ketokohan imam alsyatibi dan imam ibn aljazari serta

Proceedings of the 7th International Prophetic Conference (SWAN) 2020 Paper No. BM023

FPQS,Universiti Sains Islam Malaysia, 29-30 October 2020

441

KETOKOHAN IMAM ALSYATIBI DAN IMAM IBN ALJAZARI SERTA PERBEZAAN

KEDUANYA DALAM RIWAYAT HAFS DARI ‘ASIM

Muhammad Lukman Bin Ibrahim

Fakulti Pengajian Quran Sunnah, Universiti Sains Islam Malaysia,

Bandar Baru Nilai, 71800, Nilai Negeri Sembilan, Malaysia

Emel: [email protected]

ABSTRAK

Imam al-Syatibi dan Imam ibn al-Jazari adalah 2 orang tokoh ulama ulung dalam ilmu qiraat. Mereka

berdua membahaskan qiraat al-Sab’ dan qiraat al’Asyr dalam kitab masing-masing Hirz al-Amani Wa

Wajh al-Tahani dan Tayyibah al-Nasyr. Kajian mereka membawa sedikit perbezaan khususnya dalam

bacaan riwayat Hafs dari ‘Asim yang menjadi amalan diseluruh dunia Islam. kajian ini menelusuri

ketokohan mereka berdua dan perbezaan bacaan masing-masing dalam riwayat Hafs dari ‘Asim.

PENDAHULUAN

Imam alsyatibi adalah seorang ulama qiraat yang masyhur. Beliau1 adalah al-Qasim bin Firruh bin Khalaf

bin Ahmad bin Muhammad al-Syatibi al-Ru‘ayni al-Darir.2 Firruh dalam bahasa Andalus3 bermaksud

besi. Imam al-Syatibi dilahirkan pada tahun 538 hijrah di kampung Syatibah di Andalus. Beliau mula

belajar qira’at daripada ulama masyhur di Andalus kemudian menekuninya dengan Abu Abdullah

Muhammad Bin Abi al-‘As Nafizi.4

Beliau kemudian berhijrah ke Balansiyah5 sebuah bandar yang berhampiran dengan kampung

halamannya. Di sana, beliau mula menekuni ilmu qira’at berdasarkan kitab al-Taysir karangan Abu

‘Amru al-Dani yang telah dihafaznya sekian lama serta ilmu qira’at daripada al-imam Ibn Hudhayl. Dari

imam Ibn Hudhayl juga, beliau mendalami ilmu hadith.6 Beliau juga mempelajari kitab nahu Sibawayh,

al-Kamil karangan Ibn Mubarrad, Adab al-Katib oleh Ibn Qutaybah dan lain-lain.

Kemudian beliau telah musafir untuk menunaikan haji. Selepas itu, mula berguru dengan Abu Tahir al-

Silafi di Iskandariah. Ketika beliau mula memasuki Mesir, beliau telah pun disambut dengan istimewa

Abu Tahir serta memberi perakuan beliau terhadap kehebatan ilmu imam al-Syatibi. Abu tahir telah

mengambil imam al-Syatibi sebagai salah seorang guru di madarasah beliau serta menjadikan Imam al-

Syatibi sebagai salah seorang pakar rujuk.

1 Terdapat dua ulama besar yang terkenal dengan nama al-Syatibi. Al-syatibi yang kedua ialah pengarang kitab al-I‘tisam. 2 al-Dhahabi, Muhammad Bin Ahmad Bin ‘Uthman (1404h), Ma‘rifah al-Qurra’ al-Kibar ‘Ala al-Tabaqat wa al-A‘sar,

Bayrut: Mu’assasah al-Risalah Jld 2 hlm 573. 3 Sepanyol 4 al-Dhahabi, Muhammad Bin Ahmad Bin ‘Uthman (1410h), Siyar A‘lam al-Nubala’, Bayrut : Mu’assasah al-Risalah, Jld

21 hlm 261. 5 Sebuah bandar masyhur di Andalus. Sila lihat al-Hamawi, Yaqut Bin ‘Abdullah al-Rumi (1980m), Mu‘jam al-Buldan,

Bayrut : Mu’assasah Nasir al-Thaqafah Jld 1 hlm 357. 6 al-Dhahabi, Muhammad Bin Ahmad Bin ‘Uthman (1410h), op.cit, Jld 21 hlm 261.



442

Dari sini, imam al-Syatibi menjadikan madrasah ini sebagai pusat penyebaran ilmu Al-Quran yang telah

dikunjungi para pelajar dari seluruh pelusuk rantau. Akhirnya, beliau telah menyiapkan kitab termasyhur

beliau yang menjadi kitab rujukan terbesar dalam ilmu qira’at al-sab‘ah iaitu Hirz al-Amani wa Wajh

al-Tahani.

Kitab-kitab karangan

Beliau telah mengarang banyak kitab dalam pelbagai bidang antaranya,

1. ‘Aqilah Atrab al-Qasaid Fi Asna al-Maqasid – kitab ini membincangkan berkenaan ilmu rasm7

‘Uthmani .

2. Nazimah al-Zuhar- kitab yang membincangkan berkenaan jumlah dan bilangan ayat-ayat suci Al-

Quran.

3. Qasidah al-Daliyyah Khamsu Mi’ah Bayt yang diringkaskan dari kitab al-Tamhid oleh Ibn ‘Abd

al-Barr

Kebolehan dan Kecerdikan

Dari Beliau adalah seorang imam yang hebat, cerdik serta pintar, berjiwa halus dan imam qira’at

tertinggi pada zamannya. Beliau banyak menghafaz hadith, pakar bahasa dan sastera arab, zuhud dan

kuat ibadat. Beliau bermazhab al-Syafi‘i. Kata Ibn Khalikan “imam al-Syatibi apabila dibacakan

kepadanya sahih al-Bukhari, Muslim dan Muwatta’, beliau membetulkan segala kesilapan melalui

ingatannya sahaja.8

Beliau telah dilahirkan dalam keadaan cacat penglihatan. Namun, orang yang datang belajar dengan

beliau sungguh ramai dan menakjubkan. Mereka menghormati dan menyanjungi imam al-Syatibi dengan

begitu tinggi. Imam Abu Syamah al-Dimasyqi menggambarkan sanjungannya dengan menyatakan orang

ramai menghormati imam al-Syatibi ia seolah-olah para sahabat yang memuliakan seorang nabi.9

Beliau seorang yang dianugerahkan Allah dengan beberapa karamah. Beliau dapat mendengar azan

sekalipun kedudukan jarak muazzin itu jauh. Beliau tidak akan bercakap kecuali bila perlu.10 Beliau tidak

akan mengajar Al-Quran melainkan dengan wuduk. Dalam keadaan yang elok, khusyuk dan merendah

diri. Beliau tidak suka orang bersembang melainkan perihal ilmu Al-Quran.

