guÍa para a educaciÓn a distancia historia do mundo
TRANSCRIPT
GUÍA PARA A EDUCACIÓN A DISTANCIA
Historia do mundo contemporáneo
1bacharelato
ÍndiceA materia. O libro de texto................................................................................................................. 5
Métodos:
Cómo organiza-lo traballo na casa................................................................................................. 7
Cómo realizar unha exposición ...................................................................................................... 8
O comentario dun texto histórico .................................................................................................. 10
A comparación de dous textos....................................................................................................... 12
A lectura dun mapa histórico......................................................................................................... 13
A lectura e a elaboración dun organigrama ................................................................................... 14
O comentario de gráficos .............................................................................................................. 16
Ler e comentar un índice estatístico ............................................................................................... 18
O comentario dunha obra de arte pictórica.................................................................................... 19
O comentario dunha fotografía ..................................................................................................... 20
A análise e comentario dun cartel.................................................................................................. 21
A lectura e o comentario da primeira páxina dun xornal ................................................................ 22
A lectura e o comentario dunha ilustración humorística ................................................................. 23
Mapas mudos:
O mundo político .......................................................................................................................... 24
América política............................................................................................................................. 25
Asia política................................................................................................................................... 26
África política ................................................................................................................................ 27
Europa política .............................................................................................................................. 28
Orientacións e actividades:
Unidade 0. O estudio da historia ................................................................................................. 32
Unidade 1. O Antigo Réxime....................................................................................................... 33
Unidade 2. O proceso de industrialización................................................................................... 34
Unidade 3. Liberalismo, romanticismo e nacionalismo................................................................. 35
Unidade 4. Cambios e movementos sociais ................................................................................. 36
Unidade 5. As grandes potencias ................................................................................................ 37
Unidade 6. O dominio europeo do mundo.................................................................................. 38
Unidade 7. A Primeira Guerra Mundial........................................................................................ 40
Unidade 8. A Revolución Rusa..................................................................................................... 41
Unidade 9. A economía de entreguerras ..................................................................................... 43
Unidade 10. O ascenso dos fascismos ........................................................................................... 44
Unidade 11. A Segunda Guerra Mundial....................................................................................... 45
Unidade 12. A guerra fría ............................................................................................................. 48
Unidade 13. A descolonización..................................................................................................... 49
Unidade 14. O mundo comunista ................................................................................................. 50
Unidade 15. O mundo occidental ................................................................................................. 51
Unidade 16. O mundo entre dous milenios ................................................................................... 52
Solucionario ....................................................................................................................................... 53
5
1. Introducción. A materiaO coñecemento e a comprensión dos contidos desta ma-teria, Historia do Mundo Contemporáneo, resultaranchede grande utilidade porque che permitirán interpretar eanalizar gran parte dos acontecementos que se produ-cen na sociedade actual.Non esquezas que a herdanza do pasado, os avances eerros das sociedades que nos precederon contribuíron aforma-la sociedade na que che tocou vivir.Por outra parte a Historia do Mundo Contemporáneoten unha gran conexión con outras disciplinas, coma a li-teratura, a arte, a xeografía, a socioloxía, a economía...Por iso che resultará sumamente útil para estructurar cuncarácter interdisciplinar a aprendizaxe doutras materias.Un feito ocorrido recentemente servirame para tratar defacerche comprender este carácter interdisciplinar daHistoria e á vez sinalarche a enorme importancia que teno coñecemento histórico.Carmen Iglesias, historiadora, catedrática de Historia dasideas, académica da Historia, titulou o seu discurso de in-greso na Real Academia Española da Lingua «De Historiae de Literatura como elementos de ficción». Neste dis-curso sinalou que a literatura e a historia se complemen-tan e se enriquecen unha á outra, aínda que matizouque o que diferencia á historia é a «pretensión de verda-de e a construcción dun tempo histórico» fronte á litera-tura que ten outros obxectivos. Se algo caracteriza a his-toria é a busca da verdade, algo inexcusable para ohistoriador. Ó seu xuízo, este matiz desmonta as habi-tuais críticas e tópicos que se cernen sobre a historia, xasexa esa visión segundo a cal a fan sempre os ganadoresou a que sitúa a historia coma unha ciencia inexacta econtaminada. Se algo caracteriza a esta disciplina é abusca da verdade, pero Carmen Iglesias non deixou deadvertir que non caben «verdades absolutas» porque aexperiencia demostra que a defensa destas “conducecon facilidade á violencia e ó crime”.Por iso non deixou de denunciar a aqueles que se dedi-can a «pensar sen a historia e que mostran a súa total in-diferencia cara a ela». Igualmente manifestou que «cal-quera tempo pasado non foi mellor» e que «arecuperación dunha conciencia histórica é sen dúbidaunha das vías de busca da verdade». Sinalou que «a in-capacidade crecente das xeracións actuais para pensar amedio e longo prazo é un dos problemas que atinxe atodos» e se a gran literatura ten moitas veces un carácterprofético capaz de crear personaxes inventados tan im-portantes ou máis cós personaxes históricos, «a historiasó pode constatar, aínda que, felizmente, o futuro nuncaé predicible». A historiadora lembrou que «nin a caídado muro de Berlín, nin o desmoronamento dos países doLeste, nin o brutal ataque fanático fundamentalista a Es-tados Unidos, foron previstos nin imaxinados por ningúnexperto tal como ocorreron».
A MATERIA. O LIBRO DE TEXTORematou o magnífico ensaio de ingreso na Real Acade-mia Española da Lingua cunhas frases que a ti, comoalumno, non quero deixar de transmitirche pola sabe-doría que encerran: «Se é verdade que a literatura nongarante a felicidade nin os libros «se erguen en masa»a axudarche cando estás en apuros … desde logo axu-dan a asumi-lo infortunio e a comprender e ter criteriosindependentes». Magnífico motivo para animarte ó es-tudio destas materias.
Naturalmente, outro grande obxectivo é que coñéza-losacontecementos máis significativos da Historia do Mun-do Contemporáneo. Trátase de que mediante o estudiodesta materia consigas asimila-los seus contidos dunhamaneira razoada e crítica, cotexando distintas versiónsdun mesmo feito, obtendo datos da época e compren-dendo as dificultades que presenta e o dificultoso queresulta a busca da verdade histórica. Para iso terás quefacer uso das estratexias, técnicas e métodos do histo-riador, partindo dos tres eixes fundamentais que con-ducen ó coñecemento histórico: a obtención, o proce-samento e a comunicación da información.
Finalmente sinalarche a importancia dos aspectos meto-dolóxicos que serán decisivos no teu proceso de apren-dizaxe e que, na presente guía, a maioría aparecen re-collidos baixo o epígrafe «métodos de aprendizaxe»,que, en último termo, pretenden que asimíle-los conti-dos da Historia do Mundo Contemporáneo e que consí-ga-los obxectivos que o D.C.B. da Comunidade Autó-noma de Galicia sinalou para esta materia e que figurana continuación:
Obxectivos
• Explica-los feitos máis significativos da Historia do Mun-do Contemporáneo, situándoos adecuadamente notempo e no espacio, e destacando a súa incidencia so-bre o presente.
• Comprender e interrelaciona-los principais cambioseconómicos, sociais, políticos e culturais que configu-ran a historia dos últimos séculos.
• Empregar con propiedade unha teminoloxía básica acu-ñada pola historiografía e manexar diversas fontes quelles permitan contrasta-las informacións.
• Analiza-las situacións e problemas do presente, cunhavisión que conduza a unha percepción global e cohe-rente do mundo.
• Fomenta-la sensibilidade ante os problemas sociais ac-tuais, potenciando unha actitude crítica e un sentidoresponsable e solidario na defensa dos dereitos hu-manos, os valores democráticos e o camiño cara á paz.
• Comprende-la Historia coma unha ciencia aberta á in-formación e ós cambios que brindan as novas tecno-loxías.
6
2. O libro de textoNeste curso vas utiliza-lo seguinte libro de texto:Historia do Mundo Contemporáneo 1 BacharelatoAutores: Ramón Villares e Ángel BahamondeEdicións Obradoiro, S.A./Santillana Educación, S.L.Santiago de Compostela, 2002ISBN: 84-8224-476-0
2.1. Distribución trimestral
O libro consta de tres partes diferentes:
• As páxinas de presentación de bloque.
• 17 unidades (distribuídas en 4 bloques).
• Glosario
As 17 unidades distribúense por trimestres do seguintemodo:
• Primeiro trimestre: unidades 0 a 6
• Segundo trimestre: unidades 7 a 11
• Terceiro trimestre: unidades de 12 a 16
2.2. Estructura e manexo do texto
O libro iníciase cunha dobre páxina (Índice) na que sepresenta a estructura e organización dos contidos.
Le esta páxina con detemento porque coñece-los aparta-dos en que se dividen bloques e unidades facilitará o teuestudio e darache unha visión de conxunto da materiaobxecto de estudio.
Nas páxinas 4 e 5 do libro, baixo o título «Esquema deUnidade», recibes importante información sobre a es-tructura de bloques e unidades.
Serache útil para planifica-lo teu estudio e contribuirá aorganiza-la túa aprendizaxe. Nada no texto é superfluo.Dedica tempo a le-los pés de fotos e documentos, a ob-servar e analizar mapas, gráficos, organigramas, etc. Amiúdo inclúen información que necesitarás para realizardeterminadas actividades de aprendizaxe.
Para afondar co estudio intenta seleccionar algunha daspropostas que baixo o epígrafe «para saber máis» figu-ran en cada unidade didáctica.
Realizar algunha desas propostas no só beneficiará o teuestudio senón que tamén contribuirá ó teu enriquece-mento persoal.
Finalmente, utiliza o glosario que, aínda que breve, sera-che útil.
2.3. Material complementario
Ademais do libro de texto, é conveniente que dispoñasdun atlas histórico e dun diccionario de termos histó-ricos porque en ocasións necesitarás recurrir a eles du-rante o teu estudio.
Deberás dispoñer tamén de mapas mudos, algúns facilí-tanseche nesta guía. É especialmente aconsellable a lec-tura da prensa diaria, en especial as páxinas internacio-nais,que che permitirán confeccionar informes quepode- rán resultarche moi útiles. Complementa a infor-mación con revistas, documentais, películas, etc.
Debes realizar fichas. Na guía facilitaráseche un modelo.Finalmente unha axenda, onde poderás anota-lo calen-dario de avaliacións, titorías colectivas, presenciais, a dis-tancia ou calquera outra información que che permitaplanifica-lo teu estudio.
7
1. Cómo organiza-lo traballo na casa
O estudio e o traballo na casa requiren un método quepermita comprender, relacionar e reflexionar sobre os co-ñecementos adquiridos. Para iso, a memorización é im-portante, pero non é o obxectivo final. O obxectivo prio-ritario é que retéña-las ideas e conceptos esenciais dunharealidade ou dun tema. A memorización implica a com-prensión previa dos contidos. Para iso debes manter benestructuradas as notas ou apuntamentos que tomes noteu caderno, realizar esquemas e fichas e rete-los con-ceptos básicos do libro de texto.
Sen dúbida cumprir este obxectivo require unha planifi-cación cotiá. Para iso, convén elaborar unha estratexiade estudio a curto ou medio prazo, que teña como fina-lidade un control de avaliación ou a entrega dun traba-llo. A consecución do traballo na casa debe aterse a uncalendario prefixado no que se especifique o tempo deestudio que require a asignatura. Nunca debe deixarse oestudio para o último momento, xa que aumenta a an-siedade e o risco de fracaso.
Para concentrarse no estudio é necesario elixir un lugarconfortable, ben iluminado e ordenado e evitar distrac-cións coma a radio, a televisión, os ruídos, etc.
2. Os resumos ou as sínteses de contidos
Os resumos facilitan a comprensión e a memorización
dos contidos.
O traballo de síntese debe realizarse en esquemas ou fi-chas.
