), hangÑoàng Noäi (huyeän Laïc Thuyû), caùc khu dulòch Vua Baø, Chôï Bôø, v.v.. Beân caïnh ñoù,nhôø baøn tay lao ñoäng caàn cuø vaø saùng taïocuûa mình, nhaân daân caùc daân toäc ôû ñaây ñaõtaïo neân neàn vaên hoaù Hoaø Bình noåi tieáng,nhöõng baûn laøng ñeïp cuûa ñoàng baøo Thaùi(baûn Laùc, Mai Chaâu), cuûa daân toäc Möôøng(baûn Ñaàm, thò xaõ Hoaø Bình)... laø nhöõngñieåm du lòch, laø nôi ñieàu döôõng coù giaù tròvaên hoaù cao.

Töï nhieân cuûa tænh Hoaø Bình ñöôïc hìnhthaønh do quan heä töông hoã giöõa caùc hôïp

phaàn töï nhieân cuûa laõnh thoå. Do lòch söûphaùt trieån, laõnh thoå phaàn phía taây chuûyeáu goàm caùc heä taàng Coå sinh vaø Trungsinh vôùi thaønh phaàn cô baûn laø ñaù voâi, ñaùphieán, caùt keát, boät keát. Caùc traàm tích ÑeäTöù gaëp ôû phaàn laõnh thoå rìa ñoàng baèngBaéc Boä. Do naèm trong caùc ñòa khu vôùilòch söû phaùt trieån hoaøn toaøn khaùc nhauneân ñòa hình laõnh thoå cuûa Hoaø Bình cuõngraát ña daïng: phaàn nhoû ôû phía ñoâng cuûatænh laø ñoàng baèng xen ñoài, coøn phaàn lôùnôû phía taây laø vuøng ñoài vaø nuùi thaáp.Chính ñaëc ñieåm ñòa hình nhö vaäy ñaõ taïocho khí haäu coù söï phaân hoaù khaù roõ neùttheo töøng vuøng laõnh thoå: vuøng nuùi thaápcoù khí haäu aù nhieät ñôùi treân nuùi vôùi muøañoâng reùt, muøa heø maùt; phaàn phía ñoângcoù khí haäu nhieät ñôùi vôùi muøa ñoâng laïnhvaø muøa heø noùng. Cheá ñoä möa aåm treântoaøn laõnh thoå tænh Hoaø Bình ñöôïc phaânra hai muøa roõ reät. Muøa möa taäp trungvaøo muøa heø, taïo neân thuyû cheá cuûa soângngoøi vôùi ñænh luõ xuaát hieän trong giaiñoaïn töø thaùng 6 ñeán thaùng 9. Tuy löôïngmöa trong khu vöïc khoâng nhieàu laémnhöng nhôø coù nhieàu soâng lôùn chaûy quaneân tænh coù nguoàn nöôùc maët khaù phongphuù. Ñaëc bieät, töø khi ñaäp thuyû ñieän HoaøBình ñöôïc xaây döïng, doøng chaûy cuûasoâng Ñaø cô baûn ñöôïc ñieàu tieát, ñoàngthôøi, ñieàu kieän sinh thaùi trong vuøng ñaõñöôïc caûi thieän. Trong ñieàu kieän ñòa chaát -ñòa maïo vaø khí haäu thuyû vaên nhö vaäy,taïi ñaây ñaõ hình thaønh caùc nhoùm ñaát: ñaátferalit vaøng coù muøn treân nuùi, ñaát feralitphaùt trieån treân caùc ñaù traàm tích ôû vuøngñoài nuùi, ñaát phuø sa ôû ñoàng baèng vaø doïcsoâng, suoái; coøn thöïc vaät thì coù röøng kínlaù roäng, thöôøng xanh nhieät ñôùi hay röønglaù roäng hoãn giao, thöôøng xanh vôùi ruïnglaù nhieät ñôùi (chæ toàn taïi vôùi dieän tích nhoûtreân nuùi).

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH4

Veà maët ñòa chaát - kieán taïo, laõnh thoå tænhHoaø Bình hình thaønh treân phaàn ñoângnam cuûa caùc ñôùi kieán taïo töø khu Taây Baécvaø khu Hoaøng Lieân Sôn xuoáng, do vaäy,lòch söû phaùt trieån vaø nhöõng ñaëc ñieåm töïnhieân cuûa noù raát gaàn guõi vôùi lòch söû phaùttrieån vaø ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa caùc khunoùi treân.

Trong ñaïi Nguyeân sinh, cheá ñoä ñòamaùng ñaõ hoaït ñoäng ôû ñaây vaø cuøng vôùihoaït ñoäng ñòa maùng, nhöõng bieåu hieän cuûahoaït ñoäng macma cuõng xuaát hieän. Trongthôøi kyø naøy, ôû phía taây baéc cuûa tænh HoaøBình, caùc khoái ñaù granit ñaõ ñöôïc hìnhthaønh, tôùi cuoái nguyeân ñaïi naøy, do coù moätvaän ñoäng uoán neáp, cheá ñoä ñòa maùng ñaõkeát thuùc.

Sang ñaïi Coå sinh, neàn moùng Nguyeânsinh ñaõ ñöôïc hình thaønh laïi bò phaù huyû docheá ñoä ñòa maùng ñöôïc hoài sinh. Ngay töøCambri haï, laõnh thoå ñaõ bò aûnh höôûng bôûithôøi kyø bieån tieán töø AÁn Ñoä Döông vaø ThaùiBình Döông tôùi, sau ñoù bieån laïi ruùt vaøoCambri trung. Tuy nhieân, thôøi kyø naøy raátngaén bôûi vì lieàn sau ñoù laïi laø thôøi kyø bieåntieán. Nöôùc bieån traøn ngaäp leân laõnh thoåtænh Hoaø Bình vaø ñôït bieån tieán naøy keùodaøi cho tôùi kyû Silur. Baèng chöùng cuûa caùcñôït bieån tieán noùi treân laø nhöõng traàm tíchñaù voâi, ñaù phieán tuoåi Cambri thöôïng -Ocñovic, Ocñovic thöôïng - Silur haï thaáycoøn xuaát hieän nhieàu ôû haï löu soâng Ñaø.Cho ñeán Ñevon muoän thì bieån ñaõ ruùt ñiraát nhieàu vaø chæ coøn toàn taïi ôû nhöõng vuøngthung luõng heïp doïc löu vöïc soâng Ñaø.

Vaøo ñaàu Paleozoi muoän, trong vuøng coùmoät cheá ñoä bình oån veà kieán taïo raát cao,

bieåu hieän qua caùc thaønh heä cacbonat khaùñôn ñieäu. Ñeán cuoái kyû Cacbon - ñaàu kyûPecmi thì coù nhöõng daáu hieäu phaân dò laømnaûy sinh nhöõng ñöùt gaõy taùch daõn, taïo tieànñeà cho nhöõng hoaït ñoäng môùi, hình thaønhneân voõng soâng Ñaø. Cuõng vaøo thôøi kyø naøy,ôû treân laõnh thoå tænh Hoaø Bình cuõng nhö ôûnhieàu nôi khaùc baét ñaàu coù caùc hoaït ñoängphun traøo pofirit, xpilit. Ñoàng thôøi, ñaâycuõng laø thôøi kyø coù quaù trình thaønh taïo caùctraàm tích ñaù phieán vaø ñaù voâi.

Vaøo ñaàu kyû Nori xaûy ra moät ñôït bieåntieán ngaén roài chuyeån ngay sang quaù trìnhbieån luøi vaøo Noârireât, ñeå laïi töôùng bieånnoùng, aù luïc ñòa doïc löu vöïc soâng Ñaø, töøsoâng Ñaø hoaït ñoäng nhö moät vuøng truõngluïc ñòa, cho neân caùc thaønh taïo tuoåi K2 ôûñaây chuû yeáu laø thaønh heä luïc nguyeân.

Töø thôøi kyø naøy cho tôùi giaùp Neogen,caùc hoaït ñoäng ñòa chaát - kieán taïo treân laõnhthoå tænh Hoaø Bình ñaõ taïm thôøi laéng xuoángvaø caùc quaù trình ngoaïi sinh chieám öu theámoät caùch roõ reät. Ñeán Neogen, do aûnhhöôûng cuûa caùc vaän ñoäng taïo sôn, vuønglaõnh thoå thuoäc ñoàng baèng Baéc Boä bò suïtluùn, coøn nhöõng nôi khaùc thì ñöôïc naângleân. Nhöõng cheá ñoä phaân dò ñoù ñaõ laømthay ñoåi boä maët cuûa laõnh thoå tröôùc ñoù vaøñònh hình neân caùc daïng ñòa hình chuû yeáunhö ngaøy nay.

Caáu truùc ñòa chaát laõnh thoå tænh HoaøBình raát phöùc taïp, bao goàm caùc thaønh taïoñòa chaát thuoäc boán ñoái töôïng caáu taïo:Fanxipan, Sôn La, soâng Maõ vaø Ninh Bìnhthuoäc mieàn uoán neáp taây baéc Vieät Nam.Ñaëc ñieåm ñoù ñaõ taïo neân tính ña daïng veàcaùc loaïi khoaùng saûn vaø kieåu nguoàn goácsinh thaønh cuûa chuùng.

- Ñòa taàng:Trong phaïm vi cuûa tænh Hoaø Bình, caùc

keát quaû nghieân cöùu ñòa chaát ñaõ xaùc laäpñöôïc caùc phaân vò ñòa taàng töø giaø ñeán treûnhö sau:

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 5

Heä taàng Suoái Chieàng (PR1sc):Caùc ñaù cuûa heä taàng loä thaønh moät daûi

keùo daøi theo phöông taây baéc - ñoâng nam.ÔÛ ñoâng baéc coù nuùi Döông thuoäc huyeän ÑaøBaéc. Caáu thaønh heä taàng naøy laø caùc ñaù:gônaibiotit, gônaiamfibon bò migmatit hoaùmaïnh coù xen caùc lôùp quarzit. Caùc ñaù bòbieán chaát ñeán töôùng amfibolit-anmandin,chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 2.000 m.

Heä taàng Sinh Quyeàn (PR1-2sq):Caùc ñaù cuûa heä taàng naøy naèm ôû phía baéc

cuûa huyeän Ñaø Baéc goàm moät daûi lôùn keùodaøi theo phöông taây baéc - ñoâng nam thuoäcxaõ Taân Pheo vaø hai khu vöïc khaùc thuoäc xaõSuoái Naùnh vaø xaõ Giaùp Ñaét. Heä taàng naøycoù caùc ñaù phieán biotit xen gônaibiotit vaøcaùc thaáu kính amfibolit. Caùc ñaù cuûa heätaàng naøy naèm chuyeån tieáp treân caùc ñaù cuûaheä taàng Suoái Chieàng (PR1sc), chieàu daøycuûa heä taàng khoaûng 1.700 m.

Heä taàng Sa Pa (PR3-TM1sp):

Caùc ñaù loä ra chuû yeáu ôû Suoái Naùnh,Möôøng Tuoång, huyeän Ñaø Baéc thaønh moätdaûi keùo daøi theo phöông taây baéc - ñoângnam, ñöôïc chia thaønh hai taäp:+ Taäp döôùi ñaëc tröng laø ñaù hoa ñolomit

coù tremolit.+ Taäp treân ñöôïc ñaëc tröng baèng caùc ñaù

hoa ñolomit xen ñaù hoa canxit coù piroxen.Caùc thaân quaëng tan lieân quan chuû yeáu

vôùi taäp döôùi caùc ñaù cuûa heä taàng Sa Pathuoäc töôùng ñaù phieán luïc coù quaù trìnhbieán chaát nhieät dòch trao ñoåi choàng leân.Caùc ñaù cuûa heä taàng Sa Pa coù quan heä kieántaïo vôùi heä taàng Sinh Quyeàn (PR1-2sq).Chieàu daøy cuûa taàng treân 1.000 m.

Heä taàng Beán Kheá (TM2-O1bk):Caùc ñaù cuûa heä taàng Beán Kheá loä ra thaønh

nhöõng khoaûng roäng ôû Möôøng Tuoång, nuùiPhu Canh, Tieàn Phong, Trung Thaønh, TuLyù..., ñöôïc chia laøm ba phaàn:+ Phaàn döôùi: saïn keát, caùt keát haït thoâ,

caùt keát daïng quarzit, ñaù voâi phaân lôùpmoûng ñeán trung bình.

+ Phaàn giöõa: ñaù phieán seùt, ñaù phieánsericit, boät keát phaân daûi xen caùc lôùp caùtkeát daïng quarzit.

Caùc lôùp quarzit saïch laøm vaät lieäu chòulöûa thuoäc phaàn döôùi cuûa maët caét. Quan heädöôùi phaùt hieän ôû vuøng Beán Kheá, naèmkhoâng chænh hôïp treân ñaù hoa heä taàng SaPa, chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 2.000 -2.200 m.

Heä taàng Soâng Maõ (TM2sm):Treân dieän tích tænh Hoaø Bình, heä taàng

Soâng Maõ coù dieän tích phaân boá heïp ôû phíataây nam tænh.+ Phaàn thaáp cuûa maët caét goàm: quarzit,

quarzit xen keõ ñaù phieán thaïch anh sericit,ñaù phieán sericit, daøy hôn 50 m.+ Phaàn tieáp theo cuûa maët caét daøy ñeán

800 m, haàu nhö chæ goàm ñaù phieán seùt thaïchanh sericit, ñaù phieán sericit - clorit. ÔÛ phaàntreân maët caét, ñaù chuyeån sang maøu luïc vôùicaùc lôùp ñaù phieán luïc, ñaù phieán thaïch anh -felspat vaø caùc lôùp ñaù voâi moûng.

Heä taàng Haøm Roàng (TM2hr):Heä taàng Haøm Roàng coù dieän tích phaân

boá heïp, coù quan heä phaân boá khoâng gianchaët cheõ vôùi heä taàng Soâng Maõ. Maët caétcuûa phaàn heä taàng daøy khoaûng 200 m, goàmñaù hoa ñolomit, phaân lôùp khoâng ñeàu, ñoâinôi phaân daûi moûng. Trong maët caét, keïpgiöõa caùc taäp ñaù voâi laø caùc lôùp ñaù phieánsericit quarzit moûng. Traàm tích heä taàngHaøm Roàng chuyeån tieáp lieân tuïc töø heätaàng Soâng Maõ.

Heä taàng Sinh Vinh (O3-S1sv):Caùc traàm tích heä taàng Sinh Vinh thöôøng

phaân boá chaët cheõ vôùi caùc ñaù cuûa heä taàngBeán Kheá ôû caùc khu: Ñoàng Ruoäng, Cao Sôn,Hieàn Löông, Tu Lyù..., ñöôïc chia laøm baphaàn:+ Phaàn döôùi: cuoäi keát cô sôû, caùt keát,

thaáu kính ñaù voâi, ñaù voâi ñolomit.+ Phaàn giöõa: ñaù voâi, ñaù voâi ñolomit, ñaù

voâi silic, xen ít ñaù voâi seùt vaø caùt boät keát voâi.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH6

+ Phaàn treân: ñaù voâi, ñaù voâi taùi keát tinhphaân lôùp daøy daïng khoái.

Caùc ñaù cuûa heä taàng naøy phuû khoângchænh hôïp leân treân heä taàng Beán Kheá. Ñaõphaùt hieän ñöôïc hoaù thaïch san hoâ trong ñaùvoâi ôû phaàn thaáp cuûa heä taàng, xaùc ñònh tuoåiOcñovic muoän - Silur sôùm, chieàu daøy cuûaheä taàng khoaûng 800 m.

Heä taàng Boù Hieàng (S2 bh):Caùc ñaù cuûa heä taàng loä ra thaønh moät

daûi nhoû ôû khu Toaøn Sôn gaén boù vôùi dieänloä cuûa heä taàng Sinh Vinh, ñöôïc chia laømhai phaàn:+ Phaàn döôùi: ñaù voâi, ñaù voâi seùt, phaân

lôùp moûng ñeán trung bình xen ñaù phieánseùt, caùt keát, caùt keát voâi.+ Phaàn treân: ñaù voâi seùt, seùt voâi phaân

lôùp moûng, xen ñaù phieán seùt, caùt keát vaøñaù voâi.

Trong caùc lôùp seùt voâi thuoäc phaàn thaápvaø phaàn giöõa phaùt hieän ñöôïc caùc hoaùthaïch ñaëc tröng cho tuoåi Silur muoän -Ñevon sôùm. Chieàu daøy cuûa heä taàngkhoaûng 900 m.

Heä taàng Soâng Mua (D1 sm):Caùc ñaù heä taàng Soâng Mua loä thaønh moät

daûi daïng voøng cung ôû Yeân Moâng, BìnhThanh, Vaày Nöa, Taân Laäp, bao goàm chuûyeáu laø ñaù phieán seùt maøu ñen, xaùm coù lôùpchöùa voâi, daïng phaân phieán, coù choã bò voønhaøu, coù ít di tích hoùa thaïch baûo toàn xaáu.Quan heä cuûa heä taàng Soâng Mua vôùi heätaàng Boù Hieàng (S2 bh) laø quan heä chuyeåntieáp lieân tuïc. Tuoåi cuûa heä taàng ñöôïc xeápvaøo Ñevon sôùm. Chieàu daøy cuûa heä taàngkhoaûng 580 m.

Heä taàng Baûn Nguoàn (D1 bn):Dieän phaân boá cuûa heä taàng Baûn Nguoàn

coù quan heä maät thieát vôùi heä taàng soângMua (D1 sm). Thaønh phaàn chuû yeáu laø ñaùphieán seùt, boät keát, ñaù voâi seùt phaân lôùpmoûng, xen caùc thaáu kính ñaù voâi vaø ít caùtkeát. Giöõa heä taàng Soâng Mua vôùi heä taàng

Baûn Nguoàn coù quan heä chuyeån tieáp. Tuoåicuûa heä taàng naøy vaøo phaàn cuoái cuûaÑevon sôùm. Chieàu daøy cuûa heä taàngkhoaûng 300 - 350 m.

Heä taàng Baûn Paùp (D2 bp):Caùc ñaù cuûa heä taàng loä thaønh caùc daûi

heïp, khoaûng nhoû ôû vuøng cung soâng Ñaø, coùquan heä gaén boù vôùi dieän loä cuûa heä taàngBaûn Nguoàn, bao goàm chuû yeáu laø ñaù voâi,ñaù voâi silic maøu ñen. Phaàn döôùi caùc ñaù coùcaáu taïo phaân lôùp moûng ñeán vöøa, phaàntreân laø caùc ñaù phaân lôùp daøy, khoái. Heä taàngchöùa phong phuù hoaù thaïch san hoâ vaùchñaùy vaø ruoät khoang loã taàng Ñevon giöõa.Chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 700 m.

Heä taàng Baûn Caûi (D3 bc):Heä taàng coù dieän tích phaân boá heïp ôû

phía taây baéc tænh Hoaø Bình. Thaønh phaànmaët caét goàm chuû yeáu ñaù phieán silic xen keõñaù voâi soïc daûi, phaân lôùp moûng, chuyeånleân phaàn treân maët caét laø xen keõ giöõa ñaùvoâi silic phaân lôùp vöøa ñeán daøy. Chieàu daøycuûa heä taàng 250 - 300 m.

Heä taàng Cacbon - heä Pecmi khoâng phaânchia:Goàm chuû yeáu ñaù voâi maøu xaùm saùng,

daïng khoái, töông töï nhö caùc traàm tíchCacbon - Pecmi ôû vuøng khaùc. Ñoä daøy ñaïtñeán 500 - 600 m.

Heä taàng Baûn Dieät (C3 - P1 bd):Caùc ñaù heä taàng Baûn Dieät loä ra thaønh

nhöõng daûi nhoû ôû Ñoàng Ngheâ (Ñaø Baéc),Hang Kia (Mai Chaâu) vaø Yeân Moâng,Thònh Lang (thò xaõ Hoaø Bình), phaàn döôùigoàm ñaù phieán silic, seùt than, caùt keát, boätkeát, phun traøo bazô vaø tuf cuûa chuùng.Phaàn treân laø ñaù voâi xaùm saùng, xaùm ñenhaït mòn phaân lôùp daøy. Chieàu daøy cuûa heätaàng 200 - 300 m.

Heä taàng Caåm Thuyû (P2 ct):Caùc ñaù phun traøo xen luïc nguyeân cuûa

heä taàng phaân boá roäng raõi ôû Vieân Nam, ÑoàiBuø, Vónh Tieán, Xuaân Phong, Yeân Thöôïng,

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 7

Quyù Hoaø vaø nhöõng daûi nhoû ôû Suoái Ruùt,Phuùc Saïn, Naät Sôn, Kim Sôn... ñöôïc chiara hai phuï heä taàng:+ Phuï heä taàng döôùi: porphyrit bazan

maøu xaùm ñen, maøu luïc saãm haït mòn, caáutaïo haïnh nhaân, ñoâi nôi coù caáu taïo caàu, caùtkeát, ñaù voâi.+ Phuï heä taàng treân: ñaxit, rioñaxit, fen-

zit, trachit, agromerat, caùt boät keát tuf.Heä taàng coù quan heä khoâng chænh hôïp

treân heä taàng Baûn Dieät (C3 - P1 bd) vaø khôùpñeàu vôùi heä taàng Yeân Duyeät (P2 - T1 yd).Chieàu daøy cuûa heä taàng treân 1.000 m.

Heä taàng Coø Noøi (T1 cn):Dieän loä cuûa caùc ñaù heä taàng Coø Noøi coù

quan heä maät thieát vôùi caùc ñaù cuûa heä taàngYeân Duyeät vaø heä taàng Caåm Thuyû. Chuùngphaân boá roäng raõi ôû Vieân Nam, Ñoài Buø,Naät Sôn, Kim Sôn, Kim Boâi... ñöôïc chialaøm ba phaàn:+ Phaàn döôùi (T1 cn1): caùt keát, caùt tuf,

phieán seùt, ñoâi nôi coù xen andezitoñaxit.+ Phaàn giöõa (T1 cn2): seùt voâi phaân lôùp,

ñaù voâi, boät keát, ñaù phieán seùt.+ Phaàn treân (T1 cn3): boät keát, ñaù phieán

ñen phaân lôùp moûng, caùt keát maøu xaùm ñen.Caùc ñaù cuûa heä taàng Coø Noøi naèm baát

chænh hôïp treân caùc ñaù cuûa heä taàng CaåmThuyû vaø heä taàng Yeân Duyeät. Chieàu daøycuûa heä taàng Coø Noøi khoaûng 1.000 m.

Heä taàng Vieân Nam (T1 vn):Traàm tích cuûa heä taàng Vieân Nam phaân

boá chuû yeáu ôû Doác Cun, Vieân Nam, ÑoàiBuø... Maët caét heä taàng Vieân Nam khaù ñoàngnhaát vaø phaân bieät ñöôïc hai phaàn theothaønh phaàn ñaù, töông öùng vôùi hai phahoaït ñoäng phun traøo.+ Phaàn döôùi chuû yeáu goàm bazan haït

mòn, bazan haïnh nhaân, bazan pocfia vaøplagio bazan.+ Phaàn treân chuû yeáu goàm trachyt,

pytrachytpocfia, tufaglomorat.Theo keát quaû nghieân cöùu môùi, ñaù cuûa

heä taàng Vieân Nam naèm baát chænh hôïptreân caùc traàm tích cacbonat tuoåi Paleozoimuoän vaø chuyeån tieáp lieân tuïc leân heä taàngTaân Laïc (T1 tl). Chieàu daøy heä taàng ñaïtñeán 800 - 1.000 m.

Heä taàng Taân Laïc (T1 tl):Caùc traàm tích heä taàng Taân Laïc coù lieân

quan phaân boá khoâng gian vôùi caùc ñaùphun traøo heä taàng Vieân Nam, ñöôïc chialaøm hai phaàn:+ Phaàn döôùi: daøy 250 - 300 m, chuû yeáu

laø caùt keát tuf, tufit, xen thaáu kính tyfchöùa cuoäi.+ Phaàn treân: daøy 450 - 500 m, chuû yeáu

boät keát, caùt keát maøu tím ñoû, naâu ñoû, ñaùphieán seùt, seùt voâi.

Heä taàng Ñoàng Giao (T2 ñg):Caùc ñaù cuûa heä taàng Ñoàng Giao phaân boá

roäng raõi ôû caùc huyeän Mai Chaâu, Taân Laïc,Laïc Thuyû, Löông Sôn... Heä taàng ÑoàngGiao coù quan heä chuyeån tieáp töø heä taàngCoø Noøi leân. Heä taàng Ñoàng Giao ñöôïc chialaøm hai phaàn:+ Phaàn döôùi: ñaù voâi phaân lôùp moûng,

maøu xaùm ñen, phôùt luïc, ñoâi lôùp chöùa seùt,maët mòn, roøn, deã taùch theo maët lôùp. + Phaàn treân: ñaù voâi xaùm traéng, xaùm

saùng, chöùa silic, ñoâi khi bò ñolomit hoaù,haït mòn, phaân lôùp daøy, coù khi daïng khoái,gioøn, deã vôõ, ít suûi boït vôùi HCl.ÔÛ phaàn thaáp cuûa heä taàng, trong ñaù voâi

maøu ñen ñaõ phaùt hieän caùc hoaù thaïchConodonta coù tuoåi phaàn cao cuûa Triat sôùmñeán Triat giöõa. Quan heä döôùi cuûa heä taàngxaùc ñònh chuyeån tieáp vôùi traàm tích cuûa heätaàng Coø Noøi vaø quan heä chuyeån tieáp leânheä taàng Naäm Thaúm. Chieàu daøy cuûa heätaàng 700 - 800 m.

Heä taàng Naäm Thaúm (T2 l nt):Caùc ñaù cuûa heä taàng Naäm Thaúm taïo

thaønh caùc daûi heïp keùo daøi theo phöôngtaây baéc - ñoâng nam loä ra ôû Thung Khe,Quyeát Chieán, Noong Luoâng (Mai Chaâu,

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH8

Taân Laïc); Khoan Duï, Coá Nghóa (LaïcThuyû); Cao Thaéng (Kim Boâi). Caáu thaønhheä taàng goàm ñaù cuoäi keát, caùt keát, phieánseùt, seùt voâi, ñaù voâi. Trong seùt keát, boät keátphaùt hieän phong phuù hoaù thaïch baûo toàntoát vôùi nhieàu loaïi ñaëc tröng thöôøng gaëptrong traàm tích, caùc hoùa thaïch ñònh tuoåiLañin cho heä taàng naøy. Chieàu daøy cuûa heätaàng khoaûng 600 m.

Heä taàng Möôøng Trai (T2-3 l mt):Caùc ñaù cuûa heä taàng Möôøng Trai phaân

boá roäng raõi ôû khu vöïc Tröôøng Sôn, BìnhSôn, Sôn Thuyû vaø ven rìa caùc voøm naângVieân Nam, Kim Boâi. Heä taàng ñöôïc chialaøm ba phaàn:+ Phaàn döôùi: seùt keát tuf, boät keát xen caùt

keát.+ Phaàn giöõa: seùt voâi maøu xaùm ñen,

phaân lôùp daøy, xen caùt keát ña khoaùnghaït nhoû, caùc lôùp keïp ñaù phieán seùt vaøboät keát xaùm saãm, phaân lôùp moûng, coùnhieàu vaûy mica. + Phaàn treân: ñaù phieán seùt, boät keát maøu

xaùm ñen, phaân lôùp moûng, xen caùc lôùp keïpboät keát voâi, caùt keát maøu vaøng nhaït.

Quan heä döôùi cuûa heä taàng phuû khoângchænh hôïp leân ñaù voâi cuûa heä taàng ÑoàngGiao (T2 ñg) hoaëc caùc traàm tích coå hôn.Quan heä treân chöa quan saùt ñöôïc. Chieàudaøy cuûa heä taàng thay ñoåi lôùn: 1.600 -1.800 m.

Heä taàng Naäm Mu (T3 k nm):Traàm tích heä taàng Naäm Mu taïo thaønh

nhöõng daûi heïp phaân boá chuû yeáu ôû YeânHoaø, Laïc Löông (Laïc Sôn, Yeân Thuyû); CoáNghóa, Cao Thaéng (Laïc Thuyû, Kim Boâi),bao goàm ñaù phieán seùt xaùm ñen töôùng bieånsaâu chuyeån leân heä xen keõ caùt keát vaø boätkeát, coù nôi keát thuùc baèng nhöõng lôùp ñaùvoâi aùm tieâu maøu ñoû. Quan heä treân vaø döôùithöôøng laø caùc ñöùt gaõy kieán taïo. Caùc hoaùthaïch ñaëc tröng cho tuoåi Carni. Chieàu daøytöø 300 - 400 m.

Heä taàng Suoái Baøng (T3 sb):Phaân boá ôû Nuoâng Daêm (Kim Boâi);

Ñoaøn Keát (Yeân Thuyû); Höng Thi, Ñoài Hoa(Laïc Thuyû); Taân Minh (Ñaø Baéc). Caùc hoaùthaïch ôû heä taàng Suoái Baøng coù tuoåi Nori -Ret. Caùc ñaù heä taàng Suoái Baøng phuû traùikhôùp treân caùc thaønh taïo coå hôn vaø quanheä khôùp ñeàu vôùi traàm tích Carni. Chieàudaøy heä taàng khoaûng 800 m.

Heä taàng Naäm Poø (J1 np):Caùc traàm tích cuûa heä taàng Naäm Poø loä ra

khoaûng nhoû ôû Bình Heûm (Laïc Sôn), baogoàm cuoäi keát, saïn keát, caùt keát, boät keát, seùtkeát. Heä taàng naøy coù quan heä khoâng khôùpvôùi heä taàng Suoái Baøng (T3 sb). Ranh giôùitreân cuûa heä taàng laø ranh giôùi kieán taïo.Chieàu daøy heä taàng laø 300 - 500 m.