7 ilmu yang membicarakan tentang kaedah penulisan Al-Quran yang lengkap seperti yang tertulis di dalam mushaf pada hari

ini. 8 Ibn Khalikan (1977m), op.cit, Jld 4 hlm 71. 9 Hafayan, Ahmad Mahmud (1422h), op.cit, hlm 84. 10 Hafayan, Ahmad Mahmud (1422h), op.cit, hlm 85.



443

Kitab Hirz al-Amani

Kitab Hirz al-Amani wa Wajh al-Tahani adalah sebuah kitab yang amat masyhur dalam bidang qira’at

al-sab ‘ah. Ia tersebar dan dipelajari di seluruh pelusuk dunia, sehingga tiada penuntut ilmu qira’at yang

mampu mengelak dari kitab ini. Kitab ini dikarang dalam bentuk qasidah syair dengan jumlah 1173

rangkap. Kitab ini adalah paling masyhur dalam ilmu qira’at dan dipelajari di seluruh pusat pengajian

Al-Quran di dunia.

Kewafatan

Imam al-Syatibi telah pulang ke rahmatullah pada hari Ahad 28 jumada al-akhirah tahun 590 hijriah

selepas sembahyang Asar. Jenazah beliau telah dikebumikan pada hari Isnin di pusara al-Qadi al-Fadil

‘Abd Rahim Baysani berhampiran dengan kaki bukit al-Muqattam11 di Mesir.

TARIQ AL-TAYYIBAH IMAM IBN AL-JAZARI

Kemasyhuran tariq al-Syatibi pada zaman ini tidak dapat disangkal lagi. Walaupun terdapat tariq yang

lain yang masih masyhur pada zaman ini, namun ia berkisar dikalangan ahli ilmuan sahaja. Sedangkan

tariq imam al-Syatibi mendominasi kedua-dua khalayak. Tariq tersebut ialah tariq al-Tayyibah imam

ibn al-Jazari.

Tariq al-Tayyibah adalah dipelopori oleh imam Ibnu al-Jazari. Nama beliau adalah Muhammad Bin

Muhammad Bin Muhammad Bin ‘Ali Bin Yusuf al-‘Umari al-Dimasyqiy.12 Beliau dilahirkan pada

malam sabtu 25 Ramadan 751 hijriah bersamaan 30 November 1350 masihi di Dimasyq.13

Keturunan dan Gelarannya

Dinisbahkan Ibn al-Jazari kepada semenanjung Ibn 'Umar14 yang terletak berdekatan dengan al-

Mawsil.15 Sementara beliau digelar dengan panggilan Abu al-Khayr.16 Terkadang beliau juga digelar Abu

Muhammad. Ini disebabkan anak sulung beliau bernama Muhammad. Walau bagaimana pun gelaran

yang awal adalah paling masyhur.

11 Sebuah bukit yang merentangi Uswan di tenggara Mesir. al-Hamawi, Yaqut Bin ‘Abdullah al-Rumi (1980m), op.cit, Jld 4

hlm 143. 12Ibn Tulun Syams al-Din Muhammad Bin Tulun (1969m), Qudhah Dimasyq : al-Thaghr al-Basim Fi Dhikr Man Waliya

Qada’ al-Syam, Dimaysq : Matbu‘at al-Mujamma’ al-‘Ilmiy al-‘Arabi, hlm 121. Selepas ini disebut Ibn Tulun sahaja. 13 Ibid. 14 al-Kinawi, Muhammad ‘Abd al-Hayy al-Hindi (1324h), al-Fawa’id al-Bahiyyah Fi Tarajum al-Hanafiyyah, Misr

:Matba‘ah al-Sa‘adah, hlm 139. 15 al-Mawsil ialah sebuah Bandar besar di utara Iraq. Bandar yang dihuni ramai penduduk, kebun-kebun serta kedai-kedai

perniagaan. Sila lihat al-Baladi, Atiq Bin Ghayth Bin Wazir (1402h) , Mu‘jam al-Ma‘alim al-Jughrafiyyah al-Waridah Fi

al-Sirah al-Nabawiyyah, Riyad : Dar a‘lam al-Kutub hlm 125. 16al-Sakhawi, Syams al-Din Muhammad Bin Abd al-Rahman (1355h), al-Daw’ al-Lami‘ Li Ahl al-Qarn al-Tasi‘, Qahirah :

Maktabah al-Qudsi Jld 9 hlm 255.



444

Beliau membesar dengan dalam keluarga yang mulia serta kuat berpegang dengan agama Islam. Ayah

beliau adalah seorang ahli perniagaan yang salih, warak, serta amat mementingkan ilmu agama. Beliau

diajar menghafaz Al-Quran serta mendalami ilmu lain seperti hadith, fiqh, qira’at dan lain-lain.17

Kelahiran beliau adalah di zaman keemasan Islam dengan kelahiran puluhan ulama muktabar. Generasi

pujangga yang telah mengarang dan meninggalkan pelbagai kitab-kitab muktabar yang menjadi sumber

rujukan prima sehingga kini. Antara ulama besar yang lahir pada zaman ini ialah 18:

1) Sultan ulama ‘Izzuddin bin ‘Abd al-Salam al-Dimasyqi ( 577- 660h )

2) Imam al-Nawawi : Yahya bin Syaraf ( 631- 676h )

3) Imam Mizzi : Yusuf Bin Abd Al-Rahman ( wafat 742h )

4) Imam Ibn Qudamah : Muhammad Bin Ahmad al-Maqdisi ( 705 - 744h)

5) Imam al-Dhahabi : Muhammad Bin 'Uthman Bin Qaimaz (673- 748h)

6) Imam Ibn Qayyim : Muhammad Bin Abi Bakr Al-Zar‘i ( 691 - 751h )

7) Imam Ibn Kathir: Ismail Bin 'Umar Bin Kathir ( 701 - 774h )

8) Imam Ibn Hajar : Ahmad Bin 'Ali al- ‘Asqalani ( 773 - 752h )

Dengan kebanjiran tokoh-tokoh terkemuka ini di zaman beliau, maka kelahiran Ibn al-Jazari adalah amat

bersesuaian untuk mewarisi ilmu yang tinggi di zaman itu.