• Os esquemas resultan moi útiles para sintetizar idease conceptos que se relacionan, que integran fenóme-nos e procesos complexos: causas-consecuencias,comparacións, procesos no tempo, relación e deduc-ción de distintas realidades sociais, etc. Non cabe dú-bida de que realizar un esquema é unha tarefa com-plexa para o alumno, pero, sen dúbida, unha dastarefas máis proveitosas no proceso de aprendizaxe.
• As fichas axudan a memoriza-los contidos, aínda quetamén son necesarias na realización de certas activida-des, coma os traballos de investigación ou a recompi-lación de material complementario (un cadro, un libro,unha noticia dun xornal, etc.). Unha ficha:
a) Debe ter un tamaño igual ó doutras (o tamañocuartilla é recomendable).
b) Debe te-la mesma presentación, se se trata dun fi-cheiro que reúne datos da mesma categoría.
c) En cada ficha exponse só un tema ou un asunto.
d) Escríbese por unha cara.
e) A claridade, a limpeza e o uso de palabras claveson necesarios. O obxectivo é capta-los contidoscon concisión.
[Título do tema]A CRISE DE 1929A ECONOMÍA DE ENTREGUERRAS.
O MUNDO NO PERÍODO DE ENTREGUERRASHISTORIA CONTEMPORÁNEA
TEMAS RELACIONADOS:...................................................................................................Os totalitarismos.As democracias no período de entreguerras.
A crise de 1929 en Estados Unidos afectou a toda a economía e á estructura social. Tamén se estendeu por Europa.
1. A crise en Estados Unidos. Causas. Crise bolsista, financeira, industrial e na agricultura. Aumento do número de parados.
2. A crise en Europa: Gran Bretaña, Francia, Alemaña.
3. As medidas intervencionistas: o modelo dos países democráticos e o dos non democráticos.
A crise dos principios do Estado liberal. As orixes da autarquía e dos totalitarismos.
[Marxe para notas]
Idea básica
Ideas principais
Conclusión
[Bloque ou unidade temática]
MateriaData - XX/XX/XX
Modelo de ficha de síntese.
METODOS. Cómo organiza-lo traballo
8
• Unha vez expostas as ideas principais, convirá asocialascos datos, os feitos e os conceptos pertinentes. Paraisto, resulta de grande axuda construír un esquema ouun cadro:
• A estructura dunha exposición debe constar dunhas tresou catro ideas principais.
2.4. A redacción
• O traballo de redacción. Debe estructurarse en, po-lo menos, tres partes.
a) A introducción. Nesta expoñerase en qué consisteno tema e as coordenadas temporais, espaciais, so-ciais, políticas ou económicas; a liña argumental; e,para rematar, a estructura da exposición coas súasideas principais. Cómpre escribir previamente a in-troducción nun borrador, pois esta determinará engran medida os seguintes pasos.
b) O desenvolvemento das ideas principais. Unhavez estea trazada a estructura da exposición nun bo-rrador e fixados os elementos que se deben desen-volver na exposición, cada idea redactarase en di-ferentes parágrafos, que poden ir precedidos detítulos e de subtítulos. Nun primeiro parágrafo, ex-poñerase o contido dunha idea principal; nos se-guintes, os aspectos relacionados con esa idea, e asísucesivamente. Un último parágrafo concluirá a pri-meira das ideas principais e presentará a segunda.
c) A valoración final ou conclusión. Cómpre pe-cha-la exposición valorando sinteticamente a im-portancia do tema, vinculándoo, en primeiro lugar,coa liña argumental da exposición, e en segundo lugar, coa súa transcendencia histórica. As valora-cións persoais que non se cinxan ó tema da análisesobran, xa que hai que evita-la subxectividade e asopinións baleiras de contido histórico. Como a in-troducción, é conveniente redactala primeiro enborrador.
• A presentación. A limpeza e a claridade son esenciais.Cómpre respectar unha marxe e dividi-la exposiciónen diferentes parágrafos.
1. Qué é unha exposiciónUnha exposición é o desenvolvemento dun tema porescrito, correctamente redactado, previamente estructu-rado arredor das ideas principais que se desexa presentar.
Realizar unha exposición require un proceso previo de pre-paración e outro posterior de redacción.
2. A exposición en Historia2.1. Comprende-lo enunciado
da exposición
O tema é o punto de partida para preparar unha exposi-ción; a partir desta, débense formular preguntas co ob-xectivo de aclara-los principais asuntos relacionados co te-ma: ónde, cómo, cándo, en qué período, qué sucesos, quécambios, causas ou consecuencias, etc. É dicir, precisa-lotema desde o punto de vista espacial, temporal e decontexto.
2.2. Propoñer unha liña argumental
Unha liña argumental é unha idea básica que xustifica aimportancia do tema da exposición. A liña argumental debe reflectirse no proceso de redacción desde a intro-ducción.
Por exemplo, se se debe realizar unha exposición sobre arevolución rusa, o argumento podería centrarse na im-portancia da revolución no proceso dos cambios estruc-turais dunha sociedade autocrática e tradicional a outracomunista e estatalizada.
2.3. Crear unha estructura e activa-los coñecementos que se adquiriron
• Para utilizar na exposición os coñecementos sobre o te-ma é preciso estructuralos, é dicir, relacionalos coassúas ideas principais.
• Se, por exemplo, se quere realizar unha exposición so-bre a revolución rusa desde os comezos do movemen-to revolucionario, habería que ter en conta as seguintesideas:
– Características sociais, políticas e económicas de Rusia antes da revolución de 1917. ¿Como era esepaís na época tsarista?
– Os movementos revolucionarios na Rusia tsarista.¿Cando e como se desenvolveron os primeiros mo-vementos revolucionarios?
– As bases ideolóxicas. ¿Que é o marxismo-leni-nismo?
– A situación política e social en 1917. ¿Como se de-senvolveron os acontecementos políticos en 1917?¿Por que se instaurou en 1922 o réxime soviético?
MÉTODOS. Cómo realizar unha exposición
Características sociais, políticas eeconómicas de Rusia antes da re-volución de 1917
Os movementos revolucionariosna Rusia tsarista
As bases da ideoloxía marxista-le-ninista
O desenvolvemento da revoluciónata a formación do réxime estali-nista
A revolución rusa
9
3. A exposición en XeografíaUnha exposición sobre un tema xeográfico atense a su-postos de desenvolvemento metodolóxico similares ás exposicións en Historia: require un proceso de prepara-ción e outro de redacción. Xa que logo, é conveniente:
• Comprende-lo enunciado da exposición.
• Propoñer un argumento ou tese no seu desenvolve-mento.
• Activa-los coñecementos e crear unha estructura.
• Redacta-la exposición.
3.1. A estructura dunha exposición en Xeografía
É moi aconsellable, neste tipo de exposicións, utiliza-lo se-guinte esquema:
• Exposición dos feitos.
• Análise das causas dos feitos.
• Análise das consecuencias e formulación dun problema.
Para isto, requírese:
• Unha comprensión da realidade espacial obxecto de aná-lise (continente, nación, rexión, cidade, etc.).
• Unha percepción relacionada dos feitos.
• Unha conclusión que formule cuestións e problemas re-lacionados coa dinámica espacial.
3.2. A exposición con bocexo
• Consiste en desenvolver un tema por escrito e realizarun bosquexo (mapa con datos ou debuxo esquemático).
• Tanto a exposición coma o bosquexo deben comple-mentarse, é dicir, ofrecer datos e feitos integrados nunmesmo tema de desenvolvemento. O bosquexo debe-rá aclara-la exposición, e esta describirá os elementosdo bosquexo.
• O bosquexo debe realizarse coidadosamente, e elabo-rarase unha lenda que explique con claridade tódoloselementos representados. Cómpre utilizar diferentes co-res e tramas ben diferenciadas.
Tema:
Introducción
DATOS DO ALUMNO
Espacio de cortesía↔↔
↔[Deixar marxe]
Primeira idea principal
Aspecto 1 do tema principal
Aspecto 2 do tema principal
↔↔
[Deixar marxe]
Conclusión da primeira idea principal e presentación da segunda
↔
Segunda idea principal
↔
Conclusión final
Presentación dunha exposición.
EXEMPLOS DE ESTRUCTURAS DUNHA EXPOSICIÓN
Vexamos dous exemplos, un modelo de análise dun fenómeno e un modelo de comparacióndun fenómeno en distintos espacios xeográficos.
MODELO DE ANÁLISE (ANALÍTICO)Os movementos naturais de poboación
I. Definición do concepto. As taxas de natalidade e demortalidade.
II. Os factores que inflúen nos movementos naturais depoboación.
III. A diferencia dos movementos de poboación nos paí-ses pobres e nos países ricos.
MODELO DE COMPARACIÓN (COMPARATIVO)Desenvolvemento e subdesenvolvemento no mundo
I. Definición de conceptos e presentación da problemá-tica: os fortes contrastes sociais e económicos. Non con-vén estructura-lo tema sen establecer nexos de com-paración: por exemplo, explicar mundo desenvolvido emundo subdesenvolvido independentemente.
II. Factores que inciden no desenvolvemento e no sub-desenvolvemento e as súas relacións.
III. A globalización económica: os seus efectos positivos enegativos nos distintos espacios do mundo.
10
– A súa importancia no contexto histórico.
– Os elementos subxectivos que proxecta o autor an-te unha realidade histórica.
• O contexto histórico xeral en que se desenvolveu otexto.
3. Cómo desenvolve-lo comentarioUn comentario de texto é unha análise dos contidos dundocumento co obxectivo de encadralo no seu contextohistórico. Para isto cómpre realizar unha introducción,un desenvolvemento e unha conclusión.
• A introducción presenta o texto. Debe indicar:
– A natureza do texto.
– A data de creación.
– O autor, a súa función en relación co texto e a súaimportancia histórica.
– Breve contexto histórico do texto ou da situación his-tórica que narra.
– Presentación das principais ideas que transmite.
• O desenvolvemento ou explicación propiamente dita.Consiste en analizar e comenta-lo texto.
a) A análise consiste en:
– A extracción das ideas principais que trans-mite. Deben ordenarse xerarquicamente, das ideas principais ás secundarias. Cómpre desen-volver cada idea principal nunha parte; cada ideasecundaria presentarase nun parágrafo diferente,aínda que estean subordinadas á idea principale, xa que logo, relacionadas.
– A aclaración dos conceptos e elementos queaparecen no texto e a súa relación coas ideasprincipais e secundarias. Para isto, é útil citar literalmente partes do texto e utiliza-la numera-ción das liñas.
b) O comentario consiste en:
– A relación das ideas do texto coa situación his-tórica concreta.
– A crítica e valoración, completando as ideas eargumentos que se transmiten e encadrándoos noseu contexto histórico: antecedentes ou factoresque determinaron a creación do texto, relacióncon outros documentos, consecuencias históricasque se poden deducir del, etc.
– A valoración da obxectividade do texto e a crí-tica da súa achega histórica.
• A conclusión consta de:
– O resumo nun ou dous breves parágrafos dos re-sultados do comentario.
– Unha síntese que indique tamén a importancia docontido do texto na súa época.
Analizar e comentar un documento ou texto histórico éunha das tarefas principais que desenvolven día a día oshistoriadores, xa que a historia da humanidade, desde ainvención da escritura, se reconstrúe principalmente pormedio dos documentos escritos.
1. Coñece-lo texto histórico• Le-lo texto tódalas veces que sexa necesario ata com-
prendelo ben. Se non se coñece algún termo, palabraou concepto, é preciso busca-lo seu significado nun dic-cionario, enciclopedia ou manual ou preguntarlle ó pro-fesor. Cómpre tamén capta-la idea argumental quetransmite, así coma as ideas principais.
• Numera-las liñas do texto de cinco en cinco para queas referencias que se fagan do texto sexan rápidas e có-modas.
• Subliña-las partes esenciais do texto. O subliñado é unexercicio de grande utilidade para capta-lo fundamen-tal do seu contido; débense destaca-los conceptos, osfeitos, os personaxes e as datas básicas.
• Se é necesario, indica-las intencións do autor e a quénvai dirixido o documento.
2. A clasificación do textoClasifica-lo texto significa descifra-la súa natureza, tema,data, autor e o contexto histórico xeral.