Heä taàng Yeân Chaâu (K2 yc):Caùc ñaù cuûa heä taàng Yeân Chaâu coù dieän

loä chuû yeáu ôû Pieàng Veá, Naø Phoøn (MaiChaâu), bao goàm chuû yeáu laø cuoäi keát, caùtkeát, boät keát, seùt keát coù caáu taïo daïng phaânlôùp daøy. Cuoäi keát coù thaønh phaàn hoãn taïp.Trong heä taàng Yeân Chaâu phaùt hieän ñöôïccaùc hoaù thaïch tuoåi Kreta muoän. Heä taàngYeân Chaâu coù quan heä khoâng khôùp vôùi caùcheä taàng Ñoàng Giao, Coø Noøi. Chieàu daøy heätaàng khoaûng 400 - 1.000 m.

Traàm tích Ñeä Töù (Q):Traàm tích Ñeä Töù khaù phoå bieán ôû doïc

soâng vaø vuøng truõng giöõa nuùi vaø ñôùichuyeån tieáp giöõa nuùi vaø ñoàng baèng, ñaëcbieät laø ôû caùc huyeän Laïc Sôn, Yeân Thuyû,Laïc Thuyû... Caùc traàm tích naøy ñöôïc ñaëctröng bôûi töôùng soâng vaø soâng - luõ caáu taïoneân caùc baäc theàm vaø baõi boài, noùn phoùngvaät ôû ñoä cao khaùc nhau, bao goàm caùc traàmtích aluvi, ñeluvi, proluvi phaân boá treân caùcthung luõng cacxtô, caùc thung luõng doïctheo soâng, suoái. Thaønh phaàn hoãn taïp cuoäisoûi, caùt, boät, seùt. Chieàu daøy cuûa traàm tíchÑeä Töù töø vaøi meùt ñeán haøng chuïc meùt.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 9

- Macma xaâm nhaäp:Trong phaïm vi cuûa tænh Hoaø Bình coù

caùc phöùc heä macma sau:Phöùc heä Xoùm Giaáu ( PR3 xg):Phöùc heä naøy phaân boá ôû Möôøng Chieàng,

Nuùi Döông, Suoái Yeân (Ñaø Baéc) döôùi daïngcaùc khoái xaâm nhaäp töø lôùn ñeán nhoû. Caùc ñaùcuûa phöùc heä ñöôïc chia laøm hai pha:+ Pha 1: granit microlin daïng gônai,

granit biotit bò eùp.+ Pha 2: granit microlin haït nhoû saùng

maøu vaø pecmatit.Khoaùng vaät phuï ñaëc tröng coù biotit,

ziathorit, xfenziacon, apatit, thorit caùc ñaùcuûa phöùc heä rôi vaøo tröôøng granit fenspatkieàm. Granit cuûa phöùc heä thuoäc loaïi baõohoøa silic, gaén lieàn hoaëc thuoäc loaïi granit aùkieàm voâi. Phöùc heä coù tính chuyeân hoaù aâmvôùi haàu heát caùc nguyeân toá, duy coù Gali(Ga) vöôït trò soá Clac 1,4 laàn. Caùc ñaù cuûaphöùc heä xuyeân caét traàm tích Proterozoi (heätaàng Suoái Chieàng, heä taàng Sinh Quyeàn). Coùtuoåi tuyeät ñoái 1,396 trieäu naêm.

Phöùc heä Baûn Xang ( P bx):Caùc ñaù xaâm nhaäp thuoäc phöùc heä Baûn

Xang ñöôïc gaëp ôû moät vaøi khoái loä ra ôû phíataây baéc tænh, ôû ñaây chuùng xuyeân caét traàmtích heä taàng Baûn Dieät (C3-P1 bd) coù thaønhphaàn chuû yeáu goàm apoperidotit, apodunitbò secpentin hoaù maïnh.

Phöùc heä Ñieän Bieân (P2 ñb): Caùc ñaù xaâm nhaäp cuûa phöùc heä Ñieän

Bieân loä ra moät khoái lôùn ôû Taân Minh, khoáinhoû ôû Möôøng Chieàng thuoäc huyeän ÑaøBaéc. Phöùc heä Ñieän Bieân goàm ba pha:+ Pha 1: diorit thaïch anh biotit, diorit

thaïch anh biotit coù hocblen.+ Pha 2: granodiorit daïng pocfia.+ Pha 3: granit loaïi nhoû ñeán vöøa, granit

fenspat kali maøu hoàng. Ngoaøi ra coøn coùcaùc ñai maïch gabrodiaba, diorit porfia,granit.

Tuoåi cuûa phöùc heä ñöôïc xaùc ñònh vaøoPecmi muoän.

Phöùc heä Kim Boâi (a T3 n kb):Phöùc heä Kim Boâi bao goàm khoái xaâm

nhaäp lôùn Kim Boâi vaø caùc veä tinh cuûachuùng (Thöôïng Tieán, Thoáng Nhaát) vaø caùckhoái nhoû (Möôøng Chieàng, Tam Luoâng).Thaønh phaàn ñaù xaâm nhaäp ôû caùc khoái noùitreân laø granit hai mica haït nhoû ñeán vöøadaïng porfia. Rieâng khoái Kim Boâi goàmgranit biotit haït trung ñeán lôùn. Ngoaøi racoøn coù caùc maïch nhoû aplit. Caùc khoái granitphöùc heä Kim Boâi xuyeân caét caùc ñaù cuûa heätaàng Caåm Thuyû vaø gaây söøng hoaù ôû caùcmöùc ñoä khaùc nhau. Granit Kim Boâi bò caùctraàm tích Nori - Ret heä taàng Suoái Baøngphuû khoâng chænh hôïp leân treân. Nhö vaäyphöùc heä ñöôïc ñònh tuoåi tröôùc Nori.

- Kieán taïo:Ñaëc ñieåm caáu truùc - kieán taïo tænh Hoaø

Bình khaù phöùc taïp, chuùng ñöôïc theå hieänchuû yeáu qua caùc hình thaùi sau:

Caùc ñôùi töôùng caáu taïo:Tham gia vaøo bình ñoà caáu truùc thuoäc

phaïm vi tænh Hoaø Bình goàm caùc ñôùi caáutaïo: ñôùi Fanxipan, ñôùi Ninh Bình, ñôùi SônLa vaø ñôùi Soâng Maõ.+ Ñôùi Fanxipan: ñoù laø phaàn ñaàu muùt

ñoâng nam cuûa ñôùi, phaân boá treân phaïm vithuoäc huyeän Ñaø Baéc. Tham gia vaøo caáutruùc cuûa ñôùi bao goàm caùc phaân vò ñòataàng: heä taàng Suoái Chieàng (PR1 sc), heä taàngSinh Quyeàn (PR1-2 sq), phuï heä taàng Sa Patreân (PR3 sp2), heä taàng Beán Kheá (TM2 -O1bk), heä taàng Sinh Vinh (O3 - S1 sv), heätaàng Baûn Paùp (D2 bp), heä taàng Baûn Dieät(C3-P1 bd) vaø moät ít traàm tích heä taàngSoâng Boâi (T2-3 sb) laáp ñaày caùc truõng nhoû.+ Ñôùi caáu taïo Ninh Bình: chieám phaàn lôùn

dieän tích cuûa tænh. Tham gia vaøo caáu truùccuûa ñôùi goàm caùc phaân vò ñòa taàng heä taàngYeân Duyeät (P2 yd), heä taàng Vieân Nam (T1

vn), heä taàng Coø Noøi (T1 cn), heä taàng ÑoàngGiao (T2 ñg), heä taàng Naäm Thaúm (T2 l nt),heä taàng Soâng Boâi (T2-3 sb). Ngoaøi ra coøn coù

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH10

caùc traàm tích heä taàng Suoái Baøng (T3n-r sb),heä taàng Naäm Poø (J1 np) phaùt trieån döôùidaïng "lôùp phuû choàng".+ Ñôùi caáu taïo Sôn La: thaønh moät daûi heïp

keùo daøi theo phöông taây baéc - ñoâng nam,bao goàm caùc phaân vò ñòa taàng: heä taàng CoøNoøi (T1 cn), heä taàng Ñoàng Giao (T2 ñg), heätaàng Naäm Thaúm (T2l nt). Ngoaøi ra coøn coùcaùc traàm tích cuûa heä taàng Yeân Chaân (K2 yc)vaø traàm tích Neogen ôû daïng "phuû choàng".+ Ñôùi caáu taïo Soâng Maõ: chieám moät dieän

tích nhoû ôû khu Hang Kia, Mai Hòch (MaiChaâu), bao goàm caùc traàm tích cuûa heä taàngPa Ham (O3 - D1 ph), heä taàng Baûn Dieät(C3P1bd) vaø caùc traàm tích heä taàng YeânChaâu daïng "phuû choàng".

Caáu taïo uoán neáp: Tænh Hoaø Bình naèm trong vuøng uoán

neáp phöùc taïp. Caên cöù vaøo caùc ñaëc ñieåm veàquy moâ, kích thöôùc cuûa neáp uoán coù theåphaân chia ra caùc caáp sau:+ Neáp uoán caáp I: goàm coù caùc neáp uoán:

Neáp loài Ñaø Baéc: laø moät neáp loài phöùctaïp, truøng vôùi dieän loä cuûa caùc ñaù thuoäcñôùi Fanxipan. Nhaân neáp loài laø caùc thaønhtaïo Proterozoi (heä taàng: Suoái Chieàng, SinhQuyeàn, Sa Pa). Caùnh cuûa chuùng laø caùc ñaùcuûa caùc heä taàng Beán Kheá, Sinh Vinh, BoùHieàng, Soâng Mua, Baûn Nguoàn, Baûn Paùp.

Neáp loõm Hoaø Bình - Ninh Bình: truøngvôùi dieän loä cuûa caùc ñaù thuoäc ñôùi NinhBình. Nhaân cuûa neáp loõm laø caùc traàm tíchheä taàng Soâng Boâi (T2-3 sb), caùnh cuûa neáploõm laø caùc traàm tích cuûa caùc heä taàng NaämThaúm, Ñoàng Giao, Coø Noøi, Vieân Nam,Yeân Duyeät, Baûn Dieät.

Neáp loõm Mai Chaâu - Laïc Sôn: laø neáploõm phöùc taïp bò phaù huyû maïnh, truøng vôùidieän loä cuûa ñôùi Sôn La. Nhaân cuûa neáp loõmlaø caùc ñaù cuûa heä taàng Naäm Thaúm, caùnhcuûa neáp loõm laø caùc ñaù cuûa heä taàng ÑoàngGiao, Coø Noøi.+ Neáp uoán caáp II: laø caùc neáp uoán thöù caáp

coù quy moâ nhoû hôn naèm treân caùnh cuûa caùcneáp uoán caáp I. Nhöõng neáp uoán caáp II chuûyeáu laø:

Neáp loõm: Tröôøng Sôn - Tuù Sôn, LaïcSôn - Laïc Thuyû.

Neáp loài: Vieân Nam, Ñoài Buø, Kim Boâi,Naät Sôn, Hôïp Thanh.+ Neáp uoán caáp III vaø caáp cao hôn: bao

goàm caùc neáp uoán loài, loõm, naèm treân caùnhcuûa caùc neáp uoán caáp II, laøm phöùc taïp bìnhñoà caáu truùc.

Ñöùt gaõy:Trong phaïm vi tænh Hoaø Bình phaùt

trieån boán heä thoáng ñöùt gaõy chính: taâybaéc - ñoâng nam, ñoâng baéc - taây nam, aùkinh tuyeán, aù vó tuyeán. Trong ñoù, heäthoáng ñöùt gaõy taây baéc - ñoâng nam giöõvai troø chuû ñaïo vaø cuøng vôùi heä thoáng ñöùtgaõy ñoâng baéc - taây nam khoáng cheá bìnhñoà caáu truùc cuûa vuøng. Caùc heä thoáng ñöùtgaõy treân ñaõ phaân caét caùc thaønh taïo ñòachaát thaønh caùc khoái taûng coù caùc hìnhdaïng vaø kích thöôùc khaùc nhau. Caên cöùvaøo quy moâ, kích thöôùc cuûa ñöùt gaõy coùtheå phaân chia thaønh caùc caáp khaùc nhau:+ Ñöùt gaõy baäc I: laø caùc ñöùt gaõy saâu phaân

chia caùc ñôùi caáu taïo: Fanxipan, Ninh Bình,Sôn La vaø Soâng Maõ. Caùc ñöùt gaõy saâuthöôøng coù daïng tuyeán keùo daøi theophöông taây baéc - ñoâng nam. Rieâng ñöùtgaõy saâu Soâng Ñaø (trong phaïm vi tænh HoaøBình) coù daïng voøng cung phaân caùch giöõañôùi Fanxipan vôùi ñôùi Ninh Bình. Caùc ñöùtgaõy naøy thöôøng ñaït ñeán ñoä saâu treân 10km, thuoäc ñöùt gaõy nghòch hoaëc thuaän.+ Ñöùt gaõy baäc II: laø caùc ñöùt gaõy khu vöïc

phaùt trieån song song hoaëc gaàn song songvôùi caùc ñöùt gaõy saâu, keùo daøi haøng chuïcñeán haøng traêm kiloâmeùt, phaân caét caùcthaønh taïo ñòa chaát thaønh caùc khoái taûngdaïng tuyeán, ñaït ñeán ñoä saâu treân 3 km vôùikieåu ñöùt gaõy nghòch hoaëc thuaän.+ Ñöùt gaõy baäc III hoaëc baäc cao hôn: ñoù laø

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 11

caùc ñöùt gaõy coù kích thöôùc daøi vaøi kiloâmeùtñeán haøng chuïc kiloâmeùt. Caùc ñöùt gaõy naøythöôøng phaùt trieån song song hoaëc daïngloâng chim ñoái vôùi caùc ñöùt gaõy caáp II. Quabình ñoà caáu truùc cuûa tænh Hoaø Bình chothaáy vuøng bò bieán vò maïnh meõ bôûi caùchoaït ñoäng uoán neáp ñaõ phaù huyû kieán taïo,laøm bieán ñoåi caùc thaønh taïo ñòa chaát, taïoñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc hoaït ñoängnhieät dòch vaø quaëng hoaù.

- Ñaù voâi:Trong toaøn tænh ôû ñaâu cuõng coù ñaù voâi,

laø loaïi ñaù phoå bieán vaø nhieàu nhaát. Nhöõngdaûi ñaù voâi chuû yeáu laø: khoái roäng lôùn baogoàm huyeän Mai Chaâu, vuøng cao Taân Laïc,Laïc Sôn, nam Yeân Thuyû; daûi chaïy doïctheo phía ñoâng huyeän Kim Boâi töø doác Cunñeán Laïc Thuyû; daûi nöõa ôû phía nam huyeänLöông Sôn tieáp giaùp vôùi Haø Taây; caùc daõynuùi ôû Yeân Thuyû, Laïc Thuyû, Cao Phong vaøÑaø Baéc. Loaïi ñaù naøy coù maøu xaùm haytraéng, thuoäc nhoùm ñaù kieàm.

- Phieán thaïch seùt:Ñaây cuõng laø loaïi ñaù phoå bieán vaø raát

nhieàu ôû Hoaø Bình. Ñoài nuùi Hoaø Bình ñaâucuõng coù phieán thaïch seùt xen keõ vôùi caùcloaïi ñaù khaùc, ñaëc bieät taäp trung thaønh daûilôùn nhö daûi nuùi Baø - Baø Raø (Löông Sôn),vuøng ñoài Taân Laïc, Laïc Sôn, Löông Sôn,Laïc Thuyû.

Loaïi ñaù naøy coù tính chaát: phieán moûng,maøu saéc thay ñoåi töø vaøng, ñoû ñeán tímvaøng; ñoä bieán chaát cao, ñoâi nôi coù daïngphilit (Mî Hoaø - Kim Boâi; Phuù Minh, HôïpThaønh - Kyø Sôn); loaïi ñaù naøy deã phonghoaù, nhaát laø nhöõng nôi aåm cao nhö ñoàinuùi Laïc Sôn, ñaát phieán thaïch thöôøng coùthaønh phaàn cô giôùi trung bình vaø naëng.

- Sa thaïch:Thöôøng xen vôùi ñaù voâi vaø phieán thaïch.

Loaïi naøy coù daûi nhoû ôû nuùi Baø Raø, namLöông Sôn, vuøng Yeân Moâng, Moâng Hoaù(Kyø Sôn), ven ñöôøng 12A Taân Laïc, NaøMeøo (Mai Chaâu).

Tính chaát chung laø kieán truùc thoâ docaùc haït taïo thaønh, maøu vaøng nhaït, ñoûhay vaøng ñoû. Ñaát sa thaïch phong hoaùmaïnh do ñaát nheï; nhieàu nôi coù ñoä aåmcao. Haàu heát ñaát sa thaïch ôû Hoaø Bình chæcoù taàng moûng. Do trong thaønh phaàn cuûañaát sa thaïch coù chöùa raát ít chaát seùt neândeã bò röûa troâi.

- Poocphiarit:Loaïi naøy töông ñoái nhieàu vaø taäp trung

thaønh hai vuøng: moät ôû nuùi Vieân Nam,beân traùi quoác loä 6 Hoaø Bình - Haø Noäi;moät töø thò xaõ Hoaø Bình chaïy xuoáng phíanam qua Cao Phong ñeán mieàn ñoài QuyùHoaø, Tuaân Ñaïo. Ngoaøi ra, poocphiaritcoøn thaáy xuaát hieän raûi raùc ôû Naät Sôn, SônThuyû (Kim Boâi); Taân Mai, Phuùc Saïn, CunPheo, Pieàng Veá (Mai Chaâu); Quy Myõ, DoNhaân (Taân Laïc).

Ñaëc ñieåm loaïi naøy thöôøng phaân boá ôûtreân cao, ñaù coù maøu xanh laù caây, phonghoaù raát maïnh, neân taïo ra taàng ñaát maëtkhaù daøy.

Thaønh phaàn khoaùng chính caáu taïo neânpoocphiarit laø ñaát phaùt trieån treân nuùi coùmaøu ñoû hoaëc ñoû naâu, thòt trung bình vaønaëng, taàng ñaát daøy ôû mieàn ñoài Yeân Laäp,Phuùc Saïn.

- Spilit vaø bazan:Ñaây laø loaïi ñaù bazô, thöôøng coù ôû nhöõng

vuøng ñaù poocphia nhö Thöôïng Tieán (KimBoâi); Yeân Thöôïng, Yeân Laäp (Cao Phong);Quy Myõ (Taân Laïc), laø moät loaïi ñaù coù ít ôûHoaø Bình.

Veà ñaëc ñieåm, ñaù spilit vaø bazan phonghoaù maïnh.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH12

- Poocphia thaïch anh:Laø loaïi ñaù macma chua, chæ coù ôû nhöõng

vuøng Tu Lyù, Haøo Traùng (Ñaø Baéc) vaø ôû moätsoá nôi xen keõ ñaù traàm tích.

Ñaëc ñieåm laø poocphia thaïch anhthöôøng phaân boá treân cao, phong hoaùmaïnh. Caáu truùc cuûa poocphia thaïch anhvôùi thaønh phaàn chuû yeáu laø thaïch anh(SiO2). Ñaát cuûa poocphia thaïch anh thöôøngcoù thaønh phaàn cô giôùi nheï, deã bò röûa troâi.

- Granit:Laø loaïi ñaù macma chua, coù raát ít ôû Hoaø

Bình; thöôøng xen laãn vôùi ñaù voâi, poocphiathaïch anh, phieán thaïch seùt ôû giöõa vuøng ÑaøBaéc, tính chaát cuõng gioáng nhö poocphiathaïch anh, song coù caáu truùc haït, thaønhphaàn khoaùng chính laø fenspat, phieán thaïchmica vaø thaïch anh.

- Phieán thaïch mica:Phaân boá thaønh vuøng ôû caùc xaõ Suoái

Naùnh, Taân Pheo, Möôøng Chieàng, Giaùp Ñaét(Ñaø Baéc), tieáp giaùp vôùi vuøng ñaát cuûa PhuùThoï. Ñaây laø loaïi ñaù bieán chaát caáu taïophieán moûng, goàm nhieàu vaåy aùnh kim. Ñaùnaøy phong hoaù maïnh, cho taàng ñaát daøy,ñöôïc che phuû bôûi röøng loaïi 2 vaø 3 hoaëcnöông raãy. Ñaát phieán thaïch mica coù maøuñoû, naâu ñoû, thòt trung bình hay naëng.

- Philit:Chæ coù ôû Phuù Minh, Hôïp Thaønh (Kyø

Sôn), Ñoaøn Keát (Ñaø Baéc); laø loaïi ñaù bieánchaát; ñaát philit taàng moûng.

- Phuø sa coå:Hình thaønh töø ñaàu kyû thöù tö, taäp trung

nhieàu ôû phía ñoâng tænh Hoaø Bình, chuû yeáulaø daûi doïc ñöôøng 21 töø Chôï Ñoàn ñeán ChôïBeán, doïc theo soâng Boâi ñeán vuøng Chi Neâ;vaø raûi raùc ôû daûi doïc tuyeán ñöôøng quoác loä12A töø Vuï Baûn ñeán Laïc Thònh (Yeân Thuyû);ngoaøi ra, phuø sa coå coøn coù ôû Cao Phong.

Do chòu aûnh höôûng cuûa hoaït ñoäng taïosôn, phuø sa coå thöôøng bò naâng leân cao hôn

so vôùi phuø sa môùi vaø phuû leân caû nhöõngñoài cao tôùi 25 m (sa bieán). Ñòa hình phuø sacoå noùi chung baèng vaø löôïn soùng. Ñaëcñieåm phuø sa coå coù nhieàu cuoäi troøn, nhaátlaø ôû doïc ñöôøng 21 thuoäc ñòa phaän cuûa haixaõ Lieân Sôn, Nhuaän Traïch lôùp cuoäi daøy tôùi40 cm, vôùi nhöõng hoøn cuoäi coù ñöôøng kínhtôùi 13 cm; doïc ñöôøng 12A, tyû leä keát von íthôn; coøn ôû vuøng ñoài thaáp Lieân Vuõ, VuõLaâm (Laïc Sôn) taàng ñaát daøy, keát vonkhoâng ñaùng keå.

- Phuø sa môùi:Ñaát phuø sa môùi treân ñòa phaän cuûa tænh

Hoaø Bình phaân boá doïc hai beân bôø soângÑaø, soâng Boâi, soâng Böôûi vaø caùc ngoøi suoáilôùn. Ñieån hình cho loaïi ñaát naøy laø daûi ñaátdoïc hai beân bôø soâng Ñaø treân ñòa baøn caùcxaõ phía baéc huyeän Kyø Sôn, ñöôïc hìnhthaønh do söï boài ñaép cuûa phuø sa soâng Ñaø.Phaàn lôùn laø phuø sa ñöôïc boài ñaép haøngnaêm, nhöng ôû phía trong ñeâ Quyønh Laâmvaø moät soá nôi (cao) khoâng ñöôïc boài theâmphuø sa nöõa.

Thaønh phaàn cuûa phuø sa soâng Ñaø baogoàm: 58,43% caùt (trong ñoù caùt mòn chieám57,98%) vaø 41,60% thòt (trong ñoù seùtchieám 10,80%; limon 30,80%). ÔÛ taàng döôùisaâu thì thaønh phaàn cô giôùi theo ñòa hìnhraát ñuùng quy luaät: nôi cao thì caùt, caùt pha,thòt nheï; nôi truõng thì thòt trung bình, thòtnaëng. Noùi chung, nôi naøo gaàn soâng Ñaø thìthaønh phaàn cô giôùi cuûa ñaát caøng nheï; maëtkhaùc, phuø sa soâng Ñaø trung tính, ít chua,ñoä phì cao.

Phuø sa soâng Boâi vaø soâng Böôûi: ñeàu laønhöõng loaïi ñaát treû, nhöng dieän tích ít vaøthaønh phaàn cô giôùi khaùc nhau. Ñaát phuø sasoâng Böôûi coù thaønh phaàn cô giôùi naëng hônthaønh phaàn cô giôùi cuûa phuø sa soâng Ñaø.Ñaát phuø sa soâng Boâi coù thaønh phaàn cô giôùinheï nhaát.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 13

Than ñaù laø moät trong nhöõng loaïikhoaùng saûn quan troïng nhaát trong nhoùmnhieân lieäu cuûa tænh, laø loaïi khoaùng saûnñöôïc phaùt hieän vaø khai thaùc sôùm nhaát ôûtænh vaø ñöôïc nghieân cöùu chi tieát nhaát.Trong phaïm vi tænh Hoaø Bình ñaõ phaùthieän ñöôïc 4 moû than quy moâ nhoû laø ÑoàiHoa, Laøng Voï, Suoái Hoa, Baûo Hieäu vaø 3ñieåm than Nhaân Ñaïo, Möôøng La, ÑoaønKeát vôùi tröõ löôïng ñaõ ñöôïc ñaùnh giaù laø 5,68trieäu taán. Taøi nguyeân khoaùng saûn than ñaùtoaøn tænh döï baùo öôùc tính vaøo khoaûng 15trieäu taán. Moät soá moû than ñaù ñaõ vaø ñangñöôïc khai thaùc.

Than ñaù naèm trong traàm tích Triat heätaàng Suoái Baøng (T3 sb). Ñòa taàng chöùa thanbao goàm: caùt keát, boät keát xen caùc lôùp seùtkeát, cuoäi keát vaø caùc væa thaáu kính than.Traàm tích chöùa than phuû khoâng chænh hôïpleân caùc traàm tích coå hôn noù. Chieàu daøycuûa lôùp traàm tích chöùa than dao ñoäng töø800 - 1.000 m. Soá löôïng caùc væa than coù töø2 ñeán 15 væa, trong ñoù töø 2 ñeán 10 væa coùgiaù trò khai thaùc coâng nghieäp. Caùc væa thanthöôøng coù daïng thaáu kính. Chieàu daøi cuûacaùc væa 100 - 1.200 m, chieàu daøy 0,2 - 6 m,thöôøng bieán ñoåi nhanh theo ñöôøngphöông vaø höôùng doác.

Than antraxit chuû yeáu ôû daïng caùm, bôûrôøi, ñoâi khi ôû daïng daûi, daïng lôùp. Keát quaûphaân tích hoaù hoïc vaø coâng ngheä than chothaáy, than antraxit ôû Hoaø Bình coù haømlöôïng cacbon trung bình, haøm löôïnghyñroâ, nitô, löu huyønh thaáp. Than coù ñoäaåm cao, ñoä tro trung bình, nhieät löôïngcao, chieàu daøy lôùp deûo lôùn. Than coù möùcñoä bieán chaát trung bình thuoäc nhaõn thancoác ñeán dính keát, vì vaäy ngoaøi vieäc söûduïng than laøm nhieân lieäu coøn coù theå söûduïng trong luyeän coác.

- Saét: Treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình ñaõ phaùt

hieän vaø ñaùnh giaù caùc moû saét Nuùi Döông -Taân Pheo, Baûn Chanh vaø 6 ñieåm quaëng saétvôùi tröõ löôïng caáp C1 + C2 = 8,2 trieäu taán.

Caùc maïch quaëng saét chuû yeáu phaân boátrong caùc ñaù phieán thaïch anh xerixit heätaàng Beán Kheá (TM2-O1 bk), ñaù voâi, ñolomitheä taàng Sa Pa (PR3 sp) vaø caùc ñaù phun traøoheä taàng Caåm Thuyû (C2 ct). Caùc moû, ñieåmquaëng coù töø 2 - 20 thaân quaëng daïng maïch,thaáu kính vôùi chieàu daøi 20 - 500 m, chieàudaøy 0,5 - 7 m. Thaønh phaàn khoaùng vaätquaëng: specularit, hematit, manhetit,limonit ít hôn laø galenit, xfalerit, pirit. Moätsoá ñieåm quaëng coøn coù azurit, matachit.Keát quaû phaân tích cho thaáy haøm löôïng Fe= 24 - 51%. Nhìn chung, quaëng saét coù trieånvoïng khoâng lôùn.

- Ñoàng:Caùc moû ñoàng: Ñoàng Giang, Laøng Phuùc,

Laøng Moã. Ñoàng thöôøng phaân boá trong caùcñaù phun traøo bò bieán ñoåi cuûa heä taàng CaåmThuyû (P2 ct), caùc ñaù caùt keát, boät keát maøutím heä taàng Coø Noøi (T1 cn) hoaëc trong ñaùxaâm nhaäp gabrodiabas phöùc heä Ba Vì (P2

bv). Taïi caùc ñieåm quaëng thöôøng gaëp caùcñôùi khoaùng hoaù ñoàng coù chieàu daøi vaøi chuïcmeùt ñeán 2.000 m, roäng 5 - 50 m. Trong caùcñôùi khoaùng hoaù coù maïch ñoàng daøi 5 - 400 m,daøy 0,2 - 1,5 m. Khoaùng vaät quaëng goàmchancopyrit, chancozin, pirit, malachit, azuritlimonit, galenit... Haøm löôïng ñoàng: 0,1 -4,3%. Ñoàng laø moät trong nhöõng khoaùng saûncoù trieån voïng nhöng chöa ñöôïc ñieàu trañaày ñuû, caàn ñöôïc ñaàu tö ñeå laøm roõ trieånvoïng vaø giaù trò cuûa chuùng.

- Chì, keõm - ña kim:Treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình ñaõ phaùt

hieän 6 ñieåm quaëng chì, keõm - ña kim phaânboá trong caùc ñaù: cacbonat heä taàng ÑoàngGiao (T2 ñg), ñaù phieán, caùt, boät keát heä taàng

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH14

Coø Noøi (T1 cn) vaø ñaù phun traøo heä taàngVieân Nam (T1 vn). Caùc maïch quaëng vaø ñôùimaïch daøi 30 - 800 m, daøy 0,2 - 4 m,thöôøng laø caùc maïch thaïch anh chöùaquaëng. Thaønh phaàn chuû yeáu laø: galenit,sfalerit, chancopyrit, pirit, manheâtit. Caùcñieåm quaëng chì, keõm - ña kim hieän naychöa ñöôïc ñieàu tra ñaày ñuû, neân chöa roõtrieån voïng.

- AÊngtimon:Ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû vuøng Nam Sôn,

Na Baïc vaø An Bình. Caùc maïch quaëngthaïch anh aêngtimon daøy 0,3 - 2 m keùo daøitreân 100 m. Thaønh phaàn khoaùng vaät chuûyeáu goàm: aêngtimonit, pirit, thöù yeáu coùgalinit, sfalerit; khoaùng vaät khoâng quaëngchuû yeáu laø thaïch anh. Haøm löôïng Sb töøvaøi ñeán 15%, ñoâi maãu coù haøm löôïng caohôn. Trong quaëng coù chöùa vaøng (Au).

