. I

L,\PORAN PENELITIAN . ..

~ .

PEMANFA.ATJllf LIMBAB PEMBUATAN KECAP SEBAGAI

SUMBER PROTEIN DALAM PAKAN AYAM PEDAGING

Nomer 3/108

PROYEK · PPPT- UGM TAHUN 1984/1985 NOMER KONTRAK 13/PLT. IV/TH. 1/UGM/ 84

TANGGAL 16 MEl 1984

. FAKULTAS PETERNAKAN UGM

KEPADA

LEMBAGA. PENELITIAN UNIVERSITAS GADJAH MADA

YOGYAKARTA 1985

• J

= r R A K h f A =

' ;

.Puj1 oyukur d1ponjatkr..n kehadupan ·j,'~.:..hu.n Yang ;Jaha Bsa

yang t e lah member ikon Rahr.mtnya schln:.cn pen c li ti an ini dQ

pat dioelesni~an 3c3uoi dc~~on 1cnccna.

Penelitian ini dilnksanakan atos bi~a dari Lcmbaga -

.&?eneli tian Universitas liadjah .. ~ada YoGya~.:u-te .1·:o. 106 , Pr~

yek PPP·r .- UG~ ·rahun 1984/1985 dengan tujua,n memanfaatkan

limbah pembuatan kecap ( &mpas kecap) untuk sumber protein­

dalam pakan ayam broiler.

Dengan selesainya l~poran ini epnulis mengucapkan ba-

··· nyak t erima Jcasi.ti ke pad a: " . .

1. :Rektor Universitas Gadjah !.iada Yog;yakarta yang membe.I'"i-

,kan kepercayaan untuk -men eli ti.

2. pirektur Lembaga Fcn~litian Universitas Gadjah i.iada Yog

,· yakarta yang telah meruberikan dana 4 fasili tas.

3. l>ekan Fakul tas Feterriakan Universitas Gadjah J)iada yang

telah menyediakan f~~ilitas penelitian.

4. Bapak Drs. Nasroedin, hi. Sc. selaku pengawas pene li tian.

5. Semua fihak yang telah me!Jlbantu penelitian k.hu::;usnya

Saudara Hari Llarwanta, .Anizatul .duchajaroh dan Retno

Setyowati.

111enyadari laporan ini masih jauh dari s empurna, maka

kritik dan saran demi perbaikan laporan ini diucapkan ba­

nyak terima ' kasih, semoga hasil penelitian ini dapat digu­

nakan aebag~imana aestinya.

Togyakarta, 2 April 1985

Penga\~aefPe~~ Penulis,..

'---- ·· ~ .·? · ; ~ ~~ Nasroedin . (51·

i

I SI

P R A K A i' 11 ................................ ISI . ~ .. . . . .. ... .... ...... ....

.D11i r /1R r.~.:...LL lJJI.• L;l:.it'L.Hi; . . . .. •• .. . . . . . I 1~ '.i' I .j Ji 1( I . . . . . . . . . . ? .1:. l4 G .l~ N 'l' Jl J.{ . . . . . . . . . . . • • • • . . . . . . • • .... 1. La t a r he1akc:.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . •• . . . • • 2 . Tinjauan .Pus taka . . . . . . . • • • • • • • . . . .. J. H i p 0 t a , s a . . . . . . . . . . . . . . . . . •• ..... 4. Ren e ana .t:>en·e 1i t ian • • • . . . . . . . . . .... ·. .. . ....

.......................... 1. Bahan dan· .A 1 a t ..........................

I

2 . . . . . . . . . • • ,. ).

J a l annya Pene1 i tian ••

Ca ra Pengambi1 an dat a . . . . . . . . . . . . ..... • • • •

4. ./\n a1 isa dat a . . . . . . . . . ................ HltS I L D.AN .t;>t; • .!d 1E.AS./\N' • . . . . . . . . . . · .. •• . . . . .. l. Bobo t bad an . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . 2 . Konsumsi pakan .. . . • • • . . . . . . . . . • • . . • •• ). Konver si pakan . . . . . . . . . . . . . • • • • . . • • • • . . ••• K B S I i;i P U L .1\ N . . . . . . . . . . . . ............ D.AFT.A.a .PUST./\KA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L.A1ii.P IR.J.\ N . . . . . . ............................

ii

Halaman

i

ii

iii

iv

1

1

2

J 4

5

5 7 8

8

9 9

. 11

14

16

17

19

.• ;

Ln tar Be lnknnt;

Pakan yanc, bcr2_izi b.:.ik dt! J: .:.:n !l,: r!.:.:l y, :n..:. .;.~c l;_ tit muruh

odnlnh tun t~ ton U tn::i?. un lar.l '..1Jai1..: !')~ tccnakan, kiJU.:JU!Jnyn pe -

tcrnakan nynm. ~!.-.::1un pcr1.1~·-~~l ah~uuJyn t id~k ~ ~ bcui tu scderha­

:ln knrena :ni!~i.i1 'b.:u!.:;..:.k .f;.ii-:.tor k0n~.ll.l Y..Ul& h~ru.; J.iperhati -

kan mengin.r;a t L.~ju pertuobuho.n i.)Cnduduk d~n kc bu tuhan pangan

semokin r.Hmin61:.ot sehingg._. •11.:!Jii1 tcrj~di pcrsc:inGan antara

penyediaan pangan untuk :·:1onu:Jic. dnn pi.1ku.n untuk tcrnak, dian

taranya ked~le, jaguns ~ tcpung ik~n. '\

: ·- Di scmping itu bc:hun tcrsebut m.::.s.ih rner:1pun~ci fb.ktor

pembatas yan~ dike.nal deng<ln .ariti -kualitas, yc:.,ns dapat berpe

· · ng~ruh buruk terhadap fun6Si biologis tubuh ternok khus~ny; u4si·rii::c Seperti pad~ kcdele terdapat trypsin intribitor yang ·· y::ing ako.n mengh2caca t keujn ·enzi.:l ·.rrypsin pada proses pencer-

:

nakan protein.

Sampai saat ini kedcle dan tepung ikan marupakan kompo­

nen pokok dalam pakan ·ayam sebagai sumber prot0in otaupun

asam amino, tetapi baha n ini masih juga dibutuhkc.n untuk pa­

ngan manusia.