• A súa natureza. O documento pode ser:
– Administrativo: censo, catastro, estatísticas, listas, etcétera.
– Xurídico: leis, decretos, constitucións, contratos, pac-tos, tratados, estatutos, etc.
– Narrativo: escritos de opinión extraídos dun libro, en-saio ou obra literaria.
– Xornalístico: artigos de opinión, noticias e entrevistasde prensa.
– Testemuñal: memorias, autobiografías, cartas, dia-rios, discursos, etc.
– Historiográfico: libros e artígos escritos por historia-dores sobre un feito ou un tema de natureza histó-rica.
• O tema: político, económico, social, cultural… ou unha mestura de varios.
• A data de redacción do documento.
• O autor. Pode ser individual (un ou varios autores bendefinidos) ou colectivo (un grupo). No primeiro casocómpre indagar sobre:
– A súa actividade profesional e a súa relación co texto.
– Os datos biográficos fundamentais: anos de nace-mento e morte, feitos principais da súa vida, etc.
MÉTODOS. O comentario dun texto histórico
11
APLICACIÓN: A Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán (1789)
Os representantes do pobo francés constituídos en Asem-blea Nacional [B], considerando que a ignorancia, o esque-cemento ou o desprezo dos dereitos do home son as úni-cas causas dos males públicos e da corrupción dos gobernos,resolveron expoñer nunha declaración solemne, os dereitosinalienables e sagrados do home, para que esta declaración[A], constantemente presente a tódolos membros do corposocial, lles lembre sen cesar os seus dereitos e os seus de-beres; para que os actos do poder lexislativo e os do poderexecutivo [C], podendo en cada instante ser comparados coobxecto de toda institución política, sexan máis respecta-dos; a fin de que as reclamacións dos cidadáns, fundadasdesde agora sobre principios simples e indubidables, sirvansempre para o mantemento da Constitución e o benestarde todos [C].
Preámbulo da Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán, 1789 [A]
1. Coñece-lo textoNa lectura do texto utilizouse a seguinte clave:
• Subliñado: ideas principais.
• Dobre subliñado: conceptos básicos con significadoimprescindible de coñecer para comprende-lo docu-mento.
• A: data, natureza do documento e idea principal dodocumento.
• B: autoría do documento.
• C: intencionalidade ou función do documento.
• Idea principal: «expoñer, nunha declaración solemne,os dereitos inalienables e sagrados do home».
2. A clasificación do texto• Natureza. É un texto de carácter xurídico, pois corres-
ponde a unha declaración de dereitos.
• Tema. Político. O documento recolle o Preámbulo daDeclaración de Dereitos do Home e do Cidadán (1789),un dos piares do novo sistema político que se implan-tou en Francia trala revolución.
• Data. 1789.
• Autor. Colectivo. A Asemblea Nacional.
• Contexto histórico. A revolución francesa é o inicio dociclo revolucionario liberal en Europa, ciclo que se pro-longará ó longo do século XIX.
3. Desenvolve-lo comentario• Introducción
Redactaranse os datos extraídos da primeira toma decontacto co texto, indicando cáles son as ideas princi-pais, previamente subliñadas, e a función do documentoe sinalando brevemente o contexto histórico: o perío-do inicial da revolución francesa, a creación da Asem-blea Constituínte e a precipitación da crise do AntigoRéxime.
• DesenvolvementoExplicación das ideas do texto en tanto que represen-tan a crise do Antigo Réxime a través dun proceso decambios políticos, sociais e ideolóxicos na Francia de finais do século XVIII.
Interpreta-la Declaración dos Dereitos do Home e doCidadán no contexto da creación da Asemblea Nacio-nal e da revolución francesa. Valora-la súa importanciana Historia.
Relación da Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán que se aprobou en Francia con outras decla-racións de finais do século XVIII que defenderon os dereitos humanos.
• ConclusiónResumo das ideas principais do documento, valoran-do a súa importancia como manifesto contra o AntigoRéxime e como anuncio da sociedade liberal do sécu-lo XIX.
12
MÉTODOS. A comparación de dous textos
1. A súa utilidadeComparar dous textos consiste en establece-las súas se-mellanzas e diferencias a través dunha análise con-xunta. Isto significa que, na comparación, non deben re-alizarse análises independentes, senón, pola contra,relaciona-las ideas que achegan ámbolos textos.
Dous textos poden compararse cando tratan ou presentan:
• Contidos sobre o mesmo contexto histórico.
• Situacións sociais, económicas ou políticas antes e des-pois dun proceso ou feito decisivo.
• A evolución de pensamento dun autor sobre un asun-to determinado.
2. O proceso de comparaciónO proceso de análise pode seguir estes pasos:
• Clasifica-los dous textos: tipo, autor, data e ideas prin-cipais que transmiten.
• Desglosa-las ideas principais e secundarias de cadaun dos textos.
• Identifica-las ideas coincidentes e contrasta-las dife-rencias. Para levar a cabo esta tarefa, pode realizarseun sinxela táboa.
• Elaborar unha conclusión. Cómpre facer unha valora-ción comparada dos textos no marco do contexto his-tórico.
APLICACIÓN: Valoración da reforma do sistema comunista
Texto 1: O comunista reformador húngaroImre Pozsgay expón a crise do sistema estalinista
Isto é unha crise do estalinismo. Quedou absolutamentedemostrado que este sistema non se pode reformar por-que fracasou e se revelou inadecuado para lle dar ó poboexperiencia e o sentimento da liberdade. Este sistema é in-capaz de crear forzas impulsoras internas nos individuose cidadáns que impliquen algo nobre, e este sistema des-truíu a solidariedade entre o pobo e a cooperación entreos productores. Baixo tales circunstancias, a única deci-sión que podiamos tomar foi que todo o sistema estali-nista fose descartado por completo coa súa ideoloxía. Nonvexo a esencia desta ideoloxía no marxismo ou no mar-xismo distorsionado, porque non ten nada que ver co mar-xismo.
Cit. en Vladimir TISMANEANU, Reinventing Politics. Eastern Europe from Stalin to Havel.
Nova York, The Free Press, 1993.
Texto 2: O réxime dirixido polo presidente romanés Ceaucescu oponse ás reformas políticas
O PCR considera que as teses respecto a unha volta ó sistema multipartidista no socialismo son completamenteerróneas e daniñas, xa que preparan o terreo para un retorno das formas anacrónicas do sistema político capi-talista [...] Nas novas condicións creadas pola desaparicióndas clases explotadoras, a existencia dun partido único da clase traballadora e a consolidación da unidade do po-bo arredor deste Partido é unha demanda histórica obxectiva.
En Scintea, órgano do Partido Comunista Romanés, outubro de 1989.
Cit. en Vladimir TISMANEANU, Reinventing Politics. Eastern Europe from Stalin to Havel.
Nova York, The Free Press, 1993.
[Manuel COMA CANELLA, A caída dos réximes comunistas. Madrid, Santillana, 1997, páx. 61]
Ideas coincidentes
Ideas diferentes
• Crise do sistema estalinista. • Crise do socialismo.
• É o punto de vista dun político comunistareformador.
• Crítica do estalinismo.
• O estalinismo destruíu os lazos de solidariedade entre os cidadáns.
• É un manifesto do Partido Comunista Romanés.
• Defensa do sistema político comunista de ideoloxía marxista.
• O partido único garante a unidade dos cidadáns.
Texto 1 Texto 2
13
O mapa histórico utilízase para comprende-la distribuciónespacial dos fenómenos históricos: límites fronteirizos, de-senvolvementos bélicos, extensión dun fenómeno socialou cultural, etc.
O mapa histórico necesita, xa que logo, coñecementoshistóricos e xeográficos. A lectura dun mapa baséase nosprincipios de análise xeográfica, aínda que a interpreta-ción depende do contexto histórico. É conveniente co-ñece-la distribución actual do espacio para poder com-parar.
1. A identificación do mapa• Le-lo título do mapa.
• Identifica-los elementos xeográficos representados.
• Ler, recoñecer e comprende-los nomes escritos no mapa.
• Recoñecer e comprender tódolos elementos represen-tados: a escala e a lenda (puntos, liñas, frechas, cores,tramas, etc.).
2. A lectura• A lectura do mapa implica coñece-la situación histórica
que trata. Por iso, un mapa tamén é unha boa ferra-menta de repaso e de reactivación dos coñecementos.
• A lectura implica describir:
– O conxunto espacial representado: continente, país,rexión, provincia, etc.
– A importancia de cada unidade espacial representa-da dentro do conxunto e os seus contrastes.
– As relacións entre as unidades espaciais a través dosnomes, datas e símbolos.
3. A explicaciónPara explicar un mapa é necesario reactiva-los coñece-mentos sobre o tema e consultar material complementa-rio como enciclopedias, libros de texto, outros mapas, etc.Despois, deben seguirse estes tres pasos:
• Presentar unha idea básica.
• Desenvolve-las ideas principais, que deben te-la súacorrelación na representación gráfica do mapa.
• Amplia-la información que ofrece o mapa con axudado contexto histórico: causas, consecuencias, particu-laridades de cada elemento, etc.
4. A conclusiónÉ unha síntese da idea principal e os resultados do co-mentario. Isto debe dar pé a unha pequena valoración fi-nal que explique a importancia do fenómeno analizado.
MÉTODOS. A lectura dun mapa histórico
APLICACIÓN: Europa despois do Congreso de Viena, 1815
O mapa amosa a situación territorial de Europa tra-lo Congreso de Viena en 1815. Unha primeira lec-tura amosa a configuración dos reinos e os impe-rios europeos despois da derrota definitiva deNapoleón.• Austria recibiu o norte de Lombardía, o Véne-
to, Dalmacia e unha parte de Polonia.• Prusia anexionouse outra parte de Polonia, Re-
nania e unha parte de Saxonia.• Rusia incorporou Finlandia, dous tercios de Po-
lonia e Besarabia.
Outros cambios destacados foron:• Arredor de Francia creáronse o reino dos Países
Baixos con Luxemburgo e o episcopado de Lie-xa; a Confederación Helvética conseguiu a independencia.
• Creouse a Confederación Xermánica, que pre-sidiu Austria e que estivo formada por trinta enove Estados.
• Italia dividiuse en sete Estados: Piemonte-Sar-deña, Lombardía-Véneto (que pasaron a Aus-tria), Estados da Igrexa, Toscana, Módena, Par-ma e reino das Dúas Sicilias.
• O imperio otomano mantivo o seu dominio en toda a pe-nínsula Balcánica agás en Dalmacia.
Esta división territorial foi a base das loitas nacionalistas que sedesenvolveron durante o século XIX, xa que o restablecementodos dereitos lexítimos das monarquías tradicionais chocou co concepto de Estado nacional que xurdiu despois da revoluciónfrancesa.
REINODE
FRANCIA
REINO
DAS DÚAS
SICILIAS
ESTADOSDA
IGREXA
TOSCANA
IMPERIOAUSTRO-HÚNGARO
REINO DEPIEMONTE-SARDEÑA
CONFEDERACIÓNHELVÉTICA
REINODE
DINAMARCA
REINODE
BAVIERA
IMPERIOOTOMANO
REINO DE PRUSIA
REINO DE SAXONIA
IMPERIO
RUSO
REINO DEPOLONIA
REINO
LOMBARDO-VÉNETO
DUCADODE HOLSTEIN
LUX.
PARMA
MÓDENA
REINO DEHANNOVER
REINO DOS
PAÍSES BAIXOS
Adquisiciónsterritoriais
Principaisestados novosou restaurados
Unión
Estados fundadoresda Santa Alianza
Límiteda ConfederaciónXermánica
14
1.2. A lectura dos contidos
• Hai que comprender tódolos conceptos escritos nos car-tuchos e saber interpretalos correctamente.
• Os conceptos ordénanse segundo a súa importancia.
• As relacións entre os conceptos adoitan ser de causa,efecto, reciprocidade, descrición, etc. As frechas e liñasde enlace axudarán a establecer estas relacións.