- Vaøng:+ Vaøng goác:Caùc moû vaø ñieåm vaøng goác ôû Traïi Khoai,

xoùm Pu, xoùm Gieáng, Bai Ñaøo thöôøng coùlieân quan chaët cheõ vôùi caùc ñaù phun traøobazô bò bieán ñoåi heä taàng Caåm Thuyû (P2 ct),ñaù phieán, caùt boät keát heä taàng Coø Noøi (T1

cn) vaø ít hôn laø heä taàng Yeân Duyeät (P2 yd).Taïi caùc moû ñieåm quaëng, caùc ñôùi khoaùng hoaùvaøng thöôøng coù chieàu daøi 200 - 1.500 m,chieàu daøy 0,5 - 15 m. Trong caùc ñôùikhoaùng hoaù phaùt trieån caùc maïch thaïch anhsunfua chöùa vaøng vôùi chieàu daøi caùc maïchquaëng dao ñoäng töø 5 - 400 m, chieàu daøy 0,2 - 2 m. Thaønh phaàn khoaùng vaät quaënggoàm: pirit, chancopirit, chancozin, asenopirit;vaøng töï sinh ít hôn coù galerit, sfalerit, man-hetit. Haøm löôïng trung bình: vaøng (Au): 0,1-7,389g/taán; baïc (Ag): 0,1 - 10g/taán.+ Vaøng sa khoaùng:Vaøng sa khoaùng phaân boá khaù roäng

raõi trong caùc thung luõng, baõi boài doïcsoâng, suoái. Caùc traàm tích chöùa vaøng sakhoaùng goàm:

Traàm tích Neogen: vaøng phaùt trieån raáthaïn cheá, coù maët trong lôùp cuoäi keát vôùihaøm löôïng thaáp: 1 - 20 haït/m3.

Traàm tích Ñeä Töù: lôùp chöùa vaøngthöôøng laø lôùp cuoäi soûi naèm treân neàn ñaùgoác coù chieàu daøy töø 0,7 - 2,5 m vôùi haømlöôïng 0,3 - 1,4g/m3.

- Uran:Taïi tænh Hoaø Bình môùi phaùt hieän moät

ñieåm quaëng uran Suoái Yeân, phaân boátrong gônaimigmatit cuûa heä taàng SuoáiChieàng (PR1 sc) doïc theo ñöùt gaõy coùphöông taây baéc - ñoâng nam, daøi 360 m,chieàu roäng 10 - 20 m.

- Nguyeân lieäu hoaù vaø töï dung:+ Pirit: treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình ñaõ

phaùt hieän 3 moû pirit laø caùc moû Laøng Cuû,Voï Coû, Möôøng Chuø vaø 22 ñieåm quaëngpirit phaân boá roäng raõi trong phaïm vicuûa tænh.

Caùc moû vaø ñieåm quaëng pirit lieân quanchaët cheõ vaø phaân boá trong caùc ñaù: caùt boätkeát, tuf, ñaù phun traøo vaø ñaù phieán cuûa heätaàng Caåm Thuyû (P2 ct) vaø heä taàng Coø Noøi(T1 cn). Caùc thaân quaëng thöôøng coù daïngmaïch, thaáu kính, kích thöôùc töø nhoû ñeánlôùn, chieàu daøi 20 - 3.300 m, chieàu daøy 0,3 -115 m. Quaëng sunfua thöôøng ôû daïng xaâmtaùn hoaëc maïch oå ñaëc xít. Thaønh phaànkhoaùng vaät chuû yeáu laø pirit, thöù yeáu coùchancopirit, chancozin, pyrotin, acsenopirit,ñoâi khi gaëp azurit, malachit, limonit,hematit. Haøm löôïng löu huyønh trung bình S = 8,47%, moät soá maïch quaëng ñaëc coù S > 30%.Ñaëc bieät moät soá moû coù haøm löôïng vaøng laø0,2 - 0,6g/taán, baïc laø 0,2 - 5g/taán.+ Barit: phaân boá trong ñaù phun traøo heä

taàng Caåm Thuyû (P2 ct). Quaëng laên phaânboá thaønh caùc daûi keùo daøi, haøm löôïng barit10 - 25%; nhìn chung barit coù quy moâ nhoû.+ Fluorit: phaân boá trong ñaù voâi cuûa heä

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 15

taàng Ñoàng Giao (T2 ñg), gaàn ranh giôùi tieápxuùc kieán taïo vôùi heä taàng Suoái Baøng (T3 sb).Hieän nay, caùc ñieåm fluorit chöa ñöôïc laømroõ trieån voïng.+ Ñaù voâi: trong tænh Hoaø Bình, ñaù voâi

raát phong phuù, coù maët trong nhieàu phaânvò ñòa taàng khaùc nhau, nhöng coù giaù tròhôn caû laø ñaù voâi cuûa heä taàng Ñoàng Giao(T2 ñg). Ñaù voâi cuûa heä taàng naøy phaân boátaïo neân nhöõng daõy nuùi lôùn, ñöôïc chia laømhai phuï heä taàng:

Phuï heä taàng döôùi (T2 ñg1): bao goàm caùcloaïi ñaù voâi vi haït ñeán haït nhoû, maøu xaùmsaãm. Phaàn döôùi phaân lôùp moûng ñeán trungbình coù xen caùc lôùp ñaù voâi seùt, seùt voâi.Phaàn treân phaân lôùp daøy hôn, saùng maøuhôn vaø tinh khieát hôn.

Phuï heä taàng treân (T2 ñg2): goàm caùc loaïiñaù voâi vi haït, aån tinh ñeán haït nhoû, maøuxaùm saùng, traéng xaùm, phaân lôùp daøy ñeándaïng khoái, thaønh phaàn tinh khieát, ít taïpchaát seùt.

- Nguyeân lieäu phaân khoaùn:+ Photphorit: ôû Hoaø Bình, photphorit

hang ñoäng khaù phaùt trieån. Ñeán nay ñaõphaùt hieän 20 hang chöùa photphorit coù haømlöôïng P2O5 < 10%. Caùc hang ñoäng chöùaphotphorit thöôøng naèm trong caùc nuùi ñaùvoâi bò caxtô hoaù maïnh thuoäc heä taàng ÑoàngGiao (T2 ñg). Hình daïng thaân quaëng töøñôn giaûn ñeán phöùc taïp phuï thuoäc vaøohình thaùi cuûa ñaùy hang. Chuû yeáu laø loaïiquaëng meàm, gaén keát yeáu. Chaát löôïngquaëng trung bình: haøm löôïng P2O5 toaønphaàn ñaït töø 5,56 - 28,2%; P2O5 deã tieâu 1,85 -5,90%; chaát khoâng tan 9,22 - 70,17%. Nhìnchung photphorit coù chaát löôïng toát, ñieàukieän khai thaùc thuaän lôïi, caàn ñöôïc ñaåymaïnh coâng taùc tìm kieám vaø khai thaùc cheábieán phuïc vuï cho phaùt trieån noâng nghieäpcuûa ñòa phöông.

- Nguyeân lieäu xaây döïng:+ Ñaù voâi xi maêng: ñaù voâi thuoäc heä taàng

Ñoàng Giao (T2 ñg), coù thaønh phaàn töông

ñoái ñoàng nhaát, chaát löôïng toát. Khoaùngvaät chuû yeáu laø canxi, thöù yeáu laø ñolomit,thaïch anh. Noùi chung, tænh Hoaø Bình coùtieàm naêng ñaù voâi xi maêng lôùn vaø chaátlöôïng toát, coù theå ñaûm baûo ñaày ñuû nhucaàu veà nguyeân vaät lieäu xaây döïng ôû möùcñoä cao.+ Seùt: traàm tích seùt phaùt trieån phong

phuù, phaân boá roäng. Hieän nay ñaõ phaùt hieänhai moû seùt xi maêng Kyø Sôn, xoùm Veù, moätmoû seùt gaïch ngoùi Töû Neâ vaø moät soá ñieåmseùt gaïch ngoùi khaùc. Seùt ñaõ ñöôïc tìm kieám,thaêm doø vôùi tröõ löôïng haøng trieäu meùtkhoái. Seùt chuû yeáu ñöôïc taïo thaønh trongcaùc thung luõng traàm tích Ñeä Töù. Caùc lôùpseùt coù giaù trò coâng nghieäp thuoäc phaàn treâncuûa taàng chöùa seùt coù maøu loang loå, vaøng,traéng, naâu, mòn vaø deûo. Caùc moû seùt ñaõñöôïc ñaùnh giaù coù dieän tích 0,6 - 3 km2,chieàu daøy 1 - 15 m.+ Caùt xaây döïng: chuû yeáu coù trong traàm

tích Ñeä Töù vaø caùc baõi boài doïc caùc soângtrong tænh. Caùc moû coù kích thöôùc daøi 50 -1.000 m, roäng 10 - 350 m, daøy 1 - 5 m.Thaønh phaàn chuû yeáu laø caùt thaïch anh, haïttrung bình ñeán haït thoâ, coù laãn ít vaûy micavaø seùt. ÔÛ moät soá moû, trong caùt coøn coùvaøng sa khoaùng. Caùc moû caùt coù chaát löôïngtoát phuïc vuï xaây döïng.+ Ñaù trang laùt: nguoàn nguyeân lieäu chuû

yeáu goàm ñaù voâi, daêm keát voâi cuûa heä taàngÑoàng Giao (T2 ñg), granit, biotit phöùc heäKim Boâi, xpilit heä taàng Caåm Thuyû. Hieännay ñaõ tìm ñöôïc 7 moû ñaù trang laùt vôùitoång tröõ löôïng 113,82 trieäu m3: Ñuù Saùng,Long Sôn, Laøng Cuû, Kim Bình, Haï Bì,Thuyû Trieàu vaø Phuù Laõo - Ñaàm Ña. Caùcthaân ñaù trang laùt coù kích thöôùc lôùn, daøi töø220 - 7.200 m, roäng 100 - 500 m. Chuû yeáulaø caùc ñaù haït mòn, coù raát nhieàu maøu:hoàng, xaùm ñen vaân traéng, ñen, vaøng,xanh ñen, v.v.. Rieâng ñaù voâi vaø daêm keát

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH16

voâi ñöôïc nghieân cöùu töông ñoái kyõ vìchuùng deã gia coâng, cheá bieán.

- Nguyeân lieäu goám vaø thuyû tinh:+ Caolin: ñöôïc taïo thaønh do phong hoaù

ñaù granit giaøu fenspat kieàm thuoäc pha 2phöùc heä Ñieän Bieân (2 P2 ñb) taïo thaønh daûiquaëng daøi. Caùc thaân quaëng caolin thöôøngcoù kích thöôùc daøi 10 - 15 m, roäng 3 - 4 m.Caùc ñieåm quaëng caàn ñöôïc quan taâm ñieàutra nghieân cöùu chaát löôïng ñeå laøm roõ quymoâ vaø giaù trò söû duïng.

- Nguyeân lieäu chòu löûa:+ Quarzit: môùi phaùt hieän vaø ñaùnh giaù

moät moû quarzit Suoái Nhaïp. Quarzit naèmtrong caùc ñaù thuoäc heä taàng Beán Kheá, vaâyquanh quaëng laø caùc ñaù phieán seùt, boätkeát, ñaù voâi ñolomit hoaù. Moû coù chieàu daøi200 m, daøy 80 m, saâu 100 m. Quarzit coùhaït maøu traéng trong, raén chaéc. Trieån voïngcuûa ñieåm quarzit khoâng lôùn.+ Ñolomit: hieän nay ñaõ tìm thaáy vaø

ñaùnh giaù ñöôïc 2 moû ñolomit laø moû BaûnChanh coù tröõ löôïng 1,245 trieäu taán (C1+C2)vaø moû Laøng Gioi tröõ löôïng 167,9 nghìntaán. Caùc thaân ñolomit naèm trong ñaù voâi,ñaù voâi taùi keát tinh, ñaù voâi ñolomit hoaùthuoäc heä taàng Sa Pa (PR3-TM1sp) vaø ñöôïcchia ra hai loaïi:

Ñolomit phaân lôùp trung bình, caáu taïoñaëc xít.

Ñolomit bò caø naùt, vôõ vuïn maïnh meõ.Caùc thaân quaëng coù kích thöôùc khaùc nhau,daøi töø 150 - 7.000 m, roäng 30 - 2.000 m.

- Nguyeân lieäu giaùn caùch:+ Asbet: ñaõ phaùt hieän vaø ñaùnh giaù ñöôïc

3 moû asbet laø Khu Quoác, Khu Quoác - GioácMy, Suoái Chaøng vaø 6 ñieåm quaëng asbet.Ñaù chöùa quaëng laø peridotit bò xecpentinhoaù thuoäc phöùc heä Ba Vì. Caùc thaân quaëngcoù chieàu daøi 1 - 2 km, roäng 50 - 450 m;trong ñoù phaùt trieån caùc maïch, maïng maïchquaëng asbet kích thöôùc khaùc nhau. Caùcmaïch asbet coù chieàu daøy 1 - 20 cm, coù khi

ñeán 50 - 60 cm; chieàu daøi 1 - 4 m, coù khiñeán 10 - 15 m. Quaëng asbet laø loaïitremolit, actinotit, coù maøu traéng, vaøng,traéng phôùt xanh. Chuû yeáu laø loaïi sôïi doïc,ít sôïi ngang, chieàu daøi sôïi 5 - 20 cm.Quaëng asbet coù theå khai thaùc söû duïngtrong lónh vöïc laøm taám lôïp, boät baûo oân vaømoät soá lónh vöïc khaùc.

- Nguyeân lieäu khaùc:Tan: thuoäc phaïm vi tænh Hoaø Bình ñaõ

phaùt hieän vaø thaêm doø 2 moû tan Taø Phuø -Chanh Kheá vaø Laøng Truï. Tan thuoäc loaïimoû bieán chaát trao ñoåi nhieät dòch. Caùcthaân quaëng daïng thaáu kính naèm trong ñaùñolomit heä taàng Sa Pa (PR3-TM1sp) vaø ñaùvoâi bò ñolomit hoaù cuûa heä taàng Baûn Dieät(C2-P1 bd) gaàn caùc thaân xaâm nhaäp bazôvaø diabas. Caùc moû coù töø 2 - 5 thaân quaëngvôùi kích thöôùc chieàu daøi 50 - 100 m, daøy2 - 25 m, saâu 25 - 40 m. Tan coù maøu traéng,traéng phôùt luïc, thaønh phaàn tan 99%,thaïch anh 1%. Tan laø moät trong nhöõngkhoaùng saûn coù trieån voïng, chaát löôïng toát,ñaõ vaø ñang ñöôïc khai thaùc ñeå söû duïngtrong nhieàu lónh vöïc.

Beân caïnh caùc loaïi khoaùng saûn khaùc,thuoäc phaïm vi tænh Hoaø Bình coøn xuaát loänhieàu ñieåm nöôùc khoaùng, nöôùc noùng.Ngoaøi moû nöôùc khoaùng Môù Ñaù ñangñöôïc khai thaùc, coøn phaùt hieän treân 4ñieåm nöôùc khoaùng, nöôùc noùng khaùc ñangñöôïc nghieân cöùu. Keát quaû khoan thaêm doøcuûa Ñoaøn Ñòa chaát 47 thì nöôùc noùng khuvöïc Haï Bì, Kim Boâi nhieät ñoä thaáp nhaát32oC (loã khoan LK14), nhieät ñoä cao nhaátlaø 36,5oC (loã khoan LK7). Tröõ löôïng nöôùckhoaùng rieâng khu vöïc Môù Ñaù, Kim Boâiñaõ laø haøng ngaøn m3/ngaøy ñeâm. Haømlöôïng Ca++ = 66 - 81,37%; Mg++ = 17,42 -19,73%; Na+ = 1,42 - 6,95%; HCO3- = 33,28 -68,8%; SO4

-- =25 - 64,46%; PH = 6 - 7,5.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 17

Toång ñoä khoaùng hoaù 511,03 - 1.252mg/lít,thuoäc hai nhoùm chuû yeáu: nhoùm bicacbon-at canxi vaø nhoùm bicacbonat sunfat canximanheâ. Nhìn chung, nguoàn nöôùc khoaùng,nöôùc noùng coù trieån voïng lôùn, caàn ñaàu tönghieân cöùu khai thaùc, cheá bieán phuïc vuïtrong caùc lónh vöïc du lòch, chöõa beänh,giaûi khaùt... seõ ñem laïi nguoàn lôïi kinh teácho tænh.

Ñòa hình Hoøa Bình nhìn chung nghieângdaàn töø taây baéc xuoáng ñoâng nam. Phaànlôùn laõnh thoå laø ñoài döôùi 500 m, coù xenmoät ít nuùi thaáp (vuøng Kim Boâi, baéc SuoáiRuùt vaø taây Mai Chaâu), trong ñoù cuõng coùnhieàu ñoài nuùi ñaù voâi - tieáp tuïc cuûa daûi ñaùvoâi Taây Baéc.

Ñòa hình hình thaønh taïi khu vöïc taânkieán taïo naâng leân töø yeáu ñeán trung bình,döôùi taùc ñoäng chuû yeáu cuûa quaù trình baøomoøn - xaâm thöïc ñaõ taïo neân vuøng nuùi thaápxaâm thöïc - baøo moøn xen ñoài cao vaø thungluõng xaâm thöïc - tích tuï, ñoä cao trung bình600-800 m; vuøng ñoài cao, ñoài trung bình,baøo moøn - xaâm thöïc maïnh xen thung luõngxaâm thöïc - boài tuï vôùi ñoä cao chöøng 250-300 m; daïng ñòa hình cacxtô nhö ñoài nuùicacxtô xaâm thöïc thaáp xen thung luõng xaâmthöïc - boài tuï (ôû vuøng Mai Chaâu).

Caùc nhaân toá noäi sinh coù vai troø quantroïng, taïo neân cô sôû ban ñaàu, nhöõngñöôøng neùt cô baûn cuûa ñòa hình. Trongnhoùm naøy goàm ba nhaân toá chính laø: vaänñoäng kieán taïo, kieán truùc ñòa chaát vaø caáu taïonham thaïch. Chuùng taïo neân caùc yeáu toá“kieán truùc hình thaùi”.

- Vaän ñoäng kieán taïo: Nhöõng vaän ñoäng kieán taïo ñoùng vai troø

heát söùc quan troïng trong söï hình thaønhvaø phaùt trieån ñòa hình cuûa khu vöïc noùichung vaø cuûa tænh Hoaø Bình noùi rieâng. Söïxuaát hieän caùc daïng ñòa hình khaùc nhautrong tænh Hoaø Bình ñöôïc quy ñònh bôûinhieàu nguyeân nhaân, trong ñoù quan troïngnhaát laø vai troø cuûa caùc vaän ñoäng kieán taïotraûi qua caùc thôøi kyø ñòa chaát tröôùc ñaâycoøn ñeå laïi thoâng qua sô ñoà caáu truùc coå,sau ñoù laø vai troø cuûa caùc vaän ñoäng môùi,moät maët phaùt trieån theo khuynh höôùng keáthöøa, maët khaùc quan troïng hôn phaùt trieåntheo khuynh höôùng môùi ñaõ phaù vôõ vaøngaøy caøng laøm bieán ñoåi saâu saéc bình ñoàcaáu truùc coå, thieát laäp caùc yeáu toá môùi trongboä maët hieän ñaïi cuûa ñòa hình. Vaän ñoängnaâng leân ôû vuøng naøy ñaõ taïo neân nhöõngdaõy nuùi, nhöõng cao nguyeân vôùi ñoä caokhaùc nhau, coøn vaän ñoäng suït luùn ôû vuøngkia laïi taïo neân nhöõng ñoàng baèng, nhöõngoâ truõng ñeå töø ñoù hình thaønh neân caùc daïngñòa hình khaùc nhau nhö ñòa hình nuùi cao,nuùi trung bình, nuùi thaáp, trung du hay goøñoài, daïng ñòa hình thung luõng, ñòa hìnhñoàng baèng... Vaän ñoäng naâng leân vaø haïxuoáng thöôøng ñi keøm vôùi vieäc xuaát hieännhöõng ñöùt gaõy vaø chính caùc ñöùt gaõy naøyñaõ taïo neân söï ña daïng vaø phöùc taïp cuûañòa hình.

- Kieán truùc ñòa chaát: Höôùng ñòa hình chuû yeáu cuûa tænh Hoøa

Bình laø höôùng taây baéc - ñoâng nam, nghóalaø ñòa hình coù xu höôùng thaáp daàn töø taâybaéc xuoáng ñoâng nam. Tuy nhieân, do treânñòa baøn tænh Hoaø Bình hình thaønh moät heäthoáng ñöùt gaõy khaù phöùc taïp maø trong ñoùñöùt gaõy chính laø ñöùt gaõy theo höôùng taâybaéc - ñoâng nam, ngoaøi ra coøn coù caùc ñöùtgaõy theo höôùng ñoâng baéc - taây nam,höôùng taây - ñoâng, höôùng baéc - nam, choneân ñòa hình cuûa tænh ñaõ bò chia caét moätcaùch saâu saéc. Caùc ñöùt gaõy naøy taïo ñieàu

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH18

kieän cho vieäc hình thaønh thung luõng caùccon soâng nhö soâng Ñaø, soâng Boâi, soângBöôûi cuøng caùc con soâng nhoû vaø nhöõng consuoái lôùn nhoû khaùc. Caùc ñöùt gaõy cuøng vôùinhöõng vaän ñoäng naâng leân ôû khu vöïc naøy,haï xuoáng hay suït luùn ôû khu vöïc kia trongcaùc thôøi kyø ñaõ taïo neân söï ña daïng vaøphöùc taïp cuûa ñòa hình. Nhö vaäy, caùc yeáutoá ñòa hình aâm (thung luõng caùc soâng, vuøngtruõng giöõa nuùi), döông (nuùi, ñoài) khoângphaân boá ngaãu nhieân maø theå hieän roõ raøngquy luaät mang tính ñöôøng (lineamant-danh töø cuûa Haubs).

- Caáu taïo nham thaïch: Nham thaïch coù vai troø quan troïng

trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån caùcdaïng ñòa hình.

Ñaù voâi chieám moät tyû leä khaù lôùn so vôùidieän tích töï nhieân cuûa toaøn tænh Hoaø Bình.

Nuùi ñaù voâi phaân boá roäng khaép treân ñòabaøn cuûa tænh, taäp trung nhieàu ôû caùc huyeänKim Boâi, Laïc Thuyû, Taân Laïc, Kyø Sôn, CaoPhong. Chuùng goàm chuû yeáu laø ñaù voâi coùmaøu xaùm saùng, phaân lôùp töông ñoái daøy,thuoäc heä taàng Ñoàng Giao, tuoåi Triat giöõa.Quaù trình cacxtô hoaù dieãn ra trong ñieàukieän khí haäu raát thuaän lôïi cuûa tænh HoaøBình ñaõ taïo ra nhieàu daïng ñòa hình cacxtômaø phoå bieán nhaát laø ñòa hình ñaù tai meøo(carö) vaø caùc hang ñoäng vôùi nhieàu thaønhtaïo thaïch nhuõ ñoäc ñaùo. Khaùc vôùi ñaù voâituoåi Coå sinh ôû ñôùi Thanh Hoaù - Soâng Maõ,ñaù voâi ôû Hoaø Bình do coù tuoåi treû hôn neâncoøn toàn taïi döôùi daïng caùc daõy ñoà soä, trongñoù quaù trình cacxtô hoaù coøn ñang tieáp dieãnmaïnh, ít thaáy caùc daïng ñòa hình cacxtô soùtñöùng rieâng leû.

Caùc ñaù traàm tích phieán seùt, sa thaïch

tuoåi Coå sinh vaø Trung sinh ôû Hoaø Bìnhchieám dieän tích khoâng ñaùng keå. Chuùngtaïo neân caùc daïng ñoài vaø nuùi thaáp vôùi söôønthoaûi vaø ñænh troøn daïng voøm, ñoä caokhoâng lôùn (thöôøng döôùi 350 m). Chuùng coùtheå ñöùng rieâng reõ treân beà maët ñoàng baènghoaëc taïo thaønh daõy lieân tuïc. Caùc ñoài vaønuùi thaáp caáu taïo baèng nhieàu loaïi ñaù treâncaùc caáu truùc khaùc nhau vaø bò phuû moät lôùpphong hoaù coù beà daøy khoâng ñoàng nhaáttuyø theo caáu taïo nham thaïch vaø lôùp phuûthöïc vaät treân maët.

Caùc nhaân toá naøy coù vai troø chaïm troå laïicaùc daïng ñòa hình maø caùc nhaân toá noäi sinhñaõ taïo ra noù. Trong caùc nhaân toá ngoaïisinh, quan troïng nhaát laø khí haäu, ngoaøi ralaø caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi.

- Khí haäu:Tænh Hoaø Bình coù khí haäu nhieät ñôùi gioù

muøa noùng vaø aåm öôùt vôùi nhieät ñoä trungbình naêm cao (23,4oC), löôïng möa lôùn(1.800 - 2.000 mm), ñoä aåm cao (85%). Ñieàukieän khí haäu ñoù khieán cho caùc quaù trình

phong hoaù vaät lyù vaø hoaù hoïc dieãn ramaïnh meõ, taïo tieàn ñeà cho söï xoùi moøn, röûatroâi cuûa nöôùc chaûy theo doøng taïm thôøi(möông xoùi, khe raõnh) vaø nöôùc chaûythöôøng xuyeân (soâng, suoái) baøo moøn vaøcuoán troâi ñaát ñaù, caét xeû ñòa hình. ÔÛ caùcvuøng ñoài phieán thaïch, trong ñieàu kieän lôùpphuû thöïc vaät ñaõ bò phaù truïi (raát phoå bieánôû mieàn ñoài nuùi phía taây) coù theå thaáy roõtaùc ñoäng cuûa nöôùc chaûy treân söôøn vôùi heäthoáng khe raõnh, möông xoùi nhieàu choã raátsaâu vaø daøy ñaëc laøm cho lôùp voû phong hoaùbò boùc truïi, trô soûi ñaù. Trong ñieàu kieännhö vaäy, caùc vuøng ñoài vaø nuùi thaáp khoângcoøn canh taùc ñöôïc nöõa.

Trong vuøng nuùi ñaù voâi phía taây cuûatænh, do taùc ñoäng cuûa khí haäu ñeán ñòa hìnhthoâng qua quaù trình cacxtô hoaù ñaõ taïo neânnhieàu daïng ñòa hình ñoäc ñaùo nhö ñòa hìnhñaù tai meøo vôùi caùc soáng ñaù nhoïn vaø caùckhe raõnh saâu raát phoå bieán treân beà maët caùcnuùi ñaù voâi. Caùc hang ñoäng nguyeân laø caùcdoøng soâng ngaàm trong caùc khoái ñaù voâi,nay ñöôïc naâng leân ôû nhöõng ñoä cao khaùcnhau, taïo neân caùc hang khoâ hoaëc hang öôùt

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH20

maø trong ñoù coù nhieàu thaønh taïo thaïch nhuõñoäc ñaùo. Ñoâi nôi thaáy xuaát hieän nhöõngkhoái ñaù voâi soùt ñöùng trô troïi giöõa vuøngñoàng ruoäng laøm chöùng cho söï “ruùt lui”cuûa nhöõng khoái nuùi ñaù voâi tröôùc söï taáncoâng cuûa nöôùc, sau ñoù ñöôïc traàm tích ÑeäTöù phuû treân maët taïo neân ñoàng ruoäng hieäntaïi maø daân cö sinh soáng vaø canh taùc.

Theo tính toaùn cuûa caùc nhaø khoa hoïc,trong ñieàu kieän khí haäu nhieät ñôùi nhö tænhHoøa Bình, theå tích khoái ñaù voâi coù theå bòhoaø tan vaø röûa troâi tôùi 50%.

- Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi:Nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi cuõng

coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán söï hình thaønhvaø phaùt trieån cuûa ñòa hình. Trong ñieàukieän trình ñoä kyõ thuaät ngaøy caøng phaùttrieån, khoái löôïng vaät chaát haøng naêm docon ngöôøi di chuyeån töø nôi khai thaùc ñeánnôi söû duïng lôùn hôn nhieàu so vôùi soá löôïngvaät chaát di chuyeån do töï nhieân. Hoaø Bìnhcuõng khoâng naèm ngoaøi quy luaät ñoù. Vieäcxaây döïng ñaäp thuyû ñieän Hoaø Bình laø moätthí duï ñieån hình: haøng trieäu meùt khoái ñaátñaù ñaõ ñöôïc ñaøo bôùi vaø vaän chuyeån töø nôinaøy tôùi nôi khaùc ñeå phuïc vuï vieäc ñaép ñaäp;haøng vaïn taán xi maêng, saét, theùp ñöôïc söûduïng ñeå xaây ñaäp vaø caùc coâng trình; khicoâng trình thuyû ñieän hoaøn thaønh, haøngnghìn heùcta ñaát vaø röøng bò ngaäp trongnöôùc, cheá ñoä thuyû vaên cuûa soâng Ñaø ñaõthay ñoåi hoaøn toaøn vaø keùo theo haøng loaïtnhöõng thay ñoåi veà ñieàu kieän töï nhieâncuõng nhö kinh teá - xaõ hoäi caû ôû khu vöïcñaäp vaø nhöõng khu vöïc treân, döôùi ñaäp. Vôùinhöõng hoaït ñoäng khai thaùc ñaù ñeå laøm vaätlieäu xaây döïng vaø saûn xuaát xi maêng, conngöôøi ñaõ phaù daàn caùc khoái nuùi ñaù voâi, taïoneân nhöõng xaùo troän ñaùng keå veà maët caûnhquan vaø moâi tröôøng trong khu vöïc. Vôùicaùc hoaït ñoäng khai khoaùng khaùc, conngöôøi ñaõ laøm xaùo troän ñòa hình, caøy xôùi

ñòa hình, taïo tieàn ñeà cho hieän töôïng xaâmthöïc cuûa nöôùc chaûy, daãn tôùi thay ñoåi ñòahình khoâng nhoû. Ñieàu naøy theå hieän ôû caùccoâng tröôøng khai thaùc than buøn, ñaát seùt,ñaù voâi, ñolomit...