Ketokohan Ibn al-Jazari dalam bidang al-Qira’at

Ketokohan imam Ibn al-Jazari dalam pelbagai bidang ilmu diberi penarafan yang tinggi oleh para ulama.

Imam al-Sakhawi berkata , “beliau begitu unggul dalam ilmu riwayat, hafazan hadith, jarh dan ta‘dil,19

dan mengetahui rawi yang terdahulu dan terkemudian dengan amat baik”.20 Imam al-Suyuti berkata, “

beliau adalah hafiz21, al-muqri22, dan syaikh semua qari pada zamannya”.23 Imam al-Suyuti menambah

lagi “ beliau adalah imam dalam ilmu qira’at serta tiada bandingan dengan sesiapa pada zamannya.24

Imam Ibn al-Jazari telah wafat pada hari Jumaat tahun 833 hijriah di bandar Syiraz25 pada usia 82 tahun.

Ribuan orang berpusu-pusu dan bersesak-sesak mengiringi jenazah beliau ke pusara.

17 al-Syawkani, Muhammad Bin Ali, al-‘Allamah, al-Badr al-Tali‘ bi Mahasin Man Ba‘d al-Qarn al-Sabi‘, Bayrut : Dar al-

Maarif Jld 2 hlm 257. 18 Syakir, Mahmud Bin Syakir (1978m), al-Tarikh Al-Islami, Bayrut : al-Maktab al-Islamiy Jld 7, hlm 118. 19 Suatu ilmu yang membincangkan tentang kebolehpercayaan atau penolakan seorang rawi dalam periwayatan hadith. 20 al-Sakhawi, Syams al-Din Muhammad Bin Abd al-Rahman (1355h), op.cit. Jld 9 hlm 257. 21 Seseorang pakar hadith yang menghafaz 100,000 hadith sanad dan matannya serta mampu menjaganya dengan baik. 22 Seorang yang pakar dalam ilmu qira’at, meriwayatkannya secara bacaan musyafahah serta memberi ijazah kepada

seorang murid untuk menyampaikan kepada orang lain pula. Sila lihat Hafayan, Ahmad Mahmud (1422h), op.cit, hlm 154. 23 al-Suyuti, Jalal al-Din Bin Abi Bakr, Tabaqat al-Huffaz, (1414h), Bayrut: Dar al-Kutub al- ‘Ilmiyyah, hlm 549. 24 Ibid. 25 Sebuah bandar besar yang terkenal terletak dipinggir negara farsi. Sila lihat al-Hamawi, Yaqut Bin ‘Abdullah al-Rumi

(1980m), op.cit, Jld 3 hlm 73.



445

Kitab-kitab karangan Ibn al-Jazari

Hasil pena imam Ibn al-Jazari melebihi 60 buah26 kitab semuanya. Sebahagiannya telah dicetak namun

masih banyak lagi yang berbentuk manuskrip. Walau bagaimana pun, karangan terunggul beliau dalam

bidang qira’at ialah :

1) al-Nasyr fi al- qira’at al-‘asyr

2) Tayyibah al-nasyr fi al- qira’at al-‘asyr27

ASAS KHILAFIYYAH DI DALAM TARIQ AL-SYATIBI DAN TARIQ AL-TAYYIBAH

1. Al-Takbir

Jumhur ulama bersepakat bahawa sebab berlaku takbir ialah kerana kelewatan wahyu yang turun kepada

Rasulullah beberapa ketika28. Golongan musyrikin Makkah telah mengejek Rasulullah dengan kata-kata

: “sesungguhnya Allah telah mengabaikan dan tidak menghiraukan Muhammad lagi.”

Lalu Allah menurunkan ayat surah al-Duha

Maksudnya : “Demi waktu matahari sepenggalahan naik, Dan demi malam apabila

Telah sunyi (gelap), Tuhanmu tiada meninggalkan kamu dan tiada (pula) benci

kepadamu.”29

Lalu Rasulullah mula ber takbir 30 sebagai kesyukuran kepada Allah kerana menurunkan wahyu yang

agak lama terputus, serta jawapan kepada tohmahan para musyrikin Makkah. Kemudian Rasulullah T

mula ber takbir apabila membaca surah al-Duha pada setiap hujung surah sehingga khatam Al-Quran.

Hukum al-Takbir

26 Muti’, Muhammad Al-Hafiz, Dr, (1424h), al-Qira’at wa Kibar Qurra’ fi Dimasyq, Dimasyq : Dar al-Fikr, hlm 173. 27 Ismail, Nabilbin Muhamad,Dr, al-Imam Ibn al-Jazaryi aa Juhuduhu ai ‘Ilm al-Qira’at,(1423h), Bayrut : Dar Ibn Hazm

hlm 39 & 40. 28 Ulama berbeza berpendapat tentang berapa lama kelewatan tersebut berlaku. Ada yang mengatakan 12, 15 dan 40 hari.

Sila lihat al-Baghawi, Abu Muhammad al-Husyayn Bin Mas‘ud (1985m), Ma ‘alim al-Tanzil, Bayrut : Dar al-Fikr, Jld 5

hlm 450. 29 Muslim bin Hajjaj al-Qusyayri al-Naysaburi, (1995M), Sahih Muslim, Bayrut: Dar Ihya’ al-Turath al-‘Arabi, Jld 9 hlm

280. lihat juga al- Naysaburi, Abi al-Hasan ‘Ali Bin Ahmad,(1388h), Asbab al-Nuzul, Qahirah : Mu’assasah al-Halabi, hlm

312. 30 al-Hakim, Muhammad Bin Abdullah Bin Muhammad al-Naysaburi (1978m), al-Mustadrak ‘Ala al-Sahihayn, Bayrut:

Dar al-Fikr, Jld 12 hlm 247. lihat juga al-Bayhaqi, Ahmad Ibn al-Husayn,(1990m) Syu‘ab al-Iman, Bayrut : Dar al-Kutub

al-`Ilmiyyah, Jld 5 hlm 90.



446

Ulama qurra yang mengithbatkan takbir bersepakat bahawa takbir bukanlah ayat Al-Quran. Ia adalah

sunat ketika khatam Al-Quran sepertimana sunat membaca al-isti‘azah31 ketika memulakan bacaan Al-

Quran. Dengan itu, ia tidak ditulis di dalam mushaf32.