1.3. A explicación do organigrama
Debe seguir estes pasos:
• Identifica-la natureza do sistema representado no or-ganigrama: organización social, institución ou sistemapolítico, modelo económico, etc.
• Definir todolos conceptos e as súas relacións.
• Lembra-los contidos estudiados e busca-los datos ne-cesarios para descifra-la totalidade do organigrama.
Un organigrama é un cadro esquemático que repre-senta a estructura dun contido a través das relacións dosseus elementos. A representación gráfica baséase na re-lación xerárquica dos diferentes elementos.
1. A lectura dun organigrama1.1. A toma de contacto
• O título é o primeiro elemento importante. Achega aidea principal do contido e a súa natureza (un procesosocial, un sistema político, un organismo, etc.).
• A lenda explica os símbolos utilizados, aínda que nonsempre aparece.
• A estructura gráfica dun organigrama fórmase xeral-mente a partir dun eixe vertical. A lectura realízase,xa que logo, de arriba a abaixo, aínda que tamén po-de haber lecturas en vertical e horizontal, de abaixo aarriba, en paralelo, etc.
MÉTODOS. A lectura e a elaboración dun organigrama
APLICACIÓN: A organización da ONU
1. Presentación e lectura• O organigrama representa a estructura dunha organi-
zación internacional, a ONU, que ten como obxectivoprioritario o mantemento da paz e da seguridade entreas nacións do mundo.
• Este organigrama non leva unha lenda, aínda que a súa estructura gráfica é facilmente interpretable. Tódalas re-lacións parten desde un cartucho central (a Asemblea Xeral), xerando unha lectura en tódalas direccións quecomeza desde arriba: as institucións máis importantes
da ONU son o Consello de Seguridade e a Secretaría Xe-ral, e os seus cartuchos atópanse na parte superior doorganigrama, e destacan polo seu máis maior tamaño.
• A diferencia de cor dos cadros indica os distintos niveisna organización.
• As frechas indican as dependencias de cada un dos or-ganismos.
2. Os contidos• Os órganos principais que integran a ONU son: a Asem-
blea Xeral, o Consello de Seguridade, a Secretaría Xe-ral, o Tribunal Internacional de Xustiza, o Consello Eco-nómico e Social e o Consello de Tutela.
• Os principais organismos especializados do ConselloEconómico e Social son: UNICEF, FAO, UNESCO, OIT,FMI, BIRD, GATT e OMS.
3. A explicación• O nacemento da ONU.
– O contexto histórico da súa formación: a organiza-ción da paz despois da fin da Segunda Guerra Mun-dial.
– O proceso: primeiras conferencias internacionais, paí-ses fundadores e data de creación, etc.
• As principais actuacións da ONU.
• A ONU na actualidade: as misións internacionais, a re-gulación e actuación nos conflictos internacionais, a uti-lidade da ONU no mantemento da paz mundial e a influencia dos países máis poderosos nas decisións daONU.
ORGANISMOSESPECIALIZADOS:
OITFAOUNESCOFMI
ASEMBLEAXERAL
(Recomendación)
(Resolución)CONSELLO
DE SEGURIDADE
SECR
ETARÍA
XE
RAL
(Xes
tión)
E SOCIAL
ECONÓMICOCONSELLO
CO
NSELLO
DE
TUTELA
DE XUST
IZA
INTERN
ACIO
NA
L
TRIB
UN
AL
BIRDGATTOMSUNICEF
15
A elaboración dun organigramaA elaboración dun organigrama facilita a comprensión dasrelacións entre os contidos dun texto e a súa memoriza-ción, polo que é de grande utilidade nos repasos previosa un exame.
Vexamos qué pasos poden seguirse para elaborar un or-ganigrama a partir dun texto.
2.1. A análise do texto
• Le-lo texto atentamente tantas veces como sexa pre-ciso.
• Crear un título para o organigrama.
• Analiza-lo texto, extraendo os conceptos e as ideas prin-cipais. Seleccionar unicamente os datos e os feitos queaxuden a completa-lo esquema.
• Relaciona-los conceptos e as ideas en función do seu ni-vel xerárquico, reciprocidade, dependencia, causalida-de, etcétera.
2.2. A presentación do organigrama
• Buscar qué tipo de organigrama se adecua mellor á na-tureza do tema. Cómpre realizar varios ensaios en bo-rrador e elixir entre estas posibilidades:
– Esquema lineal: reproduce causas, consecuenciasou relacións de dependencia. Graficamente pode de-buxarse en vertical ou horizontal.
– Esquema circular: reproduce un ciclo.
– Esquema piramidal: representa un sistema xerar-quizado.
• Os conceptos deben ir en maiúscula dentro de cartu-chos, cadrados ou elípticos. Se os datos pertencen a un-ha mesma categoría, deben mante-la mesma presen-tación gráfica (forma e cor, por exemplo).
• Utilizar signos e breves proposicións que relacionen unscartuchos con outros.
serveNobreza señoríos
Reiconcede
APLICACIÓN: Un organigrama sobre a expansión e evolución do capitalismo no século XIX
Durante todo o século XIX, o capitalismo foi o siste-ma económico dos países occidentais. O capitalismo,sen embargo, non permaneceu inmutable, senónque experimentou importantes cambios na segundametade do século XIX.• A evolución da tecnoloxía –especialmente a gran
sucesión de innovacións tecnolóxicas que se pro-duciu a partir de 1870 e que coñecemos como se-gunda revolución industrial– facilitou a produccióndalgúns bens xa coñecidos, coma o aceiro, e dou-tros completamente novos, por exemplo, o auto-móbil e tódolos obxectos eléctricos, que axiña fo-ron consumidos masivamente.
• A integración de novos países –como Arxenti-na ou Rusia– nos circuítos do comercio mundialfoi posible polo fornecemento dos medios de trans-porte marítimo, polas posibilidades que o ferro-carril abriu ás grandes áreas continentais e polaaparición de novos métodos de conservación dealimentos.
• O principal impulso para o crecemento económi-co veu do desenvolvemento do mercado in-terno de cada país. Isto debeuse ó aumento daoferta e a novas técnicas comerciais, coma a pro-paganda, a venda a prazos, a aparición de ten-das con amplos escaparates, os grandes almacénse as rebaixas periódicas.
• Todo isto implicaba a necesidade de aumenta-lacantidade de diñeiro en circulación.
EXPANSIÓN DO CAPITALISMO
II. EVOLUCIÓNTECNOLÓXICA
I. DESENVOLVEMENTODO MERCADO INTERNO
en cada país
III. INTEGRACIÓNDE NOVOS PAÍSES
Aumento da ofertae a demanda
SEGUNDA METADEDO SÉCULO XIX
Factores do cambio
AceiroAutomóbil
Obxectos eléctricos
· Rusia· Arxentina
IV. AUMENTO DACANTIDADE DE DIÑEIRO
EN CIRCULACIÓN
Mellora nascomunicacións
marítimas e terrestresSegunda revoluciónindustrial Novos métodos
na conservaciónde alimentos
16
c) Os gráficos circulares de sectores ou en roda. Ser-ven para representar proporcións, medidas en por-centaxes. Son de grande utilidade para apreciar unha situación maioritaria con relación a outras que se re-producen con menor frecuencia.
– Resulta moi eficaz a comparación de dous ou máisgráficos circulares para ver unha evolución:
– Ou para comparar dúas situacións contemporáneassobre un mesmo aspecto:
Un gráfico é unha técnica de representación que relacio-na conceptos con variables numéricas. Os gráficos co-méntanse utilizando a metodoloxía habitual no comenta-rio de documentos, aínda que é necesario adquirir certasdestrezas de lectura e análise para non cometer erros deinterpretación.
1. Os principais tipos de gráficosa) Os gráficos de liña continua ou gráficos de evolu-
ción. Utilízanse para representar datos que manteñenunha continuidade e dos que se pode deducir unha evo-lución.
b) Os gráficos de barras ou histogramas. Utilízansepara representar datos sen continuidade evolutiva, pe-ro comparables por ser da mesma categoría.
MÉTODOS. O comentario de gráficos
1750 1800 1850 1900
(En millóns de habitantes)Evolución da poboación mundial
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
3.500
4.000
4.500
1950 1999 2010
África
América
Asia
Europa
Oceanía
Proxección
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1.000
1.400
(En millóns)
200
600
400
1.200
800
China1.227
India961
EstadosUnidos
268
Indonesia200
Brasil164
Rusia147
Paquistán144
Xapón126
Bangladesh124
Nixeria118
0
Países máis poboados do mundo
19005%
61%
34%
197010%
62%
28%
1999
16%
68%
16%
(En %)Estructura por idades da poboación española
Máis de 65 anosDe 15 a 65 anosDe 0 a 15 anos
70%
27%
3%
(En %)Estructura do PNB
CANADÁ
41%
COLOMBIA
14%
45%
Industria e construcciónAgricultura Servicios
17
d) O gráfico cuadriculado. Este tipo de gráfico utilíza-se para representar proporcións. Consiste nun gran ca-drado dividido en 10 por 10 cadrados. Cada sector ocu-pa un número determinado de cadrados en función dasúa porcentaxe.
2. A análise e o comentario dun gráfico
2.1. A lectura
• O título axudará a coñece-lo tema que se representa.Unha vez descifrado o tipo de gráfico, é preciso coñe-ce-las unidades empregadas, as escalas e a natureza dosdatos.
• Por exemplo, no gráfico da evolución da poboación mun-dial, represéntase a evolución da poboación (en millónsde habitantes) desde 1750 ata 1999; tamén figura unha proxección da poboación para o ano 2010. Ca-da liña representa a evolución da poboación dun con-tinente. É un gráfico de liña continua.
2.2. A descrición
• Dun gráfico dedúcese unha tendencia xeral observan-do as variables máximas e mínimas. É preciso facer no-tar se a devandita tendencia responde a un procesoevolutivo (como é o caso da gráfica sobre a evoluciónda poboación mundial) ou indica a proporción dun con-tido (como é o caso dos gráficos de sectores). No gráfi-co da poboación mundial dedúcese como tendencia xe-ral un aumento da poboación mundial na segundametade do século XX.
• Unha vez precisada a tendencia xeral, cómpre analiza--lo conxunto das variacións da gráfica. Na evolución dapoboación mundial dedúcese un aumento da poboa-ción en tódolos continentes, aínda que son os conti-nentes con áreas subdesenvolvidas (Asia, África, Amé-rica) nos que a poboación aumentou máis rapidamente.Asia foi o continente máis poboado ó longo de toda aHistoria, pero o seu crecemento no século XX foi es-pectacular e cuadruplicou a súa poboación. Europa, osegundo continente máis poboado a principios do sé-culo XX, vai ser superada por África e América no ano2010.
2.3. O comentario
• Para comenta-lo gráfico é necesario recorrer ó contex-to histórico e xeográfico e explica-las causas e os efec-tos dos datos achegados.
• No gráfico do crecemento da poboación pódese reco-rrer ós datos sobre a evolución demográfica mundialdurante a segunda metade do século XX: crecementomoderado no mundo desenvolvido debido ó forte des-censo da taxa de natalidade, rápido crecemento no mun-do subdesenvolvido debido ó mantemento de altas ta-xas de natalidade. Desta situación dedúcense fortesdesequilibrios demográficos entre o mundo rico e o mun-do pobre.
2.4. A conclusión
• Supón realizar unha síntese do contido do gráfico e va-lora-lo tema en función da súa importancia xeográfi-ca ou histórica.
• Por exemplo, no gráfico da evolución da poboación po-de formularse o problema que subxace no desigual cre-cemento demográfico, o problema do descontroladocrecemento no Terceiro Mundo, a presión demográficados países máis pobres sobre os máis ricos, etc.
(En %)Poboación activa en España 1995
Agricultura (sector primario)
Industria e construcción (sector secundario)
Servicios (sector terciario)
9%
61%
30%
18
MÉTODOS. Ler e comentar un índice estatístico
Máis de 2.800
De 2.400 a 2.800
De 2.000 a 2.400
Menos de 2.000
CONSUMO DIARIODE CALORÍAS POR PERSOA
Un índice estatístico é unconxunto de datos numéri-cos que, previamente clasi-ficados e ordenados, cuan-tifican un fenómeno. Moiutilizados nas Ciencias So-ciais, os índices estatísticossintetizan os datos obtidosdun estudio co fin de anali-zalos de maneira rápida eoperativa.