Kecap adalah ?ahan penyeda ~ . makanan yang clibuat dari. ba

h:::m dasar kedel e yang mengh.:lsilkan bahan sawpingClil berupa

ampas berwarna coklat tua dan disebut ~npas kecap. 1: Dipandang dari sudut gizi ampG.s kecap ini m.:::sih mengandung -

protein yang tinga.i serta akib2t proses pemasakon sehingga -

banyok f.:::.ktor anti !cualitas y ;;,ng tidek stt: . .... il oleh panas akan

hi l<lng sehine:,t;a dapa t i..lenai!ckun ni lui gizinyc..

D<:lri keny.:: ta2.11 ini m<.~~cl u..i • .LJ;-;..;; kec<..p .. tcrup.jkan sua tu pi- .

lih2.n b .. h<.,n p.:.. .i<an uy.:..n un ~uk :n::nggc.n ti kedc le ~. tc:tu t.;;pung

ilcan .: g<:>.r tidok b~.r-sainc; den~.~ri kcliutuhc..n p<:lngcn manusia dan

:1cnurunkc:.n be.:1y.:. p!'oduksi sE.rt.:I d.:.L::r.l U3ah.: mc:uanjntkan lim­

b<lh pnngan. 1

I

I

i I I

= I i{ •• I .j II ; ( I =

Pen eli ticn ini t0rtujU11n ur. tuk 1:1C:-.:l11..' l2j .: ri PL'~ aruh

penggwla.an ampas kccop d;;.n tc£1Un:~ iknn ~.11,-t::i bcrt;}c_ai tirig­

katan Wltuk pnkClll nync t:Jed._c,in;._, :.,~.:~. 1:-t~l:c~':.c.lll beayn pakan.

.:>cratu.s tle Lo.pcul p~lu!1 .:?kor C>Yil.il po,;;.i .:~_,i:!..:, lllilur l hari

dibagi sccara acak daln~ 4 (cnp~t) pe~laku2ri, kadar ampas

kecap ( 5 ; 10; 15; dan 20 5~) dalam pak~"l uyam pedagi.ng pn­

da 3 (tiga) tirigkutan level tc~un0 ikon (0; 5 dan 10 %). Se

tiap perlakunn diulong 3 (tiga) kali dan s0tiap u1angan

ment:.sunakan 5 ( 1i~a) ekor nni:!.lc a~ a~~ D~t<l YE.l16 terkwnpu~. di ·· analise d'engan rancangari acak leng~ap ( C .11. .iJ ) pola faktori

al: (. 4 x 3 ) • ·· ~~ ... ·:.::

>.:, ~ ·· Ha.'si1 pene li ticn menunjukk·an bah\7a kadar amp as kecap -. . . ..

da tam campuran pakan ber bed a berma!.tna (" P L 0, 05) t erhadap -. . -. . .

rata-rata bobot badan dan konsumsi pakan ·pada umur 8 (de1a-

pan) minggu, tetnpi tidak barbeda t ·erhadap angka konversi -

pakan pada umur yang sama • .:>ec2.ra angka ta!npak bahwa semakin

meningkat kadar ampas kecap dalam campuran pakan cenderung

menurunkan rata-rata bobot badon dan konsumsi pakan. Sedang

level tepung ikan daln~ pakru1 ayam pedacing tidak menunjuk­

kan perbedaan yang bcrmakna terhadap pakun bobot bndan, kon

swnsi do.n koversi pakan dan: tampak bc:hwa semakin Lleningkat

level tepung ika.rl sec·ara angka meni.ngkc. t pula rata-rata bo­

bot badan dan konsumsi pakannyo..

Secara keselu~uhan dGri penelitian ini dapat disimpu1-

kan bahwa a~pas kecap· dapat digunakan dalG~ ca~puran pakan

ayam pedaging dan y~ng palin.; opti1:Jc::..l adolah pada kndar 10%

dalam campuran po.kan.

iv

I. Susunan dan k~dr.r hi?.i paknn pcrlakuan • • • • 6

II. Bobo~ bRdnn ~Y~r.l .rn tu-rata pada Hf.lur

8 r.li.nsr:;u ( :;ranl/ c kor) • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 9

III. J?e.ngaruh ti.!PW13 il~a.n dan a . .npas kccap da18!.il

berbegai tingk~t~1 terhadap reta-rata booot

badan uraur 8 minegu (graz-t/ ex.or) • • • • • • • • • • •

IV. Konsumsi p2.l:an ru ta-rata selama 8 cinggu

10

· (gram/ekor) · •.•••• ~ ••••• ~ ••••••••••••• · .~.... 12

v. Pengaruh tepung ikpn dan ampas ·kecap da1am

berbagai tingkatan terhadap rata-rata kon -

> . sumsi pakan selama 8 mi.nggu (gra.m/ekor).... 13 ... VI. Konverei pa.kan ~ta-rata a elama 8 mi.nggu... 14

i

... VII. Pengaruh tepung J..kan dan ampas kecap dala.m

berbagai tingkatan terhadap rata-rata ~~··· 15

L.AM.PI.IUN :

1 • .Ana1isa veriasi ratn-rata bobot baden ....... 19

2. Analisa variasi ratc:.-rata konsumsi pakan..... 19

). Analisa Jrariasi rc::t~-rata konversi pakan • • • • ·20

iii

2

. u .. • L : h L.:.:~ d i.L . .; ... : .. : . · -i ·· v - '"'Lt-- . , ... , .... b · :1 , .. ..., - ·, .., .... .u .. .... J , ..... ,. .:'\.-"' - ....... . _ ... .. • • • u •• : .. ' -·.·~•

tcrnak d ~...wc~~. i!~i, 0 1 · :. :: !" f'' z: .~ it:t ..!.!.: : :. 1.•::;; il.:: r lu ta~tuk

ocne1iti kc ,;,u.n,~:c i:& .. n p · : . . ~ :. unt .. :n b:.h. :1 L . in :Jc pc rti 1i:ilb<.:h

pcrt~_ni ;m y . !:.; l::ini :. · ... :l ·., 1u·, :.t .:u !':~ :· :n,.:. .:! i.n<.ni:-:~; tkan;

nnrnun :Jcb -:- 1u ::i .i i. ::.:;:f . .. t i-: ·. :~ .1 r .-. cui b:1!:..-:.n p nnyuaun ;:;.:kona.n

t~rnak p criu Jikct~Lu1. .:·J .. :i>OJ.l.oi · :ciJ~i..:\/.i dan kndw:_::~u1 za~

znt yi!Jl£:, tcrdnpat c.l::L.: ... , b ~..._Ldz• t :: rJ~:..ut (.JU!...ardi dan

Siagian, 1983).