Hukum bacaan takbir ialah sunat. Imam al-Bazzi 33 berkata : imam al-Syafi‘i berkata kepadaku, “

sekiranya anda meninggalkan takbir, anda telah meninggal salah satu sunnah Rasulullah T.34 Imam Ibn

Kathir pula memberi komentar bahawa kenyataan imam al-Syafi‘i ini menunjukkan kesahihan riwayat

tersebut.35 Imam Ibn al-Jazari menegaskan bahawa takbir telah thabit di kalangan ahli fiqh, ulama dan

para muhaddith makkah36 sehingga mencapai tahap mutawatir.37

Permulaan dan penutup takbir

Takbir terbahagi kepada 2 keadaan38 :

1) takbir al-‘am – iaitu takbir yang dibaca bersama-sama basmalah di awal setiap surah kecuali

surah al-tawbah.

2) takbir al-khas – takbir ini terbahagi kepada 2 pendapat 39:

a) takbir yang dibaca di awal surah al-Duha, surah-surah seterusnya sehingga awal surah

al-Nas.

b) takbir yang dibaca di akhir surah al-Duha, surah-surah seterusnya sehingga akhir

surah al-Nas.

Lafaz takbir

Ulama qurra menyebutkan bahawa terdapat tiga lafaz al- takbir iaitu

(الله أكب ) (12) takbir dan tahlil iaitu ( ل إله إل الله الله أكب)40

3) takbir dan tahlil dan tahmid iaitu ( ل إله إل الله الله أكب ولله الحمد)41 .

2. Al-Madd al-Munfasil

أعوذ بالله من الشيطان الرجيم 3132 8 mushaf yang ditulis dengan arahan Sayyidina ‘Uthman dan dihantar ke seluruh negara di bawah pemerintahan Islam. 33 Beliau adalah Ahmad bin Muhammad bin Abdullah al-Bazzi. Salah seorang ulama qira’at. Periwayat qira’at Abu ‘Amru

(170- 243h). Sila lihat Abu Sulayman, Sabir Hasan Muhammad (1416h), Kasyf al-Diya’ Fi Tarikh al- Qira’at Wa al-

Qurra’, Riyad : Dar a‘lam al-Kutub, hlm 118. 34Jalal al-Din al-Suyuti, (1407H) al-Itqan Fi ‘Ulum Al-Quran, Dimasyq : Dar Ibn Kathir, Jld 1 hlm 294. 35 Ibid. 36 Ibn al-Jazari, Ahmad Bin Muhammad Bin Muhammad al-Dimasyqi (1418h), Syarh Tayyibah al-Nasyr, Bayrut : Dar al-

Kutub al-Ilmiyyah, hlm 332. 37 Rida ‘Aliy Darwisy, Fath al-Rahman Fi Taysir Turuq Hafs Bin Sulayman.(1421h), Maktabah al-Qurtubah li al-Turath.

hlm 32. 38 Abu al-Khayr, Muhammad (1421h), op.cit, hlm 8. 39 al-Qadi, Abd al-Fattah Bin Abd al-Ghani, (1424h) al-Wafiy fi Syarh al-Syatibiyyah, Madinah : Dar al-Zaman, hlm 385. 40 Abu al-Farh, Sayyid Lasyin (1413h), Taqrib al-Ma‘ani, Madinah : Dar al-Zaman, hlm 453. 41 Ibid.



447

Al-Madd al-Ja’iz Munfasil berlaku apabila suatu huruf madd42 yang terdapat selepasnya huruf hamzah

dalam kalimah yang berbeza.43 Ia di sebut ja’iz kerana kerana ia harus dibaca dengan 2, 4 dan 5 harakat

mengikut tariq yang diikuti oleh seorang qari. Sementara munfasil pula ialah kerana sebab asal madd

ini iaitu hamzah, berada dalam kalimah yang berbeza.44

Contohnya :

45

Perbincangan berkenaan mad ja’iz muttasil adalah berkisar tentang harakat sama ada qasr (قصر) iaitu 2

harakat, tawassut (توسط) iaitu 4 harakat dan fuwayq al-tawassut (فويق التوسط) iaitu 5 harakat.

Selain dari itu, terdapat mad yang lain yang dihubungkan terus dengan mad munfasil iaitu mad al-ta‘zim

atau mad al-mubalaghah.46 Sebab berlaku madnya adalah sama namun ianya khusus kepada lam nafiyah

li al-jins47 pada kalimah al-tawhid sahaja.

Contohnya :

48

Kesemua imam-imam qurra menyeragamkan harakat mad al-ta‘zim dengan mad munfasil iaitu 4 harakat.

Namun, imam Abu al-Qasim Yusuf al-Hudhali49 mengharus mad al-takzim dengan 2 harakah ketika mad

munfasil di baca 2 harakat50.

3. al-Madd al-wajib al-muttasil

al-Madd wajib al-muttasil ialah suatu huruf madd yang terdapat selepasnya huruf hamzah dalam kalimah

yang sama.51 Ia di sebut wajib kerana para qurra bersepakat tentang kadar madnya melebihi kadar mad

42 Huruf mad : Alif (ا ) yang sukun sebelumnya berbaris fathah, waw ( و)yang sukun sebelumnya berbaris di dammah dan

ya’( ي) yang sukun sebelumnya berbaris kasrah. 43 al-Qamhawi, Muhammad al-Sadiq (T.T.), al-Burhan fi Tajwid al-Quran, Bayrut: al-Maktabah al-Thaqafah, hlm 25. 44 al-Kaylani, Hisyam al-Din Salim (1999m), al-Bayan Fi Ahkam al-Tajwid, Bayrut: al-Maktabah al-Thaqafah, hlm 97. 45 al-Anfal : 59 46 Dinamakan al-Madd al-mubalaghah kerana ia adalah penafian yang bersungguh-sungguh terhadap ketuhanan selain dari

Allah I. 47 Iaitu lam alif (لا) yang menafikan seluruh juzuk sesuatu benda atau perkara. Ia adalah berbeza dengan lam alif (لا) biasa

yang berperanan menafikan satu perkara atau lebih tanpa merangkumi keseluruhan juzuk. Sila lihat Fu’ad Ni‘mat (1973m),

Qawa ‘id al-Lughah al-Arabiyyah, Dimaysq : Dar al-Hikmah, hlm 62. 48 al-An‘am 6:102 49 Beliau ialah imam Yusuf Bin ‘Ali Bin Jabbarah al-Hudhali al-Baskari. Seorang ulama qira’at yang masyhur. Pengarang

kitab al-Kamil Fi al-Qira’at al-‘Asyr Wa al-Arba‘ al-Za’idah ‘Alayha.(403-465h) 50 Abu al-Khayr, Muhammad (1421h), op.cit, hlm 15. 51 al-Qamhawi, Muhammad al-Sadiq (T.T.), op.cit., hlm 25.