Hoaït ñoäng taøn phaù röøng taïi caùc vuøngñoài nuùi ñeå laáy goã laøm vaät lieäu xaây döïng,cuûi ñoát vaø laáy ñaát canh taùc taïo neân caùc ñoàinuùi troïc vôùi maïng löôùi khe, raõnh, möôngxoùi chaèng chòt, khieán ñaát ñai bò röûa troâimaïnh meõ laøm trô soûi ñaù daãn tôùi nguy côkhoâng coøn canh taùc ñöôïc nöõa. Nhö vaäy,ngoaøi söï phaù huyû cuûa töï nhieân thì “thuûphaïm” nguy hieåm laïi chính laø con ngöôøi.Vì nhöõng lôïi ích tröôùc maét maø con ngöôøiñaõ queân ñi traùch nhieäm baûo veä thieânnhieân, baûo veä söï caân baèng sinh thaùi.

Noùi toùm laïi, söï hình thaønh vaø phaùttrieån ñòa hình laø keát quaû phoái hôïp cuûa caùcnhaân toá noäi sinh vaø ngoaïi sinh. Chuùng ñaõtaïo neân dieän maïo hieän ñaïi cuûa ñòa hìnhtænh Hoaø Bình.

Treân laõnh thoå Hoaø Bình phaùt trieån baphöùc heä ñòa hình cô baûn laø:

- Phöùc heä ñòa hình mieàn nuùi: quy ñònhtöø ñoä cao treân 500 m.

- Phöùc heä ñòa hình ñoài: quy ñònh ñoä caotöø 200 m ñeán 500 m.

- Phöùc heä ñòa hình ñoàng baèng - thungluõng: quy ñònh ñoä cao döôùi 200 m.

- Nuùi kieán taïo - xaâm thöïc, voøm - khoái taûng:Daïng nuùi naøy phaùt trieån ôû vuøng trung

taâm laõnh thoå (nuùi Ñoàng Thôi 1.100 m) vaøôû phía baéc (nuùi Vieân Nam 1.031 m). Nuùiñöôïc caáu taïo bôûi xpilit poocfia, ñiaba,bazan. Maïng löôùi thuûy vaên toaû tia, chiacaét maïnh, ñoä doác lôùn, phaùt trieån maïnhquaù trình xaâm thöïc ñoå lôû.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 21

- Nuùi kieán truùc - boùc moøn caùc theå macmabatolit:

Nuùi kieåu naøy thöôøng thaáy ôû trungtaâm ñôùi uoán neáp Ninh Bình nhö nuùiCoâtca (1.100 m), theå macma ñöôïc loä treânbeà maët ñòa hình coù daïng ovan, truïc daøi15-16 km, gaàn höôùng kinh tuyeán, truïcngang ñaït 6-7 km.

- Nuùi kieán truùc - boùc moøn theå macma xaâmnhaäp daïng chænh hôïp - theå facolit:

Nuùi kieåu naøy thöôøng thaáy ôû phía ñoângÑaø Baéc (1.176 m). Theå macma loä ra bôûiquaù trình boùc moøn coù daïng lieàm, loài veàphía ñoâng nam. Chia caét trung bình bôûimaïng löôùi xaâm thöïc, daïng toaû tia, doáctrung bình.

- Nuùi khoái taûng, boùc moøn boä phaän nhaänphöùc neáp loài soâng Maõ:

Nuùi ñöôïc thaáy ôû vuøng Hang Kia, cöïctaây huyeän Mai Chaâu, coù ñoä cao 1.044 m,chia caét maïnh bôûi maïng löôùi thuyû vaênsong song - maét löôùi.

- Daûi nuùi uoán neáp - khoái taûng phaù huyûcaùnh voàng phöùc:

Thuoäc nhöõng daûi nuùi ñaù voâi cao ôû PaøCoø, cöïc taây baéc Mai Chaâu, coù ñoä cao 1.343m, coù nhieàu thung luõng, chaûo cacxtô roäng.

- Sôn nguyeân kieán taïo - xaâm thöïc voøng -khoái taûng:

Kieåu ñòa hình naøy thöôøng thaáy ôû phíanam nuùi Ñoài Thôùi, sôn nguyeân cao 1.000m, treân maët coøn nhieàu maët baèng cuïc boä,quaù trình söôøn chuû yeáu laø röûa troâi - xaâmthöïc.

- Sôn nguyeân khoái taûng, phaù huyû caùnhvoàng phöùc Fanxipan, cao 1.430 m:

Chia caét maïnh, doác lôùn, quaù trình röûatroâi - xaâm thöïc, suït lôû chieám öu theá.

- Nuùi uoán neáp - khoái taûng, phaù huyû caùnhvoàng phöùc Fanxipan, cao 1.043 m:

Ñöôïc caáu taïo bôûi cuoäi keát, caùt keát, ñaùvoâi, seùt voâi, chia caét maïnh, doác lôùn.

- Nuùi - sôn nguyeân khoái taûng, phaù huyûcaùnh voàng phöùc Fanxipan cao 1.131 m:

Caáu taïo bôûi ñaù voâi, phieán voâi, phuntraøo bazô, chia caét maïnh, doác lôùn; treânmaët ñòa hình xuaát hieän daûi thung luõngcacxtô - xaâm thöïc. Caùc khoái cacxtô seùtñöôïc loä ra, taïo thaønh nhöõng daûi khoânglieân tuïc, taïo cho beà maët ñòa hình nhaápnhoâ, khoù qua laïi.

- Nuùi uoán neáp voøng - khoái taûng, phaù huyûñaàu voàng phöùc Fanxipan:

Thöôøng thaáy ôû phía nam Ñaø Baéc, laø nuùiBieâu, cao 1.196 m ñöôïc caáu taïo bôûi cuoäikeát, caùt keát, ñaù voâi, phieán voâi. Daïng ñòahình naøy coù ñoä chia caét maïnh, doác lôùn,söôøn ñoâng nam doác 30 - 40o. ÔÛ ñaâythöôøng coù quaù trình söôøn phöùc taïp, treânmaët laø söôøn nuùi coù nhieàu cacxtô seùt, gaànthung luõng xuaát hieän nhieàu khoái ñaù tröôït,ñaát chaûy, khaû naêng qua laïi keùm.

- Nuùi kieán truùc boùc moøn caùc ñai coå, theå coå:Kieåu naøy thöôøng thaáy ôû phía nam Taân

Phuù thuoäc huyeän Ñaø Baéc, coù ñoä cao1.200m; caùc ñai coå, theå coå ñöôïc theå hieäntreân ñòa hình döôùi daïng caùc daûi nhoûkhoâng lieân tuïc, ñöôïc caáu taïo bôûi granitgiaøu fenspat, ñöôøng soáng nuùi meàm maïi,chia caét trung bình, doác trung bình; quaùtrình röûa troâi chieám öu theá.

- Nuùi kieán taïo - xaâm thöïc voøm - khoái taûng,cao 800 m:

Quan saùt thaáy ôû nam Phöông Tieánthuoäc huyeän Löông Sôn (nuùi Boài Bu). Nuùinaøy ñöôïc caáu taïo bôûi xpilit, poocfia,bazan, ñiaba. Ñoä chia caét cuûa nuùi thuoäcloaïi trung bình bôûi maïng löôùi thuyû vaêndaïng toaû tia raát ñaëc tröng, doác trung bình.Quaù trình xaâm thöïc - röûa troâi, suït lôû ôû ñaâyphaùt trieån khaù maïnh. Maët caét ngang caùcsuoái coù daïng chöõ V, chia caét saâu chieám öu

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH22

theá, vaùch suoái doác 30 - 40o, loøng suoái coùnhieàu khoái taûng.

- Nuùi khoái taûng, phaù huyû caùnh loài phöùc,927 m:

Daïng nuùi naøy thöôøng thaáy ôû Taân Minhthuoäc huyeän Ñaø Baéc. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûiñaù phieán, seùt voâi, ñaù voâi, phieán seùt; chiacaét saâu trung bình, doác trung bình. Quaùtrình röûa troâi, ñaát chaûy, ñaát tröôït phaùttrieån, ñoâi choã coù bieåu hieän cacxtô yeáu. Haibeân söôøn thung luõng suoái Sao phaùt trieånxaâm thöïc; söôøn phía baéc cuûa nuùi baèngphaúng.

- Daõy nuùi uoán neáp khoái taûng, phaù huyû caùnhloài phöùc:

Ñöôïc quan saùt thaáy ôû vuøng Taân Laäpthuoäc huyeän Mai Chaâu vôùi ñænh nuùiTieáng cao 871 m. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûiñaù phieán, caùt keát, ñaù voâi. Ñoä chia caétcuûa nuùi khaù maïnh, ñoä doác lôùn beân söôønthung luõng soâng Ñaø, ñoâi nôi vaùch ñöùngbôûi quaù trình xaâm thöïc, suït lôû taïo neânsöï khoù khaên cho vieäc qua laïi ôû vuøngnaøy. Phía ñoâng nam coù nhöõng daûi nhoûcacxtô soùt.

- Daûi nuùi uoán neáp voàng - khoái taûng, phaùhuyû ñaàu voàng phöùc:

Ñöôïc thaáy ôû phía baéc Bình Thanh vôùiñænh cao 579 m. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûiphieán seùt, seùt voâi, ñaù voâi. Söôøn taây baéc vaøbaéc cuûa nuùi coù ñoä chia caét maïnh bôûi soângÑaø, doác lôùn 35 - 40o. Quaù trình xaâm thöïc,suït vaø tröôït lôû ôû khu vöïc phaùt trieån maïnh.Doïc bôø soâng Ñaø xuaát hieän nhöõng khoáicacxtô soùt. Söôøn ñoâng nam cuûa daõy nuùiñòa hình thoaûi hôn. Quaù trình xaâm thöïc,cacxtô hoaù phaùt trieån. Töø khi coù ñaäp thuyûñieän Hoaø Bình, nhöõng phaàn söôøn thoaûi ñaõbò chìm ngaäp bôûi nöôùc hoà soâng Ñaø.

- Daûi nuùi boùc moøn boä phaän nhaân voàng phöùc:Daïng nuùi naøy ñöôïc thaáy ôû phía baéc

suoái Pheo thuoäc huyeän Ñaø Baéc vôùi ñoä cao

713 m. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi gnai vôùi ñoächia caét trung bình, doác trung bình. Nuùi coùvoû phong hoaù giaøu caùc phaàn töû seùt. Quaùtrình röûa troâi, ñaát chaûy ôû ñaây xaûy ra khaùthöôøng xuyeân.

- Daûi uoán neáp, voøng - khoái taûng, phaù huyûñaàu voàng phöùc:

Naèm ôû phía taây thò xaõ Hoaø Bình vôùi ñoäcao 500 m. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi phieán seùt,caùt keát, ñaù voâi. Söôøn phía baéc cuûa nuùiñöôïc caûi taïo bôûi coâng trình ñaäp thuyû ñieänsoâng Ñaø. Söôøn phía nam thoaûi, ñoä chia caétyeáu. Quaù trình röûa troâi, chaát chaûy ôû ñaâyphaùt trieån maïnh.

- Daûi nuùi uoán neáp - khoái taûng, cao 841 m:Daïng nuùi naøy quan saùt thaáy ôû Phuùc

San, Taân Mai. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi xpilit,poocfia, seùt voâi, boät keát. Söôøn phía namcuûa nuùi bò chia caét maïnh bôûi suoái Hoa.Quaù trình xaâm thöïc, suït lôû ôû ñaây tröôùc kiaphaùt trieån maïnh. Töø khi ñaäp thuyû ñieänHoaø Bình ñöôïc xaây döïng, moät phaàn lôùnphía chaân nuùi bò chìm ngaäp bôûi nöôùc hoàsoâng Ñaø.

- Daûi nuùi ñòa luyõ, phaùt trieån treân caùnhvoõng phöùc:

Quan saùt thaáy ôû Taân Thaønh thuoächuyeän Kim Boâi; daûi nuùi Ba Ba cao 633 m.Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, tuf maøu ñoû,seùt than, seùt voâi. Nuùi coù ñoä chia caét trungbình bôûi maïng löôùi thuyû vaên daïng loângchim. Beà maët nuùi roäng, thoaûi, hai söôøn doáctrung bình. ÔÛ ñaây phaùt trieån quaù trình röûatroâi xaâm thöïc, suït lôû.

- Daûi nuùi uoán neáp - khoái taûng phaù huyû boäphaän nhaân voõng phöùc, cao 600 - 700 m:

Keùo daøi theo höôùng taây baéc - ñoângnam, töø phía Yeân Thöôïng, Yeân Laäp ñeánmieàn ñoài. Daûi nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi xpilit,poocfia, ñiaba. Treân beà maët cuûa daõy nuùi

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 23

coøn toàn taïi nhöõng beà maët thoaûi 10 - 15o,chia caét yeáu. Söôøn taây nam bò chia caéttrung bình, doác trung bình. Treân beà maëtcuûa nhöõng daûi nuùi naøy, quaù trình xaâmthöïc röûa troâi raát phaùt trieån.

- Nuùi khoái taûng, phaù huyû boä phaän nhaânvoõng phöùc, phieán seùt, phieán xerixit, seùt voâi,ñaù voâi, cao 720 m:

Quan saùt ôû phía taây soâng Du thuoächuyeän Mai Chaâu. Nuùi coù ñoä chia caét trungbình. Söôøn phía nam cuûa nuùi bò soâng Maõxaâm thöïc maïnh, hieän töôïng suït lôû xaûy rakhaù thöôøng xuyeân.

- Daûi nuùi uoán neáp, phaù huyû caùnh voõngphöùc, cao 500 - 600 m:

Daûi nuùi chaïy daøi theo höôùng taây baéc -ñoâng nam, töø Nam Sôn, Ngoå Luoâng ñeánNgoïc Sôn, Töï Do. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûiseùt voâi, caùt keát, boät keát, ñaù voâi. Quaù trìnhcacxtô raát phaùt trieån, taïo neân daûi cacxtôñieån hình.

- Daûi uoán neáp - khoái taûng, cao 600 - 700 m:Daïng nuùi naøy quan saùt thaáy ôû Mai Hòch

thuoäc huyeän Mai Chaâu. Nuùi ñöôïc caáu taïobôûi ñaù voâi, phieán seùt voâi, chia caét trungbình, ñoä doác trung bình, quaù trình cacxtôhoaù vaø xaâm thöïc töông ñoái phaùt trieån.

- Nuùi khoái taûng, phaù huyû caùnh voàng phöùc,cao 500 - 600 m:

Nuùi daïng naøy quan saùt thaáy ôû Mai Haï.Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, cuoäi keát, ñaùvoâi daïng daêm vôùi ñoä chia caét trung bình,quaù trình röûa troâi - xaâm thöïc, ñoå lôû phaùttrieån maïnh.

- Daûi nuùi uoán neáp, boä phaän ñaàu voõng phöùc,cao 750 m:

Ñöôïc thaáy ôû nuùi Ñoài Giang thuoächuyeän Ñaø Baéc. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi cuoäikeát, caùt keát, ñaù voâi ñolomit vôùi ñoä chia caéttrung bình, doác trung bình, xaâm thöïc cacxtôphaùt trieån yeáu, ñoâi khi xuaát hieän caùc khoáicacxtô môùi.

- Nuùi khoái taûng - cao nguyeân, phaù huyûcaùnh voõng phöùc, cao 650 - 700 m:

Quan saùt thaáy ôû Ñoàng Chum, Yeân Hoaøthuoäc huyeän Ñaø Baéc.

Cao nguyeân ñöôïc caáu taïo bôûi cuoäi keát,caùt keát, ñolomit. Beà maët cuûa cao nguyeâncoù ñoä chia caét yeáu, doác nhoû. Tuy nhieân, ôûñaây quaù trình röûa troâi khaù phaùt trieån.

- Daûi nuùi uoán neáp - khoái taûng, phaù huyûcaùnh voõng phöùc daûi Thöôïng Tam, cao 500 -600 m:

Ñöôïc caáu taïo bôûi ñaù voâi daïng khoái xenphieán seùt, boät keát voâi. Nuùi coù ñoä chia caétyeáu, doác nhoû. ÔÛ nhöõng daûi nuùi naøy khaùphaùt trieån cacxtô xaâm thöïc.

- Nuùi khoái taûng, phaù huyû nhaân voõng choàng:Ñöôïc caáu taïo bôûi caùt boät keát, phieán seùt.

Nuùi coù ñoä chia caét yeáu, doác nhoû. Quaùtrình röûa troâi, ñaát chaûy, xaâm thöïc ôû khuvöïc töông ñoái phaùt trieån.

- Ñoài khoái taûng, cao 333 m:Daïng ñoài ñöôïc hình thaønh do keát quaû

cuûa söï phaù huyû nhaân voõng phöùc, ñöôïccaáu taïo bôûi caùt boät keát, phieán seùt. Daïngñoài naøy coù ñoä chia caét yeáu, doác nhoû. Quaùtrình röûa troâi, ñaát chaûy thöôøng xaûy ra,nhaát laø khi coù möa lôùn.

- Daûi ñoài uoán neáp khoái taûng:Ñöôïc caáu taïo bôûi boät keát, phieán seùt,

caùt keát xen lôùp voâi. Ñoä chia caét yeáu, doácnhoû. ÔÛ ñaây phaùt trieån quaù trình röûa troâi,coù hieän töôïng ñaát bò baïc maøu, thoaùi hoaùkhaù maïnh.

- Daûi ñoài uoán neáp khoái taûng, cao 459 m:Ñoài ñöôïc caáu taïo bôûi seùt voâi, boät keát,

ñaù voâi, phieán seùt. Ñoä chia caét cuûa daïngñoài naøy ôû möùc trung bình, söôøn taây doáctrung bình, söôøn ñoâng thoaûi, phaùt trieånquaù trình röûa troâi, xaâm thöïc, tröôït lôû.

- Daûi ñoài kieán taïo - xaâm thöïc, phaù huyû boäphaän nhaân voõng choàng:

Ñoài ñöôïc caáu taïo bôûi xpilit, poocfia,

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH24

ñiaba. Ñoài coù ñoä chia caét yeáu, ñoä doác nhoû.Treân daûi ñoài naøy phaùt trieån quaù trình röûatroâi, ñaát chaûy, ñaát tröôït.

- Daûi ñoài uoán neáp - khoái taûng, cao 450 m,phaù huyû caùnh voõng phöùc:

Ñoài ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, boät keát,vôùi ñoä chia caét yeáu, ñoä doác trung bình.Treân daûi ñoài naøy phaùt trieån quaù trình röûatroâi xaâm thöïc - ñoài lôû.

- Daûi ñoài (theàm tröôùc nuùi), cao 300 m, phaùhuyû caùnh voõng phöùc:

Ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, boät keát,phieán seùt. Ñoài coù ñoä chia caét yeáu. Quaùtrình röûa troâi - xaâm thöïc xaûy ra ôû ñaây khaùmaïnh meõ.

- Daûi ñoài uoán neáp khoái taûng, cao 340 m,phaù huyû caùnh voõng phöùc:

Ñoài ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, boät keát,phieán seùt, tuf maøu ñoû, tufit. Treân daûiñoài naøy phaùt trieån quaù trình röûa troâi -xaâm thöïc.

- Nhöõng daûi cacxtô - xaâm thöïc khoâng lieântuïc, cao 200 - 300 m:

Ñöôïc caáu taïo bôûi ñaù voâi coù tuoåi khaùcnhau, quaù trình cacxtô phaùt trieån ñeán giaiñoaïn giaø nua.

- Ñoàng baèng ñoài giöõa nuùi, cao 80 - 150 m:Ñoàng baèng loaïi naøy coù beà maët löôïn

soùng vaø ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, boät keát,traàm tích maøu ñoû. Treân ñoàng baèng naøyphaùt trieån quaù trình röûa troâi, xaâm thöïc.

- Ñoàng baèng thung luõng cao 40 - 80 m:Ñoàng baèng ñöôïc ñaëc tröng bôûi hai ñoài

thaáp, phaân boá khoâng lieân tuïc. Chuùng ñöôïccaáu taïo bôûi soûi, daêm, saïn, cuoäi hoaëc saûnphaåm phong hoaù cuûa ñaù goác coù tuoåi raátkhaùc nhau.

- Ñoàng baèng thung luõng thaáp, ñoä cao döôùi400 m:

Laø nhöõng baäc theàm soâng thaáp, baõiboài cao vaø caùc thaønh taïo baøo moøn tíchtuï cuûa thung luõng soâng hieän ñaïi. Ñoàng

baèng ñöôïc caáu taïo bôûi soûi, saïn, cuoäi,caùt, seùt pha.

- Ñoàng baèng thaáp, ñoä cao tuyeät ñoái 15 - 20 m:Laø nhöõng saûn phaåm baøo moøn - tích tuï

hoãn hôïp, voû phong hoaù phaùt trieån laterit.- Ñoàng baèng cacxtô xaâm thöïc:Caùc ñoàng baèng naøy phaùt trieån trong caùc

thung luõng cacxtô thaáp, coù söï tham giahoaït ñoäng cuûa caùc quaù trình doøng chaûythöôøng xuyeân hoaëc taïm thôøi. Trong thaønhphaàn cuûa traàm tích coù laãn nhieàu saûn phaåmcacbonat.

- Loøng chaûo cacxtô phaùt trieån:Chuû yeáu treân caùc daûi cacxtô cao Paø Coø -

Mai Chaâu. Loøng chaûo cacxtô thöôøng coùkích thöôùc chieàu daøi 2 - 3 km, roäng 1 -1,5 km, ñaùy cuûa loøng chaûo ôû ñoä cao phoåbieán laø 900 - 1.000 m. Loøng chaûo ñöôïc caáutaïo chuû yeáu bôûi traàm tích cacxtô.

- Ñoàng baèng thung luõng cacxtô phaùt trieånxen keõ giöõa caùc daûi cacxtô:

Caùc ñoàng baèng thung luõng cacxtô coùchieàu daøi haøng chuïc kiloâmeùt, roäng 1 - 2km. Ñaùy cuûa ñoàng baèng ñöôïc caáu taïo bôûitraàm tích cacxtô laãn taûng, saïn, soûi. Loaïiñoàng baèng naøy phaùt trieån chuû yeáu treân caùcdaûi cacxtô phía taây nam cuûa tænh.

Hoaø Bình laø tænh mieàn nuùi tieáp giaùp vôùiñoàng baèng Baéc Boä neân ñòa hình raát phöùctaïp. ÔÛ mieàn taây vaø taây baéc coù caùc daõy nuùitruøng heä taàng noái tieáp nhau, ôû vuøng giöõalaø nhöõng daõy nuùi thaáp hay ñoài cao vôùinhöõng thung luõng nhoû heïp, ôû vuøng phíañoâng vaø ñoâng baéc cuûa tænh coù nhieàu ñoàithoaûi xen keõ ñoàng ruoäng, mang tính trungdu. Nhìn chung ñòa hình thaáp daàn töø taâybaéc ñeán ñoâng nam. Veà kieåu ñòa hình ñöôïcchia thaønh ba vuøng roõ reät.

- Ñòa hình vuøng nuùi trung bình: phaân boáôû phía taây baéc cuûa tænh, goàm toaøn boä ñaátñai huyeän Ñaø Baéc, Mai Chaâu vaø moät soá xaõ

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 25

cuûa huyeän Taân Laïc, Laïc Sôn, Cao Phongvaø Kyø Sôn. Ñoä cao trung bình cuûa ñòa hìnhso vôùi maët nöôùc bieån khoaûng 600 - 700 m.Trong vuøng coù nhieàu ñænh nuùi cao treân1.000 m. Ñænh cao nhaát laø nuùi Phu Canh(Ñaø Baéc) cao tôùi 1.373 m.

- Ñòa hình vuøng nuùi thaáp: phaân boá taäptrung ôû vuøng giöõa tænh goàm caùc vuøng ñaátthaáp cuûa huyeän Taân Laïc, Laïc Sôn, Kyø Sônvaø toaøn boä huyeän Kim Boâi, Löông Sôn.Ñoä cao trung bình cuûa ñòa hình khoaûng200 - 300 m.

- Ñòa hình ñoài goø xen keõ caùc caùnh ñoàng:phaân boá ôû khu vöïc ñoâng nam cuûa tænhgoàm ñaát cuûa caùc huyeän Yeân Thuyû, LaïcThuyû vaø moät soá xaõ vuøng thaáp cuûa Laïc Sônvaø Kim Boâi (Yeân Nghieäp, Mî Hoaø, SaøoBaùy, Thanh Noâng, Thanh Löông, HôïpThaønh). Ñoä cao trung bình cuûa loaïi ñòahình naøy dao ñoäng töø 40 - 100 m.

Trong ba vuøng lôùn ñòa hình laïi ñöôïcchia thaønh caùc tieåu vuøng nhoû:

Goàm khu ñaát thuoäc huyeän Ñaø Baéc, naèmbeân taû ngaïn soâng Ñaø. Vuøng naøy thuoäcphaàn cuoái cuûa daõy Hoaøng Lieân Sôn. Ñaâylaø tieåu khu roäng lôùn vaø cao nhaát tænh. Ñoäcao trung bình cuûa tieåu vuøng laø 500 - 900 m,song coù nhieàu ñænh cao treân 1.000 m nhöPhu Canh 1.373 m, Phu Ruoäng 1.100 m,Phu Yuùc 1.373 m. Ñaëc ñieåm noåi baät cuûañòa hình tieåu vuøng laø nuùi cao, ñoä doác lôùn,ôû haàu heát moïi nôi ñoä doác cuûa caùc söôønnuùi ñeàu treân 30o; coù nôi doác treân 40o.Trong vuøng coù nhieàu khe, suoái, haàu heátcaùc suoái ñeàu chaûy veà phía soâng Ñaø. Ñeøocao, suoái saâu laø ñaëc ñieåm caûnh quan cuûavuøng. Ñaây laø vuøng ñaù coå, goàm caùc loaïi ñaùbieán chaát phieán thaïch mica, poocphiathaïch anh, ñoàng thôøi ñaù traàm tích bò phaâncaét bôûi nhieàu khoái macma.

Phía nam cuûa vuøng ñoài nuùi haï thaáp ñoäcao, höôùng nuùi vaãn laø höôùng taây baéc -ñoâng nam. Ñaây laø moät vuøng thaáp do neápgaõy soâng Ñaø, laø thung luõng naèm giöõavuøng cao. Ñoä cao thaáp nhaát chæ ñaïtkhoaûng 25 m. Trong vuøng coù ít baõi phuø sasoâng Ñaø, coøn laïi ñeàu laø ñaát ñoài nuùi coù ñoädoác lôùn treân 30o. Beân höõu ngaïn soâng Ñaøcoù nhieàu vaùch ñaù voâi döïng ñöùng.

Laø moät phaàn cuûa cao nguyeân MoäcChaâu, goàm caùc xaõ Hang Kia, Paø Coø, BaoLa, moät phaàn cuûa caùc xaõ phía ñoâng MaiChaâu vaø vuøng cao cuûa Taân Laïc, Laïc Sôn.

Phaàn lôùn laø nuùi ñaù voâi tai meøo doácñöùng, chaïy thaønh daûi theo höôùng taây baéc -ñoâng nam. Ñoä cao trung bình cuûa caùc daõynuùi laø 900 m vaø thaáp daàn theo höôùng taâybaéc - ñoâng nam. Coù nhieàu ñænh cao treân1.000 m nhö ñænh Phu Spai Linh (Paø Coø)cao 1.287 m, ñænh nuùi Haõy Treân (BaécSôn) cao 1.215 m. Vuøng naøy coù raát nhieàukhe suoái cuït vaø hoá tieâu nöôùc. Dieän tíchcanh taùc raát ít. Rieâng vuøng phía ñoânghuyeän Mai Chaâu nôi tieáp giaùp vôùi huyeänTaân Laïc coù ñoàng coû roäng lôùn, trieån voïngcoù theå söû duïng laøm ñoàng coû chaên nuoâiñaøn traâu, boø.

Trong vuøng coù thung luõng Suoái Xia baogoàm caùc xaõ vuøng thaáp cuûa Mai Chaâu(Toøng Ñaäu, Chieàng Saïi, Chieàng Chaâu, NaøPhoøn, Mai Haï, Vaïn Mai vaø Mai Hòch).Thung luõng coù ñoä nghieâng töø baéc ñeánnam, thaáp daàn veà phía soâng Maõ. Trongvuøng coù nhieàu nuùi ñaù voâi bao boïc laáyñoàng ruoäng. Töø xaõ Toøng Ñaäu ñeán xaõ VaïnMai, ñaát ruoäng töông ñoái baèng vaø taäptrung. Töø Mai Hòch, Vaïn Mai vaøo tôùi CunPheo thì ñaát ruoäng ít hôn vaø ngoaøi nuùi ñaùvoâi ra coøn coù nhieàu nuùi ñaát phaùt trieån treânñaù sa thaïch, poocphiarít.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH26

Do phuø sa soâng Ñaø boài ñaép, neân doïcven hai bôø soâng Ñaø töø thò xaõ Hoaø Bình leânphía baéc, ñaát ñai baèng phaúng, ñoä caotrung bình laø 25 m. Ñaát coù maøu naâu töôitrung tính, ít chua, thòt nheï.

Goàm caû vuøng ñaát thaáp khu Cao Phongvaø vuøng thaáp cuûa Taân Laïc, Laïc Sôn. Ñaátruoäng töông ñoái nhieàu, taäp trung xengiöõa ñoài nuùi thaáp. Ñòa hình noùi chungbaèng vaø thoaûi, ñoä cao töông ñoái trungbình chæ vaøo khoaûng 20 - 30 m. Ñoä doáctrung bình 15 - 20o, caù bieät coù nhöõng nôiñoä doác leân tôùi 30 - 35o.