Studi k~sutJ c.lipu1uu Jawo t.:.hnn 1979 r.t~nunjukku.h bah­

wn 1imbah tcrbuang ma:::;ih r:tc;:lpunyai po tc:Hli yang cukup be­

ear, ynk.ni n~bctJ(J.'r 11.26 7.962 ton ·.( I.;!~ U?tuk tcrnc.k sapi,

··· ritau l3. ::> ll.27.u ton. ·r iJ ~~ imtuk tcrn .:.. k. Doml;>o/ka:nbinc; ~tau

l8~837 .. t on f D N tlntuk ternak babi ~ t Gu 4 .. 6 19 ton protein

total·.- untuk ternak aya.m ( Siagian L.r? .1?.:: tuan dkk, 1 984). .. -I •

' Kandungan gizi ke.d c le mcnurut Scott ( 1969) adalah 38%

(C.p); 3510 k eel /kg (1iE ) 18 )::, (Fat), 5~~ (Cl::), 25jo (Ca.) t

dan 0 ,257~ (..I?) sedang tepung ikan rocngand ung 6<?,~ ( Cp) ;

2970 k cal/kg (i~IJ:;); 8~ (Fat); 1% (CF); 5,5i& (ca) dan 2,8%

(P). Amp as kecap adalah hcsil samping pembuatan k~cap yang

menggunakan bahan dasar kede1 e ; ocnurut Lubis (1963) ma­

sih dapat digunakan dalam pukan ayolll . ·

.. ·-· Analisa kadc.r gizi dari amp as. _kecnp yang digunakan dari

penelitian ini Laboratorium Pcngo1nhcn Hosil ..t?e~tunian F£

kul tas Tekno1ogi Pert an ian UG1·J uda1ah : .Air : 17,78i6; .Abu:

6 , 6~ ; Pro tein: 27,79%; ~a~ 19,66~ dan serat kasar :

l3,0~o , sedang · Sutnrdi (1979~ ncpGS k~c~p mnsih mengan­

dung Behan kering: 27,1~; Abu: 13,4~; £rotcin 24;9~ ; 1c­

mnk 24,3Yo; sernt knsar: 16,.)",ih d~ .OJ...o·.r.i:i: 21,1~.

Hasil pcncli~ian k~dun~an un~ur mineral css cns ia1 -

(Ca ..:.; .P) d i:! 1nr.1 li.!il b.J.h pcrt.J.ni c.n d i J:luln u Ja.nn untuk Jawa.

Barat; Jnwa fcn_;.:!h dan Jnna. .1'imur a::tp~.;:; k ~c;:.p mcnG.lildung

C:J.1sium ( Ca) berturut-turu t: 0, 09~-b ; 0, 30;.> don l, 03!b s c-

·I

I . I l

i I

I }

1 l

dnn,; thor.JO.l.' (.LJ): o,-r .. :,. ~ 'J,Ju,-.. u.1.:1 .Sieginn., l :)8)).

Kcbutuhan prot..;Ll w.t~J~ ~1y •. :;.1

. v. :-:-...~, ..

)

( _, tl;:.~: r~. ~i 1 J ::11

' ; ~0j:-.k u::1ur o

pni dcngon 6 ::lint;i:.U ~!d r:. _dl 2 ).,..v d,:n un t:J:<. u : lUr 6 :J<.1.::op.1i dc­

n.;nn 9 r:tinegu oc bc!J::~~ 2~,~ ( h •'- C, 1_) 71) , :::;t'dnn.}k.m .. ori3on

( 1954) .:10ny.:1 ttiklln b ;!h· .... -. J.lli.. ~n u:·tk::nun i1..:·.; .:.:1 y.::n::r h:.t•u.J t0.E

kc.ndunt; du.lcm pnk.:m ;:y;~:,. ~.::p: t di.::.·r.n ti = -'), . ...-uimyu .:.icrlt;Dn -

bij i-bijion tGroini, ::~.:..1 ~i tc.;:tbui.l vi t~.!.a!l, ~•iLn:c~l dLl!l

nsam ~nino yen~ kur~n~ •

Nnsution ( 1970) I:t~la?orkan pcnc1i ti~yo b~1h\IO runswn

yang terdiri dori groin ( r:.a oc:ti) dopa t d.ib~rikG.n .kcpodo

ayam yang scdang tumbuh ~sol dibcri t~:J.l;milon nse.n amino

yang ri~:Jsih kurang di du1~yc{~ ju32_J\n\·mr ( J-979) ~enyatakan· bnhwa digant~nya _'Q=.han hewuni dengan .. nobati atoll. grain Pe.!: lu .diperhntikan adanya zct-zat lcinnyu seperti mineral,asam ' .

ami~o·,· .:teruto.ma yang essensic.l. yang terkandung di. dclam . I I

ranswn noboti tersebut. : #• • I

Di somping itu pengnuno~ 1imboh ked~1e lebih amon di

banding biji kedel.e men.t::th bi1a digunakcn scbagai penyu -

sun pakan ayom karenc keje1e mentah mer.1punyai faktor anti ·

kuali tas yai tu: trypsin innubi tor yang m.cmgganggu proses

pencernakan protein, hal ini juga dilaporkan olch Girindra

( 1977) bcllwa kedele men.t :ili mango.ndung c.:.n ti tripik yang

menghombat pencernakan protein do1a8 usua dan menyebabkan

penge1uoran enzim p.roteolitik berlebih2n d.o.ri pancreas yang

kemudian didugo. seb:?.goi _;;.enyebD.b d~ri terha.mbatnya pertum­

buhan den mengurang.i prod·.1ksi telur.

Tepung kedele y~g -;idak dipano.s.kan mon..."l.i.kkan kebutuh

an vitamin mineral dc:!n ru trie.n t lcin di b.J.nding dengan pro­

tein kede lc yung diproscs.&:un { N J\ ;3, 197 J).

I. H i p o t e s o

).1. llmpas kecop dap~ t diguno.k~n d:lln::i c~:.1~urc.n pnkan oyrun

broi lcr to.npo Jllcc,lpe:n;;~ruhi perf or.Jr:ns.

, t f

I .J !

.I

).2.

:....yr::.:. brci:....._J. ....