Polo xeral, os datos que ache-ga un índice estatístico podenrepresentarse nun gráfico ounun mapa. Un índice estatís-tico pode presentar datos nu-méricos concretos sobre unou varios aspectos (táboa 1,por exemplo) ou ben explicaun fenómeno por medio degrupos de intervalos numéri-cos (mapa 1, por exemplo).
Mapa 1. Subministración diaria de calorías por países.
Países
Alemaña
España
Francia
Reino Unido
1940
1.230
746
1.456
1.715
1.363
694
1.575
1.964
1.610
1.042
2.234
2.442
3.741
1.904
3.508
3.043
4.850
2.536
4.632
3.613
1950 1960 1970 1980
Táboa 1. Renda per cápita nalgúns países europeos 1940-1980 (en dólares de 1970).
1. A presentación do índice estatístico
Consiste en ler, comprender e coñece-lo tema do documento. Por isto é importante fixarse no título, as da-tas, a natureza dos datos, o significado dos valores nu-méricos, a unidade empregada (os valores absolutos ex-presan cantidades; os valores relativos, porcentaxes) e afonte dos datos.
2. O comentario2.1. A análise do índice
• Cómpre realizar unha aproximación á análise a travésdo desciframento da tendencia xeral, que consiste enanaliza-la relación entre máximos e mínimos dos ele-mentos que aparecen na táboa. No primeiro índice amó-sase a evolución da renda per cápita desde 1940 a 1980en tres países moi desenvolvidos e noutro cunha ren-da menor, España. Reino Unido era o país con máis ren-da en 1940; en 1980 era Alemaña.
• O desenvolvemento das ideas que transmite o índicerealizase por medio dunha análise pormenorizada: de tódalas variables numéricas, da evolución detallada do fenómeno, do comportamento particular dun de-terminado elemento, etc. No caso do primeiro índice,podería explicarse a evolución da renda per cápita decada país no período obxecto de estudio, e o conside-
rable aumento da renda per cápita en países como Ale-maña ou España nas décadas de 1970 e 1960, respec-tivamente.
2.2. O comentario propiamente dito
Implica relaciona-la análise do índice co contexto históri-co, político, social ou xeográfico; indagar sobre as causase as consecuencias; explica-la importancia do fenóme-no, sempre e cando se relacionen cos datos achegados noíndice.
No primeiro índice, é importante aclara-la grave situacióneconómica de Europa despois da Segunda Guerra Mun-dial, aínda que as axudas de Estados Unidos mantiveronen alza a renda per cápita. En España a renda descendeudespois da Guerra Civil e mantívose moi baixa con respectoa Europa occidental ata o comezo do desarrollismo eco-nómico da década 1960-69.
3. A conclusiónAdemais de realizar un pequeno resumo dos resultadosobtidos, a conclusión debe valora-la importancia his-tórica, política, social ou económica do fenómeno obxectode análise.
No primeiro índice poderíase concluír comentando que asdecisións de países ricos como Francia e Alemaña foron fundamentais para a consolidación da Unión Europea, por exemplo.
19
Unha obra de arte pictórica é un documento moi valiosopara coñece-la Historia. Ademais da súa importancia noestudio das ideas estéticas e artísticas dun determinadoperíodo histórico, o cadro é unha fonte inesgotable parao estudio dos sistemas ideolóxicos, relixiosos, sociais e eco-nómicos.
O comentario debe realizarse a través dun método de aná-lise propio para as obras de arte, e a partir deste, abor-da-lo seu contexto.
1. A presentaciónConsiste en presenta-la obra por medio da súa máis com-pleta identificación:
• Título completo.
• Autor.
• Datación.
• Medidas.
• Situación, tanto o lugar para o que foi pensada a obracoma os sucesivos cambios de situación, ata aclara-lalocalización actual.
• Xénero: retrato, paisaxe, escena relixiosa, histórica, ale-górica, mitolóxica, costumista, arte abstracta, etc.
• Tema que se representa no cadro.
• Trazos esenciais do contexto estilístico e histórico.
2. A análise e o comentario • A análise é a descrición da obra desde o punto de vis-
ta artístico. Cómpre desvelar estes aspectos:– A técnica e o soporte: óleo sobre táboa ou tea, pin-
tura mural ó fresco ou ó temple, gravado sobre pa-pel, técnicas mixtas, etc.
– A composición: estructura (circular, triangular, endiagonal...), planos, a disposición dos elementos nacomposición, etc.
– A luz, a cor e o debuxo: son elementos moi impor-tantes para determina-lo estilo artístico dunha obrae, ademais, para poder incidir nos seus aspectos prin-cipais (por exemplo, no tenebrismo barroco, as zonasmáis iluminadas amosan os detalles máis importan-tes de cada escena).
• O comentario é o desenvolvemento de tódolos ele-mentos que relacionan a obra co seu autor, estilo, es-cola e período artístico, contexto cultural, ideolóxicoe, en definitiva, histórico. Cómpre ter presentes:
– As intencións do autor.
– O contexto artístico dentro da traxectoria profesio-nal do artista.
– A comparación da obra con outras do mesmo autor e do mesmo período.
– A importancia cultural e estética da obra.
– O significado da mensaxe iconográfica desde o pun-to de vista ideolóxico e cultural.
– O significado da mensaxe iconográfica e estética tan-to desde o punto de vista social coma do económi-co e histórico.
3. A conclusiónA conclusión é un balance final do comentario. Ademaisde realizar unha síntese que resuma as particularidadesesenciais do cadro, a adscrición estilística e a importan-cia dentro da producción do autor, etc., cómpre facer fin-capé na súa importancia como documento artístico e histórico.
MÉTODOS. O comentario dunha obra de arte pictórica
Guernica, obra de Pablo Picasso, 1937. Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Madrid. Este grande óleo (3,5 � 7,7m) inspirouse no bombardeo da cidade de Guernica durante a Guerra Civil. É de estilo cubista.
20
quen; non hai mulleres, soamente homes, a maioríamozos e de mediana idade, etc.
– Os símbolos principais. Neste exemplo, a bandeirapalestina representa a independencia do pobo pa-lestino.
• O comentario consiste en relaciona-los elementos ana-lizados na imaxe co seu contexto histórico, social, po-lítico, cultural, ideolóxico ou económico.
– A situación histórica do conflicto palestino-israelí en1989. Explicaría a instantánea e o sentido da mani-festación.
– Iasir Arafat e a OLP: son os mediadores no conflictodesde 1986 (ano en que a OLP recoñeceu a existen-cia do Estado de Israel ante a ONU). Este feito podese-lo punto de partida para precisa-lo contexto his-tórico.
– O papel de Israel no conflicto: o problema dos cam-pos de refuxiados e os territorios colonizados. A po-lítica de represión (algúns manifestantes levan a cara tapada para que non os recoñezan).
3. A conclusiónÉ a valoración final ó comentario da fotografía. Deberíaproporcionarse:
• Unha síntese da idea principal.
• A importancia da instantánea fotográfica no contextohistórico.
• Valoración histórica do fenómeno descrito.
• Situación actual do fenómeno, incidencia da imaxe nasociedade actual, etc.
1. A identificaciónIdentifica-la imaxe fotográfica supón coñece-los datos ne-cesarios para realiza-la súa análise e o seu comentario, ta-les como:
• Precisión do tema. Adoita aparecer no pé de foto.
• Identificación dos personaxes ou do colectivo fo-tografado. Na fotografía da manifestación palestina,aparece a imaxe de Arafat –personaxe individual– e ungrupo de manifestantes palestinos –colectivo.
• A datación. Case tódalas fotografías son documentosdo século XX; xa que logo, canto máis se precise a da-ta, máis correcto será o comentario. Normalmente apa-rece no pé de foto.
• O lugar onde se tomou.
2. A análise e o comentario• A análise é o estudio da fotografía desde un punto
de vista formal e compositivo. Para realizar esta tarefacómpre observa-los seguintes elementos.
– Os planos en que se pode dividi-la escena. Na foto-grafía da imaxe, poderían destacarse tres planos: a) o primeiro grupo de manifestantes coa imaxe deArafat; b) o corpo da manifestación que berra e on-dea bandeiras palestinas; c) as murallas da cidade (es-cena urbana).
– Os personaxes: espacios destacados que ocupan, ca-racterísticas do colectivo representado, etc. Arafataparece nun retrato fotográfico da manifestación: éunha fotografía nunha fotografía; algúns personaxesaparecen coa cara tapada para que non os identifi-
MÉTODOS. O comentario dunha fotografíaA fotografía é un documentoiconográfico dun grande valorpara o estudio histórico, xa queé unha representación instan-tánea dunha acción real ou dunha composición (coma osretratos). Ás veces, é un teste-muño fiel dunha situación; outras veces reproduce unha realidade manipulada, que res-ponde ós intereses do seu au-tor ou dun colectivo que a de-manda.
Manifestación palestina (xullo, 1989).
21
1. A identificación e presentacióndo documento
• É importante precisa-la data de publicación do cartel, oseu autor, o tema principal e o colectivo a quen se di-rixe.
• No exemplo do cartel republicano desta páxina:
– Datación: 1936.
– Autor: pode aparece-la sinatura no cartel ou indi-carse no pé de foto. Neste caso o autor é Rafael To-na. Membro do PSUC, formou parte do Sindicat deDibuxants Professionals de Catalunya, grupo do quese separou para forma-la célula de debuxantes co-munistas.
– Emisor: Partido Socialista de Cataluña. Neste caso in-dícase o editor: Sindicat de Dibuxants Professionals,que pertence ó sindicato UGT.
– Tema principal: propaganda para motiva-lo ingresono exército republicano co obxectivo de loitar contrao fascismo.
– Receptor: os mozos cataláns e todo o colectivo decidadáns antifascistas de Cataluña.
2. A análise e o comentario• A análise dun cartel debe tratar dous aspectos:
– As características formais. A composición do tex-to e das imaxes, o estilo, as cores, etc.
– O desenvolvemento das ideas que transmite. Arelación entre estas ideas e os medios de expresiónutilizados.
No exemplo do cartel de Rafael Tona, o brazo co puñoen alto é, sen dúbida, o símbolo principal: a súa com-posición en diagonal separa a parte superior do cartel,que representa unha escuadra de avións, da inferior,que transmite a mensaxe textual. O estilo monumen-tal e sen adornos enfatiza subliminalmente a mensa-xe: a loita armada contra o fascismo a través do ingre-so na aviación.
• O comentario consiste en contextualiza-lo cartel nomomento histórico.
No caso do cartel desta páxina deberíanse mencionaralgúns destes aspectos: o papel da esquerda españoladurante a Guerra Civil, a mobilización contra o inter-vencionismo fascista italiano, o papel político dos cír-culos culturais, etc.
3. ConclusiónConsiste nunha síntese da importancia do cartel comodocumento histórico.
No caso do cartel de Tona, temos testemuño da propa-ganda antifascista nos colectivos de esquerda. O fascismoidentificábase con morte, opresión, fame, incultura, cleroe capitalismo.
En Cataluña, o fascismo representaba, ademais, a perdade identidade do pobo catalán. Por isto, non é de estra-ñar que a esquerda catalana utilizase este tema para con-cienciar ó colectivo social sobre a importancia da loita ar-mada.
MÉTODOS. A análise e comentario dun cartelO cartel é un medio de comu-nicación visual e verbal de gran-de importancia, xa que é e foimoi utilizado durante o séculoXX como medio de propagandasocial e política. Como mediode comunicación dirixido a unha colectividade, proporcio-na moita información para o co-ñecemento da sociedade e dasmentalidades.
Cartel de Rafael Tona (1936). Para esmaga-lo fascismo,
ingresa na aviación.Encargado polo Partido
Socialista Unificado de Cataluña.