448

asli52. Sementara muttasil pula ialah kerana punca asal madd ini iaitu hamzah, berada dalam kalimah

yang sama.53

Contoh :

Terdapat 3 wajh berkenaan madd ini.

1) al-tawassut : iaitu 4 harakat.

2) Fuwayq al-tawassut : iaitu 5 harakat.

3) Al-isyba’ : enam harakat.

4. al-Sakt sebelum hamzah

Takrif al-saktah : berhenti sekejap tanpa bernafas kemudian meneruskan bacaan dengan nafas yang

sama54. Kadarnya ialah 2 harakat. Ia berlaku kepada huruf yang sukun secara sahih, serta waw (و) dan

ya’(ي) yang mati selepas baris fathah.

Contohnya : ءامن( )من )ٱلآخر( , )سوء( ,)شيء( , ,)ق رءان(, )ٱبن ءادم( )خلوا إل(

Terdapat tiga wajh untuk hukum ini :

1) tiada saktah secara keseluruhan dalam masalah ini. Ini adalah pegangan jumhur ulama qurra’.

2) Saktah (ال) al-ta‘rif dan )شيء( dan al-sakin al-mafsul sahaja.

3) Saktah (ال) al-ta‘rif, )شيء(, al-sakin al-mafsul dan al-sakin mawsul juga.

Al-sakin mafsul seperti )من ءامن(dan (خلوا إل) iaitu huruf yang sukun dan selepasnya terdapat hamzah

dalam dua kalimah yang berbeza. al-Sakin mawsul pula seperti )ق رءان(dan ( ٱلظم ان) iaitu huruf yang

sukun dan selepasnya terdapat hamzah dalam kalimah yang sama.

Nun al-sakinah dan tanwin ketika bertemu lam (ل) dan ra’ (ر).

Hukum nun al-sakinah atau tanwin sebelum lam dan ra’.

Contohnya :

52 Mad asli 2 harakat. 53 al-Kaylani, Hisyam al-Din Salim (1999m), op.cit, hlm 97. 54 Mahmud, Badr Hanafi,(1423h) al-Basit fi ‘Ilm al-Tajwid, Qahirah : Maktabah al-Madinah al-Raqmiyya hlm 14.

ء



449

Ia menerbitkan dua hukum iaitu :

1) idgham kamil bi la ghunnah

2) idgham bi ghunnah

Jumhur ulama qurra bersepakat bahawa hukumnya ialah idgham yang sempurna tanpa ghunnah.55

Sementara sebahagian yang lain berpendapat hukumnya ialah idgham naqis dengan mengekalkan sifat

ghunnah.

Imam Ibn al-Jazari memperincikan hukum ini kepada 2 bahagian56 iaitu :

1) Al-maqtu‘ – iaitu hukum tersebut berlaku ketika nun al-sakinah dan tanwin yang bertemu dengan

lam dan ra’ itu yang ditulis menurut rasm di dalam mushaf tanpa bersambung. Contohnya :

م ولكن ل, فإن ل يستجيبوا , أن ل أقول , رزقا لكم , من ربه maka dalam keadaan ini, hukumnya dengung 2 harakat.

2) Al-mawsul - iaitu hukum tersebut berlaku ketika nun al-sakinah dan tanwin yang bertemu dengan

lam dan ra’ itu yang ditulis menurut rasm di dalam mushaf dengan bersambung. Contohnya :

ألن نجعل , إل تنفروا , وإل تصرفmaka dalam keadaan ini hukumnya tiada ghunnah.

5. Ibdal dan tashil

Apabila hamzah al-istifham57 (أ) bertemu dengan hamzah al-wasl (ٱ) dari alif dan lam makrifah, maka

hukumnya adalah ibdal dan tashil. Dalam bacaan riwayat Hafs ia hanya berlalu pada 6 tempat sahaja

iaitu dua kali pada setiap kalimah berikut : ( )58, ()59, ( )60.

Pertemuan antara hamzah al-istifham dan hamzah al-wasl menyebabkan percampuran ayat antara

istifham dan khabar. Ini kerana kedua-duanya berbaris fathah.

Apabila kita mengabaikan hamzah al- wasl, bacaan akan menjadi satu hamzah sahaja. Inilah yang akan

menyebabkan percampuran dan kekeliruan. Oleh itu, bangsa arab mengekalkan hamzah al-wasl di dalam

bacaan supaya kekeliruan tidak berlaku. Namun, mereka menukarkannya melalui dua cara iaitu :

1) ibdal iaitu menukarkan hamzah wasl kepada alif dengan isyba‘61 kerana pertemuan dua huruf

yang sukun.

55 Abu al-Khayr, Muhammad (1421h) op.cit, hlm 25. 56 Ibid. 57 Hamzah yang bermaksud pertanyaan. 58 Yunus 10 : 51 & 91 59 Yunus 10 : 59 dan al-Naml 27 : 59 60 al-An‘am 6 :143 & 144 61 kadar mad 6 harakat.



450

2) Tashil – iaitu menyebut hamzah yang kedua dengan kadar pertengahan di antara hamzah

yang sebenar dan alif. Tiada mad dengan cara ini kerana ketiadaan huruf mad.

6. Isymam dan rawm62

Isymam adalah suatu kaedah bacaan yang memuncungkan dua bibir mulut tanpa lengah selepas

mematikan sesuatu huruf. Ia dapat dilihat dengan mata kasar.

Isymam terbahagi empat jenis63 :

1) Memuncungkan dua bibir mulut tanpa lengah selepas mematikan sesuatu huruf. Keadaan ini

berlaku ketika waqf.

2) Memuncungkan dua bibir mulut pada kalimah ( )64. Ia adalah kata kerja mudari‘65 yang

asalnya ialah )تمن نا( dengan dua huruf nun. Nun yang pertama berbaris dammah dan nun

kedua berbaris fathah. Ia dianggap berat dan susah dibaca lalu disukunkan nun yang pertama

dan diidghamkan66 kepada nun yang kedua. Sebagai menunjukkan kewujudan nun yang

pertama (berbaris dammah) maka, isymam dilakukan. Mulut selepas mematikan sesuatu

tersebut terbentuk seperti ketika menyebut huruf waw (و) tanpa bersuara. Ia tidak dapat

diketahui melainkan dengan cara melihat ke bibir pembaca kerana tiada bunyi dikeluarkan.