. 1. i< enc nn;1 - l" t:n d. it inn

Untuk ~h.:~1 ,_;uji k..:i:.~n.:r:.ri. .:.~ip;:> ;; , . .Ja ui ~- tn::; di..:uot buku

rcnccn,! p..:n~litL.n ...:; cb.:\~~i bcrikut ; Jl!!:.:·: .:y:..~1.1 lBO diba­

gi dclrun 3 { ti.:;c.) level t~pWlG ikcn ( O.~ . ....:, 10 l")_ dcngcn

4 (cmpct) level :21:1p:-:s kcc.::p (5; 10_; lj dflll 20;(;) schingga

terdc.pn.t 12 pcrL::k~,;.nn kombin~si tcpuns H:.::n dun l.ll.lpus .ke

cap d::!lc.o po.kn.r:., sc: tinp perlakuun di.ulun~ J ( tigc) koli

dan ectiap ulnr:g:m .. !cngguna~~ 5 ( li!li::l} ckor an.:1k ayom.

Dn.t;· y~g diku..llpulkc.n me lip~t~·"'; bo·bot bc.d~n; konsum . ... ... -si pako.n, konversi :;>-a.kun d~n inort.~ li tas; scdcng anal± sa

data menggunakG-1'1 ra,cangan c cak lengk~p pola faktorio.l -. . C R ·n_ faktoriol) dcul: untuk uji bcda perlcku~n d.igunakan

• )lji Duncan .clul-.;iplP . .R;dnge To.::~t · ( .DHRT) ~·

! .

• f . , I t ,

! '·

. ~ I I I

I t

l .I

J . • • .Pen~ ll t L .. ::

. ' 4!.1 .. :::..:: ·.;1 ,! J.. L. Lo r :- l.Jriu-&/ ,: .;~.: .n.:.. juru~nn

I tmu 'l' c rnn k U:-:

dn Yo~y •. k~rt -. •

· ... .::..; r'.: .tt:.lt.:-: ~ !),•~. crr. :: k~n Ur.rt.:.r.: it:~s t; ,"!uj~h ... n

. ... . b •

c . d .

c .

Ml::lk c..y ... :m p~d~:.:.;ir..;. u.:tU.!.' l hi..~l·l .:.;~ ~;:: • .:,·.:.k L.);) ckor •

Ko.ntl<:U1J bot ~{:ry broode r L.n~l-::~p U.~:r.~~'.ll. t ~r.tpa t pc..lton

don minum :;cb;J.lly:.~: J6' bu~h.

Ob::lt-ob:,tar: c::n Vokgin pcny,1kit ~4 C.

Timb:..ng~ un_!u!: c:cni:.,b:~ng cn.:1 k ~ya1:1 den p::.kc.n ycng di-

gunokcn . "" Pak~ anc l: c:.yl4m s.:bc.nyak 12 i:.;~-CCIJ j;h.:rl's.kuin d(;nt;o.n ka~

dar Erotc1n ~osor (PK): 19%; Encrsi ( K~ ) 28~0 k cal/kg;

Calsium (Co): 1 ~don Phospor (R) 0,8 ~ ; seperti ter ­

tero d e lam tnbcl · I~

5

..

P AKAtl

·,;

1 ;.rnpas kecap

2 Tepung ikan

3 DK Kcde1ai

4 Jacung

5 Dckntu1 6 Bk. Kcl.npn

I II

5 10

• 25,25 23

31 31,50 •

18,50 -17 11,40

7 Tepung Tu1an~ 4,0

8 Hinyak ke1apa 4,75

9,90 4,0

4,5

0,1 9 Hethienine n,1

TOT,'.L 100 100

III

15

•

20,50

29,75 16

9,90 4,0

4,75

0,1

100.

-"-""'"'"" Ul\11 l:'LHli.L'l'UNGAN- KADAR GIZI Pi\Y.AN P!:RL.'\JWJJ1.

P E L 1 A K ~ U ···A--· N·· ··:. ···

IV V VI : VII VIII

20

•

5

5 18 22

27,50 33,75 16,50 18,25 8,90 10,40 4,0 2,25

5~0 3,25

0~1 0,1

100 100

10

5

19i50 32,50 16

15 5

17

30 16,50

10,90 10,15 ·2;25 i~25

3,75 4,0

O,l: 0 11

100 100

I

20

55 14,50 28,50

15,75 9,90 2,25 4,0

0,1

100

II

5 10

X

10

10

17,50 15 31,50 29, 50 17,25 18 14,15 12,1):1

1,0 1,0

3,50 3,5:> '

0,1 0,1

100 ·100

XI

15 10

12,50

30 17,50 11 ,ho

t),5

3,0

J,l

100

- ·- -....... .. ---

XII

20

10

10,50

2?,50 l?

l·"), 1.()

1,0

3,5~

'J ,l

100

1 m: (kca1/lq~) 2869,7 2870,19 2867,41 2876,71 2877,9.9 2885,389 2889;48 28~7,09 28~5,66 2fL;,22, 2 ~~c . ~G 2~. ·J2, .:

2 CP (,~) 19,6009 19,58 19,58 19,55 19,85 19,86 19,85 19,85 19,')0 l -) ,39 l'),~j · 1';, ··)

3 ~I! (.~)

4 P on 1,061 1,071 0,612 o,62

1,09 o,629

1,101 0,63

1,054 1,069 o,6o2 o,6o46

~~

·. 1 ,o82

0,611 1,092 0,612

1,1(.2

o,G31 1 t 1 ':,2 l t ''72

;:> ,G5l o,Gul3 1 ' 2 '";

c.,C7

(;'\

.,

. ;

7

l h~r·i ".l.':J" ·i J ·c-r" ·· ~~ · k · i ·l ···' 1"' · ·c·· · --<•.,.lnku'""""' no (S , .. '•L 4...: •• ,. c. .• ~•-'\. "'- \ .......... L ..... t •••• lJ~ .. .. 4 4, _~4 ·-

knn y:-.i tu :l ( 1 .. ::.1p~t) k-.(.;'.r ;~:::p·~u _k~.c · ._r, ( , ; lJ; l) ~ 20,:..)

ucnc::n J ( ti _~) tin:~~~-· t · t.:!,wl.__; i:: u1 ( C; :, .. ~ lO,.J) .l.:l::m

k<:!.li

d~ u~tl.:::p ulc.n0 ::m ;~~~l!..:_,:;w!~.!-::-...n :> ( li ... ..:.) ..:: kor ~nnk .:.y~n.

rerlnku::!Il p.:!i' ..... :.n y::-..Jr.:.::_ dicob::l:.:-.n .::.~ b~~ni bcrikut :

Pcrlokuc.n l, .eol<.<.tn d~n&:.:h c.: ::lpUr2.."1 ?i-' .. :::.1pas kcc~p Oio ·t_g pung ikc.n.