22
– A extensión dos textos e a súa disposición na por-tada.
– A presencia ou ausencia de subtítulos.– A relación dos textos con documentos fotográficos
que aparezan na portada.– A presentación dunha noticia por medio dunha
fotografía.– As ideas principais que transmiten os textos. O con-
tido dos textos pode responde-las seguintes pregun-tas: qué, quén, cándo, ónde, cómo, por qué, paraqué. Seguir este esquema facilita moito a tarefa daanálise.
• O comentario dunha portada de xornal supón a súacontextualización histórica, política, social ou econó-mica. Para isto é preciso:– Recorrer ós coñecementos sobre un determinado te-
ma a través do libro de texto, enciclopedias, etc.– Asumir un punto de vista crítico, xa que os xornais,
en moitas ocasións, non amosan a información ob-xectivamente, senón que a filtran en función da súatendencia ideolóxica ou dos seus propios intereseseditoriais.
1. A identificación do documentoDebe achega-los seguintes elementos:
• Nome do xornal, data de edición e número.
• Recoñecemento dos titulares.
• Identificación das noticias e da súa estructura formal (a entrada ou resumo do texto, o título, o subtítulo eo corpo do texto).
• Identificación doutros xéneros, ademais das noticias (en-trevistas, opinión, investigación, etc.).
• Clasificación dos contidos de cada texto: internacional,nacional, cultura e ocio, sociedade, deportes, opinión,economía, etc.
• Idea principal que transmiten os titulares.
• Contido das ilustracións e fotografías.
2. A análise e o comentario• A análise dos titulares e das noticias ten como obxec-
tivo valora-la súa xerarquía na portada. Examinar:
– O contido temático e o tamaño da letra dos tí-tulos.
APLICACIÓN: Franco anuncia o referendo sobre a Lei Orgánica do Estado
1. Introducción ó documento • Breve alusión do contexto: a aprobación da Lei Or-
gánica do Estado a través de referendo nacional en de-cembro de 1966.
• Identificación do documento: portada do diario El Alcázar en edición especial. Data: martes, 2 de no-vembro de 1966.
• Identificación de titulares: hai un título principal e unha imaxe asociada co seu pé de foto.
• Natureza da noticia: nacional.• Tema da fotografía: o discurso de Franco ante as Cor-
tes anunciando a convocatoria de referendo.
2. Análise e comentarioDeberíase facer fincapé nos seguintes aspectos:
• Describi-la disposición do título e da imaxe na portadae explicación dos conceptos clave que aparecen: refe-rendo, Cortes e Lei Orgánica do Estado. Analizar porqué se trata dunha edición especial.
• Analiza-la figura de Franco na fotografía.• Determina-la corrente ideolóxica do xornal.• Explica-lo contexto político en que se desenvolveu Lei
Orgánica do Estado: o réxime franquista na década de1960, cómo eran as Cortes franquistas, por qué se ce-lebrou un referendo, etc.
• Valora-la importancia da Lei Orgánica do Estado no ré-xime franquista.
3. Conclusión• Síntese da idea que transmite a portada e o que supu-
xo para a historia do réxime franquista.• Valoración crítica do referendo: ¿É o mesmo un refe-
rendo cás actuais eleccións democráticas?
Martes, día 2 de novembro de 1966.
MÉTODOS. A lectura e o comentario da primeira páxina dun xornal
23
Unha ilustración humorística ou viñeta representa un fe-nómeno deformado co obxecto de producir bo humor ourisa a través do chiste. Normalmente, as ilustracións hu-morísticas realizan sátiras sobre feitos contemporáneos, dealto interese para a colectividade; o seu matiz máis ou me-nos corrosivo depende da intensidade da crítica que sequeira manifestar. As viñetas reflicten unha situación his-tórica; por todo isto, son documentos importantes parao estudio da historia, da cultura e das mentalidades.
1. A identificación do documentoDistínguense dous pasos:
• A identificación da data e medio de publicación daviñeta e do autor.
• A presentación do tema principal ou presentación dofeito ou do fenómeno real.
No exemplo da páxina, a viñeta publicouse na revista ca-talana El Temps o 16 de novembro de 1998. É un chistesobre a Conferencia sobre o Cambio Climático celebra-da en Kyoto (Xapón) en 1997.
2. A análise e o comentario2.1. A análise
Debe distinguir dous aspectos:
• Cómo se desenvolven a idea principal e as ideas se-cundarias. Para isto é preciso recoñece-los símbolosutilizados na ilustración. Na viñeta do exemplo, na mesa de reunións debúxan-se os representantes dalgúns países, entre eles os máiscontaminadores, Estados Unidos, Rusia e Xapón. Os re-presentantes destes tres países fuman un puro, símbo-lo de riqueza e opulencia, e así contaminan a sala ondese celebra a conferencia.
• A explicación do contexto inmediato. No exemplo,cómpre precisa-lo desenvolvemento da Conferencia deKyoto, que tiña como obxectivo a diminución de emi-sións de gases que producen o efecto invernadoiro.
2.2. O comentario
Debe seguir dous pasos:
• Contextualización histórica da viñeta, é dicir, a des-crición do problema a que fai referencia a viñeta nuncontexto histórico máis amplo, que permita anali-za-las causas, desenvolvemento e consecuencias desteproblema ou fenómeno.
• Realizar unha valoración da idea que nos transmite aviñeta.
Sigamos co exemplo. A Conferencia de Kyoto intentouchegar a un acordo internacional de diminución de gases:un 5,2 %, respecto ós niveis de 1990, no período da dé-
cada de 2000-2009. A Unión Europea amosouse favora-ble a este acordo; non así Estados Unidos, que quería quea diminución dos gases tóxicos a asumisen tamén os paí-ses máis pobres, como a India e China. Outros países ri-cos, influenciados por Estados Unidos, tampouco acepta-ron o acordo, como Canadá, Australia e Xapón. Por isto,as conferencias celebradas para concreta-los obxectivosde Kyoto foron fracasando. Na reunión de Bonn, celebra-da en xullo de 2001, estes tres últimos países uníronse ámaioría. Só Estados Unidos, o país máis contaminador,non aceptou o acordo.
No exemplo habería que expoñer cáles son as causas quemotivaron a convocatoria da conferencia. Concretamen-te, foron o incremento do efecto invernadoiro e do que-cemento da superficie da Terra debido ás emisións de dió-xido de carbono (CO2) proveniente do uso de combustiblesfósiles.
No caso do exemplo, a valoración debe presenta-lo granproblema da contaminación do planeta, producida prin-cipalmente polos países máis industrializados.
3. A conclusiónA conclusión é unha síntese da idea que transmite o do-cumento. Cómpre facer un breve balance do problema,da repercusión sobre a opinión mundial e das políticas encontra dos grupos ecoloxistas.
MÉTODOS. A lectura e o comentario dunha ilustración humorística
Chiste sobre o cambio climático. Revista El Temps, 16 de novembro de 1998.
24
MAPAS MUDOS. O mundo político
20°
60°
E90
° E
120 °
E18
0 ° E
30°
O30
° E
60°
60°
O0°
90°
O12
0 ° O
150 °
E15
0 ° O
20°0°20°
40°
40°
180°
E15
0° E
60°
90°
E60
° E
30°
E12
0° E
90°
O0°
30°
O60
° O
150°
O12
0° O
80°
180°
O
60°
Círc
ulo
Pola
r Árt
ico
N
40°
Tróp
ico
de C
ánce
r
0º E
cuad
or
20°
40°
60°
Círc
ulo
Pola
r A
ntár
tico
Meridiano de Greenwich
Tróp
ico
de C
apric
orni
o
01.
616
Esca
la3.
232
Qui
lóm
etro
s
25
MAPAS MUDOS. América política
Trópico de Capricornio
Ecuador 0º
Trópico de Cáncer
Círculo
Polar Ártico
0º
60º
40º
20º
40º60º80º
20º
20º
40º
100º120º 40º
20º
20º
40º
140º
160º
60º 160º
140º 40º
60º120º
Capital de Estado
0 685Escala
1.370
Quilómetros
N
26
MAPAS MUDOS. Asia política
Capi
tal d
e Es
tado
Círc
ulo
Pola
rÁ
rtic
o
0°20
°40
°60
°80
°10
0 °12
0 °14
0 °16
0 °18
0 °
180 °
160 °50
°
40°
60°
140 ° 10°
20°
30°
120 °
0°Ec
uado
r
10°
100 °
80°
60°
40°
0°Ec
uado
r
10°
20°
30°
Tróp
ico
deCá
ncer
20°
40°
50°
N
058
0Es
cala
1.16
0
Qui
lóm
etro
s
27
MAPAS MUDOS. África política
20º
Mer
idia
no d
e G
reen
wic
h
Ecuador 0º
Trópico de Capricornio
Trópico de Cáncer
0º 20º 40º 60º
20º
20º
60º40º20º0º20º
20º
20º
40º
Capital de Estado
N
0 516Escala
1.032
Quilómetros
28
MAPAS MUDOS. Europa política
024
4Es
cala
488
Qui
lóm
etro
s
N
Capi
tal d
e Es
tado
40°
20°
40º
60°
20°
Círc
ulo
Pola
r Árti
co
0°20
°40
°
MeridianodeGreenwich
20°
60°
60°
40°
0°
40°
Orientaciónse actividades
30
Neste apartado encontrarás:
1. As claves científicas de cada unidade.
2. Os obxectivos.
3. Os contidos conceptuais, procedimentais e actitudinais.
4. Os criterios de avaliación, é dicir, todo aquilo que deberás ser capaz de facer despois de estudiar cada unidade didáctica.
Debes ter moi en conta estes criterios, ó igual cós obxectivos, para realiza-las actividades e para saber qué se che vai esixir nas probas presenciais de cada avaliación.
5. As actividades que tes que realizar en cada unidade. Unhas, as de autoavaliación, poderás corrixilas ti mesmo, comprobando o solucionario que figura ó final da guía. Outras deberás enviarllas ó titor do IES San Clemente e será el o que as corrixa. As dúbidas ou dificultades que encontres para realizalas deberás consultarllas ó titor.
É moi importante que se fagan estas actividades.
PRIMEIRO TRIMESTRE
UNIDADE 0:O estudio da Historia
BLOQUE 1:Transformacións de base
no século XIX.
Unidades 1 a 6
32
0. O estudio da historiaEste bloque, que consta dunha soa unidade didáctica, refírese ó estudio da Historia en xeral. Como observarás, serve de introducción ós bloquesrestantes, centrados xa especificamente na Historiado Mundo Contemporáneo.A unidade didáctica introdúcete no concepto e usos da Historia. Interesa que coñezas qué é a Historia, o seu alcance e significado, para que advírta-la utilidade e importancia que ten para comprende-lo mundo actual. Tamén te informa sobre o oficio de historiador: o valor das fontes na súa tarefa, a necesidade de utilizalas con obxectividade e rigor e as características das explicacións que dá a partir da interpretación dos datos que esas fontes lle ofrecen.Finalmente, preséntache o debate sobre a extensión cronolóxica da época contemporánea,que varía moito dunhas culturas a outras e infórmate de cómo nas últimas décadas se desenvolveu moito a Historia do mundo actual ou do mundo presente, que pola súa especificidadede métodos e de contidos, quizais no futuro podería converterse nunha nova etapa da Historia.
Criterios de avaliación• Comprende-la diversidade de definicións que tra-
tan de responde-la pregunta ¿que é a Historia?• Coñece-los aspectos básicos que concorren sempre
en toda investigación histórica.• Valorar e coñece-las dificultades do oficio de his-
toriador, o valor das fontes na súa tarefa, a nece-sidade de obxectividade e rigor na súa utilización,etc.
• Coñece-los avances e renovacións na historiografía.• Analiza-lo debate actual sobre a extensión crono-
lóxica da época contemporánea.• Valora-la importancia do estudio da Historia para
comprender mellor o mundo actual.
Actividades para enviarlle ó titor– ¿En que etapas dividiron os historiadores a historia
da humanidade?¿En cal delas nos encontramos ac-tualmente?