Laø vuøng coù nhieàu ruoäng ít nuùi doïcñöôøng 12A töø Ña Phuùc, Yeân Nghieäp (LaïcSôn) ñeán xaõ Ngoïc Löông, nôi tieáp giaùp vôùihuyeän Nho Quan cuûa tænh Ninh Bình. Ñaátôû trong tieåu khu khaù baèng phaúng, coù nuùiñaù voâi xen keõ. Ñaây laø vuøng ñaát thaáp cuûatænh, ñoä cao ñeàu döôùi 25 m. Tuy vaäy, ñaátbò xoùi moøn nghieâm troïng. Ñaát vuøng naøyñeàu phaùt trieån treân saûn phaåm ñaù voâi, toaøn

vuøng khoâng coù moät soâng, suoái lôùn naøo.Do ñoù, haïn haùn vaãn thöôøng xuyeân xaûy ra.

Laø moät vuøng ñoài nuùi roäng lôùn ôû giöõatænh, bao goàm nhieàu daõy nuùi khaù cao chaïydaøi theo höôùng taây baéc - ñoâng nam. Ñoäcao trung bình cuûa ñòa hình tieåu khu naøykhoaûng 500 - 600 m, coù nhieàu ñænh nuùi caotreân 1.000 m nhö Vieân Nam 1.031 m, Hale1.085 m, Coùtcô 1.071 m, Ñoài Buø 810 m...Noùi chung ñòa hình thaáp daàn töø taây baécñeán ñoâng nam.

Vuøng naøy coù ít ruoäng. ÔÛ mieàn ñoài QuyùHoaø coù ruoäng baäc thang nhoû heïp phaân boátreân bình ñoä 700 m. Vuøng ñoài Yeân Thuyû,Laïc Thuyû ruoäng caøng ít vaø raûi raùc hôn,haàu heát laø ñaát röøng. Vuøng Vieân Nam - BoøRaø thì nhieàu ruoäng hôn, song ñaát ruoängchæ phaân boá döôùi bình ñoä 200 m.

Tieåu khu naøy goàm huyeän Kim Boâi,huyeän Laïc Thuyû vaø phaàn phía nam cuûahuyeän Löông Sôn. Ñaây laø moät thungluõng töông ñoái daøi, coù nhieàu nuùi ñaù voâi,laø vuøng ñaát treû. Ven soâng Boâi, ñoàng

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 27

ruoäng khaù taäp trung, nhaát laø khu VónhÑoàng. Phía nam cuûa vuøng coù ñoài phuø sacoå löôïn soùng naèm giöõa nhöõng daõy nuùiñaù voâi doác ñöùng. Hieän nay, haàu heát ñaátñoài ñeàu ñöôïc noâng tröôøng (Thanh Haø,Soâng Boâi) troàng laïc, caây aên quaû, cheø...Ñaát ruoäng coù ít vaø raûi raùc, tuy nhieân, ôûvuøng Khoan Duï, Yeân Boàng thì ñoàngruoäng taäp trung vaø nhieàu hôn, bao goàmcaû ñaát phuø sa cuûa soâng Boâi vaø ruoäng baäcthang treân söôøn ñoài.

Naèm doïc theo ñöôøng Chôï Ñoàn (LöôngSôn) ñeán Chôï Beán. Ñòa hình nhaáp nhoâlöôïn soùng, goàm nhieàu ñoài thaáp vôùi ñoä caokhoâng quaù 25 m vaø ñænh caùc quaû ñoàithöôøng coù hình troøn. Ñoâi choã coù xen laãnñoài phieán thaïch seùt vôùi ñoä cao lôùn hôn vaødoác hôn. Röøng treân ñoài ôû khu vöïc naøy ñaõ bò

taøn phaù heát, chæ coøn laïi caùc loaøi caây buïinhö sim, mua, coû laøi, caây gai. Coù nhieàuñoài ñaõ bò xoùi moøn maïnh trô soûi ñaù treânmaët. Ngoaøi ñoài ra toaøn laø ñaát ruoäng.Haàu heát ñaát ruoäng ñeàu phaùt trieån treânphuø sa coå.

Tænh Hoøa Bình thuoäc ñôùi khí haäu gioù muøachí tuyeán, aù ñôùi coù muøa ñoâng laïnh khoâ.Cô sôû ñeå taïo cho tænh moät neàn nhieät cao(ña soá coù toång nhieät treân 7.500oC) laø laõnhthoå ñöôïc höôûng moät cheá ñoä böùc xaï maëttrôøi phong phuù vôùi toång xaï haøng naêm ñaïtchöøng 100 - 110 kcal/cm2 vaø caùn caân böùcxaï ñoä cao 55 - 86 kcal/cm2/naêm. Tuy aûnhhöôûng cuûa froâng cöïc ñôùi vaø gioù muøa ñoângbaéc ñaõ giaûm suùt, nhöng vì khoâng coù nuùicao che khuaát neân vaãn coøn maïnh hôn sovôùi khu Taây Baéc vaø dó nhieân laø hôn khuNgheä Tónh. Taàn suaát froâng qua phaàn laõnhthoå chæ ñoä 10-17 ñôït/naêm. Soá thaùng laïnhdöôùi 18oC nhieàu nôi ngaén laïi coøn 2 thaùng,rieâng vuøng ñoài nuùi vaãn keùo daøi 3 thaùng.Tænh bò aûnh höôûng cuûa gioù Laøo, neân caùcnuùi thaáp ñaõ coù khí haäu aù ñôùi treân nuùi.

Maëc duø veà maët khí haäu noùi chung, tænhHoaø Bình cuõng coù boán muøa xuaân, haï, thu,ñoâng nhö caùc tænh mieàn Baéc Vieät Nam, tuynhieân, roõ reät hôn caû laø söï theå hieän hai muøa

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH28

theo cheá ñoä möa aåm trong naêm laø muøamöa vaø muøa khoâ.

- Muøa möa (noùng, aåm, möa nhieàu): thöôøngbaét ñaàu töø thaùng 5 tôùi cuoái thaùng 10.Löôïng möa trung bình nhieàu naêm trongmuøa möa ñaït 1.700 - 2.500 mm, chieám treân90% toång löôïng möa caû naêm. Rieâng vuøngnuùi cao Mai Chaâu vaø Ñaø Baéc muøa möathöôøng ñeán muoän hôn vaø keát thuùc cuõngmuoän hôn töø 15 - 20 ngaøy. Ñaëc bieät, bakhu vöïc laø Kim Boâi, Chi Neâ vaø Yeân Thuûycoù toång löôïng möa muøa, cuõng nhö toånglöôïng möa naêm lôùn hôn. Ngöôïc laïi, khuvöïc Mai Chaâu laïi laø nôi coù toång löôïngmöa naêm vaø möa muøa nhoû hôn caû.

- Muøa khoâ (laïnh, khoâ): thöôøng baét ñaàu töøthaùng 11 naêm tröôùc tôùi thaùng 4 naêm sau,vôùi toång löôïng möa trung bình nhieàu naêmñaït 150 - 250 mm, chæ chieám khoaûng 10%toång löôïng möa naêm. Ñaëc bieät vaøo caùcthaùng chính ñoâng (thaùng 12, 1, 2), toånglöôïng möa thaùng phoå bieán ôû caùc nôi chæñaït xaáp xæ 30 mm. Thaäm chí coù naêm vaøothôøi kyø naøy coù vuøng caû thaùng khoâng coùmöa hoaëc coù möa nhöng löôïng möakhoâng ñaùng keå.

Do söï chi phoái cuûa ñòa hình phöùc taïpneân ñaõ taïo ra nhieàu tieåu vuøng khí haäukhaùc nhau:+ ÔÛ caùc khu vöïc nuùi cao nhö ôû Ñaø Baéc,

Mai Chaâu, Taân Laïc coù ñaëc ñieåm khí haäuñaëc tröng cuûa vuøng aù nhieät ñôùi, nhieät ñoäbình quaân 18 - 19oC.+ ÔÛ khu vöïc quanh hoà thuyû ñieän Hoaø

Bình, khí haäu töông ñoái maùt meû, möanhieàu, ñoä aåm cao do coù söï ñieàu hoaø cuûahoà nöôùc Hoaø Bình.+ ÔÛ thung luõng Mai Chaâu, do ñieàu kieän

ñòa hình ñaõ taïo neân tieåu vuøng khí haäu ñaëcthuø, trong naêm coù nhöõng ñôït gioù taây khoânoùng, thöôøng xuaát hieän vaøo thaùng 4, 5trong naêm.

Dieãn bieán cuï theå veà ñaëc ñieåm khí haäuôû tænh Hoaø Bình nhö sau:

Hoaø Bình laø tænh coù thôøi gian chieáunaéng trong naêm töông ñoái nhieàu vaø oånñònh. Toång soá giôø naéng trong naêm trungbình töø 1.300 - 1.600 giôø. Thôøi gian naéngnhieàu taäp trung vaøo muøa heø, ñaëc bieätnaéng gay gaét vaøo khoaûng thôøi gian töøthaùng 6 - 7 haøng naêm. Theo soá lieäu quantraéc, khu vöïc coù toång soá giôø naéng quatöøng thaùng, cuõng nhö caû naêm lôùn nhaát laøthò xaõ Hoaø Bình. Khu vöïc coù toång soá giôønaéng ít nhaát laø caùc huyeän Laïc Sôn, YeânThuyû vaø Ñaø Baéc.Xeùt rieâng khoaûng thôøi gian 1995 - 1999,

thaùng coù toång soá giôø naéng ít nhaát laø thaùng3-1997, chæ ñaït 17,4 giôø ôû khu vöïc huyeänKim Boâi. Cuõng trong khoaûng thôøi giannaøy, vaøo ngaøy 17-7-1998, taïi thò xaõ HoaøBình ñaõ coù thôøi gian naéng leân tôùi 12,4 giôøtrong moät ngaøy.

Hoaø Bình laø tænh chuyeån tieáp giöõa ñoàngbaèng vaø vuøng nuùi, do vaäy ñòa hình cuûatænh khaù phöùc taïp. Ñieàu naøy ñaõ daãn tôùi söïphöùc taïp ñaëc tröng cuûa cheá ñoä gioù. Khuvöïc nuùi cao, cheá ñoä gioù phuï thuoäc hoaøntoaøn vaøo ñòa hình, coøn ôû vuøng thaáp, cheá ñoägioù laïi gaàn vôùi cheá ñoä gioù ôû khu vöïc ñoàngbaèng vaø trung du Baéc Boä. Tuy nhieân, gioùthònh haønh ôû tænh Hoaø Bình coù theå thaáy söïthay ñoåi khaù roõ reät theo muøa. Muøa khoâ gioùthònh haønh chuû yeáu theo höôùng giöõa baécñeán ñoâng baéc, coøn muøa möa höôùng gioùthònh haønh laïi chuû yeáu theo höôùng giöõanam ñeán taây nam. Ngoaøi ra, Hoaø Bình coønchòu aûnh höôûng töông ñoái roõ neùt cuûa cheáñoä gioù taây khoâ noùng (gioù Laøo).

Trung bình moãi naêm coù töø 3 - 5 ñôït gioùtaây khoâ noùng aûnh höôûng tôùi Hoaø Bình,moãi ñôït thöôøng keùo daøi töø 1 - 3 ngaøy vaøthöôøng xaûy ra vaøo caùc thaùng 5 - 7 haøng

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 29

naêm. Ñaëc bieät vaøo naêm 1998, taïi thò xaõHoaø Bình suoát töø thaùng 3 - 9 haàu heátthaùng naøo cuõng coù töø 1 - 2 ñôït naéng noùngxaûy ra. Nôi ít chòu aûnh höôûng cuûa cheá ñoägioù taây khoâ noùng vaø neáu coù thì möùc ñoäcuõng khoâng maïnh meõ laém laø khu vöïchuyeän Kim Boâi vaø Chi Neâ. Hoaø Bình coønlaø tænh ít chòu aûnh höôûng cuûa cheá ñoä gioùbaõo. Vì laø tænh naèm caùch xa bôø bieån neânchöa bò aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa baõo,ngay caû chòu aûnh höôûng giaùn tieáp cuõngraát haõn höõu, do ñoù thieät haïi do gioù baõogaây ra ít.

Cheá ñoä nhieät ôû tænh Hoaø Bình noùichung töông ñoái khaùc bieät so vôùi caùc tænhvuøng laân caän. Theo chuoãi soá lieäu nhieàunaêm (1961-1995), nhieät ñoä thaáp nhaát tuyeätñoái ñaõ xaûy ra ôû Laïc Sôn vaøo ngaøy 31-12-1973 laø: 0,1oC, nhieät ñoä cao nhaát tuyeät ñoáicuõng ñaõ xaûy ra taïi Laïc Sôn vaøo ngaøy 12-5-1996, leân tôùi: 41,8oC.

Chæ tính rieâng khoaûng thôøi gian 1995 -1998, trung bình moãi naêm nhieät ñoä khoângkhí ôû tænh Hoaø Bình taêng töø 0,2 - 0,5oC.Nhieät ñoä thaáp nhaát tuyeät ñoái vaøo thôøi kyønaøy chæ ñaït 4,1oC, xaûy ra ôû Laïc Sôn vaøongaøy 1-1-1996 (Ñaây cuõng laø nôi thöôøngxaûy ra soá ngaøy reùt ñaäm, reùt haïi nhieàu nhaátcuûa tænh). Nhieät ñoä cao nhaát tuyeät ñoái vaøothôøi kyø naøy cuõng chæ leân tôùi 40,3oC, xaûy raôû Chi Neâ vaøo ngaøy 24-4-1998.

Toång löôïng möa trung bình nhieàu naêmôû tænh Hoaø Bình laø 1.700-2.500 mm, (naêm2000: 1.909,0 mm, naêm 2001: 2.496,7 mm,naêm 2002: 1.703,0 mm, naêm 2003: 1.843,5mm). Tuy nhieân, do ñaëc ñieåm cuûa ñòahình, neân löôïng möa phaân boá khoâng ñeàuôû caùc nôi trong tænh, cuõng nhö qua töøng

thaùng trong naêm. Naêm 2003, thaùng 5 möanhieàu nhaát (394,7 mm), thaùng 11 möa ítnhaát (4,2 mm). Nhìn chung, löôïng möaphong phuù nhöng phaân boá khoâng ñeàutheo khoâng gian vaø thôøi gian. Muøa möachieám töø 70 - 85% toång löôïng möa trongnaêm, coøn laïi 15 - 30% löôïng möa vaøo muøakhoâ. Vuøng möa nhieàu nhaát thuoäc löu vöïccuûa heä thoáng soâng Maõ (töø 2.001 - 2.031mm). Vuøng möa ít nhaát thuoäc löu vöïc cuûaheä thoáng soâng Ñaø (1.828 mm).

Löôïng möa trung bình haøng naêm taïimoät soá ñieåm ño ñöôïc laø:

Hoaø Bình: 1.859,3 mmKim Boâi: 2.195,3 mmMai Chaâu: 1.770,8 mmChi Neâ: 1.919,6 mmLaïc Sôn: 2.012,8 mmLöôïng möa cuõng nhö thôøi gian möa

thöôøng taäp trung chuû yeáu vaøo muøa möa.Qua chuoãi soá lieäu nhieàu naêm (1961 - 1995),löôïng möa lôùn nhaát trong 24 giôø ñaõ xaûy raôû Chi Neâ vaøo ngaøy 16-9-1980 laø 393,7 mm.Ñaây laø khu vöïc möa lôùn thöù hai trong tænhsau khu vöïc Kim Boâi.Xeùt rieâng khoaûng thôøi gian 1995 - 1999,

tình hình möa ôû khu vöïc Baéc Boä noùichung vaø ôû khu vöïc tænh Hoaø Bình noùirieâng, thì toång löôïng möa haøng thaùng,cuõng nhö toång löôïng möa caû naêm ñeàuthaáp hôn trung bình nhieàu naêm, phoå bieánlaø töø 20 - 30%. Ñaëc bieät, vaøo cuoái naêm1997 vaø ñaàu naêm 1998, löôïng möa thaùngôû haàu heát caùc nôi thuoäc khu vöïc Baéc Boänoùi chung ñeàu thaáp hôn trung bình nhieàunaêm, phoå bieán treân 50%, gaây ra tình hìnhkhoâ haïn, thieáu nöôùc khaù nghieâm troïng.Vaøo thôøi kyø naøy, löôïng möa lôùn nhaáttrong 24 giôø: 350,0 mm xaûy ra vaøo ngaøy24-7-1996 taïi huyeän Kim Boâi. Nôi thöôøngcoù löôïng möa keùm hôn caû laø thò xaõ HoaøBình vaø huyeän Mai Chaâu.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH30

Toång löôïng boác hôi chuû yeáu phuï thuoäcvaøo ñieàu kieän maët ñeäm, cheá ñoä naéng, gioù,löôïng möa... Vì vaäy, toång löôïng boác hôi ôûtænh Hoaø Bình khoâng mang tính ñoàng nhaátcaû veà maët khoâng gian cuõng nhö thôøi giantrong naêm. Ñaëc bieät, töø khi hoà soâng Ñaøchính thöùc ñi vaøo tích nöôùc, thì möùc ñoäboác hôi treân khu vöïc loøng hoà taêng leân roõreät. Theo chuoãi soá lieäu nhieàu naêm (1961 -1995) thì toång löôïng boác hôi trung bìnhhaøng naêm ôû tænh Hoaø Bình laø 700 - 900mm (thò xaõ Hoaø Bình laø 762,6 mm), trongñoù khu vöïc huyeän Kim Boâi laø nôi coù toånglöôïng boác hôi nhoû nhaát (Traïm Kim Boâi laø710,2 mm), khu vöïc huyeän Laïc Thuûy laønôi coù toång löôïng boác hôi lôùn nhaát (TraïmChi Neâ laø 950,5 mm).

Tuy nhieân, neáu chæ tính rieâng caùc naêm1995 - 1998 thì toång löôïng boác hôi taïi thòxaõ Hoaø Bình ñaõ taêng: naêm 1995 laø 776 mm,naêm 1996 laø 837 mm, naêm 1997 laø 909 mmvaø naêm 1998 laø 1.015 mm.

Ñoä aåm khoâng khí trung bình naêm ôûtænh Hoaø Bình töông ñoái cao so vôùi caùctænh laân caän (82 - 85%). Cheá ñoä aåm phuïthuoäc vaøo muøa trong naêm. Muøa möatruøng vôùi muøa noùng, aåm. Muøa khoâ truøngvôùi muøa laïnh, khoâ. Theo soá lieäu nhieàunaêm (1961-1995), ñoä aåm thaáp nhaát ñaõxuoáng tôùi 9%, xaûy ra vaøo ngaøy 26-1-1963 ôûkhu vöïc huyeän Kim Boâi.

Chæ xeùt rieâng caùc naêm 1995 - 1999 thì ñoäaåm thaáp nhaát laø 24%, xaûy ra vaøo ngaøy 16-3-1996 ôû huyeän Mai Chaâu vaø ngaøy 16-2-1998 ôû thò xaõ Hoaø Bình. Do maáy naêm gaànñaây nhieät ñoä taêng, löôïng möa laïi giaûm,keùo theo ñoä aåm cuõng giaûm töø 2 - 3% toångtrung bình naêm.

Hoaø Bình laø moät tænh chòu aûnh höôûngcuûa cheá ñoä thuyû vaên vuøng Taây Baéc, vôùiñaëc ñieåm chung laø coù maïng löôùi soâng,suoái khaù daøy. Nhöõng con soâng lôùn chaûyqua ñòa phaän tænh laø soâng Ñaø coù chieàu daøi151 km, soâng Boâi daøi 66 km, soâng Böôûi daøi48 km, soâng Buøi daøi 9 km vaø moät soá soângnhoû nhö soâng Coø (Löông Sôn), soâng CaàuÑöôøng, soâng Thanh Haø (Kim Boâi), soângLaõng (Yeân Thuyû). Tröõ löôïng nöôùc maët cuûacaùc doøng soâng noùi treân raát lôùn, löu löôïngdoøng chaûy cao, do ñaëc ñieåm ñòa hìnhtöông ñoái doác. Trong ñoù, ñaùng löu yù nhaátlaø soâng Ñaø.

- Ñaëc ñieåm thuyû vaên heä thoáng soâng Ñaø:Soâng Ñaø laø nhaùnh lôùn cuûa soâng Hoàng,

baét nguoàn töø nuùi Nguî Sôn cuûa tænh VaânNam - Trung Quoác, coù cao ñoä ñaàu nguoànlaø 1.500 m. Dieän tích löu vöïc soâng ñeánñaàu moái thuyû ñieän Hoaø Bình laø 51.700km2, chieám 31% löu vöïc soâng Hoàng,nhöng veà toång löôïng nöôùc thì laïi chieám49% toång löôïng nöôùc cuûa soâng Hoàng. Ñoäroäng trung bình löu vöïc laø 76 km, nôi löuvöïc coù ñoä roäng lôùn nhaát laø 165 km thuoäctænh Lai Chaâu. Ñoä cao trung bình cuûa toaønlöu vöïc laø 1.130 m. Tính rieâng phaàn laõnhthoå Vieät Nam, ñoä cao trung bình cuûa löuvöïc laø 965 m. Ñoä doác cuûa loøng soâng: ñòaphaän Trung Quoác laø 2,5‰, töø bieân giôùiVieät - Trung veà thò xaõ Lai Chaâu laø 1,05‰,töø Taï Buù veà Vaïn Yeân laø 1,5-2‰, töø VaïnYeân veà Chôï Bôø laø 3-5‰, töø Chôï Bôø ra cöûasoâng laø 0,8‰. Soâng coù beà roäng trung bìnhlaø 427 m.

Toång löôïng nöôùc bình quaân nhieàu naêmlaø 57,2 tyû meùt khoái, trong ñoù toång löôïng

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 31

nöôùc luõ töø thaùng 6 ñeán thaùng 10 chieám 73 -78%. Toång löôïng nöôùc trong muøa kieät töøthaùng 11 ñeán thaùng 5 naêm sau chæ chieám22-27%. Moâñun doøng chaûy laø 33,51l/s/km2. Theo soá lieäu quan traéc töø naêm1975 trôû veà tröôùc, buøn caùt ñöôïc vaänchuyeån qua maët caét soâng Ñaø taïi Hoaø Bình,bình quaân nhieàu naêm laø 85,6 trieäu taán(xaáp xæ 73,2 trieäu meùt khoái).

Taïi traïm Hoaø Bình, möïc nöôùc soâng Ñaøleân xuoáng phuï thuoäc vaøo söï ñieàu tieát cuûañaäp thuyû ñieän Hoaø Bình. Nguoàn nöôùccung caáp cho soâng Ñaø laø moät heä thoáng caùcsuoái naèm trong löu vöïc, nhaát laø khu vöïcphía taây daõy Hoaøng Lieân Sôn. Ñaëc ñieåmthuyû vaên cuûa vuøng löu vöïc soâng Ñaø coùlieân quan chaët cheõ ñeán söï phaân hoaù phöùctaïp cuûa ñòa hình, khí haäu. Löôïng möahaøng naêm ôû khu vöïc naøy khaù lôùn vaø thayñoåi theo muøa roõ reät. Muøa luõ ôû löu vöïcsoâng Ñaø töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, möïcnöôùc treân soâng ñaït möùc cao nhaát, löulöôïng doøng chaûy lôùn. Muøa kieät töø thaùng11 ñeán thaùng 4 naêm sau vôùi möïc nöôùcthaáp, löu löôïng doøng chaûy nhoû vaø oånñònh. Tuy nhieân, do söï taùc ñoäng cuûa conngöôøi (xaây döïng hoà thuyû ñieän Hoaø Bình,vaøo muøa luõ laïi laø thôøi kyø tích nöôùc caonhaát trong naêm duøng cho phaùt ñieän) ñaõlaøm cho cheá ñoä doøng chaûy cuûa soâng caûkhu vöïc phía treân hoà vaø döôùi hoà ñeàu coùnhöõng thay ñoåi ñaùng keå.

Löôïng doøng chaûy, möïc nöôùc cuûa soângÑaø hay vuøng hoà chöùa Hoaø Bình bò aûnhhöôûng töø löu vöïc soâng Ñaø. Nhöõng bieánñoåi veà thôøi tieát, khí haäu vaø heä sinh thaùiôû khu vöïc naøy ñaõ aûnh höôûng tröïc tieápñeán cheá ñoä thuyû vaên cuûa soâng. Do vaäy,toác ñoä doøng chaûy trong phaïm vi hoà chöùabò giaûm.

Do dieän tích röøng thöôïng nguoàn bògiaûm nghieâm troïng, maët ñeäm bò thay ñoåingheøo ñi, neân khi coù möa lôùn, löôïng nöôùc

daâng raát nhanh ôû caùc con suoái vaø soângchính taïo ra luõ lôùn, gaây thieät haïi veà ngöôøivaø cuûa cho nhaân daân.

- Ñaëc ñieåm thuyû vaên heä thoáng soângBoâi:

Soâng Boâi laø nhaùnh chính cuûa soâng Ñaùy,khôûi nguoàn töø xaõ Huøng Tieán, huyeän KimBoâi, nhaäp vaøo soâng Ñaùy ôû xaõ Gia Traán,huyeän Gia Vieãn, Ninh Bình, vôùi chieàu daøitreân 100 km (thuoäc tænh Hoøa Bình laø 66 km),dieän tích toaøn boä löu vöïc laø 664 km2. Löuvöïc soâng Boâi phaàn lôùn thuoäc vaøo ñòa phaäntænh Hoaø Bình, trong ñoù phaàn dieän tíchnaèm trong khu vöïc nuùi ñaù chieám 77,9 km2.Ñoä cao bình quaân cuûa löu vöïc laø 265 m, ñoädoác bình quaân cuûa löu vöïc laø 20,5%, chieàuroäng bình quaân cuûa löu vöïc laø 11,1 km,maät ñoä löôùi soâng trong löu vöïc laø 1,07km/km2, heä soá khoâng ñoái xöùng laø 0,26, heäsoá uoán khuùc 1,41.

Ñaëc tính cuûa soâng Boâi laø möïc nöôùc leânxuoáng raát nhanh, bieân ñoä möùc nöôùc raátlôùn, bieân ñoä dao ñoäng trong naêm ( H) coùkhi leân ñeán 10,42 m. Soâng Boâi thöôøng xuaáthieän caùc ñænh luõ cao, nhöng ñeán khi ñoåvaøo soâng Ñaùy thì ngöôïc laïi: ñænh luõ giaûm,thôøi gian luõ keùo daøi. Löu löôïng bình quaânnhieàu naêm cuûa soâng Boâi laø 44,7 m3/s, toånglöôïng bình quaân nhieàu naêm laø 1,43 tyû meùtkhoái. Moâñun doøng chaûy laø 27,6 l/s/km2.Nhöõng traän luõ lôùn cuûa soâng Boâi vaø soângTích thöôøng leäch pha vôùi luõ soâng Hoàng.Ñaây laø moät trong nhöõng lyù do ñeå ngöôøi tachoïn soâng Ñaùy ñeå phaân luõ soâng Hoàng khicaàn thieát.

- Ñaëc ñieåm thuyû vaên heä thoáng soângBöôûi:

Soâng Böôûi laø thöôïng nguoàn cuûa soângCon, laø moät chi löu cuûa soâng Maõ. SoângBöôûi ñöôïc hình thaønh töø 3 nhaùnh chính:nhaùnh suoái Caùi baét nguoàn töø xaõ PhuùCöôøng huyeän Taân Laïc; nhaùnh suoái Bìnkhôûi nguoàn töø ñòa giôùi giöõa hai xaõ Trung

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH32

Hoøa vaø Myõ Hoøa, huyeän Taân Laïc; nhaùnhsuoái Yeân Ñieàm do 2 nhaùnh nhoû taïo neân laøCoäng Hoaø vaø Yeân Ñieàm). Soâng chaûy theohöôùng taây baéc - ñoâng nam vôùi chieàu daøi130 km vaø nhaäp vaøo soâng Maõ ôû phía bôøtraùi taïi Vónh Loäc - Thanh Hoaù (caùch cöûasoâng Maõ 48 km). Phaàn lôùn löu vöïc soângBöôûi chaûy trong vuøng ñoàng baèng hoaëcthung luõng thaáp, do ñoù ñoä cao bình quaânlöu vöïc chæ ñaït 247 m. Ñoä doác bình quaânlöu vöïc töông ñoái nhoû, chæ ñaït 12,2%.

Ñieåm noåi baät cuûa ñòa hình soâng Böôûi laøsöï tieáp giaùp giöõa ñòa hình ñaù voâi vôùi ñòahình ñoài nuùi phieán thaïch. Dieän tích löuvöïc laø 1.790 km2, trong ñoù ñaù voâi chieámkhoaûng 20% dieän tích löu vöïc, coøn laïi laøcaùc ñoài caùt keát, ñaù phieán. ÔÛ ñoàng baèng,soâng chaûy qua vuøng phaân boá cuûa phuø saÑeä Töù.

Löu vöïc soâng Böôûi gaàn bieån, ñòa hìnhcao daàn töø ñoâng nam leân taây baéc, baõo vaøgioù muøa ñoâng baéc aûnh höôûng nhieàu ñeánlöu vöïc. Ñaây laø moät vuøng möa nhieàutrong löu vöïc soâng Maõ, löôïng möa bìnhquaân trong löu vöïc soâng Böôûi ñaït 1.900 mm.Löôïng möa coù xu höôùng giaûm daàn töøthöôïng löu veà haï löu phuø hôïp vôùi söïgiaûm daàn cuûa ñoä cao ñòa hình: taïi Gia Moâlaø 2.214 mm, Laïc Sôn laø 1.955 mm vaøThaïch Thaønh laø 1.324 mm.