Pcrlckunn 2, Pnk2.Il "

dcnt;r.n c."lmpurcn 5~" ~::lp~s kcc:ip 5~ tc

pung 'l:k~-. .,

Pcrlokuon J, .. .f>ak::m dong on - 5)-., . :::.~1p:::s _ k'ec~p l05b cc.rlpurr.n

. .. ·-tcpung ike.n •

Parlpkuon 4, Pnkc.n d(!nga.."l co.r.1purnn lCY;o' o.~p<J.s kecap 0% . tepung ika.n •

··P erlo,kunn 5, Pnkan d~ng.nn crunpur~ lCfr'~ e.mpns · kecap 5% . tepu..11.g ikan •

.. - . Perlakuan 6, .f>nk<2..'1. dongnn crunpuran l05o am pas k.eco.p 10% .

tepung ike.n. .

Perlnkunn 7, Pukan dengc.n c<:1rnpuro.n 15~" em pas kc~ap CYfo tepung ikon.

Perlakunn 8, Pakan dengc.n ccmpuron l5~i1 c::unpas kac~p 5%. tepung ikon.

Perlakuc.n 9, Pakc:.n dengan cnmpurnn 15% am pas kecap 10%

tepung ikan.

Perlc.ku<::Ul 10, .Pakcn ·.

dengnn c:::.mpurnn 207o .::tmpcs kCC8.p 0% tepung ikon.

.Perlckuan ll, Pnkan dengc.n c O::lnpurc.n 2~--- 2.rnp~!J kcco.p 5% tcpung ik~m.

Perla.kuu.n 12, .f>c.knn dcllf) 2..11 c o.r.: pur 2.Il 20, .... run pas kccap 10% tcpu..Tl.:; il\:.:::n.

P-:mbcricn pnk.~n pl..rl.-.ku::-"1 den ~-.i r· t.1inur.1 dibcrikc.n

secor::: ud li bi tu.n, d 1111 u...~ tuk pcncct::nh;1J1 pcnyc.ki t di lnku- ·

kc.n vnksinr:si lHJ ~ pi..rr.b .... ll.an 0b.:.t-oh: t~n.

to

'

0

~ l ...; \. L. . . . .

"· .Uobot .r:.!dr.r .: ;. · .. : y~ .. i c .. :..:. .. :) <.1.1. ·~i . . b ~ !~.~ : ,·tl.;-,!) 7 h.'1ri

b. K.Jn.•ut.~:>i p .-% .!: : . ... k j · . . .1 ( · .:- ·.:.1/ t... itor) :i:.i::.b ..... nc !JLti.-; 11

7 !~r.ri .

c • ..t:\: ny . : i~it ci.~Jl .. >CJ.'t:.l.l.C~!;; ... ~Ld::i:~ ~ .... .i.. ~:bol-. .. "'.~or'.i.w:l ph.:t­

toloL:,i.

4. J\nulis ::l Dc..ta..

Dc.tc ycng diku:::.pulko:~n !3Ulc-..!.lL.! fh.:r.<.:li ti::11 di ::lllC.lisc

den&~~ ~~L'. lis~ v~riL'.n8i d~ri R~c~nb~n Ac~k lcnekcp (CRD) .... . pole. f ckto-ri2.l (..-4 :::~ 3 x 5 ) yo.r.::. d.i 1:'-nJudlc.:n de;ngnn uji

Dunccnt .. J.ultiplc .1:\a.ngc ~.est ( D ~.I-H._ i.' ) tcr~dcp .. rata..:.r_!!

to. ( overc.ll mci:'ln) d:-!:1· r.!~SinG-m.:.:sinc::: fc.ktor. ;· .. -

. '

:t.

•• . I

. .. d1.. l. • ·- I I ~ •• J ' 1'

D .ri h~!.J il :'• .cc "J ~• :,. :;: i.Ji:1 1. .;_ :.. ~ 1 .• •• d i:-: ... :.·.)· X: ;~ ci;f~ ro l dl .! ~ t :: c.!: ~ ::.·i p::r~ .• . \:t.!~ ~.- .. n . . ! J.u~:u .. .; •. ,~._ l·ti t •. rt .· .::;". p:·.J.~ t <.b~ l -

1 • ..;obo t .C ;:c! .:!'l

.:..;o bot ~. :J:.::~ . ;l •. -~ · ·J · .• ...:..l.::.i.:.tu • ._ .il.'l • J··! . ~ l. •. .. >-.Hiulbunt;.

;.y ~ltl •. H . .:Li<:".p .. ~in,_;,t.:_u u.:ri u .. a~- · l ::.i. • ....:..:,u .:.>:: •. 1_;;:i 8 cinggu

( -.~ khir p..:n ~.:li ti;~n) , :J.;d.:-.rl(~ h.-.: . .li lny~~ t '": r·:.::crikr:.ri dal.cm tn.­

be l II.

repunf iko-n . ( $t

0

5

10

Tc.b~ 1 II. ···.Do·bot b.::d;:n ... y :-..• 1. rn(t ~-.r.:. tn pede. ruaur 8 : .Jl.n~c:;u g r .-.:.;./.c kor) •

.1\ mpc.n - U 1 '-!.n8o. -tl kccr.ph.;) ' I I I III -- ---

5 1565 , 0 1588 , 0 1761,0 10 1606 , 0 1652 , 5 1352 , o 15 1396 '3 1178,0 1195 , 0 20 1210,0 1338 , 3 1453, 8 5 · 1587,5 1:554 , 0 1809,0

10 1812,0 1554, 0 1682 15 15 37,5 1340 , 0 1147,5 20 1255,0 1303-, 3 1352 , 5 5 1597,5 1622 , 0 1838 ,0

10 1727,5 179u , O 1504, 0 15 1396 , o 1466 , 0 1196 , 0 20 1 306 , o l19o , o 1425 , 0