– Responde as catro cuestións que figuran na páxina9 do libro de texto.
– Responde as tres cuestións da páxina 11 do libro detexto.
Actividades de autoavaliación– Enumera os principais historiadores que aparecen
na liña do tempo da páxina 9 do libro de texto. Si-nala a época en que viviron.
– Le o doc. 5 da páxina 11 do libro de texto e respon-de as preguntas 4 e 5.
33
Obxectivos• Defini-lo concepto de Antigo Réxime.• Recoñecer e analiza-las estructuras políticas, sociais
e económicas características do Antigo Réxime edistinguilas dos cambios que se produciron noséculo XVIII.
• Diferencia-lo modelo demográfico tradicional domodelo demográfico moderno.
• Identifica-los trazos que definen unha sociedade es-tamental e coñece-la composición e característicasde cada un dos grupos que a compoñen.
• Compara-lo absolutismo político co despotismoilustrado.
• Defini-lo concepto de Ilustración e comprende-latrascendencia deste movemento intelectual nos dis-tintos ámbitos.
• Analiza-lo pensamento político dos principais filóso-fos ilustrados: Voltaire, Montesquieu e Rousseau.
• Explicar e compara-las correntes económicas ilus-tradas.
Criterios de avaliación• Identificar espacial e temporalmente os límites do An-
tigo Réxime.• Defini-lo concepto de Antigo Réxime e explica-las ca-
racterísticas que definen esta época.• Analizar e interpretar imaxes, mapas históricos e grá-
ficos de poboación.• Explicar e compara-las correntes de pensamento da
Ilustración.• Analiza-la composición da sociedade de estamentos.• Analizar de maneira crítica textos históricos.
Actividades para enviarlle ó titorRealiza-las actividades que figuran nas páxinas 33, 35,36 e 37 do libro de texto.
Actividades de autoavaliaciónDeberán realizar tódalas demais actividades que figu-ran no libro de texto. Intenta realizalas tratando de re-solver ti mesmo as dificultades. Unha vez realizadas,consulta-las respostas no solucionario que figura ófinal desta guía. Se persiste algunha dúbida ou dificul-tade, consulta ó profesor-titor.Este criterio deberás aplicalo a tódalas actividades deautoavaliación das posteriores unidades didácticas.En consecuencia, nesta unidade 1 as actividades deautoavaliación son as que figuran nas páxinas 19, 21,23, 25, 27, 29, 31 e 34 do libro de texto.
1. O Antigo Réxime
CLAVES CIENTÍFICAS
A unidade sobre o Antigo Réxime serve, en pri-meiro lugar, como reforzo dos contidos que setraballaron na ESO e como introducción ós quese estudiarán ó longo do Bacharelato.En segundo lugar, esta unidade é imprescindiblepara comprende-las razóns que impulsaron osgrandes cambios producidos a partir das evolu-cións da segunda metade do século XVIII, que de-ron como resultado o comezo da Idade Contem-poránea.Por último, a análise das estructuras que confi-guraban as sociedades doAntigo Réxime resultanecesaria para recoñecer posteriormente as con-quistas políticas e sociais do mundo contempo-ráneo.
• O concepto de Antigo Réxime.• A demografía: un equilibrio inestable.• A sociedade de estamentos: a nobreza, o cle-
ro e o terceiro estado.• As monarquías absolutas.• O despotismo ilustrado: os monarcas ilustra-
dos e as reformas.• A hexemonía europea: os grandes circuítos
comerciais.• A Ilustración: o pensamento político e econó-
mico.
• Elaboración de resumos e esquemas.• Comparación de correntes de pensamento.• Lectura, análise crítica e valoración de textos.• Interpretación de gráficos e mapas históricos.• Descrición, comparación e valoración crítica
de imaxes.• Síntese das ideas fundamentais da unidade.
• Coñece-lo pasado como fonte para entende-lo presente.
• Comprende-los sistemas filosóficos que fun-damentan o comezo da Idade Contemporá-nea.
• Valorar negativamente as desigualdades xurí-dicas; determinadas actitudes coma o des-potismo; e certas actividades, coma o tráficode escravos.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
34
2. O proceso de industrializaciónObxectivos• Defini-lo concepto de revolución industrial e com-
paralo coa economía do Antigo Réxime.• Analiza-las transformacións agrarias en Europa co-
ma un precedente da revolución industrial.• Enumerar e analiza-las etapas da industrialización:
cronoloxía, principais países, cambios nas formasde enerxía, sectores punteiros, principais innova-cións técnicas e organizativas e medios de trans-porte.
• Describi-las novas formas de organización do traba-llo e do capital.
• Explica-lo papel clave da revolución dos transportes na dinamización do comercio mundial.
• Identificar e interpreta-las consecuencias demográ-ficas e sociais do proceso de industrialización.
• Identifica-los países pioneiros da revolución indus-trial.
Criterios de avaliación• Identificar espacial e temporalmente as fases da in-
dustrialización.• Explica-las transformacións agrarias como antece-
dente da revolución industrial.• Analiza-lo papel clave da revolución dos transportes
e explica-las novas formas de enerxía, de produc-ción e de organización do traballo.
• Analiza-las consecuencias demográficas, sociais eurbanísticas da revolución industrial.
Actividades para enviarlle ó titor`Realiza as actividades que figuran nas páxinas 39, 47,57 e 62 do libro de texto.Comenta os textos da páxina 62 e responde as pre-guntas que figuran a continuación.
Actividades de autoavaliaciónRealiza as restantes actividades que figuran no librode texto.As respostas encontraralas no solucionario.
• O mundo a finais do século XVIII: a poboación,a expansión comercial e o mundo rural.
• As transformacións agrarias en Europa e assúas consecuencias.
• A revolución industrial británica.• A industrialización no continente: os first co-
mers e a «periferia» de Europa.• Os espacios non europeos: Estados Unidos e
Xapón.• Os cambios demográficos, sociais e urbanísticos.• A segunda fase industrializadora e os novos
sistemas de producción.
• Explicación e comparación de procesos histó-ricos.
• Descrición e interpretación de gráficos,mapas e imaxes.
• Lectura, análise crítica e valoración de textos.• Elaboración e explicación de liñas cronolóxicas.• Realización e interpretación de esquemas.• Organización e exposición de feitos, causas e
consecuencias.• Elaboración de informes e participación en
debates.
• Fomenta-lo interese pola investigación histó-rica como medio para coñece-lo pasado.
• Valora-las vantaxes e os riscos do progresotecnolóxico.
• Comprende-los grandes cambios da revoluciónindustrial coma a orixe do actual modelo familiar.
• Desenvolver unha conciencia social que fo-mente a convivencia dos pobos nunha econo-nomía mundial.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
CLAVES CIENTÍFICAS
A unidade recolle o carácter simbólico do termo «re-volución», empregado sen ningunha connotaciónviolenta, senón coma unha transformación radical erápida das estructuras económicas.A revolución industrial é imprescindible para com-prende-los grandes cambios que deron paso á eco-nomía do mundo contemporáneo, fundamental-mente a división do traballo, a concentraciónfinanceira e a progresiva integración das economí-as nacionais nunha economía-mundo. Así mesmo,esta unidade resalta a relación entre os cambios eco-nómicos do proceso de industrialización e as trans-formacións sociais e urbanísticas que configuraronas cidades actuais e o modelo familiar de hoxe.
35
3. Liberalismo, romanticismo e nacionalismo
Obxectivos• Defini-lo concepto de revolución.• Analiza-lo proceso da Revolución Americana e a
súa repercusión en movementos posteriores.• Analiza-lo desenvolvemento político da Revolución
Francesa e a súa repercusión ideolóxica en move-mentos posteriores.
• Identifica-los principios que definen o liberalismopolítico.
• Compara-la creba do Antigo Réxime na época de Napoleón coa volta ás estructuras do Antigo Ré-xime durante a Restauración.
• Recoñece-la pervivencia do absolutismo en nume-rosas nacións europeas durante o século XIX.
• Describir, comparar e interpreta-las distintas onda-das revolucionarias do século XIX.
• Defini-lo romanticismo e recoñece-las súas distintasmanifestacións.
• Describi-los postulados nacionalistas, as súas dis-tintas manifestacións en Europa e ilustralos cosexemplos das unificacións alemana e italiana.
Criterios de avaliación• Recoñecer e explica-los principios que definen o li-
beralismo político.• Definir e compara-las correntes ideolóxicas que ca-
racterizan o século XIX e identifica-las súas princi-pais manifestacións.
• Analiza-lo proceso e as consecuencias da guerra daIndependencia de Estados Unidos.
• Explica-las etapas da Revolución Francesa e valora-la súa posterior influencia.
• Analizar e compara-las primeiras constitucións libe-rais e declaracións de dereitos.
• Identifica-las ondadas revolucionarias do séculoXIX, comparar unhas con outras e situalas no mar-co da Restauración.
• Explica-los postulados nacionalistas e describi-lassúas manifestacións en Europa.
Actividades para enviarlle ó titorRealiza as actividades que figuran nas páxinas 67, 73,75, 77, 83 e 86 do libro de texto.Realiza un comentario do texto (Doc.17) da páxi-na 75.Non esquezas face-las actividades de autoavalia-ción.
CLAVES CIENTÍFICAS
Esta unidade ten unha triple función. En primei-ro lugar, repásanse nela algúns coñecementos fun-damentais que o alumno aprendeu en cursos an-teriores e que son necesarios para a análise daHistoria Contemporánea, coma o proceso da gue-rra da Independencia de Estados Unidos ou a Re-volución Francesa. Ó mesmo tempo, insístese natrascendencia destes feitos e na súa repercusiónideolóxica en movementos posteriores.En segundo lugar, descríbese a dificultade do li-beralismo político para instalarse na Europa do s.XIX, o cal axuda a comprender moitos acontece-mentos históricos que se sucederon posteriormente.Por último, defínense algúns conceptos novos queson fundamentais para entende-la Historia do Mun-do Contemporáneo.
• O concepto de revolución.• A Revolución Americana: a guerra da Inde-
pendencia e a nova orde.• A Revolución Francesa: fases e interpretacións.• A época napoleónica.• A Restauración e as ondadas revolucionarias
do século XIX.• O liberalismo político.• O romanticismo: a cultura romántica e a súa
vinculación coa ideoloxía nacionalista.• Os movementos nacionalistas en Europa: as
unificacións de Italia e Alemaña.
• Comparación de procesos históricos, consti-tucións políticas e correntes ideolóxicas.
• Análise e valoración crítica de gráficos, mapas,liñas do tempo, imaxes e textos históricos.
• Descrición de feitos históricos e análise damulticausalidade dos mesmos.
• Exposición ordenada e argumentada de pro-cesos históricos.
• Preparación e participación en debates.
• Desenvolver unha actitude crítica respecto ásinterpretacións dos feitos históricos.
• Fomenta-lo respecto ás ideas e a importanciada convivencia pacífica.
• Inculca-la permeabilidade ó intercambio deopinións, informacións e criterios.
• Valorar positivamente os logros do liberalismopolítico e recoñecelos como a orixe dos sis-temas políticos europeos actuais.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
36
4. Cambios e movementos sociaisObxectivos• Entende-las transformacións da sociedade do sécu-
lo XIX coma un proceso clave no tránsito da socie-dade estamental á sociedade actual de clases.
• Clasificar e caracteriza-los diversos grupos sociaisxurdidos durante o século XIX.
• Explicar e compara-las principais doutrinas sociaisaparecidas no século XIX.
• Identifica-los principais pensadores do socialismo e do anarquismo, analizar e compara-las súas teorí-as recoñece-la repercusión histórica das súas ideas.
• Defini-lo concepto de sociabilidade e describi-la súaplasmación na sociedade do século XIX.
• Relaciona-la secularización coa desintegración da sociedade do Antigo Réxime.
• Describi-los cambios culturais e artísticos que seproduciron durante a belle époque.
• Coñece-lo desenvolvemento das Ciencias Naturais e o nacemento de novas Ciencias Sociais no séculoXIX.