Trong ñieàu kieän löôïng möa töông ñoáinhieàu treân moät neàn nham thaïch ít thaámnöôùc ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho doøngchaûy saûn sinh, soâng suoái phaùt trieån, nhöngmaät ñoä soâng suoái trong vuøng laïi thöa, chuûyeáu laø do aûnh höôûng cuûa ñaù voâi taïo ra.Maät ñoä soâng suoái trong toaøn löu vöïc laø0,5 km/km2, rieâng phaàn nuùi ñaát coù maät ñoälöôùi soâng laø 1 km/km2. (Ñòa phaän tænh HoaøBình coù maät ñoä löôùi soâng laø 0,84 km/km2).Löôïng doøng chaûy cuûa soâng Böôûi cuõng khaùdoài daøo, toång löôïng nöôùc nhieàu naêm laø

1,65 tyû meùt khoái, öùng vôùi löu löôïng bìnhquaân laø 52,5 m3/s vaø moâñun doøng chaûy laø27,71 l/s/km2.Rieâng ñòa phaän tænh Hoaø Bình, theo soá

lieäu cuûa Traïm thuyû vaên Vuï Baûn, dieän tíchhöùng nöôùc ñeán Traïm thuyû vaên Vuï Baûn laø886 km2, trong ñoù dieän tích nuùi ñaù voâi laø98,5 km2, ñoä cao bình quaân cuûa löu vöïc laø350 m, ñoä doác bình quaân cuûa löu vöïc laø16,1%, ñoä roäng bình quaân cuûa löu vöïc laø15,5 km, maät ñoä löôùi soâng laø 0,84 km/km2,heä soá khoâng ñoái xöùng laø 0,01, heä soá uoánkhuùc laø 1,53, toång löôïng doøng chaûy bìnhquaân nhieàu naêm laø 0,920 km2, löôïng möabình quaân nhieàu naêm laø 2.000 mm, trongñoù nöôùc möa tham gia vaøo doøng chaûy laø1.000 mm. Thaønh phaàn doøng chaûy ñöôïcchia vôùi tyû leä: doøng chaûy maët laø 69,7%,doøng chaûy ngaàm laø 30,3%.

Muøa luõ treân soâng Böôûi keùo daøi 5 thaùng,töø thaùng 6 ñeán thaùng 10. Löôïng nöôùctrong muøa luõ chieám 80,4%, muøa kieätchieám 19,6%, löôïng doøng chaûy lôùn nhaáttrong naêm taäp trung vaøo thaùng 9 hoaëcthaùng 10, chieám khoaûng 27,9% löôïng doøngchaûy caû naêm.

Doøng chaûy luõ treân löu vöïc soâng Böôûikhaù maïnh. Löu löôïng lôùn nhaát taïi Vuï Baûn2.300 m3/s, bieân ñoä möïc nöôùc lôùn nhaátñaït 11 m. Trong ñieàu kieän nöôùc luõ nhövaäy, heä soá ñieàu tieát hoaøn toaøn cuûa löu vöïcthuoäc loaïi lôùn so vôùi caùc soâng suoái mieànBaéc. Doøng chaûy lôùn nhaát gaáp hôn 2.100laàn doøng chaûy nhoû nhaát. Doøng chaûy nhoûnhaát ño ñöôïc ngaøy 15-5-1969 laø 1,09 m3/s.

- Ñaëc ñieåm thuyû vaên heä thoáng soângBuøi:

Soâng Buøi laø chi löu lôùn cuûa soâng Tích,coù chieàu daøi laø 9 km, chieàu daøi löu vöïc laø8 km, dieän tích löu vöïc laø 33,1 km2, chieàuroäng bình quaân löu vöïc laø 4,1 km, heä soáuoán khuùc cuûa soâng laø 1,13. Soâng Buøi baét

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 33

nguoàn töø daõy nuùi cao cuûa Tröôøng Sônchaûy qua Cao Raêm, Taân Vinh, thò traánLöông Sôn, Nhuaän Traïch vaø chaûy vaøo ñòaphaän Chöông Myõ, Haø Taây. Löu löôïng kieäthaøng naêm laø 900 l/s. Caùc trò soá ñaëc tröngcuûa soâng Buøi (Traïm thuyû vaên Laâm Sôn)naêm 1998: löu löôïng trung bình naêm laø0,675 m3/s, löu löôïng nhoû nhaát trong naêmlaø 0,165 m3/s (ngaøy 23-4), löu löôïng lôùnnhaát trong naêm laø 22,7 m3/s (ngaøy 14-9).Toång löôïng doøng chaûy laø 21,3 x 106 m3.Moñun doøng chaûy laø 20,4 l/s/km. Möïcnöôùc trung bình naêm laø 1.987 cm, möïcnöôùc lôùn nhaát laø 2.100 cm (ngaøy 14-9), möïcnöôùc nhoû nhaát laø 1.977 cm (ngaøy 23-4),bieân ñoä dao ñoäng möïc nöôùc trong naêm laø123 cm, coù naêm bieân ñoä möïc nöôùc daoñoäng ñeán 5 m.

Ñaây laø con soâng nhoû, ngaén vaø doác neânthöôøng gaây ra luõ queùt haøng naêm.

Ngoaøi caùc con soâng lôùn treân, Hoaø Bìnhcoøn coù raát nhieàu caùc soâng nhoû nhö:+ Soâng Coø: baét nguoàn töø xaõ Yeân Quang

chaûy qua Yeân Trung, Yeân Bình vaø ñoå vaøohoà Ñoàng Moâ - Sôn Taây, löu löôïng kieäthaøng naêm laø 400 l/s.+ Soâng Laïng: baét nguoàn töø xaõ Laïc

Löông chaûy qua caùc xaõ Baûo Hieäu, HöõuLôïi, Ñoøa Keát vaø sang xaõ Thaïch Bình,huyeän Nho Quan - Ninh Bình.+ Soâng Caàu Ñöôøng: khôûi nguoàn töø xaõ

Taân Thaønh (Kim Boâi) chaûy men theoñöôøng 21A ñeán Cao Thaéng (Kim Boâi), daøikhoaûng 20 km.+ Soâng Thanh Haø: chaûy qua vuøng phía

taây nam huyeän Kim Boâi, coù chieàu daøikhoaûng 6 km.

Ngoaøi nhöõng soâng chính neâu treân,trong ñòa baøn tænh Hoaø Bình coøn coù heäthoáng suoái, khe, laïch khaù daøy ñaëc, laø

nhöõng chi nhaùnh ñaàu nguoàn cung caápnöôùc cho nhöõng doøng soâng keå treân. Tuylöôïng nöôùc treân caùc khe suoái khaù lôùn,song do coù ñoä doác lôùn, do röøng ñaàunguoàn bò chaët phaù nghieâm troïng, khaûnaêng giöõ nöôùc vaø ñieàu tieát nöôùc raát keùmneân nöôùc ôû caùc suoái bò doác kieät quaù nhanhtrong muøa möa. Chính vì vaäy maø caùc traänmöa lôùn thöôøng taïo neân nhöõng traän luõqueùt gaây thieät haïi cho caây coái, hoa maøu,taøi saûn, hay laøm aûnh höôûng xaáu ñeán ñôøisoáng cuûa nhaân daân trong vuøng.

Hieän nay chöa coù soá lieäu ñieàu tra cuïtheå veà nguoàn nöôùc ngaàm cuûa tænh. Song,döïa vaøo soá lieäu ñaùnh giaù nöôùc ngaàm cuûavuøng Taây Baéc vaø keát quaû khoan thaêm doøôû moät soá nôi treân ñòa baøn tænh cho thaáy: ôûñoä saâu 40 - 50 m, löu löôïng nöôùc ngaàmñaït 150 - 200 m3/h. Caùc gieáng ñaøo ôû ñoäsaâu treân 20 m ñeàu coù nöôùc. Moät soá nôi,nguoàn nöôùc ngaàm xuaát hieän ôû ñoä saâu 5 -6 m. Chaát löôïng nöôùc phaàn lôùn laø nöôùcngoït, meàm, chöa bò oâ nhieãm.

Hoaø Bình laø moät trong nhöõng tænh coùdieän tích vaø soá löôïng hoà töông ñoái lôùn.Tröõ löôïng nöôùc ôû caùc hoà, ñaäp thuoäc loaïinhieàu so vôùi caùc ñòa phöông trong caûnöôùc. Theo soá lieäu thoáng keâ "Hieän traïngñaát ñai 2000" cuûa Sôû Ñòa chính Hoøa Bình,toång dieän tích maët nöôùc toaøn tænh (baogoàm maët nöôùc nuoâi troàng thuûy saûn, maëtnöôùc chöa söû duïng vaø soâng suoái) laø7.685,32 ha, trong ñoù dieän tích maët nöôùchoà laø 1.301,04 ha vôùi 353 hoà lôùn nhoû (soáhoà coù dieän tích 5 ha laø 137 hoà). Ñaùng chuùyù nhaát laø hoà soâng Ñaø (hoà Hoaø Bình).

Veà chöùc naêng, hoà chöùa Hoaø Bình ñöôïc

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH34

xaây döïng vôùi muïc ñích haïn cheá luõ chovuøng haï du laø nhieäm vuï soá moät, laø loaïi hoàñieàu tieát naêm (ñieàu tieát naêm moät), tieáptheo laø muïc ñích phaùt ñieän, caáp nöôùc choñoàng baèng Baéc Boä vaøo muøa kieät, giaothoâng thuyû (ñaûm baûo giao thoâng treân soângÑaø, soâng Hoàng trong muøa caïn), du lòch,nuoâi troàng thuyû saûn... Vì vaäy, vieäc quaûn lyùvaø khai thaùc hoà phöùc taïp hôn so vôùi nhieàuhoà khaùc. Maët khaùc, hoà chöùa Hoaø Bìnhcuõng laø moät nhaân toá raát quan troïng, aûnhhöôûng ñeán söï caân baèng sinh thaùi voán coùtröôùc ñaây. Coù theå coi hoà chöùa Hoaø Bìnhbaét ñaàu aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng sinhthaùi töø khi chaën doøng tích nöôùc. Söï aûnhhöôûng naøy seõ ngaøy caøng saâu saéc vaø keùodaøi cuøng vôùi söï vaän haønh cuûa hoà chöùaNhaø maùy thuyû ñieän Hoaø Bình.

Vieäc xaây döïng ñaäp thuyû ñieän ñaõ laømcho dieän tích maët hoà bò thay ñoåi lôùn,nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc taêng leân, laømcho dieän tích röøng töï nhieân bò thu heïp,ñoàng thôøi laøm suy thoaùi caùc heä sinh thaùitrong khu vöïc, keùo theo söï bieán ñoåi cuûatieåu khí haäu cuûa vuøng.

Tröõ löôïng nöôùc cuûa hoà Hoaø Bìnhkhoaûng 9,45 tyû meùt khoái. Ñaây laø nguoàn taøinguyeân coù giaù trò raát lôùn cho vieäc saûn xuaátñieän naêng, haøng naêm Nhaø maùy thuyû ñieänHoaø Bình saûn xuaát ñöôïc khoaûng hôn 7 tyûKwh ñieän. Ñaäp nöôùc Hoaø Bình coù taùc duïngraát lôùn trong vieäc ñieàu tieát luõ vuøng haï löu.Töø khi coù ñaäp, caùc ñænh luõ cuûa soâng Hoàngtaïi Haø Noäi ñaõ giaûm ñöôïc töø 0,1 - 2 m. Veàmuøa kieät, vieäc ñieàu tieát nöôùc töø hoà ñaäpHoaø Bình ñaõ naâng ñuû möïc nöôùc soângHoàng ñaûm baûo cho caùc traïm bôm vaänhaønh ñöôïc ñeàu ñaën phuïc vuï vieäc cung caápnöôùc cho caùc tænh ñoàng baèng soâng Hoàng.Veà giao thoâng thuyû, do coù söï ñieàu tieátnöôùc neân caùc taøu vaän taûi coù troïng taûi lôùnñi laïi ñöôïc ôû haï du ñaäp vaø taïo ñöôïc ñöôønggiao thoâng thuyû hôn 200 km töø ñaäp thuyû

ñieän Hoaø Bình ngöôïc leân caùc tænh Sôn Lavaø Lai Chaâu. Ñaây laø ñieàu kieän raát thuaän lôïicho vieäc löu thoâng phaân phoái cuõng nhövieäc giao löu ñi laïi cuûa vuøng Taây Baéc.Ngoaøi ra, ñaäp thuyû ñieän Hoaø Bình coøn taïocô hoäi raát toát cho vieäc khai thaùc caùc tieàmnaêng du lòch, nuoâi troàng thuyû saûn cuõngnhö vieäc ñieàu hoaø khí haäu khu vöïc.

Taùc duïng cuûa ñaäp nöôùc Hoaø Bình ñöôïctheå hieän cuï theå hôn nhö sau:

- Taùc duïng ñieàu tieát:+ Veà phoøng luõ: söï ñieàu tieát nöôùc cuûa

ñaäp Hoaø Bình ñaõ caét ñöôïc nhöõng con luõlôùn, ñaëc bieät vôùi con luõ ngaøy 18-8-1996,ñaäp Hoaø Bình ñaõ giöõ laïi treân hoà moät löôïngnöôùc khaù lôùn, giaûm löu löôïng 9.535 m3/s,haï thaáp möïc nöôùc luõ cho thò xaõ Hoaø Bình2,62 m vaø giaûm luõ ñaùng keå cho caùc tænhvuøng haï löu.+ Veà choáng haïn: ñaäp Hoaø Bình ñi vaøo

hoaït ñoäng ñaõ giaûi quyeát cô baûn veà nhucaàu nöôùc töôùi cho vuøng haï du, ñaëc bieätlaø muøa khoâ naêm 1993, thôøi tieát khoâ haïnkeùo daøi nhieàu ngaøy laøm cho tình traïngthieáu nöôùc saûn xuaát vaø sinh hoaït xaûy ranghieâm troïng treân dieän roäng, hoà HoaøBình ñaõ phaûi hoã trôï treân 128,5 trieäu meùtkhoái nöôùc phuïc vuï choáng haïn cho caùc ñòaphöông vuøng haï du (caû haï löu soâng Ñaøvaø haï löu soâng Hoàng), ñaûm baûo gieo caáykòp thôøi vuï.+ Veà giao thoâng thuyû: vieäc ñieàu tieát ñaûm

baûo cho haï löu thöôøng xuyeân coù löu löôïngdoøng chaûy >680 m3/s, ñaõ caûi thieän raátnhieàu cho heä thoáng giao thoâng thuyû vuønghaï du, chaám döùt tình traïng taøu beø maéccaïn trong muøa kieät vaø khoâng an toaøntrong muøa möa baõo tröôùc ñaây. (Yeâu caàucuûa giao thoâng thuyû vuøng haï du laø 550m3/s). Ñoái vôùi thöôïng du, hoà Hoaø Bình ñaõhình thaønh heä thoáng giao thoâng thuyû treân200 km raát thuaän lôïi, coù theå ñaùp öùng ñöôïchaàu heát caùc phöông tieän giao thoâng thuyû.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 35

- Taùc duïng caûi taïo moâi tröôøng:Beân caïnh caùc lôïi ích coù ñöôïc hoà coøn

coù taùc ñoäng maïnh meõ ñeán moâi tröôøngsinh thaùi noùi chung vaø taøi nguyeân nöôùcnoùi rieâng. Theo chuoãi soá lieäu 40 naêm cuûathuyû vaên Hoaø Bình cho thaáy: caùc thaùngñaàu naêm töø thaùng 1 ñeán thaùng 6, ñoä ñuïctrung bình thaùng cuûa soâng Ñaø töø 25 - 50 g/m3, töø thaùng 5 ñeán thaùng 8, ñoä ñuïctrung bình thaùng töø 500 - 2.000 g/m3, sauñoù tieáp tuïc giaûm ñeán thaùng 9 vaø ñeánthaùng 12 thì ñoä ñuïc trung bình thaùng coøndöôùi 100 g/m3. Ñoä ñuïc lôùn nhaát ño ñöôïcngaøy 27-7-1967 laø 12 kg/m3 vaø ñoä ñuïc nhoûnhaát ño ñöôïc ngaøy 31-1-1978 laø 0,6 g/m3.Giaù trò ñoä ñuïc trung bình naêm ño ñöôïctaïi Traïm thuyû vaên Hoaø Bình cho thaáy:thôøi kyø 1958 - 1985 dao ñoäng trongkhoaûng 800 - 2.700 g/m3, giaûm coøn 100 -160 g/m3 trong caùc naêm 1986 - 1995. Ñoäsaâu trung bình cuûa maët caét thôøi kyø 198-1991 moãi naêm taêng khoaûng 0,55 m, naêm1992 - 1993 coøn taêng khoaûng 0,18 m. Nhövaäy, vieäc taêng ñoä saâu cuõng coù xu höôùnggiaûm daàn. Ñoä roäng cuûa loøng soâng ñoáivôùi möïc nöôùc cao haàu nhö khoâng thayñoåi ñaùng keå. Thay ñoåi roõ nhaát ñoái vôùimöïc nöôùc H < 20,5 m. Ñaëc bieät laø ñoáivôùi möïc nöôùc H < 15 m. Trong hai naêm1989 - 1990, ñoä roäng cuûa loøng soâng ñaõtaêng khoaûng 20 m. Ñeán naêm 1991, loøngsoâng coøn taêng khoaûng 15 m. Töø naêm1992 - 1993, ñoä roäng loøng soâng haàu nhökhoâng taêng.

Toác ñoä trung bình maët caét ngang phuïthuoäc vaøo söï thay ñoåi dieän tích maët caét,cuï theå laø ñoä saâu trung bình cuûa maët caét vaøñoä roäng cuûa soâng. ÔÛ cuøng moät möïc nöôùc,neáu ñoä saâu trung bình taêng seõ daãn ñeán toácñoä trung bình taêng. Trong khi ñoù, neáu ñoäroäng cuûa soâng taêng thì toác ñoä trung bìnhseõ giaûm. Soá lieäu quan traéc ñöôïc taïi Traïmthuyû vaên Hoaø Bình cho thaáy, öùng vôùi möïcnöôùc H = 16 m thôøi kyø 1989 - 1993, trung

bình moãi naêm toác ñoä trung bình cuûa doøngchaûy taêng khoaûng 0,15 m/s, ñieàu naøychöùng toû vaøo nhöõng naêm ñaàu vaän haønhhoà Hoaø Bình, loøng soâng ôû khu vöïc haï löucuûa ñaäp bò xoùi saâu laø chuû yeáu.

Löu löôïng nöôùc: nghieân cöùu quan heämöïc nöôùc vaø löu löôïng Q = F(H) cho thaáy,cuøng moät möïc nöôùc coù söï taêng cuûa löulöôïng qua töøng naêm. Ñieàu naøy hoaøn toaønphuø hôïp vôùi quy luaät vì do bò xoùi neân ñoäroäng vaø ñoä saâu cuûa loøng soâng taêng, daãnñeán söï taêng leân cuûa dieän tích maët caétngang. Chính vì vaäy, cuøng moät möïc nöôùc,doøng soâng coù theå cho moät löu löôïng nöôùcñi qua lôùn hôn.

Do coù ñaàu moái thuyû löïc (ñaäp thuyûñieän Hoaø Bình), cheá ñoä thuyû vaên ôû haïlöu ñaäp thay ñoåi moät caùch maïnh meõ,nhaát laø ôû thò xaõ Hoaø Bình. Ñoù cuõng laønguyeân nhaân daãn ñeán vieäc loøng soâng bòxoùi saâu vaø saït lôû ôû hai beân bôø gaây neânnhöõng khoù khaên trong coâng taùc phaùttrieån kinh teá vaø vieäc baûo veä caùc coângtrình ôû treân soâng vaø ven soâng Ñaø, ñaëcbieät trong phaïm vi 6 km chaân ñaäp thuoäcñòa phaän cuûa thò xaõ Hoaø Bình.

Cheá ñoä thuyû vaên cuûa caùc soâng suoáinaèm treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình khoâng chæphuï thuoäc vaøo cheá ñoä möa maø coøn phuïthuoäc vaøo söï ñieàu tieát cuûa Traïm thuyû ñieänHoaø Bình. Nhìn chung, cuõng nhö cheá ñoäthuyû vaên cuûa caùc con soâng khaùc trong khuvöïc mieàn nuùi Baéc Boä, cheá ñoä thuyû vaên cuûacaùc soâng suoái treân ñòa baøn tænh Hoaø Bìnhñöôïc chia laøm hai muøa roõ reät: muøa luõ vaømuøa caïn.

- Cheá ñoä muøa luõ: muøa luõ treân caùc soâng,suoái ôû Hoaø Bình thöôøng baét ñaàu töông ñoáiñoàng nhaát veà thôøi gian (baét ñaàu töø thaùng6 vaø keát thuùc ôû thaùng 10). Löôïng nöôùc treâncaùc soâng, suoái trong muøa luõ thöôøng chieám70-80% löôïng nöôùc caû naêm. Trong muøa

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH36

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 37

naøy löu löôïng nöôùc soâng Ñaø trong caùcthaùng töø 3.300 m3/s ñeán 6.900 m3/s. Thaùng7 laø thaùng coù löu löôïng nöôùc lôùn nhaát.

- Cheá ñoä muøa caïn: nhìn chung, treân ñòabaøn tænh Hoaø Bình ñænh muøa caïn cuûa caùc

soâng suoái keùo daøi khoaûng 4 thaùng (töøthaùng 12 ñeán thaùng 3 naêm sau). Do söïñieàu tieát cuûa hoà soâng Ñaø neân löu löôïngnöôùc phía haï löu soâng Ñaø trong caùc thaùngnaøy coù cao hôn (thöôøng töø 700-900 m3/s).

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH38

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 39

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH40

Ghi chuù: Trò soá trong daáu ngoaëc ( )laø soá laàn xuaát hieän trong thaùng.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 41

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH42

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 43

Ñaát ñai laø nguoàn taøi nguyeân voâ cuøng quyùgiaù, laø coäi nguoàn, laø tieàn ñeà cho moïi söïphaùt sinh vaø phaùt trieån cuûa theá giôùi sinhvaät trong ñoù coù caû con ngöôøi. Vieäc tìmhieåu nhöõng quy luaät hình thaønh vaø phaùttrieån cuûa ñaát hay coøn goïi laø lôùp phuû thoånhöôõng, vieäc phaân tích nhöõng thaønh phaàn,ñaëc tính lyù hoïc, hoaù hoïc cuûa ñaát vaø vieäcxem xeùt ñaëc ñieåm phaân boá cuûa caùc loaïiñaát seõ giuùp con ngöôøi söû duïng moät caùchhôïp lyù, coù hieäu quaû vaø coù ñöôïc nhöõngquyeát ñònh ñuùng ñaén trong vieäc caûi taïo vaøbaûo veä nguoàn lôïi quyù giaù naøy trongchöông trình phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi vaømoâi tröôøng cuûa mình.

Lôùp phuû thoå nhöôõng laø lôùp treân maëtcuûa voû traùi ñaát ñöôïc hình thaønh do quaùtrình phong hoaù laâu daøi cuûa caùc loaïi ñaùgoác, quaù trình vaän chuyeån caùc loaïi vaät lieäudo nöôùc vaø gioù, quaù trình boài laéng phuø sasoâng, bieån, bôûi söï taùc ñoäng toång hoaø cuûacaùc yeáu toá ñòa chaát, ñòa hình, khí haäu, sinhvaät vaø con ngöôøi taïo neân moät lôùp tôi xoápcoù hoäi tuï ñaày ñuû caùc thaønh phaàn maø treânñoù thöïc vaät coù theå sinh tröôûng vaø phaùttrieån ñöôïc.

Thaønh phaàn caáu truùc cuûa caùc loaïi ñaùmeï coù treân ñòa baøn laø yeáu toá cô sôû ñaàutieân cho vieäc hình thaønh neân lôùp phuû thoånhöôõng. Chòu söï taùc ñoäng cuûa nhöõng hoaïtñoäng kieán taïo khaùc nhau qua caùc thôøi kyøñòa chaát vôùi quaù trình naâng leân ôû nôi naøy,haï xuoáng ôû nôi khaùc, vôùi nhöõng ñôït bieåntieán, bieån luøi, vôùi söï hình thaønh nhöõngñöùt gaõy v.v., moät taäp hôïp ñaù meï ôû tænh

Hoaø Bình ñaõ ñöôïc hình thaønh vaø ñaây laøyeáu toá ñaàu tieân cho quaù trình hình thaønhvaø phaùt trieån cuûa taäp hôïp caùc loaïi ñaát ñaicuûa lôùp phuû thoå nhöôõng.

Nhöõng thaønh phaàn vaø tính chaát cuûa ñaátñai do ñaù meï taïo ra chòu söï chi phoái cuûañòa hình beà maët. Taùc ñoäng cuûa ñòa hình tôùisöï thaønh taïo ñaát thoâng qua caùc yeáu toá nhöñoä doác, ñoä cao, daïng ñòa hình.

- Ñoä doác: ÔÛ nhöõng khu vöïc baèng phaúng hay ñoä

doác khoâng ñaùng keå (ñoä doác 0 - 30), caùc saûnphaåm cuûa quaù trình phong hoaù haàu nhöñöôïc giöõ laïi taïi choã ñeå hình thaønh neânñaát. ÔÛ ñaây, quaù trình röûa troâi ñaát theochieàu ngang khoâng maïnh maø chæ theochieàu thaúng ñöùng. Nhöõng nôi coù ñoä doácthoaûi (ñoä doác 3 - 80), taàng maët ñaõ thöôøngxuyeân bò xoùi moøn vaø röûa troâi theo caû haichieàu laø chieàu ngang vaø chieàu thaúng ñöùngdo taùc ñoäng cuûa möa vaø gioù. Tuy vaäy, quaùtrình hình thaønh ñaát coøn dieãn ra khaùthuaän lôïi. Vôùi ñòa hình doác (8 - 150) vaø raátdoác (25 - 450), quaù trình röûa troâi vaø xoùimoøn caùc vaät lieäu cuûa ñaát dieãn ra maïnhmeõ. Quaù trình vaän chuyeån caùc khoaùngchaát hoaø tan xuoáng caùc taàng ñaát saâu cuõngdieãn ra maïnh hôn. Ñaù voâi vôùi nhöõngthaønh vaùch doác ñöùng khoâng theå giöõ laïiñöôïc nhöõng saûn phaåm phong hoaù ñeå taïoneân taàng ñaát maët.

- Ñoä cao ñòa hình: Caøng leân cao nhieät ñoä khoâng khí caøng

giaûm daàn (cöù leân cao 100 m nhieät ñoä laïigiaûm 0,5 - 0,60C) keøm theo söï giaûm daàncuûa ñoä aåm daãn ñeán quaù trình phong hoaùñaát ñai cuõng chaäm laïi. ÔÛ ñoä cao treân1.000 m, cheá ñoä nhieät aåm ñaõ mang tínhchaát caän nhieät ñôùi. Chaát muøn, saûn phaåmtrung gian cuûa quaù trình phaân hoaù caùcchaát höõu cô thaønh chaát khoaùng seõ ñöôïc

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH44

tích luyõ nhieàu leân, taïo thaønh moät lôùp ñaátñaëc tröng, khaùc haún vôùi ñaát ôû nhöõng vaønhñai phía döôùi, ñoù laø ñaát muøn treân nuùi.

- Daïng ñòa hình vaø höôùng ñòa hình: Hai yeáu toá naøy chi phoái khaù maïnh leân

söï hình thaønh ñaát ñai nhö ñoä daøy cuûataàng ñaát, khaû naêng giöõ nöôùc, thaønh phaàncô giôùi, chaát khoaùng vaø chaát muøn coù trongñaát. ÔÛ nhöõng daïng ñòa hình baèng phaúng,caùc loøng maùng, loøng chaûo, khaû naêng giöõñaát vaø boå sung caùc vaät lieäu cho ñaát töø caùcnôi khaùc ñeán toát hôn, ñaát ñöôïc hình thaønhthuaän lôïi hôn vaø thöôøng coù taàng daøy hôn.ÔÛ nhöõng daïng ñòa hình döông nhö goø,ñoài, nuùi, ñaát ñai sinh ra thöôøng bò röûa troâi,xoùi moøn vaø nguy haïi hôn laø coù theå bò tröôïtlôû. Cheá ñoä nöôùc, thaønh phaàn cô giôùi, caùcchaát khoaùng vaø muøn coù söï phaân hoaù roõ reätôû caùc vò trí ñænh, söôøn vaø chaân. Thöôøngñaát ôû chaân ñoài, chaân nuùi giöõ ñöôïc nhieàunöôùc hôn (theo thôøi gian vaø khoái löôïng),trong thaønh phaàn cô giôùi coù nhieàu phaàn töûmòn hôn (ñaát trung bình vaø naëng), caùc chaáthöõu cô vaø chaát khoaùng cuõng coù tyû leä caohôn. Nhöõng daïng ñòa hình truõng thaápthöôøng xuyeân bò ñoïng nöôùc, ñaát tích luyõnhieàu phaàn töû mòn nhö limoâng vaø seùt. ÔÛñieàu kieän ñoïng nöôùc thöôøng xuyeân, caùcxaùc höõu cô phaân huyû chaäm do hieám khítaïo neân lôùp than buøn. Cuõng do hieám khí,taàng ñaát beân döôùi thöôøng bò glaây (keát quaûcuûa quaù trình sinh hoaù Fe2O3 maøu naâu ñoûchuyeån thaønh maøu lam xaùm). Höôùng cuûañòa hình chi phoái ñeán cöôøng ñoä cuûa quaùtrình phong hoaù thoâng qua cheá ñoä nhieätaåm, ñeán quaù trình röûa troâi vaø tích luyõ saét,nhoâm döôùi daïng keát von hay daïng toå ong.

Taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá khí haäu leânñaát ñai coù tính chaát tieàn ñeà vaø thöôøngxuyeân, vöøa tröïc tieáp vöøa giaùn tieáp thoângqua caùc yeáu toá sinh vaät vaø ñòa hình.

- Nhöõng taùc ñoäng tröïc tieáp:Cheá ñoä khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa vôùi

nhieät ñoä trung bình naêm cao hôn 200C,löôïng aåm khaù doài daøo (löôïng möa 1.800 -2.000 mm, ñoä aåm khoâng khí treân 80%) laøñieàu kieän heát söùc thuaän lôïi cho vieäc xuùctieán quaù trình phong hoaù ñaù, phaân huyûcaùc chaát khoaùng, caùc chaát höõu cô ñeå taïothaønh ñaát. Do vaäy, nhöõng daïng ñòa hìnhbaèng phaúng, thoaûi thöôøng coù taàng ñaát daøyvôùi nguoàn vaät lieäu khaù phong phuù.