( i !:. 0 , 0~ ) •

9

Rc.tt!- ) rut n +

1638 ,0 1536,8 1256, 4 1354 , 0 1650,2 1682,8 1341,7 1303, 6 1685 , 8 1673,8 1352 ,7 1309 ,o

f

• Dr~ri h ::. · i l · :~ t.:..· ' ... . 10

..• , . ( \ l •. _-;) • -· .... "\, .... I; L . • • r ~-

:,~ t::-rr. t.~ ( ov .... :: . l I. . •~ or~) i.i .: .. •· .. · ;.:.!nJ~t:: ~:.:. ;: . • :... .. li~ ... ~~ y ;~. · b~., r I • i ' ' • . :::. ~k.J1:: }1;-.l .1!: ::: . . ~c" r·.J. :~ ... " .:; .. ,: .: .:: l.J. ~ !.\•,· ... ; . ~ ::.:: ·. ::"".J~ l u~ u~.:·~:11

~· (unwn.) .·,.11); :.J K.: C : .i1 ~i .. ) i. di~_\.l .;~. · ~.':.!1 U .. l. .:.1 .;:-.::.1)Urr:.n p.:~::.n

nyc.m broil1 r !;.:.h·:t"i .";u.:!' .. ! ' ·).-.);. ... i;; ... · ... 11.. ~.il:- <.lilih . . t d~-.

:·1 p~nr:.:-·.ruL .' ~. ·.n ~n ... -.:: :1 in.· L •• <: ,.tL'.' ~J..- r L ::<.: •.• i . (',;: ·:)un:: il=::n d\"..l

·o-s ''·c-")'t·· - J • ·· L ; .. .. . -.:.j.- J~..; 4.·~" \••••1 ....... ... .... ,,,.

:-:.:.n p~.;rb\:J.~. ~ :n tk .. :::.l\::1~!1.: (1' L o,u:) ) ...;(: _1-.L't~ ;:~1.·.;.:~i p.::u...:. tn­bcl III.

·.i:.::bcl IIi. :f>'-'1t:.~:l'U~1 .i'...; ·~1:. ik:.l'! d~ d::l.""...r.l bcrb~.2-•:i ~ ti~l~. :·::: tnn t:.:.-r~~t:~ bobot b:·d;:n lL.lUr

{ sr:-.Ll I cl::or ) •.

't~mp, .~ lC0C::!2 el~.n~."..d:tp rl.

8 r.ti.nggu -

' J>4.. ••

~ .. Level Clp~:3 l<::ccc.11 { ~v }

·• • l ~ ·i ·i

Tcpung· ik~..n - · RJ.ta .. 5 10 1:J 20

.< ~) ' r<:!to.

0 1638,0 15 36,8 1256,4 1354,0 1446, 3o 5 16:50,0 1682 8 1341,6 1303,3 ·- '14~4, 4a ,

10 1685,8 1673,3 1352,6 1309,0 l505,3a

----Rata-ret a 1657,9n 16 31, la. 1316, Gb 1322,1b

Kctcrcngon · : E.ur·uf yc..n:..;, bcrbcdc dn1~r.l elo.tu ko1om/ bo.ris .Glcnujukknn bed a. btJl"'mc .. !m:: <..t> L 0,05 ) .

Dori t::- bel di.:-.tas to.opnlc · bcL.v . ..-. pnkc..n y:.ng rnc~c...'ld.'Wlg

campurnn t:t!pc:.s lc~c::!p oc!.E"-kin t int,~i t:let:. b..:ri!~~n rcspo.n tcr­

hndnp bobot b.-.d.-::.n :: 1-:hir y~n~ :.l~nurun, h::1 ini dr:pct dime -

ngcrti bap\·1~ prot l-in y. ~nc:; ccrt'.:J::l d.::l.~i tu.·.1L;ui:1-tu;·:Jbuh::m mc­

ngc.ndWlg c.nc1:1 ::~.:.ino y:-:..nG !w: ·!nC L .. :n£)~~' eli b :·mdin(; p.ro t cin

hcw;:u1i, schin;;,G.~ :.&L."'fl i~l-:.:"tny.-. c<: :.111ur;:n ::.:tp :: :J !c;:cnp didUGn

me nyc bn bk;;n i71Cn urwmy~ konn ~n t rr:ai :- 3.:-, .. ; .: .. 1ino d;:.l.- r.1 p;;l{a."1

yr.nt; dipcr1u!<:~n untuk p c. rtu:.lbuh.-.n O:)ti.1u .. 1; :::;.,;;~)._rti dil~..::t~-

,.

T ~ ·! (

I I 1 1

j i.ui ln~::.; ~ .... l l ··/ ...... .; ... o.J t. .. • • • ...J ~ •• • -4o ~'\:.lll.O

c! l. t b . .. ~ .. I\ ... . .... I •• ' • • , " .... ~ • • 1' i1. c:a u ~1.: .::,·.: .. : '.i .:..._ :..~<~ .•. :.-. "l . . .Ju ........ . . . lH ... r. ... .t , ..,._~ ·t:r-

1 tl <.llkn.tt:i-~._:. ulL.li l: uUuiTX' ( l) :.,tJ ) , t'·_~:·; .. : _i! ~t ~.-i:l y .. !i._:. b~_!:

~!Jr. l hc.w::ni .· . .:..: . ~l::::t:tl ~-U~lit · . ...; :: ·.!} .... l~.)i!: b ~i:~ blL· ci..:

!Jnnd in1~ u .. :~:.. :-.1, ,··.1 u t;..ln y:.::n :,. J.' .• ;.: l cL:~i ~t<;.:!.,uh-tu. ~l,uh-

:U! , .J 0d~1 •• ..J ir·:, ~~r ..i:~~.: . ( 1 ::.1:..:.2) : .• .:;1:_:: t ·.~ .:.r. b:-.il\1~~ k.:ku.r~£

f .::.r1 p.rot~in . .:t . u ..;.: t.:.:l. :..:,:tu ~i· -·.1. · . • ; . : • . ·_ .. i::o L.3!J~H!.i l..::l

f wnumnyc men!.. :.llub~~t: ..... t'.n t:J~rnu.l::..J! ~ !ll 1h.:rtu .. \ .. uf1~1 b::d..-.n ~cc,a

rn mtmyeluruh :; c~uo.i d~nt..:.an u..:~·:.;J::t k\:.i:urr'Jl :.;~nya. . .