Kaedah inilah yang menjadi pokok perbincangan tentang perbahasan tariq ini.

3) Isymam huruf dengan huruf iaitu percampuran suara antara dua huruf seperti huruf sad (ص)

dan zay (ز) dalam kalimah ( ).67 Percampuran ini telah melahirkan huruf yang bukan

sad (ص) dan zay (ز) tetapi huruf sad (ص) yang dominan ke atas huruf zay (ز). Ianya hanya

terdapat di dalam qira’at hamzah.

4) Isymam harakat dengan harakat iaitu percampuran satu harakat dengan harakat yang lain

seperti percampuran kasrah dengan dammah. Contohnya, kalimah ( قيل) yang dibaca oleh

qira’at Kisa’iy dan Hisyam. Caranya ialah dengan menyebut huruf yang pertama dengan baris

yang bercampur antara dammah dan kasrah. Baris dammah didahulukan tetapi bunyinya

sedikit, sementara baris kasrah selepas itu dengan lebih dominan. Ini kerana asal kalimah ( قيل)

62Juga dinamakan Ikhtilas 63 Nasr, ‘Atiyyah Qabil (1992 m), Ghayah al-Murid fi ‘Ilm al-Tajwid, Qahirah : Dar al-Taqwa, hlm, hlm 170-171. 64 Yusuf 12 : 11 65 kata kerja yang menunjukkan tempoh masa sekarang dan akan datang. 66 Dimasukkan. 67 al-Fatihah 1 : 6



451

ialah ( قول) . Ia menjadi kesukaran kepada bangsa arab untuk menyebut baris kasrah diikuti

waw. Lalu ditukarkan baris dammah qaf kepada kasrah dan huruf waw kepada ya’ untuk

menyesuaikan baris kasrah dengan ya’. Maka jadilah kalimah ( قيل). Sebagai memberi isyarat

kepada kewujudan dammah ke atas qaf, maka ia dibaca isymam.

Walau bagaimana pun perbincangan ini hanya berkisar tentang bentuk isymam yang kedua. Ia berlaku di

dalam ayat berikut :

Kaedah kedua yang diharusnya ialah rawm.

Rawm ialah suatu kaedah kecepatan menyebut suatu harakat dengan suara yang perlahan sekira-kira

hanya 2/3 suara sahaja yang berbunyi sedangkan 1/3 yang lain tidak kedengaran. Kedua-dua huruf nun

adalah dibaca kecuali suara direndahkan ketika menyebut huruf nun yang pertama dengan cepat sedikit.

Hukum ini juga hanya dapat dipelajari dengan cara musyafahah dari para qurra'. Dalam mushaf

‘Uthmani diberi tanda () di atas mim untuk menunjukkan isymam lebih utama dan lebih mudah.

7. Kalimah ( )68 dalam surah al-A’raf : 176

Kalimah 69 ) عنا dalam surah Hud : 42) اركب م

Kedua-dua ayat di atas harus dibaca dengan dua wajh mengikut tariq yang diikuti iaitu70:

68 al-A‘raf 7 : 172 69 Hud 11 : 42 70 Rida ‘Ali Darwisy(1421h), op.cit, hlm 69.



452

1) al-idgham – iaitu memasukkan tha’ ke dalam dhal dan ba’ ke dalam mim kerana ia termasuk

dalam hukum idgham mutajanisayn71.

2) al-izhar – iaitu mensukunkan huruf pertama seperti didalam rasm dan menyambung bacaan tanpa

apa-apa perubahan.

8. Kalimah ( )72 dalam surah al-Mursalat : 20

Terdapat 2 hukum bacaan idgham.

1) idgham kamil73 iaitu memasukkan qaf (ق) ke dalam kaf (ك)secara sempurna. Dengan itu sifat

tiada isti’la74 dan qalqalah75 pada qaf .

2) idgham naqis76 iaitu mengekalkan sebahagian sifat qaf (ق) iaitu isti’la’ dan mengabaikan sifat

qalqalahnya.

9. Saktah

Dari sudut bahasa saktah bererti diam. Dari sudut istilah ia bermaksud berhenti bacaan sekejap tanpa

bernafas dengan kadar masa 2 harakat, kemudian menyambung semula dengan nafas yang sama. Saktah

berlaku di 4 tempat berikut :

1 77

2 78

71 iaitu dua huruf yang bertemu dalam keadaan sama makhraj tetapi berbeza sifat. 72 al-Mursalat 77 : 20. 73 Nasr, ‘Atiyyah Qabil (1992 m), op.cit, hlm 92. 74 Ia bermaksud huruf yang berbunyi tebal iaitu terangkat lidah ke lelangit atas ketika menyebut huruf tersebut. Sila lihat

Fayzuryan, ‘Abd al-Latif, Syaykh (1420h), al-Tabyin fi Ahkam Tilawah al-Kitab al-Mubin, Bayrut : Dar al-Ma‘arif, hlm

182. 75 Iaitu suara tambahan yang berdetak kuat ketika menyebut huruf tersebut. Lihat Fayzuryan, ‘Abd al-Latif, Syaykh

(1420h), op.cit, hlm 185. 76 Nasr, ‘Atiyyah Qabil (1992 m), op.cit, hlm 92. 77 al-Kahf 18 : 1&2 78 Yasin 36 : 52



453

3 79

4 80

Dalam bacaan riwayat Hafs, terdapat 2 saktah harus81 iaitu :

82

Tiga wajh yang harus dipilih iaitu :

1) waqf

2) saktah

3) wasl dengan idgham83

84

Ayat terakhir surah al-anfal dan awal surah al-tawbah. 3 kaedah yang harus dipilih.

1) waqf

2) saktah

3) wasl dengan Iqlab

10. Huruf Hijaiyyah ‘ayn (ع)

Huruf hijaiyyah ‘ayn terdapat pada awal surah maryam ayat 1 dan syura ayat 2 iaitu :

huruf-huruf yang seumpamanya tidak terdapat khilaf padanya. Terdapat 3 wajh yang boleh dibaca iaitu

tawl 6 harakat, tawassut 4 harakat dan qasr 2 harakat85. Tawl disebabkan oleh pertemuan 2 huruf sukun

serta terkumpul dalam golongan mad yang sama jenis.86 Tawassut pula adalah disebabkan oleh huruf lin

79 al-Qiyamah 75 : 27 80 al-Mutaffifin 83 : 14 81 ia bermaksud bacaannya boleh dipilih dengan tiga kaedah iaitu 1) saktah 2) waqf 3) idgham 82 al-Haqqah 69 : 29 83 iaitu memasukkan bunyi huruf mim (م) ke dalam huruf ba’(ب). 84 al-Tawbah 9 : 1 85 Abu al-Khayr, Muhammad (1421h) op.cit, hlm 34. 86 Huruf kaf (ك), ‘ayn (ع), sad (ص), sin (س) dan qaf (ق) adalah tergolong dalam yang sama iaitu mad lazim harfi mukhaffaf.