Löôïng möa khaù lôùn vaø taäp trung (75 -80% toång löôïng möa taäp trung vaøo muøamöa - töø thaùng 5 ñeán thaùng 10) trong ñieàukieän ñoài nuùi thoaùt nöôùc ñaõ laøm cho caùckhoaùng chaát kieàm vaø kieàm thoå deã bò hoaøtan vaø troâi ñi khieán ñaát bò chua. Caùc hôïpchaát saét, nhoâm ñöôïc tích luyõ daàn ôû trongñaát taïo neân quaù trình feralit hoaù. Quaùtrình naøy ñöôïc tieán haønh treân caùc maãuñaát khaùc nhau vaø taïo neân nhöõng loaïi ñaátkhaùc nhau.

Cheá ñoä möa treân ñòa hình ñoài nuùi seõtaêng cöôøng quaù trình xoùi moøn, nhaát laø khilôùp phuû thöïc vaät khoâng coøn hay ñaõ bò phaùhuyû vaøo muøa möa. Trong ñieàu kieän nhövaäy ñaát seõ bò xoùi moøn, röûa troâi vaø laømgiaûm taàng daøy vaø ñoä maøu môõ.

Vôùi ñieàu kieän muøa ñoâng ôû tænh HoaøBình keùo daøi tôùi boán thaùng, do nhieät ñoäthaáp neân söï phaân giaûi trieät ñeå caùc chaáthöõu cô cuûa vi sinh vaät bò chaäm laïi, laømcho chaát muøn trong ñaát ñöôïc hình thaønhdeã daøng hôn vaø ñaát trôû neân maøu môõ hôn.

- Nhöõng taùc ñoäng giaùn tieáp:Nhöõng ñieàu kieän khí haäu ñaõ taïo ra caùc

kieåu thaûm thöïc vaät khaùc nhau nhö röøngkín, röøng thöa, röøng thöôøng xanh, röøngruïng laù hay ñoàng coû. Caùc kieåu thaûm thöïcvaät ñoù ñeán löôït mình laïi laø cô sôû cho vieächình thaønh nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ñaát ñainhö löôïng muøn, thaønh phaàn caùc chaátkhoaùng, ñoä chua, ñoä aåm,...

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 45

Thoâng qua caùc yeáu toá ñòa hình, cheá ñoächieáu saùng, cheá ñoä möa, cheá ñoä nhieät bòphaân phoái laïi vaø ñieàu naøy aûnh höôûng tôùisöï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ñaát. Ñaátôû thung luõng, ôû söôøn, ôû ñænh caùc ñoài nuùicuõng coù nhöõng khaùc nhau veà caùc ñaëc tínhlyù hoaù.

Sinh vaät bao goàm giôùi thöïc vaät vaø giôùiñoäng vaät. Trong giôùi thöïc vaät, coû caây coù yùnghóa quyeát ñònh trong vieäc thaønh taïo ñaát.Coû caây toàn taïi laø chæ tieâu ñeå phaân bieät caùcmaãu chaát ñaõ chuyeån thaønh ñaát hoaëc vaãnlaø nhöõng saûn phaåm phong hoaù, tieàn thaâncuûa ñaát.

Söï taùc ñoäng cuûa sinh vaät ñeán ñaát ñai laølieân tuïc, saâu saéc vaø toaøn dieän. Coû caây chechaén cho ñaát giaûm söï röûa troâi, boùc moøn,xoùi moøn cuûa möa muøa vaø doøng chaûy maët.Trong ñieàu kieän ñòa hình caøng doác thì yùnghóa cuûa vieäc che chaén naøy caøng noåi baät.Taùn caây nhö moät taám aùo cuûa ñaát, nhôø taámaùo naøy, cheá ñoä nhieät, cheá ñoä aåm, cheá ñoäaùnh saùng, döôõng khí döôùi taùn caây cuûataàng ñaát maët ñöôïc ñieàu hoaø hôn, caùc sinhvaät khaùc sinh tröôûng vaø phaùt trieån thuaänlôïi hôn giuùp cho taàng ñaát theâm daøy vaøtheâm maøu môõ. Taùn caây che chaén cho ñaát,reã coû, ñaëc bieät laø reã caây coù taùc duïngchuyeån nöôùc vaø khoâng khí xuoáng caùc taàngñaát saâu, vaøo taàng phong hoaù thuùc ñaåy quaùtrình phong hoaù ñaù meï, goùp phaàn laøm chotaàng daøy cuûa ñaát taêng leân.

Sinh vaät noùi chung vaø thöïc vaät noùirieâng ñoùng goùp vai troø to lôùn trong vieäctaïo muøn cho ñaát. Muøn laø thaønh phaàn höõucô trong ñaát ñöôïc hình thaønh do söï phaânhuyû xaùc thöïc vaät, ñoäng vaät, vi sinh vaät.Nhôø coù muøn, ñaát theâm maøu môõ, khaû naênggiöõ nöôùc, giöõ chaát khoaùng vaø cung caápchaát khoaùng toát hôn. Ñaát coù muøn thì caùcphaân töû ñaát ñöôïc lieân keát vôùi nhau döôùi

daïng cuïc, taïo ñieàu kieän toát hôn cho söïthaâm nhaäp cuûa nöôùc, khoâng khí vaø hôiaåm. Sinh vaät taïo neân chaát muøn coù khaûnaêng phaù ñöôïc caùc keát von saét, nhoâm,traùnh cho ñaát khoûi nguy cô bò thoaùi hoaù.Ñaát ôû caùc khu vöïc röøng giaøu, röøng trungbình cuûa tænh Hoaø Bình ñeàu tôi xoáp, keátcaáu cuïc vaø coù haøm löôïng muøn ôû taàng ñaátmaët töø 3 - 4%, coù nôi ñaït ñeán 6%.

Ngoaøi taùc duïng taïo muøn, lôùp thaûm muïcdo laù caây taïo neân khi phaân huyû treân moãiheùcta, theo tính toaùn cuûa caùc nhaø khoahoïc, cho töø 7 - 20 kg ñaïm, 1 -7 kg laân, 2 -6 kg kali. Vôùi thaûm coû, khaû naêng cung caápcaùc chaát töông öùng laø 100, 35 vaø 200 kg.

Caùc vi khuaån trong ñaát, caùc coân truøng(kieán, moái, deá, boï,...), caùc ñoäng vaät ñaát(giun, saâu, boï) ñaõ coù nhöõng taùc ñoäng tíchcöïc trong vieäc caûi taïo thaønh phaàn lyù hoaùcuõng nhö caáu truùc cuûa ñaát.

Con ngöôøi laø moät trong nhöõng taùcnhaân heát söùc quan troïng trong vieäc hìnhthaønh vaø phaùt trieån cuûa ñaát ñai. Töø khi coùhoaït ñoäng noâng nghieäp, con ngöôøi ñaõ söûduïng ñaát ñai ñeå troàng troït vaø chaên nuoâinhaèm ñaùp öùng nhöõng nhu caàu cho cuoäcsoáng cuûa mình. Do söï gia taêng khoângngöøng veà daân soá, do söï phaùt trieån cuûa caùcphöông tieän kyõ thuaät vaø do söï gia taêngnhu caàu cuûa con ngöôøi caû veà soá löôïngcuõng nhö chaát löôïng, con ngöôøi ñaõ taùcñoäng leân ñaát ñai ngaøy moät maïnh meõ.Nhöõng taùc ñoäng cuûa con ngöôøi leân ñaátñai ôû tænh Hoaø Bình coù theå phaân ra caùcdaïng sau:

- Söû duïng ñaát ñai vaøo saûn xuaát noângnghieäp;

- Söû duïng ñaát ñai vaøo saûn xuaát laâmnghieäp;

- Söû duïng ñaát ñai vaøo caùc muïc ñích xaâydöïng, giao thoâng, coâng nghieäp...

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH46

Ñaát ñöôïc söû duïng vaøo muïc ñích saûnxuaát noâng nghieäp: troàng caây haøng naêm,caây laâu naêm; chaên thaû gia suùc, gia caàm;laøm ao thaû caù; xaây döïng caùc hoà ñaäp.Khi söû duïng ñaát vaøo muïc ñích noângnghieäp, nhöõng phöông thöùc canh taùchôïp lyù nhö boùn phaân, laøm thuyû lôïi,thaâm canh, noâng laâm keát hôïp seõ laømcho taàng ñaát höõu hieäu ngaøy caøng daøyhôn. Chaát muøn, chaát khoaùng, nöôùc ñöôïcboå sung vaø ñaùp öùng toát cho caây troàng,goùp phaàn laøm cho naêng suaát, chaátlöôïng saûn phaåm taêng leân. Ngöôïc laïi,khi söû duïng ñaát ñai khoâng hôïp lyù nhöphöông thöùc canh taùc quaûng canh, ñoäccanh, khai thaùc ñoä phì nhieâu cuûa ñaátmoät caùch quaù möùc maø khoâng coù söï ñeànbuø caùc thaønh phaàn dinh döôõng cho ñaátthì seõ laøm cho ñaát trôû neân ngheøo kieät,thoaùi hoaù vaø keát quaû mang laïi laø naêngsuaát caây troàng bò suy giaûm hoaëc thaämchí daãn tôùi söï maát khaû naêng canh taùc.

Trong söû duïng ñaát laâm nghieäp, nhöõngcoâng vieäc nhö baûo veä röøng, troàng röøng, tuboå caûi taïo röøng laø nhöõng hoaït ñoäng coù íchtaïo ñieàu kieän cho vieäc baûo veä ñaát ñai, vìgiöõa caây röøng vaø ñaát röøng coù moái quan heämaät thieát. Neáu sinh khoái caøng lôùn, trao ñoåivaät chaát vaø naêng löôïng giöõa phaàn höõusinh vaø voâ sinh caøng maïnh, ñaát caøng trôûneân thuaàn thuïc hôn cho söï phaùt trieån cuûacoû caây.

Nhöõng hình thöùc khai thaùc röøng quaùmöùc, vöôït quaù khaû naêng taùi sinh töï nhieânñaõ phaù vôõ söï caân baèng cuûa caûnh quanröøng vaø ñoàng thôøi laøm suy giaûm, caïn kieätdaàn ñoä phì cuûa ñaát. Ñoù laø nhöõng taùc ñoängtieâu cöïc tôùi ñaát ñai. Moät khi nhöõng khuröøng phoøng hoä ñaàu nguoàn, ôû nôi ñaát doácbò chaët phaù seõ laøm gia taêng hieän töôïng xoùimoøn, tröôït lôû ñaát, laøm cho ñaát nhanh bòngheøo kieät vaø thoaùi hoaù. Haäu quaû khaùc laø

laøm gia taêng luõ luït gaây thieät haïi cho ñaátñai, nhaø cöûa, caây coái, hoa maøu, taøi saûn vaøthaäm chí caû tính maïng cuûa con ngöôøi.

Khi söû duïng ñaát ñai vaøo xaây döïng, giaothoâng, khai thaùc moû, khai thaùc ñaát ñaù, conngöôøi ñaõ gaây neân nhöõng bieán ñoåi ñòahình, ñaát ñai, sinh vaät, beà maët thaåm thaáucuûa ñaát. Ñoâ thò hoaù, coâng nghieäp hoaù caøngmaïnh, daãn ñeán ñaát ñai cho noâng nghieäp,laâm nghieäp caøng bò thu heïp. Vieäc xaâydöïng caùc coâng trình thuyû lôïi cuõng coù taùcñoäng to lôùn ñeán vieäc laøm thay ñoåi caùcñieàu kieän moâi tröôøng trong khu vöïc vaø töøñoù laøm thay ñoåi quaù trình hình thaønh vaøphaùt trieån cuûa ñaát ñai hay lôùp phuû thoånhöôõng ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau.

Ñaát naøy thöôøng phaùt trieån ôû caùc ñai caothuoäc vuøng nuùi thaáp Coátca, nuùi cacxtôxaâm thöïc thaáp, ôû ñoä cao treân 700 m so vôùimaët nöôùc bieån. Dieän tích cuûa loaïi ñaát naøyvaøo khoaûng 45.670 ha, chieám 9,66% dieäntích töï nhieân cuûa tænh. Ñaát naøy coù haømlöôïng muøn khaù, taàng muøn töông ñoái daøy.Ñaát chuû yeáu ñöôïc söû duïng vaøo muïc ñíchlaâm nghieäp vaø troàng caùc caây ñaëc saûn.

Ñaát naøy phaân boá ôû caùc vuøng ñoài nuùi.Ñaát coù taàng daøy ñoä 1 m, tyû leä caùc chaátdinh döôõng khaù, ñoä pH töø 4 - 4,5. Ñaây laøloaïi ñaát chuû yeáu cuûa tænh Hoaø Bình vôùidieän tích 359.872 ha, chieám 77,2% dieän tíchtöï nhieân cuûa tænh. Ñaát thích hôïp vôùi vieäctroàng caùc loaïi caây coâng nghieäp ngaén ngaøy,daøi ngaøy vaø caùc loaïi caây aên quaû.

Taäp trung ôû vuøng ñoàng baèng vaø doïctheo caùc thung luõng soâng, suoái, chuû yeáu ôû

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 47

caùc huyeän Taân Laïc, Laïc Thuyû, Kim Boâi,Löông Sôn, dieän tích 13.658 ha, chieám2,9% dieän tích töï nhieân cuûa tænh. Nhoùmñaát naøy coù thaønh phaàn cô giôùi töø trungbình ñeán nheï, khaû naêng giöõ nöôùc vaø giöõphaân ñeàu toát, caùc chaát dinh döôõng trongñaát xeáp vaøo loaïi trung bình. Ñaát naøy phuøhôïp ñeå troàng luùa, maøu vaø caây coâng nghieäpngaén ngaøy.

Nhoùm ñaát naøy coù dieän tích 396 ha,chieám 0,08% toång dieän tích töï nhieân, phaânboá taäp trung chuû yeáu ôû huyeän Löông Sôn.

Dieän tích cuûa loaïi ñaát naøy laø 3.775,6 ha,chieám 0,8% toång dieän tích töï nhieân cuûatænh, phaân boá chuû yeáu ôû caùc huyeän YeânThuyû, Laïc Sôn, Taân Laïc.

Ñaây cuõng chính laø loaïi ñaát feralit phaùttrieån treân caùc ñaù traàm tích, laø saûn phaåmcuûa quaù trình vaän chuyeån caùc vaät lieäu töøcaùc söôøn ñoài nuùi xuoáng vaø ñaõ bieán ñoåi doñöôïc khai thaùc ñeå troàng luùa vaø hoa maøu.Loaïi ñaát naøy coù dieän tích 4.831,9 ha, chieám1,02% toång dieän tích töï nhieân cuûa tænh.

Ñaây laø loaïi ñaát coù taàng ñaát moûng, chaët,ngheøo chaát dinh döôõng, ñöôïc hình thaønhsau quaù trình xoùi moøn röûa troâi taàng ñaátmaët do taùc duïng cuûa möa vaø gioù. Ñaátphaân boá ôû caùc söôøn ñoài nuùi, nôi röøng caâybò trieät phaù vaø laø keát quaû cuûa quaù trìnhkhai thaùc quaù möùc vaø baát hôïp lyù. Dieäntích cuûa loaïi ñaát naøy vaøo khoaûng 14.727ha, chieám 3,13% dieän tích töï nhieân. Treânloaïi ñaát naøy, khaû naêng canh taùc hay troàngcaùc loaïi caây raát haïn cheá; vieäc troàng troït,canh taùc ñoøi hoûi phaûi coù söï ñaàu tö, caûi taïoraát toán keùm.

- Toå hôïp caùc caây troàng 1 naêm:Ngoâ, khoai lang, mía, luùa, ñoã, laïc, saén,

ñay, caùc caây thöïc phaåm khaùc vaø caây dö ôïclieäu, naèm taäp trung ôû caùc huyeän phíañoâng tænh: Kyø Sôn, Löông Sôn, Cao Phong,Kim Boâi, Taân Laïc, Laïc Sôn, Yeân Thuûy vaøLaïc Thuûy. Huyeän Ñaø Baéc vaø Mai Chaâu chæcoù moät soá khoanh vi nhoû naèm raûi raùc.

Luùa laø caây troàng chuû yeáu trong saûn xuaátlöông thöïc. Saûn xuaát luùa ñöôïc tieán haønhtreân dieän tích ruoäng 1 vuï, ruoäng 2 vuï.Thôøi gian gieo caáy caùc gioáng luùa: caên cöùvaøo thôøi tieát cuûa tænh Hoaø Bình, vuï luùachieâm xuaân thöôøng ñöôïc gieo caáy töøthaùng 1, keát thuùc vaøo ngaøy 10-3. Luùachieâm coøn caáy hieän nay laø luùa neáp ñòaphöông, coøn laïi chuû yeáu laø caáy caùc gioángluùa môùi nhö: CR203, caùc gioáng luùa lai vaøovuï xuaân caáy töø ñaàu thaùng 2 keát thuùc vaøongaøy 10-3. Vuï luùa muøa thöôøng ñöôïc caáytöø ngaøy 25-6 ñeán ngaøy 10-8 döông lòch.Ngoaøi gioáng Bao thai luøn laø gioáng cuõ daøingaøy cho thu hoaïch muoän chuû yeáu caáy ôûcaùc huyeän vuøng cao, coøn laïi ñeàu caáy gioángmôùi nhö: CR203, caùc gioáng luùa lai nhaäp töøTrung Quoác vaø caùc gioáng luùa lai ñöôïc saûnxuaát taïi Vieät Nam. Dieän tích caáy luùa caûnaêm (naêm 2003) cuûa tænh Hoaø Bình laø43.425 ha (vuï muøa 25.831 ha, vuï ñoângxuaân 17.594 ha), naêng suaát bình quaân caûnaêm ñaït 46,68 taï/ha (vuï muøa 44,78 taï/ha,vuï ñoâng xuaân 49,99 taï/ha) vaø saûn löôïngcaû naêm ñaït 202.698 taán (vuï muøa 115.674taán, vuï ñoâng xuaân 87.024 taán). Naêm 2003,huyeän Laïc Sôn coù dieän tích luùa lôùn nhaát(9.120 ha), sau ñoù laø huyeän Kim Boâi (8.625ha), huyeän Taân Laïc (5.571 ha), huyeänLöông Sôn (5.184 ha), thaáp nhaát laø thò xaõ

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH48

Hoaø Bình vôùi (979 ha). Huyeän coù naêngsuaát luùa caû naêm cao nhaát laø thò xaõ HoøaBình (50,98 taï/ha), sau ñoù laø huyeän MaiChaâu (49,28 taï/ha), thaáp nhaát laø huyeänLaïc Thuyû (37,12 taï/ha). Veà saûn löôïng luùacaû naêm, Laïc Sôn laø huyeän coù saûn löôïngluùa cao nhaát, ñaït 44.214 taán; sau ñoù laøhuyeän Kim Boâi, ñaït 41.866 taán; huyeänLöông Sôn 25.323 taán; thaáp nhaát laø thò xaõHoaø Bình, chæ ñaït 4.991 taán. Theo quyhoaïch toång theå phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäitænh Hoaø Bình ñeán naêm 2010, dieän tíchtroàng luùa seõ laø: 20.000 ha, trong khi ñoù,ñaát troàng moät vuï luùa muøa do khoù khaên veàvaán ñeà nöôùc seõ ñöôïc chuyeån moät soá lôùnsang troàng loaïi caây khaùc. Nhö vaäy, khaûnaêng phaùt trieån saûn xuaát luùa khoâng chædöïa vaøo vieäc môû roäng dieän tích maø chuûyeáu döïa vaøo con ñöôøng thaâm canh taêngnaêng suaát luùa nhôø aùp duïng nhöõng gioángmôùi coù naêng suaát cao, caûi tieán kyõ thuaätcanh taùc vaø nhöõng tieán boä trong coâng taùcthuyû lôïi v.v..

Caây ngoâ: trong caùc loaïi caây löông thöïc,caây ngoâ ñaõ ñöôïc xaùc ñònh laø caây troàng chuûlöïc coù tieàm naêng lôùn. Naêm 1996, dieän tíchngoâ caû naêm laø 15.604 ha thì naêm 2003 ñaõleân tôùi 27.878 ha, taêng 179%. Saûn löôïngngoâ naêm 1996 laø 25.581 taán thì naêm 2003ñaït 74.315 taán, taêng gaàn gaáp ba. Naêng suaátngoâ naêm 1996 laø 16,40 taï/ha thì naêm 2003laø 26,70 taï/ha. Ñòa phöông coù naêng suaátngoâ cao nhaát naêm 2003 laø huyeän Laïc Thuyû(35,30 taï/ha), thaáp nhaát laø thò xaõ Hoøa Bình(20,30 taï/ha). Saûn löôïng ngoâ cao nhaát laøKim Boâi (19.179 taán), huyeän coù saûn löôïngngoâ thaáp nhaát laø thò xaõ Hoaø Bình (1.194taán). Coù hai loaïi ngoâ laø ngoâ teû vaø ngoâ neáp.Ngoâ ñöôïc troàng laøm 3 vuï trong naêm: vuïxuaân troàng treân ñaát baõi, ñaát ñoài thaáp töøthaùng 2 ñeán thaùng 6; vuï heø thu chuû yeáutroàng treân ñaát ñoài töø thaùng 6 ñeán thaùng 10;vuï ñoâng troàng töø thaùng 10 ñeán thaùng 1naêm sau, chuû yeáu troàng treân ruoäng 2 vuï

luùa. Ngaøy nay, vieäc saûn xuaát ngoâ ñaõ coù söïthay ñoåi quan troïng: ñeå chuyeån dòch côcaáu saûn xuaát treân ñaát ruoäng, ñaát baõi, caâyngoâ ñaõ ñöôïc phaùt trieån maïnh treân chaânruoäng 1 vuï thieáu nöôùc, ngoâ vuï ñoâng treânñaát 2 vuï luùa, nhaát laø ôû caùc huyeän Laïc Sôn,Kim Boâi, Mai Chaâu. Caùc gioáng ngoâ cuõ,gioáng ngoâ ñòa phöông naêng suaát thaáp ñaõñöôïc thay theá daàn baèng caùc gioáng ngoâ lai,ngoâ giaøu proâteâin... vôùi naêng suaát cao hôn.Caùc kyõ thuaät canh taùc, kyõ thuaät thaâm canhñaõ coù söï thay ñoåi. Ñaït ñöôïc keát quaû treânlaø do aùp duïng nhöõng gioáng ngoâ môùi, ñöôïcñaàu tö thaâm canh cao hôn cuøng vôùi vieäcmôû roäng dieän tích troàng ngoâ treân ñaátruoäng. Khaû naêng môû roäng saûn xuaát ngoâcoøn raát lôùn vaø ngaønh naøy coù vò trí noåi baättrong saûn xuaát maøu cuûa tænh.

Caây saén: trong caùc loaïi caây löông thöïccuûa tænh Hoaø Bình, caây saén coù vò trí thöù haisau caây ngoâ. Naêm 2003, dieän tích troàng saéntoaøn tænh laø 9.735 ha, saûn löôïng saén naêm2003 ñaït 85.259 taán, naêng suaát bình quaânñaït 87,6 taï/ha. Saén ñöôïc troàng vaøo thaùng2 aâm lòch, thu hoaïch vaøo thaùng 10 aâm lòch.Tröôùc kia, saén ñöôïc troàng nhieàu (khoaûng15.000 ha). Töø nhöõng naêm 80 cuûa theá kyûXX, dieän tích troàng saén giaûm moät caùchñaùng keå, do saén troàng laâu ngaøy môùi chothu hoaïch, giaù laïi reû, trong khi ñoù nhöõngcaây troàng khaùc nhö caây coâng nghieäp ngaénngaøy, vaûi, nhaõn... cho hieäu quaû kinh teá caohôn. Hieän nay, dieän tích troàng saén haøngnaêm bieán ñoåi khoâng lôùn, naêm 1996 dieäntích troàng saén laø 8.359 ha, nay taêng 12%.Naêm 2003, huyeän coù dieän tích troàng saénlôùn nhaát laø Laïc Sôn vôùi 1.941 ha, thaáp nhaátlaø thò xaõ Hoaø Bình vôùi 75 ha.

Caây khoai lang: naêm 2003, dieän tíchtroàng khoai lang cuûa toaøn tænh laø 5.099 ha,saûn löôïng 23.052 taán, naêng suaát ñaït 45,2taï/ha. Khoai lang coù theå troàng 2 vuï: vuïkhoai muøa ñöôïc troàng vaøo thaùng 6 - 7 ñeánthaùng 10 - 11 aâm lòch thì thu hoaïch; vuï

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 49

khoai chieâm ñöôïc troàng vaøo thaùng 10 - 11ñeán thaùng 3 - 4 aâm lòch naêm sau môùi thuhoaïch. Dieän tích, naêng suaát, saûn löôïng cuûacaây khoai lang qua caùc naêm dao ñoängkhoâng nhieàu. Cuõng gioáng nhö caây saén,caây khoai lang döôøng nhö khoâng ñöôïc aùpduïng nhöõng tieán boä khoa hoïc - kyõ thuaätmôùi. Huyeän troàng nhieàu khoai lang hôn caûlaø huyeän Kim Boâi troàng 1.261 ha, saûnlöôïng ñaït 4.564 taán, huyeän Laïc Sôn troàng1.120 ha, saûn löôïng ñaït 5.322 taán; ít nhaátlaø thò xaõ Hoaø Bình troàng 31 ha, saûn löôïngñaït 136 taán.

Caùc loaïi khoai khaùc: coù nhieàu loaïi, ñaùngkeå nhaát laø khoai soï, dong rieàng. Khoai soïñöôïc troàng vaøo thaùng 2 - 3, ñeán thaùng 7 -8 aâm lòch thì thu hoaïch. Gioáng khoai soïñöôïc troàng chuû yeáu laø gioáng cuõ naêngsuaát thaáp nhöng chaát löôïng ngon, laø loaïiñaëc saûn cuûa ñòa phöông.

Caây thöïc phaåm, rau ñaäu caùc loaïi: caây thöïcphaåm laø nhu caàu thieát yeáu cuûa con ngöôøi,trong nhöõng naêm qua, Hoaø Bình ñaõ quantaâm phaùt trieån, môû roäng dieän tích rau caùcloaïi, ñaäu caùc loaïi, döa haáu, khoai taây vaødöa chuoät...

Caây mía: tröôùc kia cuõng nhö hieän nayHoaø Bình laø moät tænh troàng nhieàu mía.Gioáng mía tím cuûa Hoaø Bình ngon noåitieáng trong caû nöôùc: caây to, gioøn, ngoït.Tröôùc ñaây, caây mía ñöôïc troàng ôû Hoaø Bìnhchuû yeáu laø mía tím, töø naêm 1995 trôû laïiñaây, khi Coâng ty mía ñöôøng Hoaø Bình rañôøi vaø ñi vaøo hoaït ñoäng thì dieän tích troàngmía nguyeân lieäu cho Coâng ty taêng. Dieäntích troàng mía töø 1.644 ha leân tôùi 7.631 hanaêm 2003, ñaëc bieät laø dieän tích caây míanguyeân lieäu ñöôïc ñaàu tö taêng töø 500 ha(naêm 1995) leân gaàn 3.000 ha. Mía ñöôïctroàng ôû haàu khaép caùc ñòa phöông cuûa tænhHoaø Bình, tuy nhieân taäp trung chuû yeáu ôûcaùc huyeän: Ñaø Baéc, Kyø Sôn, Cao Phong,Taân Laïc, Kim Boâi vaø thò xaõ Hoaø Bình.

Caây laïc: ôû Hoaø Bình, dieän tích laïc ñöùngthöù hai sau dieän tích mía. Trong nhöõngnaêm gaàn ñaây, caây laïc ñaõ ñöôïc chuù yù phaùttrieån khaù toát treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình caûveà dieän tích, naêng suaát vaø saûn löôïng. Naêm1997, dieän tích laø 4.127 ha, naêng suaát ñaït11,4 taï/ha, saûn löôïng ñaït 4.715 taán. Naêm2003, dieän tích troàng laïc laø 3.882 ha, naêngsuaát ñaït 11,9 taï/ha, saûn löôïng ñaït 4.623taán. Huyeän coù quy moâ troàng laïc nhieàunhaát laø Yeân Thuyû vôùi dieän tích ñaït 1.707ha chieám 44% dieän tích troàng laïc cuûa caûtænh, saûn löôïng ñaït 1.870 taán, chieám 40%veà saûn löôïng cuûa caû tænh. Ñòa phöông coùdieän tích thaáp nhaát laø thò xaõ Hoaø Bình, chæcoù 11 ha, saûn löôïng 12 taán. Veà gioáng: coùgioáng laïc 3 thaùng, gioáng 4 thaùng, gioángmôùi ñöa vaøo saûn xuaát coøn ít.

Caây ñaäu töông: laø caây coâng nghieäphaøng naêm coù quy moâ nhoû nhaát trong caùccaây coâng nghieäp ñöôïc troàng ôû Hoaø Bình.Veà dieän tích, naêng suaát, saûn löôïng cuûañaäu töông nhöõng naêm gaàn ñaây bieánñoäng khoâng nhieàu, coù chieàu höôùng giaûmveà dieän tích nhöng naêng suaát vaø saûnlöôïng thì taêng. Naêm 1996, dieän tíchtroàng ñaäu töông laø 2.805 ha, naêng suaát laø7,2 taï/ha, saûn löôïng ñaït 2.011 taán. Naêm2003, dieän tích troàng ñaäu töông laø 2.181 ha,saûn löôïng laø 2.517 taán. Ñaäu töông ñöôïctroàng 3 vuï trong naêm nhöng chuû yeáuvaãn laø vuï xuaân vaø vuï heø, coøn vuï ñoângmôùi ñöa vaøo troàng ôû moät soá vuøng trongthôøi gian gaàn ñaây vôùi gioáng ngaén ngaøycoù naêng suaát cao nhö gioáng DT99-2 (chonaêng suaát 16 taï/ha) vôùi thôøi gian sinhtröôûng vuï xuaân laø 85 - 90 ngaøy. Caùcgioáng ñaäu töông ñang ñöôïc troàng nhieàunhaát hieän nay laø: ÑT74, ÑT94 AK03, ñaäulaïng... Vieäc aùp duïng caùc tieán boä khoahoïc - kyõ thuaät môùi nhö troàng ñaäu töôngxuoáng ruoäng, troàng xen canh, thaâmcanh, v.v. ñaõ laøm thay ñoåi ít nhieàu taäpquaùn canh taùc cuõ.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH50

Ngoaøi ra, trong tænh coøn troàng vöøng,daâu taèm (caây troàng môùi ñöôïc ñöa vaøotroàng ôû Hoaø Bình).