Pen{SgW'!r c.n t C£>Uil6 ikr>..n : wr.lpcrbr!l.!d p.:::::- tu::~buhc.n se

i

pcrti po..dc t-:!)c~ III, !3 0 . .1::-..kin tin(.gi ,i>cninp.kqtnn·· ~dar

t cpung· l.kan dul~Gl p~lcG...!l we:no..:;rik::.Il r es·pon per tti!abuhon T

y:mg lebih b2.ik \talc.u sec era. ~ trttis t ik tiG.ak beda y~_g

bermnkna . ~ .. ~

I ·J

•

2. Konsumsi 2ak~.

Konsumsi pak~~ ay~ dihitur~ den6an jalan mengurang

knn pnkan YGn8 disedic.knn den sis~ pakun ycng tak dima­

kan setio.p Clingr;uny<:., hnsi l pel1f:,<:!l:I.::. tc.n ~c,;."sari dalam tg

bel IV .

Tobel IV.: Konsu~si p~~ rntc- rata

rc::. ta S e l nr.lC 8 minggu ( gram/ ekor)

r ·• . l

I .. . j

·r I

t

l j

'

·I J

t . I

f

lJ

"l't!~'Cl V 1.~1 '-·~·:~: . J.··~,·;. .. , 1;: . . :: ~ .· .. 1 ..lp.!.; t:"-t.:~~~l . : .. La.:l b,•z.·i :!· ;~ i ::i:! ... .-.. : ll1 ~crn:Hl.:f\ .:.·r~ , . , ',. • ~ • \ • ' -' i..• ' .. '. • ... 1 ... ' ~ ... . . . -:: ... ,t-1.! ~: ;\.""'":~:;~ .. ".). ... .. '· •• •#· .... .. . ll , .., . .. l.l .! l...,.

U ( 1 l ,J. ... / ~ • ::> r ) •

---------- -· ---- -- ---· - -- ------·--

--- -- ------ --JC' ., .., .....

-· '- '- . v ... a , _.;.,, 'u Jl.(:;;.~ , J ::.. ~~~~ 7' J

31 :;e. o J[):J .J' v )v24 ,J .., .· .. 9 0 .::.00 '

3~87,3 Joll, o ) 405, 3 2975 t 3 -

.Kata-rnta )602 ,6a .3650 , 4n 3185 ,0b 2877,2b

------------------------------- . . .. ..... .... Keteran~;>an : . Hw.-uf yan~ saul3. dalt::~ .:;2-tu ko l oc.l/bnris . me­

nunjukkan beda bcrmakn~ ( 2~ 0 , 05) •

.·. Dari tebel di atas tt1::1pak bahv:i'A pn..lcan ya n g ;;len gan­

dung campurc1.11 ampr~.s k~cap ·semakin · ting~i l evelnya akan

menurunkan rata-rata konsumsJ.. pakannya , hal ini dimung­

kinkan karena arapes ke-cap 1.1cmpunyni kr-.ndun6an serat ka-

sar yang cukup tinggi 1),0):,.., , ( J\n<:llisA L~b. J?H.P Fakul­

tas feknolog i .f>ertanian) seperti diketahui bahwa ayaiil -

atau bangsa un ;sgas kurang lllc::!J,lpU mcncerna seru t kasar ka

. i rena pencernaa...1 serat kc.sa:c pada unggas tel"jadi po.da ba

gian belakung aaluran penccrn cnn (post di6isti) .

Sehingga s eiila.Y.in :uc.nin.::,~ tnya campuran ampas ke­

cap dalam pakan akan wenin.:;ka t pul a kandUil.tian serat ka­

sar dalam p!,3.kan, · disamping lcenyc taan tersebu t, dalam

proses pembuatan kecap melalu tahap pcmanasan ( pere -

busan ) dan pro s cs lain y?.n[; c ukup ln ~CJ. h o.l ini di duga

yang menye babkan tt:.run..iYa ni lai g izi uc:.ri £Ullpas kecap.

Pengeunaan tcpUn.~ ikan ternyc:o t a me1nberikan pcn~aruh yang

mcningkat terh~cfap kon::m:.1.1i pal~c:!n \laluu sccQra atntis­

tik tidak bed a bcr:::o.kn.:1 hal ini Ji::lWI_::.!c inkan karcnn pe ­

nambah~n t c pun._ ika:1 , k :..-'1 1.1:.:::1pc.:. b: ti~i kcscit:1bnns;nn k:1-

I I

I 1 I

• J

..

dar t,i:.i y . :.:~ •. tl.~·;~nl:uu.:~L .:.: L~ .. .:::1 ;~ :- :::: .i: : ;·.:::.:.11 ~cr:JI.'l.>ut

(bnloncc ~ict) 3chir~r:..a . •. :1, .:;,.l.!.l.l:n:: b.; : J l t•..: .-.:1 .... kon­

!Jll;:t.Ji ;J~}:,l:: .:,·;:u t. . ;,mil!. :~ .• t ( .. ...... 1 1il . :) •

- . Konvcr :Ji ~·.ll:.:m t!al n. ~ ::. , ::·::litia:l i.r~i ( iukur/ , ~ lhitun~

dcn~an C arn l.iC •. ibD.lldir...._ lc.J.n .:l!~ t~l'.1· ,j~.::l~.: ?C-~~n y ant,; u i J:tQ_

kan d~n ,~on ~~cna~h:ka11 toi.10L bu1.~un , .~..;:l ' "'·.;i1!~yc. tcrsari

pada tabc1 VI.

Tabe1 VI : Konvcr si pakcn rato-~at~ sclama 8 i:ling~;u.

·.repung ­ikan

• _.,. 0 0

5

10

'""\ ' Amoas Ke~ cap. ('~)

5

10

15

20

5 10

15

20

5 10

15

20

2 ,)

2 ~1

: 2, .3 2,6

2 , 5 2,)

1,9

2,4 1 , 9 2 ,1

2 ,7

2,5

+) ·fid a k becla berG'lakna.

u 1 a .n_ i: .:1 n II !J:I

2 ,1 2 ,1 -·

2 ,1 2 , G

2 ,4 2 , 9

1,9 2,2

2,2 2 , J

2 , 4 ,., ) '- J

2 ,1 ),0

1,8 2,1

2 ,1 2 , 2

1 ,8 "' ,. .c.,o

2 ,2 2,0

2 ,) 2 , 0

n ata-·rata ±)

2 ,1

2 ,'2

2 ,5

2 , 2

2,)

2 , )

2,)

2 ,1

2 ,1

2 ,1

2 ,)

2 ,)

Dari Cl.llD.lisa st.: c i~ t i 1:. ( Lc:.tf)irc:1- L :l.'.lpir;m) ternya ta

rata-rata terhadap an;):t! koli.VCr3i pabm , n e1::1Un aJl8ka kon

vcrsi tcrocbut m::rsih ter .. L:: ;:; ul': nnt1ka konv ..J rsi yang opt~ma1

f

l ' I

15

j' ~\itu 2 , 1 !l.\•!;. l :..iU.; 'J .:i!: , U, ...,.l4C •. 'l l.' ( l ) ~~2 ) br~ .itu ju~_,a

biln dilin~1 t ci;:ll. tJ•.ll(; :.. ;:u .. ;;,( . .;l.n,J -·.1~-Gi~:; !~ · ~ :: 1~uu::t ( tc -

pun;; iknn .-.. ::..:;1 •.. : k~~ar) .;I..!, Jc :::.i t~r-... nri ;' :1J,:. t<:lH: l VII .