454

di dalam huruf ‘ayn (عين) lebih pendek berbanding huruf lin di tempat yang lain. Sementara qasr pula

adalah berdasar huruf ‘ayn (عين) yang sebenar tanpa mengambil kira sukun dihujungnya87.

11. Kalimah ( )

Huruf ra’ (ر) pada kalimah ( ) dalam surah al-Syu‘ara’ ayat 63 boleh dibaca sama ada dengan tafkhim

dan tarqiq.

Tafkhim kerana mengambil kira huruf qaf (ق) yang termasuk dalam golongan huruf isti‘la’ yang kuat.

Tarqiq pula disebabkan pengaruh kekuatan huruf qaf (ق) berkurangan kerana ia berbaris kasrah.

Keharusan ini hanya berlaku ketika wasl sahaja. Semasa waqf, tiada perselisihan pendapat tentang

kemestian tafkhim ra’ (ر). Ini kerana sebab tarqiq telah hilang kerana qaf (ق) yang sukun ketika waqf.88

12. Kalimah dalam surah al-naml : 36

Semua turuq Hafs sepakat tentang ithbat89 ya’ ketika wasl. Khilaf hanya berlalu ketika waqf sama ada

ithbat ya’ ( ءاتـني) atani dimatikan ya’(ي) dengan 2 harakat atau hadhf 90. ( ) atan di waqf tanpa ya’(ي).

Walau bagaimana pun waqf yang dibenarkan hanyalah waqf idtirari91 dan ikhtibari.92

13. Kalimah ( )93 dalam surah al-Insan : 4

87 Abu al-Khayr, Muhammad (1421h) op.cit,hlm 34 88 al-Qudah, Muhammad ‘Isam al-Muflih (1988m), al-Wadih fi al-Tajwid, al-Urdun : Dar Al-Nafa’is, hlm 108. 89 mengekalkan 90 dibuang. 91 Waqf yang terpaksa dilakukan seperti kesuntukan nafas dan seumpamanya. 92 Waqf bertujuan pembelajaran atau pengujian seperti seorang guru yang menerangkan kepada muridnya tentang kalimah

tersebut. 93 al-Insan 76 : 40



455

Ketika wasl alif terakhir dihadhfkan ( سلسل). Semua turuq Hafs bersepakat dalam hal ini, namun mereka

khilaf dalam keadaan waqf dengan 2 wajh iaitu :

1) Ithbat alif terakhir : ( سلسل) ketika waqf.

2) Hadhf alif ( سلسل) ketika waqf.

Keadaan ini hanya berlaku ketika waqf idtirari dan ikhtibari sahaja.

14. Kalimah ( )94 dalam surah al-Tur : 37

Kalimah tersebut boleh dibaca 2 wajh dengan sin (س) dan sad (ص). Kata akarnya adalah dari ( سيطر)

dengan huruf sin (س). Di dalam mushaf ‘Uthmani ia ditulis dengan sad (ص) sebagai mengambil kira

qira’at yang membaca dengan sad (ص). Namun, huruf sin (س) kecil di bawah ditulis dibawah sad (ص)

sebagai menandakan wajh sin (س) yang harus dibaca dalam tariq al-Syatibi. Harus diingat bahawa

mushaf yang ada kini adalah ditulis menurut tariq al-Syatibi 95.

15. Kalimah ( ) dalam surah al-Ghasyiyah : 22

Kata akar kalimah ini juga berasal dari ( سيطر). Terdapat dua wajh bacaan iaitu :

(س) dengan sin (بمسيطر) (1

2) ( ) dan sad (ص).

Huruf sin kecil tidak ditulis di sini kerana tariq al-Syatibi memilih dengan wajh sad (ص) sahaja.

16. Kalimah ( )96 dan ( )97

Terdapat dua wajh bacaan iaitu :

(س) dengan sin (يبسط) dan (بسطة) (1

.(ص) dan sad(يبصط) dan (بصطة) (2

94 al-Tur 52 : 37 95 Mujamma‘ Khadim al-Haramayn al-Syarifayn al-Malik Fahd (1412h), op.cit, hlmaman ى. 96 al-A‘raf 7 : 69 97 di dalam surah al-Baqarah ayat 245 sahaja. Terdapat pada ayat selepasnya (246) kalimah tetapi ia kekal tiada perubahan.



456

Dalam tulisan rasm ‘Uthmani ia ditulis dengan (ص) iaitu ( )98 dan ( ). Tariq yang memilih

dengan sin (س) adalah merujuk kepada kata akarnya (بسط). Sementara tariq yang memilih bacaan dengan

sad (ص) mengambil kira huruf ta’ (ط)99 selepasnya.

17. Kalimah ( )100 dan ( )101 dalam ayat berikut :

Dalam riwayat Hafs, apabila nun al-sakinah yang berada di akhir kalimah, kemudian bertemu dengan

waw (و) maka hukumnya idgham bi ghunnah. Contohnya : من وليه

Tetapi terdapat khilaf dalam masalah nun al-sakinah dalam surah Yasin : 1 dan al-Qalam : 1.

Dalam rasm ‘Uthmani nun al-sakinah ini tidak kelihatan namun, bila ditulis dalam bentuk bacaan

sebenar, ia akan menjadi ( ياسين) dan ( نون). Terdapat dua wajh bacaan iaitu :

1) al-izhar iaitu bunyi nun yang sukun dikekalkan ketika wasl.

2) al-idgham iaitu nun yang sukun dimasukkan ke dalam huruf waw(و) selepasnya.

18. Kalimah ( ), ( ) di dalam surah al-Rum : 54

Terdapat dua wajh harus iaitu :

1) Fathah seperti di dalam mushaf

2) Dammah( ضعف) dan (ضعفا)

Khilaf ini hanya berlaku kepada ayat ini sahaja di dalam Al-Quran.

PENUTUP

Walaupun terdapat perbezaan dan khilaf dalam bacaan dalam tariq masing-masing namun ia menjadi

pegangan bacaan umat Islam di seluruh dunia. Ini kerana kajian mereka yang menyeluruh dan

berdasarkan kepada riwayat-riwayat yang muktabar.