- Toå hôïp caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm:bao goàm caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêmtrong caùc ñieåm daân c ö (tre, cau, caùc loaïicaây aên quaû, caây laáy goã...) vaø caùc quaàn xaõcaây troàng laâu naêm cuûa tænh (caø pheâ, cheø,daâu, caùc caây aên quaû, baïch ñaøn, môõ, thoângnhöïa, luoàng...). Loaïi quaàn xaõ naøy phaân boátreân toaøn tænh, taäp trung thaønh hai daûi:moät daûi chaïy töø Löông Sôn xuoáng LaïcThuûy vaø moät daûi chaïy töø thò xaõ Hoøa Bìnhqua Cao Phong, Taân Laïc, Laïc Sôn vaøoYeân Thuûy.

Caây cheø: vuøng troàng cheø taäp trung chuûyeáu ôû caùc noâng tröôøng Cöûu Long, SoângBoâi, 2 - 9, Xí nghieäp cheø Laïc Sôn vaø caùcvuøng phuï caän. Vuøng cheø tuyeát taäp trung ôûmoät soá xaõ vuøng cao cuûa caùc huyeän MaiChaâu, Ñaø Baéc, Taân Laïc, Laïc Sôn vôùi dieäntích ñaõ troàng ñöôïc cho ñeán nay khoaûngtreân 200 ha.

Ngoaøi caây cheø coøn coù caây caø pheâ nhöngdieän tích ít, chæ coù 42 ha, saûn löôïng thuhoaïch chæ ñaït 20 taán.

Caây aên quaû: laø loaïi caây ñöôïc phaùt trieånkhaù maïnh ôû Hoaø Bình trong 10 naêm gaànñaây, töø khi tænh Hoaø Bình ñöôïc taùi laäp. Coùñöôïc söï phaùt trieån nhö vaäy laø vì caùc loaøicaây aên quaû noùi treân vöøa cho giaù trò kinh teácao laïi vöøa phuø hôïp vôùi ñieàu kieän ñaát ñai,khí haäu cuûa tænh, trong ñoù chuû yeáu laønhaõn, vaûi vaø caùc loaïi caây coù muùi nhö mít,na, cam, chanh, quyùt, kheá,...

- Caùc quaàn xaõ caây thuûy sinh ôû ñaàm, ao, hoà(caùc loaïi rong maùi, toùc tieân soáng chìm vaøcaùc caây hoï sen, suùng, caùc loaïi caây soángtroâi noåi): taäp trung ôû ba khu vöïc chính:khu vöïc thöù nhaát naèm giöõa caùc huyeän ÑaøBaéc, Mai Chaâu, Cao Phong vaø Taân Laïc -vuøng quanh hoà soâng Ñaø; khu vöïc thöù hai

naèm ôû phía ñoâng tænh gaàn ñòa giôùi huyeänLöông Sôn, Kim Boâi vaø Laïc Thuûy vôùi tænhHaø Taây vaø khu vöïc thöù ba naèm giöõahuyeän Laïc Sôn.

- Caùc quaàn xaõ coû: bao goàm quaàn xaõ coûthaáp treân baõi chaên thaû th öôøng xuyeân vôùi öu theá coû may, taäp trung chuû yeáu ôû phíañoâng nam huyeän Yeân Thuûy; quaàn xaõ coûthaáp thöù sinh vôùi öu theá coû may xen vôùicaùc caây buïi thaáp (gai taàm xoong, thaûokeùn ñöïc treân caùc sö ôøn ñoài nuùi xoùi moønmaïnh vaø chaên thaû thö ôøng xuyeân), taäptrung nhieàu ôû thò traán Haøng Traïm vaø xaõYeân Trò, huyeän Yeân Thuûy, xaõ Yeân Boàng,huyeän Laïc Thuûy; quaàn xaõ coû thaáp vôùi öutheá coû may taäp trung hay coù xen caùc caâybuïi, boï neït, ba ñaäu, bum buïp, boà cu veõtreân caùc baõi chaên thaû thö ôøng xuyeân, coùmoät khu vöïc thuoäc xaõ Laïc Thònh huyeänYeân Thuûy; toå hôïp khaûm coû cao hay trungbình vôùi öu theá lau, cheø veõ, coû tranh, coûmía, coû laøo, bôøi lôøi, thöù sinh sau n öôngraãy vôùi caây troàng moät naêm, treân ñaát coøndaøy chö a bò xoùi moøn, coù maët ôû haàu heátcaùc huyeän trong tænh, tröø vuøng phía taâynam tænh thuoäc caùc huyeän Mai Chaâu, TaânLaïc, Laïc Sôn vaø Yeân Thuûy; raãy vôùi ö u theácoû tranh, cheø veõ, chít, thaønh ngaïnh, boà cuveõ, ba chaïc, thaàu taáu, choøi moøi, coù maët ôûkhaép caùc huyeän trong tænh, nhöng taäptrung ôû phaàn giöõa cuûa tænh; toå hôïp khaûmcaùc quaàn xaõ coû cao hay trung bình, taùisinh, taäp trung chuû yeáu ôû phía taây baéctænh thuoäc caùc huyeän Ñaø Baéc vaø MaiChaâu; toå hôïp khaûm caùc quaàn xaõ coû thöùsinh cao hay trung bình vôùi ö u theá cheøveõ, laïch, coû lau, chít, taùi sinh sau nö ôngraãy vaø quaàn xaõ caây troàng moät naêm ôûchaân nuùi, thung luõng hoaëc söôøn ít doác -phaân boá raûi raùc trong tænh, nhöng taäptrung nhieàu ôû phía ñoâng huyeän MaiChaâu, phía baéc huyeän Cao Phong vaø phíanam huyeän Laïc Sôn; caùc quaàn xaõ coû thöù

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 51

sinh xen caây buïi cao hay trung bình ( öutheá coû tranh) taùi sinh sau nö ông raãy - coùôû nhieàu khu vöïc trong tænh, taäp trungnhieàu nhaát ôû khu vöïc giöõa caùc huyeänCao Phong, Kim Boâi, Laïc Sôn, phía taâynam Taân Laïc, khu vöïc chaïy doïc ñòa giôùiMai Chaâu vôùi tænh Thanh Hoùa vaø moät soávuøng nhoû naèm raûi raùc trong huyeän ÑaøBaéc vaø huyeän Löông Sôn; caùc quaàn xaõ coûthöù sinh xen caây buïi cao hay trung bìnhö u theá lau, chít, taùi sinh sau khi khai thaùckieät, coù maët taïi huyeän Mai Chaâu, moät soánôi ñöôïc khai phaù troàng cheø (Noângtröôøng Cöûu Long, Noâng tröôøng 2-9),troàng cam (Noâng tröôøng Cao Phong,Noâng tröôøng Soâng Boâi)...

- Traûng caây buïi thöù sinh raäm, cao trungbình, caây thö ôøng xanh, laù roäng coù thaønhphaàn loaøi phöùc taïp, treân ñaát daøy ñuû aåmhoaëc traûng caây buïi thöù sinh. Traûng caây buïitaäp trung ôû phía taây tænh thaønh hai vuøng:vuøng thöù nhaát ôû giöõa caùc huyeän Ñaø Baéc,thò xaõ Hoøa Bình, Kyø Sôn vaø Löông Sôn;vuøng thöù hai ôû phía taây nam tænh thuoächuyeän Mai Chaâu, Taân Laïc, Cao Phong vaøLaïc Sôn.

- Röøng raäm th öôøng xanh, caây laù roäng, ôûvuøng ñaát thaáp thöù sinh ö u theá, lim, traùmtraéng, tr öôøng maät. Loaïi röøng naøy dieän tíchkhoâng nhieàu, naèm raûi raùc trong tænh, 10trong 11 huyeän ñeàu coù maët loaïi röøng raämnaøy. Röøng thöôøng ôû ñoä cao treân 500 m,taäp trung nhaát vaø lôùn nhaát ôû Ñaø Baéc (röøngPhuø Canh, Tu Lyù), Kim Boâi (röøng ThöôïngTieán), Mai Chaâu (röøng Pu Hooïc) keùo daøixuoáng taây baéc Taân Laïc vaø Laïc Sôn vôùi khuröøng Haïn Le (nôi tieáp giaùp boán huyeän KyøSôn, Kim Boâi, Cao Phong, Taân Laïc, LaïcSôn). Caây to thöôøng cao 10 - 20 m, chuûyeáu: lim, seán, taùu, nghieán... ñoä aåm cao,taàng laâm haï thoaùng.

- Phöùc hôïp caùc loaïi röøng thöù sinh raäm,thöôøng xanh, caây laù roäng nöûa cöùng sau

khi röøng bò khai thaùc. Loaïi röøng thöù sinhnaøy taäp trung thaønh boán khu vöïc trongtænh: khu vöïc thöù nhaát laø Mai Chaâu vaøCao Phong, khu vöïc thöù hai chaïy doïc töøTaân Laïc xuoáng tôùi ñòa giôùi phía nam cuûaLaïc Sôn, khu vöïc thöù ba laø moät daûi chaïytheo höôùng taây baéc - ñoâng nam, töø Kyø Sônqua Kim Boâi xuoáng Löông Sôn, khu vöïcthöù tö naèm ôû nöûa phía ñoâng huyeän LaïcThuûy.

- Röøng thöù sinh tre nöùa (tre, luoàng) hoaëctre nöùa hoãn giao caây laù roäng. Röøng tre nöùanaøy taäp trung nhieàu ôû huyeän Mai Chaâu,Cao Phong vaø Laïc Sôn. Röøng thöa, non,tre nöùa thöôøng ôû ñoä cao 300 - 500 m. Caâycao trung bình 5 - 15 m, thöôøng coù sausau, raøng raøng, goäi v.v. tre nöùa vaø nhieàudaây leo... Loaïi röøng naøy ñaõ bò khai phaùmaïnh meõ.

- Röøng nguyeân sinh vôùi öu theá ñaïi dieäncaùc caây hoï deû, ngoïc lan, long naõo, cheø...Loaïi röøng naøy chuû yeáu ôû huyeän Ñaø Baéc,ngoaøi ra coøn coù moät khu vöïc ôû giöõa bahuyeän Cao Phong, Laïc Sôn vaø Kim Boâi;huyeän Mai Chaâu cuõng coøn moät vuøng ôûcöïc phía taây, huyeän Taân Laïc cuõng coù moätkhoanh vi ôû phía taây. Röøng nguyeân sinh (hay röøng ít bò taùc

ñoäng) vôùi caùc loaøi öu theá thuoäc hoïfagaceae naèm thaønh moät vuøng ôû phía taâytænh thuoäc huyeän Mai Chaâu, Taân Laïc vaøLaïc Sôn.

Coâng taùc troàng röøng trong 10 naêm quathu ñöôïc keát quaû khaù. Baèng nguoàn voáncaùc chöông trình, döï aùn PAM, 327, ñònhcanh ñònh cö, 747, 661, tænh ñaõ troàng môùiñöôïc 60.169 ha röøng, khoanh nuoâi baûo veäñöôïc 68.798 ha, khoanh nuoâi taùi sinh ñöôïchaøng chuïc ngaøn heùcta röøng töï nhieân, baûoveä röøng ñaëc duïng vaø khu baûo toàn thieânnhieân ñöôïc treân 17.000 ha, ñoùng cöûa röøng197 ñieåm, goùp phaàn naâng cao chaát löôïngvaø ñoä che phuû röøng.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH52

Hoaø Bình laø moät tænh mieàn nuùi, röøng töïnhieân chuû yeáu laø röøng nuùi ñaù, röøng goãphuïc hoài cuõng lôùn, roài ñeán röøng ngheøo.Röøng goã giaøu vaø trung bình coøn ít dieäntích, coù caùc loaïi caây ñaëc saûn nhö traàm, laùt,queá, v.v.. Thöïc vaät röøng raát phong phuù, coùnhieàu caây goã coù giaù trò nhö lim, taùu, seán,choø chæ, nghieán, laùt hoa, ñinh, traùm traéng,traùm ñen, deû v.v. vaø nhieàu loaøi tre, nöùa,vaàu... Theo keát quaû ñieàu tra böôùc ñaàu, ñaõphaùt hieän tôùi 400 loaøi caây thuoác nhö: queá,sa nhaân, hoaøi sôn, thoå phuïc linh, saâm ñaïihaønh, haø thuû oâ, nguõ gia bì, maõ tieàn...Ngoaøi ra, röøng ôû Hoaø Bình coøn coù nhieàumaêng, moäc nhó, naám höông, caùnh kieán,maây, song v.v., nhöng do ñòa hình, khíhaäu, ñaát ñai cuõng nhö hoaït ñoäng cuûa conngöôøi ôû töøng vuøng khaùc nhau neân röøng ôûtöøng vuøng cuõng raát khaùc nhau; coù nôi chægoàm moät kieåu röøng, coù nôi nhieàu kieåuröøng xen keõ nhau.

Chaên nuoâi gia suùc, gia caàm ôû Hoaø Bìnhñaõ coù töø laâu ñôøi. Caùc con vaät ñöôïc nuoâichuû yeáu laø traâu, boø, lôïn, gia caàm, ngoaøi racoøn coù moät soá ít ngöïa, deâ, ong vaø caù, v.v..Ngaøy nay, ngaønh chaên nuoâi vaãn tieáp tuïcphaùt trieån trong caùc hoä daân cö vaø ngaøycaøng môû roäng hôn, ña daïng hôn, goùpphaàn tích cöïc vaøo söï phaùt trieån neàn kinhteá noùi chung cuûa tænh. Naêm 2003, trong côcaáu giaù trò saûn xuaát noâng nghieäp, chaênnuoâi chieám 23,1%, vôùi giaù trò tuyeät ñoáitöông öùng laø 269.480 trieäu ñoàng. Chaênnuoâi gia suùc, gia caàm chuû yeáu döïa vaøoñoàng coû töï nhieân vaø vieäc taän duïng caùcphuï phaåm cuûa noâng nghieäp do ngaønhtroàng troït ñöa laïi. Söï gia taêng cuûa ñaøn giasuùc, gia caàm phaàn lôùn laø taêng töï nhieân. Ñoùlaø nhöõng neùt ñaëc tröng chuû yeáu cuûa

phöông thöùc chaên nuoâi gia ñình, chaênnuoâi theo kieåu truyeàn thoáng... Tuy ñaõ coùtaùc ñoäng cuûa khoa hoïc - kyõ thuaät nhögioáng môùi, kyõ thuaät chaên nuoâi taêng saûn...nhöng chöa hình thaønh nhöõng vuøng saûnxuaát haøng hoaù lôùn vì giaù thaønh saûn xuaátcoøn cao.

- Chaên nuoâi traâu, boø: ñaøn traâu, boø ñaõtaêng trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Naêm2003, toaøn tænh coù 122.166 con traâu, 56.490con boø. Chaên nuoâi traâu, boø hieän nay chuûyeáu duøng laøm söùc keùo vaø phuïc vuï chongaønh troàng troït. Nguoàn thöùc aên laø caùcbaõi coû töï nhieân, cho neân vaøo muøa ñoânggia suùc thöôøng thieáu aên. Gaàn ñaây, gioángtraâu, boø böôùc ñaàu ñöôïc caûi taïo.

- Chaên nuoâi lôïn vaø gia caàm: hieän nay vieäcnuoâi lôïn vaø gia caàm trôû thaønh phoå bieántrong caùc hoä gia ñình, caû ôû vuøng thaápcuõng nhö vuøng cao, ôû caùc hoä ngöôøi Kinhcuõng nhö caùc hoä ñoàng baøo daân toäc thieåusoá. Theo soá lieäu thoáng keâ naêm 2003 toaøntænh coù 370.612 con lôïn, 2.867.654 con gaø,676.321 con vòt vaø 25.423 con deâ. Tuynhieân, chaên nuoâi lôïn vaø gia caàm trong daâncö vaãn theo taäp quaùn cuõ, nhieàu nôi coønchaên nuoâi theo kieåu thaû roâng. Coâng taùcphoøng ngöøa dòch beänh cho gia suùc, giacaàm vaø veä sinh moâi tröôøng coøn gaëp nhieàuhaïn cheá, khoù khaên. Ñaây cuõng laø moät trongnhöõng nguyeân nhaân laøm cho tình hìnhchaên nuoâi chöa thöïc söï phaùt trieån vaø coùhieäu quaû.

- Nuoâi caù: ao, hoà, ñaàm töï nhieân vaønhöõng ao, hoà do con ngöôøi taïo ra ñeå giöõnöôùc, caáp nöôùc töôùi tieâu vaø duøng trongsinh hoaït haèng ngaøy, ñaëc bieät laø hoà HoaøBình, thích hôïp cho vieäc nuoâi thaû caù.Dieän tích ao, hoà, ñaàm lôùn vaø coù ôû haàu heátcaùc huyeän, thò, nhöng nhieàu hôn caû laø ôûthò xaõ Hoaø Bình (hoà soâng Ñaø, khu vöïcñaàm Quyønh Laâm), huyeän Ñaø Baéc (hoàsoâng Ñaø), huyeän Kim Boâi, huyeän Laïc Sôn(hoà Ñoàng Chanh, hoà Re). Caùc loaïi caù nuoâi

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 53

chuû yeáu laø caù meø, troâi, traém, roâ phi... Khuvöïc hoà Hoaø Bình coù caùc loaïi caù ñaëc saûnnhö caù quaát, caù taêng, caù chieân... nhöng soálöôïng ñaùnh baét ñöôïc khoâng nhieàu so vôùitieàm naêng.

Theo cuoán Ñoäng vaät kinh teá tænh HoaøBình do taùc giaû Ñaëng Huy Huyønh chuûbieân, Ban Khoa hoïc - kyõ thuaät tænh HoaøBình xuaát baûn naêm 1975 thì ôû Hoaø Bình ñaõthoáng keâ ñöôïc:

- 74 loaøi thuù thuoäc 26 hoï trong 7 boä: boäaên saâu boï (chuoät hoác, chuoät ñoài), boä teâ teâ(teâ teâ), boä dôi (dôi), boä gaëm nhaám (soùc,nhím, duùi, chuoät), boä aên thòt (gaáu, caày, choùröøng, choàn, hoå, baùo), boä moùng cha ün (sôndöông, lôïn röøng, hoaüng), boä khæ (khæ, veïc,vöôïn).

- 191 loaøi chim thuoäc 47 hoï trong 17 boä:boä chim laën (le hoâi), boä boà noâng (chim coácñeá), boä coø (coø, vaïc), boä ngoãng (vòt trôøi,moøng keùt), boä caét (chim caét), boä gaø (ña ña,gaø röøng), boä seáu (cuoác, gaø ñoàng), boä reõ(chim reõ, te vaøng), boä boà caâu (cu ngoùi, cugaùy), boä veït (veït), boä cu cu (tu huù, bìmbòp), boä cuù (cuù meøo, chim lôïn), boä cuù muoãi(cuù muoãi), boä cuù ru cu (chim nguû ngaøy),boä saû (chim boùi caù, chim ñaàu rìu), boä goõkieán (chim goõ kieán, cu roác), boä seû (chim seû,chim nhaïn, chìa voâi, quaï, chích choeø,khöôùu, hoaï mi, chim saâu, cheøo beûo).

- 39 loaøi boø saùt thuoäc 13 hoï trong 2 boä:boä phuï thaèn laèn (thaèn laèn, roàng ñaát, taéckeø, kyø ñaø), boä phuï raén (raén giun, raénnöôùc, traên, raén hoå mang, caïp nia).

- 30 loaøi eách, nhaùi thuoäc 13 hoï trong 1boä: boä khoâng ñuoâi (coùc, eách, nhaùi).

Qua ñieàu tra, hieän nay nhieàu loaøi ñoängvaät töï nhieân ôû Hoaø Bình ñaõ bò dieät chuûng,khoâng thaáy xuaát hieän ôû caùc khu röøng töïnhieân cuõng nhö ôû khu baûo toàn thieânnhieân. Caùc loaøi coøn toàn taïi thì soá löôïngkhoâng nhieàu do röøng bò thu heïp vaø conngöôøi saên baét nhieàu.

Vuøng ñoàng baèng ñöôïc hình thaønh doquaù trình vaän chuyeån caùc vaät lieäu töø vuøngcao xuoáng phía döôùi, do söï boài ñaép cuûaphuø sa soâng, suoái. Do ñaát toát, ñòa hìnhbaèng phaúng, neân nôi ñaây ñaõ ñöôïc conngöôøi khai phaù vaø sinh soáng töø laâu ñôøi.Thaûm thöïc vaät nguyeân sinh haàu nhö vaéngmaët, phoå bieán laø thaûm thöïc vaät thöù sinhnhaân taïo, gaén lieàn vôùi caùc hoaït ñoäng canhtaùc cuûa daân. Söï phaân chia caùc kieåu thaûmtrong khu vöïc naøy nhö sau:

- Caùc quaàn xaõ thöù sinh thay theá thaûm thöïcvaät ôû baõi boài ven soâng:

Trong ñòa phaän tænh Hoaø Bình coù caùccon soâng chính laø soâng Ñaø, soâng Boâi, soângBuøi, soâng Böôûi... haøng naêm ñaõ boài ñaépmoät löôïng phuø sa ñaùng keå cho caùc baõi boàiven soâng. Ñaát ôû caùc baõi boài coù thaønh phaàncô giôùi nheï, caùt hoaëc caùt pha, giaøu dinhdöôõng, xoáp, deã canh taùc.

Thaûm thöïc vaät bao goàm caùc quaàn xaõcaây troàng nhö: ngoâ, khoai lang, vöøng, laïc,caùc loaïi ñaäu, cuû vaø rau quaû khaùc, chæ coùdieän tích raát nhoû duøng laøm baõi chaên thaû.

- Caùc quaàn xaõ thöù sinh thay theá ôû ñoàngbaèng phuø sa vaø ñaát phuø sa soâng, suoái:+ Caùc quaàn xaõ coû thaáp treân baõi chaên

thaû thöôøng xuyeân.+ Caùc quaàn xaõ caây coâng nghieäp laâu

naêm.+ Toå hôïp caùc caây troàng moät naêm.- Thaûm thöïc vaät treân caùc ñaàm laày vaø caùc

quaàn xaõ thöù sinh thay theá:+ Caùc quaàn xaõ caây buïi thöù sinh.+ Caùc quaàn xaõ thuyû sinh.+ Quaàn xaõ luùa nöôùc.- Thaûm thöïc vaät thöù sinh thay theá röøng

raäm thöôøng xanh treân phuø sa coå:Thaûm thöïc vaät daïng naøy phaân boá ôû khu

vöïc giaùp ranh giöõa ñoàng baèng vaø vuøng

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH54

nuùi, phoå bieán nhaát ôû caùc khu vöïc YeânThuyû, Laïc Thuyû, Kim Boâi vaø moät ít ôûLöông Sôn. Cuï theå:

- Caùc quaàn xaõ coû thaáp.- Caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm.- Caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm ôû caùc

ñieåm daân cö.- Toå hôïp caùc quaàn xaõ caây troàng moät naêm.

Ñòa hình vuøng ñoài nuùi chieám moät phaànlôùn dieän tích cuûa tænh, taïo thaønh moät vaønhñai phía nam, taây, baéc. Röøng töï nhieân treânloaïi ñòa heä naøy chæ coøn chieám moät dieäntích khoâng ñaùng keå, haàu heát trong khuvöïc phoå bieán caùc quaàn xaõ thöïc vaät thöùsinh sau khi khai phaù röøng.

Thaûm thöïc vaät vuøng ñoài nuùi chòu söï chiphoái maïnh meõ cuûa khí haäu, ñieàu kieän ñaátñai, cuøng vôùi söï taùc ñoäng maïnh meõ cuûacon ngöôøi trong caùc hoaït ñoäng khai thaùc,caáy troàng. Ñieàu ñoù ñaõ taïo ra haøng loaït caùckieåu thaûm thöïc vaät thöù sinh:

- Röøng raäm thöôøng xanh, caây laù roäng ôûvuøng ñaát thaáp (döôùi 400 m) treân caùc loaïi ñaùmeï khaùc nhau (tröø ñaù voâi) vaø caùc quaàn xaõ thöùsinh thay theá:

Thuoäc loaïi ñòa heä naøy coù caùc kieåu thaûmthöïc vaät nhö sau:+ Röøng raäm thöôøng xanh, caây laù raäm

thöù sinh: dieän tích khoâng coøn nhieàu, chæcoøn ôû moät soá nôi xa daân cö nhö Laïc Thuyû,Yeân Thuyû, Mai Chaâu.+ Röøng thöù sinh tre nöùa hay tre nöùa

hoãn giao vôùi caây laù roäng: phaân boá raûi raùctrong khu vöïc, ñaëc bieät moïc daøy ôû caùckhe suoái ôû khu vöïc Laïc Thuyû, Yeân Thuyû,Löông Sôn...+ Traûng caây buïi thöù sinh, raäm, cao

trung bình, caây thöôøng xanh, laù roäng:phaân boá raûi raùc ôû khaép nôi, ñaëc bieät deãnhaän thaáy ôû caùc khu vöïc röøng ñang ñöôïckhai phaù. Dieän tích cuûa chuùng ngaøy caøngñöôïc môû roäng.

+ Traûng coû cao trung bình (hoaëc xencaây buïi) taùi sinh sau nöông raãy: phaân boáphoå bieán theo khu vöïc. Do söû duïng ñaátquaù nhieàu laàn trong caùc chu kyø ngaén, ñaáttrôû neân ngheøo kieät vaø coù tính chaát vaät lyùbaát lôïi ñoái vôùi söï sinh tröôûng cuûa thöïcvaät. Ñaát thöôøng moûng, ñoâi choã coøn loä racaû taàng keát von ñaù ong.+ Toå hôïp khaûm coû cao hay trung bình

thöù sinh sau nöông raãy vôùi caùc loaïi caâytroàng ngaén ngaøy, thöôøng gaëp raûi raùc ôûtrong khu vöïc. Traûng coû naøy ñöôïc hìnhthaønh treân caùc nöông raãy boû hoang, ñaátcoøn khaù toát.+ Caùc quaàn xaõ coû thaáp thöù sinh (hoaëc

xen caây buïi), treân ñaát bò xoùi moøn maïnh vaøchaên thaû thöôøng xuyeân, thöôøng gaëp nhaátôû nôi gaàn daân cö, hình thaønh chuû yeáu treâncaùc ñaát canh taùc sau khi ñaõ khai thaùc heátñoä phì cuûa ñaát. Nguyeân nhaân chính cuûa söïhình thaønh traûng coû thaáp laø söï giaãm ñaïpthöôøng xuyeân cuûa gia suùc chaên thaû, ñaát bòneùn chaët ôû taàng maët neân khaû naêng thaámnöôùc vaø giöõ nöôùc keùm.+ Caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm, treân

caùc loaïi ñaát coù möùc ñoä thoaùi hoaù khaùc nhau.+ Toå hôïp caùc quaàn xaõ caây troàng laâu

naêm treân caùc ñieåm daân cö.+ Caùc quaàn xaõ caây troàng moät naêm treân

caùc söôøn ñoài nuùi bò xoùi moøn maïnh.- Thaûm thöïc vaät treân ñaát phong hoaù töø ñaù

voâi:Ñaù voâi chieám moät dieän tích khaù lôùn

trong tænh, nhö ôû caùc khu vöïc Mai Chaâu,Kyø Sôn, Ñaø Baéc, Kim Boâi... Do söï thoaùtnöôùc nhanh theo caùc khe ñaù neân caùc saûnphaåm phong hoaù treân loaïi ñaù meï naøy ítñöôïc tích tuï, taàng ñaát thöôøng moûng, chæcoù ít loaøi thöïc vaät thích nghi vaø taïo ra neùtrieâng bieät cuûa thaûm thöïc vaät treân nuùi ñaùvoâi. Thuoäc ñòa heä naøy bao goàm:+ Phöùc hôïp caùc loaïi röøng thöù sinh raäm,

thöôøng xanh, caây laù roäng, nöûa cöùng.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 55

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH56

+ Caùc quaàn xaõ thöù sinh thay theá, caâybuïi raäm hoaëc thöa, caây laù roäng cöùng saukhi röøng bò khai thaùc.+ Toå hôïp caùc quaàn xaõ coû thöù sinh cao

hay trung bình ôû chaân nuùi, thung luõng, taùisinh sau nöông raãy vaø caây troàng moät naêm.+ Toå hôïp caùc quaàn xaõ caây troàng laâu

naêm ôû caùc ñieåm daân cö.- Caùc thaûm thöïc vaät röøng töï nhieân raäm,

thöôøng xanh, caây laù roäng ôû nuùi thaáp (150 m -400 m) phaùt trieån treân ñaát ñöôïc phong hoaù töøcaùc loaïi ñaù meï khaùc nhau (tröø ñaù voâi) vaø caùcquaàn xaõ thöù sinh thay theá:+ Röøng nguyeân sinh: phaân boá ôû Mai

Chaâu, Ñaø Baéc, goàm caùc loaøi thöïc vaätthuoäc khu heä thöïc vaät aù nhieät ñôùi ñeä tamBaéc Vieät Nam - Nam Trung Hoa.

+ Traûng caây buïi thöù sinh: ñöôïc hìnhthaønh sau phaù röøng laøm nöông raãy.+ Röøng tre nöùa thöù sinh.+ Caùc quaàn xaõ coû cao thöù sinh xen caây

buïi.+ Toå hôïp khaûm caùc quaàn xaõ coû cao hay

trung bình taùi sinh sau nöông raãy vaø caùcquaàn xaõ caây troàng moät naêm.+ Toå hôïp caùc caây troàng nhieàu naêm

trong caùc ñieåm daân cö.- Caùc thaûm thöïc vaät röøng töï nhieân laù roäng

thöôøng xanh vaø caây laù roäng - laù kim hoãn giaoôû nuùi cao (500 - 1.600 m):

- Röøng nguyeân sinh: phaân boá ôû LaïcSôn, Mai Chaâu, Kim Boâi, Ñaø Baéc...

- Traûng caây buïi thöù sinh.- Caùc quaàn xaõ coû cao thöù sinh xen caây

buïi sau khai thaùc.