I' abc 1 \' i i: 1.' -m~;.-:! uh L c_;,:J!o · I~~Ul \.h:: i .. -.i., ::; t~cc:~p 'ctn lR:.l ucrb."lt;,.::l i "..in . ~:.! tan :0rhncbp r-ate. rata konvcr:;i p.:!can.

·- ·-- -----·--'l'CPWlf - Level i\1'!18~3 K..;cu :J ; ... rlata-ikan 7,) ' .I _ .. w .. ---w--- ra.ta

Nn)

0 2,20 2 , 30 2,50 2,20 2,30

5· 2,30- 2·;40 2 , 50 ., 2 ,10 2,30

10 - 2 , 40 2,20 '2 , 30 2·, JO 2,30-..

· ·. · lls) _ Rata-rata 2,3u ~' 30 2 ,36 2 , 20

. ' Ns) Tid:Jk bid rb~Ja bcrm.-;kna.

Dari tabel di 2tas memberikan gambarnn bahwa ampas kecap srun.pai batas 20)7 ctc:.npu di6W1akan da1<!w campurw -pakan, begitu j~e interaksi antara tepun6 ikan dan am­pas kecap . tidak ruemberikan peni;<::.ruh terhadap angka kon­versi pakan.

. ..J

..

~~ .... • ' .J.

' ., Duri ha ~ il :)<:r:<L . .. l c •.. d .1: : • ..! . .... 1~ ~:.: ~ ; ;.". · i;; ti k , ;}enc.c:;}:!

nann lcv~l tcpunL i ~ . .-~:1 J <'..!1 o.::l;)~.s !.t:-..::<'!..1 d:-.lu':l i)C:.kHn nyrun

j)edaein::; dapu t diu i. !i1~lll~~!l

1. Secaro . kc.oc luruh:1r. :~ c=~~-w~~<.ll: cu. .. ~: ur.:..·. ~h:rba~_;'li lcve1

tci)WlG ikar_ .. t<m ~ .. : tJ C~!.i ~~ccap ~: ~lc..~~ .' ·.- :~~=: uy .. ~:.l

tidak berpent;nruh nyu i.u tcrhadap 1·o. tu-r.J. ta I

broiler

( overall

mean ) bobc.t badan, konsu;r.si d~l konvc·rsi pakan.

2. Perlakuan levc l nir:p.:e kecap dale:=. pakcn rnc.,.berikan pe

ngaruh yan£ ber~akna ( E f 0,05) terhadap bobot ba­

. dan dan · kons~;.msi pnk..:l_'1 tetapi t .id~~~ tcrh,odap ant;ka--" konversi.

I ). ~~ing~~tnya level tepung ikan ·dalum pakan' ak~ me-

l ili:ngkatkan bob<?t badan dan kunswre·i ' pak..m tetapi pe -

ningkatan . level ai71pns kecap~ akc:.n Genurunkan bobot ba-

~ .

.. . dan dan konsum~i pakan, sedang an0ka konversi tidak

terpengaruh oleh level tepung ikan Q,an ampas lcecap.

4. Secara umum dapa-t d.ika takan bah·•m u.mpa s kecap dapat

digunakan dalar.1 campuran pa.kan a;:,.-ar.! broiler paling O.£

timal pada level 10~.

lG

l t • t

.... ,

...

1~79. ;. .... :: -., ur.rt.-.ll ,,1.1 · .• - .· ..!. •• l J.: ti.);~ LJ.1J.1 . .'lj'il..'":l

1\:d:-I, i:-_ , . L' l 'il.CCCJ..l.: . t ..J :i!~ .. u.· t'~:l~l.itt •J: ,},ill

1' 0 m;n .j :'.::: l' 1 n · c . .l! ':: 1; _ :1- ~ ' ·~ ~ · rnr !< f'-"1 • t.. t' t' •

• ,o 01' -;, - ,1"'! i l: ,') o

lic'user . G. 1? ., 1'3:)0. ?cetiin_, .t'aul r.ry . 4 t h . cc!i t ion. John

rliley and 3ons Inc • •. ~r; York.

Lubis . DA ., 1963. Il.:.u •.. '-\lcannn l'~rno.k . Cet a kan kedua.

Pl' . Ee::..tcL:-13\.Plail·, Jak::1j:'ta.' -

,.rorison. i · . B. , 195 4 . l' ~eds and .i?e6din.g . The ,,,orison

:BubliBhin.; Company . Clinton I Owa . U. S . A. -

N • A . S., 197 3 • .A. l'oxicents Oc e urint; Raturrally in

F0ods . ~ational Acodeoy of Sciences . washington

D. C. lu .

NRsution .-1usraan Ali., 1970. Peng{:,arl1aan .frotein Hewani

Dalam Ransuo l1nak ~~yu.••l .Dengan .ulet heonine .

Skrips i !.iahasis.'Ja .E'a!~ul.tas .Petemakan · UGui~

Scott . 1 • •. ;il ton ., l 96S . lliutr i t ion of the chicken • .P ubli­

shed By. ~~ . Scott dan ~ssociates . Itheaca ,

l~ew Yo~k.

Siagian. L . P • .P2.tuen dkk , 1984. 2e.~c:.nf'aatan Limbah unt uk

;,(eninr;ka c:kan .Produksi i>cterhakan di Lahan Sem­

pi t . .. fakalah Seminar .. :c :-Janfaatkan 'Lahnn Sempi t

un tuk ,,,enir..c.l<atkan !:'roduksi .f>eternaknn Fckul

ta~ .i?e'tcrr_-:!'..a.n U !, I.u~1J : : 13-20 l'Topcmbcr 1984.

17