98 al-A‘raf 7 : 69 99 huruf (ط) termasuk di dalam huruf-huruf yang kuat makhrajnya. Lalu ia akan mempengaruhi huruf sebelumnya. 100 Yasin 36 : 1 101 al-Qalam 68 : 1



457

RUJUKAN

Abu al-Farh, Sayyid Lasyin (1413h), Taqrib al-Ma‘ani, Madinah : Dar al-Zaman

al- Naysaburi, Abi al-Hasan ‘Ali Bin Ahmad,(1388h), Asbab al-Nuzul, Qahirah : Mu’assasah al-Halabi

al-Baghawi, Abu Muhammad al-Husyayn Bin Mas‘ud (1985m), Ma ‘alim al-Tanzil, Bayrut : Dar al-Fikr

al-Baladi, Atiq Bin Ghayth Bin Wazir (1402h) , Mu‘jam al-Ma‘alim al-Jughrafiyyah al-Waridah Fi al-

Sirah al-Nabawiyyah, Riyad : Dar a‘lam al-Kutub

al-Bayhaqi, Ahmad Ibn al-Husayn,(1990m) Syu‘ab al-Iman, Bayrut : Dar al-Kutub al-`Ilmiyyah,.

al-Dhahabi, Muhammad Bin Ahmad Bin ‘Uthman (1404h), Ma‘rifah al-Qurra’ al-Kibar ‘Ala al-

Tabaqat wa al-A‘sar, Bayrut: Mu’assasah al-Risalah

al-Dhahabi, Muhammad Bin Ahmad Bin ‘Uthman (1410h), Siyar A‘lam al-Nubala’, Bayrut : Mu’assasah

al-Risalah.

al-Hakim, Muhammad Bin Abdullah Bin Muhammad al-Naysaburi (1978m), al-Mustadrak ‘Ala al-

Sahihayn, Bayrut: Dar al-Fikr

al-Hamawi, Yaqut Bin ‘Abdullah al-Rumi (1980m), Mu‘jam al-Buldan, Bayrut : Mu’assasah Nasir al-

Thaqafah.

Jalal al-Din al-Suyuti, (1407H) al-Itqan Fi ‘Ulum Al-Quran, Dimasyq : Dar Ibn Kathir,

al-Kinawi, Muhammad ‘Abd al-Hayy al-Hindi (1324h), al-Fawa’id al-Bahiyyah Fi Tarajum al-

Hanafiyyah, Misr :Matba‘ah al-Sa‘adah.

al-Qadi, Abd al-Fattah Bin Abd al-Ghani, (1424h) al-Wafiy fi Syarh al-Syatibiyyah, Madinah : Dar al-

Zaman

al-Qamhawi, Muhammad al-Sadiq (T.T.), al-Burhan fi Tajwid al-Quran, Bayrut: al-Maktabah

al-Qudah, Muhammad ‘Isam al-Muflih (1988m), al-Wadih fi al-Tajwid, al-Urdun : Dar Al-Nafa’is

al-Sakhawi, Syams al-Din Muhammad Bin Abd al-Rahman (1355h), al-Daw’ al-Lami‘ Li Ahl al-

Qarn al-Tasi‘, Qahirah : Maktabah al-Qudsi

al-Suyuti, Jalal al-Din Bin Abi Bakr, Tabaqat al-Huffaz, (1414h), Bayrut: Dar al-Kutub al- ‘Ilmiyyah,

al-Syawkani, Muhammad Bin Ali, al-‘Allamah, al-Badr al-Tali‘ bi Mahasin Man Ba‘d al-Qarn al-Sabi‘,

Bayrut : Dar al-Maarif



458

al-Thaqafah al-Kaylani, Hisyam al-Din Salim (1999m), al-Bayan Fi Ahkam al-Tajwid, Bayrut: al-

Maktabah al-Thaqafah,

Fayzuryan, ‘Abd al-Latif, Syaykh (1420h), al-Tabyin fi Ahkam Tilawah al-Kitab al-Mubin, Bayrut: Dar

al-Ma‘arif,.

Fu’ad Ni‘mat (1973m), Qawa ‘id al-Lughah al-Arabiyyah, Dimaysq : Dar al-Hikmah,

Hafayan, Ahmad Mahmud (1422h), Asyhar al-Mustalahat Fi Fann al-Ada’ Wa ‘Ilm al-

Ibn Tulun Syams al-Din Muhammad Bin Tulun (1969m), Qudhah Dimasyq : al-Thaghr al-Basim Fi

Dhikr Man Waliya Qada’ al-Syam, Dimaysq : Matbu‘at al-Mujamma’ al-‘Ilmiy al-‘Arabi,

Ibn al-Jazari, Ahmad Bin Muhammad Bin Muhammad al-Dimasyqi (1418h), Syarh Tayyibah al-Nasyr,

Bayrut : Dar al-Kutub al-Ilmiyyah,.

Ismail, Nabil bin Muhamad,Dr, al-Imam Ibn al-Jazaryi aa Juhuduhu ai ‘Ilm al-Qira’at,(1423h), Bayrut

: Dar Ibn Hazm

Mahmud, Badr Hanafi,(1423h) al-Basit fi ‘Ilm al-Tajwid, Qahirah : Maktabah al-Madinah al-Raqmiyya

.

Muslim bin Hajjaj al-Qusyayri al-Naysaburi, (1995M), Sahih Muslim, Bayrut: Dar Ihya’ al-Turath al-

‘Arabi

Muti’, Muhammad Al-Hafiz, Dr, (1424h), al-Qira’at wa Kibar Qurra’ fi Dimasyq, Dimasyq : Dar al-

Fikr,

Nasr, ‘Atiyyah Qabil (1992 m), Ghayah al-Murid fi ‘Ilm al-Tajwid, Qahirah : Dar al-Taqwa,.

Rida ‘Aliy Darwisy, Fath al-Rahman Fi Taysir Turuq Hafs Bin Sulayman.(1421h), Maktabah al-

Qurtubah li al-Turath.

Sabir Hasan Muhammad (1416h), Kasyf al-Diya’ Fi Tarikh al- Qira’at Wa al-Qurra’, Riyad : Dar a‘lam

al-Kutub,

Syakir, Mahmud Bin Syakir (1978m), al-Tarikh Al-Islami, Bayrut : al-Maktab al-Islamiy

ketokohan imam alsyatibi dan imam ibn aljazari serta

Documents