Criterios de avaliación• Defini-la sociedade de clases e recoñece-las carac-
terísticas de cada un dos grupos sociais que a cons-titúen.
• Explicar e compara-las doutrinas sociais do séculoXIX e describi-las formas de organización obreira.
• Enumera-las formas de sociabilidade dos diferentesgrupos sociais e analiza-lo papel da opinión públi-ca.
• Explica-lo acceso masivo á educación a partir do sé-culo XIX.
• Defini-los conceptos de secularización e descristia-nización e analiza-lo proceso de adaptación daIgrexa ó mundo moderno do século XIX.
• Analiza-la evolución cultural e científica durante oséculo XIX.
Actividades para enviarlle ó titorRealiza-las actividades que figuran nas páxinas 91, 95,101 e 114 do libro de texto.Non esquezas face-las actividades de autoavalia-ción.
CLAVES CIENTÍFICAS
Esta unidade fai fincapé no cambio substancialque significa o paso dos estamentos ás clases so-ciais actuais. Neste sentido, resalta o protagonis-mo que tiveron os grupos burgueses e o prole-tariado urbano. Incide tamén nas transformaciónsdas relacións sociais e do ocio, como trazo radi-calmente oposto á rixidez da sociedade esta-mental.Por outro lado, mediante o estudio das manifes-tacións culturais, artísticas e científicas, nesta uni-dade proponse a colaboración entre as distintasdisciplinas para a comprensión dunha época de-terminada.
• O paso da sociedade estamental á sociedadede clases.
• As doutrinas sociais: o socialismo utópico, omarxismo e o anarquismo.
• A organización obreira: as primeiras acciónscolectivas, os sindicatos, os partidos obreiros e as Internacionais.
• As novas formas de sociabilidade e a expan-sión da opinión pública.
• A importancia da educación na sociedade doséculo XIX.
• A secularización e a adaptación da Igrexa ómundo moderno.
• A evolución cultural e o progreso científico.
• Descrición e interpretación de obras artísticascomo documento histórico dunha época.
• Exposición de ideas fundamentais e compa-ración de correntes de pensamento.
• Lectura, análise crítica e valoración de textos.• Análise e interpretación de gráficos.
• Comprende-lo cambio substancial que supu-xo a aparición de clases sociais movibles.
• Valora-las obras de arte como legado histó-rico que debemos conservar.
• Valorar positivamente os logros sociais dasclases traballadoras coma un paso máis caraá igualdade.
• Desenvolve-la sensibilidade artística.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
37
5. As grandes potenciasObxectivos• Identificar no mapa europeo do século XIX os ré-
ximes liberais e os imperios autoritarios e recoñece-las características que definen a uns e outros.
• Describi-las liñas fundamentais da política interna-cional no século XIX.
• Analiza-lo desenvolvemento dos acontecementosnos grandes imperios da Europa central e oriental: o II Reich, o Imperio Austrohúngaro e Rusia.
• Analiza-lo desenvolvemento dos acontecementosna Inglaterra victoriana, a III República francesa eEstados Unidos.
• Describi-la evolución do liberalismo cara ó réximedemocrático a través da transformación do sistemaelectoral.
• Coñecer novos movementos sociais que se iniciaronna segunda metade do século XIX, coma o sufra-xismo feminino.
Criterios de avaliación• Identificar no mapa de Europa os imperios autori-
tarios e os réximes liberais.• Analiza-lo proceso de afianzamento do liberalismo
e o camiño cara á democracia.• Describir e explica-lo desenvolvemento histórico
das grandes potencias no século XIX.• Analizar e interpretar gráficos e esquemas.• Analizar e valorar de maneira crítica textos de ca-
rácter histórico.• Compara-los réximes políticos do século XIX.• Describi-las liñas fundamentais da política interna-
cional no século XIX.
Actividades para enviarlle ó titorRealiza-las actividades que figuran nas páxinas 117,123,125, 132 e 135 do libro de texto.Analiza e comenta o texto da páxina 134 (Doc.28) eresponde as preguntas que figuran a continuación.
Actividades de autoavaliaciónFai as restantes actividades que figuran no librode texto.
CLAVES CIENTÍFICAS
Esta unidade presenta a pervivencia en Europade imperios autoritarios xunto a réximes políti-cos liberais, o que axuda a comprende-las dife-rencias que se irán creando entre uns países e ou-tros ata chegar á situación política dos nosos días.Por outro lado, é fundamental comprende-lo pro-ceso de afirmación do liberalismo político, así co-ma o avance cara á democracia. A unidade faci-lita o seguimento deste proceso e sinala osprimeiros indicadores da democratización, o callle facilitará ó alumnado a identificación dun ré-xime democrático na política internacional ac-tual.
• A política internacional no século XIX.• Os grandes imperios autoritarios: o II Reich, o
Imperio Austrohúngaro e a Rusia dos zares.• Os réximes liberais: a Inglaterra victoriana,
Estados Unidos e a III República francesa.• Do liberalismo á democracia: a ampliación do
dereito de voto, o sufraxismo feminino e anova política interior dos Estados.
• Elaboración, análise e interpretación de liñascronolóxicas.
• Realización e explicación de esquemas.• Síntese das ideas fundamentais da unidade.• Descrición e análise crítica de mapas e gráfi-
cos.• Análise e interpretación de imaxes.• Lectura, análise e valoración crítica de textos
históricos.• Participación en debates.
• Valorar negativamente o recurso á violenciacomo mecanismo da política internacional edesenvolver actitudes a favor da convivenciapacífica.
• Aprecia-la diversidade étnica e cultural dosEstados.
• Fomenta-lo interese pola investigación histó-rica como medio para coñece-lo pasado ecomprende-lo presente.
• Desenvolver hábitos e prácticas democráti-cas.
• Rexeita-la discriminación sexual e fomenta-laigualdade de oportunidades.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
38
Obxectivos• Defini-los conceptos de imperio, imperialismo, me-
trópole e colonia.• Describi-los medios humanos e técnicos da expan-
sión imperialista.• Identificar no mapa as zonas de expansión dos im-
perios coloniais.• Relaciona-lo proceso de colonización coa revolu-
ción industrial, os intercambios comerciais e os mo-vementos migratorios e de capital.
• Coñece-las diferentes interpretacións do imperia-lismo.
• Explica-la organización do goberno das colonias eexemplificalo cos casos dos imperios francés e bri-tánico.
• Analiza-las consecuencias políticas, económicas, so-ciais e culturais da expansión imperialista.
Criterios de avaliación• Identificar no mapa os principais imperios coloniais
do século XIX.• Defini-los conceptos fundamentais da expansión
imperialista: imperio, colonia, metrópole, protecto-rado e imperialismo.
• Analiza-los factores que impulsaron a expansióncolonial.
• Explicar e valora-las diferentes interpretacións doimperialismo.
• Analizar e compara-las formas de organización dogoberno das colonias.
• Explica-los conflictos que xurdiron nos territorioscoloniais a raíz da ocupación imperialista.
Actividades para enviarlle ó titorConfecciona os seguintes mapas:
• Repartición de Africa (1885 - 1914)• Repartición de Asia (1880 - 1914)• Expansión de Rusia (1841 - 1905)• Expansión dos EE.UU. (1803 -1867)
Realiza as actividades que figuran nas páxinas 139,154, 155 e 156 do libro de texto.
Actividades de autoavaliaciónAs restantes actividades que figuran no libro detexto.
6. O dominio europeo do mundo
CLAVES CIENTÍFICAS
Esta unidade actúa coma unha bisagra entre al-gunhas unidades xa estudiadas e outras que setraballarán máis adiante. A colonización, levadaa cabo polas grandes potencias europeas do sé-culo XIX, está intimamente vinculada ós efectosdo proceso de industrialización e ó desenvolve-mento comercial que se produciu nesta época.Por outro lado, a análise da política imperialistaresulta imprescindible para comprende-las razónsque posteriormente levaron ó estouro da PrimeiraGuerra Mundial.A unidade é igualmente importante para enten-de-los procesos de descolonización desenvolvi-dos no século XX, así como para analiza-las cau-sas da aparición do Terceiro Mundo.
• A orixe do dominio europeo: as exportaciónsde capital e os intercambios comerciais.
• As interpretacións do imperialismo.• Os medios persoais e técnicos da expansión.• As zonas de expansión territorial: Siberia, a
conquista do Oeste, a repartición de África ea expansión en Asia e Oceanía.
• A organización dos imperios coloniais.
• Elaboración e explicación de esquemas.• Descrición, análise e interpretación de imaxes.• Lectura, análise e valoración crítica de textos
históricos.• Análise e comparación de mapas.• Exposición de ideas fundamentais.• Realización de táboas de datos.• Explicación causa-consecuencia de procesos
históricos.
• Fomenta-lo respecto cara a outras culturas.• Desenvolve-la curiosidade e o interese polo
coñecemento doutros pobos.• Aprecia-la diversidade étnica e cultural dos
Estados.• Valora-la importancia da convivencia pacífica
entre os pobos.• Fomenta-lo interese pola investigación histó-
rica como medio para coñecer e entende-lopresente.
• Rexeita-la discriminación racial e fomenta-laigualdade dos seres humanos.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
SEGUNDO TRIMESTRE
BLOQUE 2:Tensións e conflictos na primeira metade
do século XX.
Unidades 7 a 11
40
Obxectivos• Analiza-la política internacional anterior a 1914 e
explica-la formación dos bloques e a incidencia daexpansión colonial nos enfrontamentos entre aspotencias europeas.
• Sinala-la relevancia da cuestión de Oriente comodetonante da guerra.
• Describi-las etapas do conflicto bélico: cronoloxía,países implicados, escenarios dos principais feitosbélicos e estratexias militares.
• Analiza-la economía de guerra e o apoio moral reci-bido polos contendentes.
• Extraer e valora-las consecuencias da guerra: per-das humanas e materiais, nova configuración domapa de Europa, cambios na política internacionale revoltas sociais.
• Coñece-los tratados de paz firmados trala derrotaalemana.
Criterios de avaliación• Explica-las liñas fundamentais da diplomacia inter-
nacional e describi-lo proceso de formación dosbloques.
• Enumera-las etapas da guerra e explica-las caracte-rísticas de cada unha.
• Sinalar no mapa os países belixerantes, identifica--lobloque ó que pertenceron e recoñece-los cambiosde fronteiras que trouxo consigo a paz.
• Analiza-los tratados de paz e valora-las consecuen-cias da guerra.
Actividades para enviarlle ó titor1. Cofecciona un mapa no que debes sinalar:
• Os países neutrais na Primeira Guerra Mundial.• Os países belixerantes e o bloque ó que perten-
ceron.• Os cambios de fronteiras despois dos tratados de
paz.2. Realiza as actividades que figuran nas páxinas 161,
169, 173, 175 e 179.
Actividades de autoavaliaciónAs restantes actividades que figuran no libro detexto.
7. A Primeira Guerra Mundial
CLAVES CIENTÍFICAS
O coñecemento da Primeira Guerra Mundial re-sulta imprescindible para comprende-lo desen-volvemento dos acontecementos posteriores. Asenormes perdas humanas e materiais que deixoua contenda cambiaron radicalmente a situaciónde Europa e os tratados de paz firmados trala de-rrota alemana deixaron moitas cuestións sen re-solver.A experiencia da Gran Guerra supuxo tamén acreación dunha organización internacional quevelase pola paz internacional e a convivencia pa-cífica, unha práctica que, tras interromperse a ra-íz da Segunda Guerra Mundial, continuou ata osnosos días.
• Os camiños cara á guerra: a diplomacia in-ternacional, as crises coloniais e a formacióndos bloques.
• O detonante da guerra: a cuestión de Oriente.• O desenvolvemento da guerra: a guerra nas
frontes e a guerra na retagarda.• A economía de guerra.• O final da guerra: balance da contenda, re-
voltas sociais e novos gobernos.• A organización da paz.
• Lectura, análise e valoración crítica de textoshistóricos.
• Descrición, análise, interpretación e compa-ración de gráficos e mapas históricos.
• Análise e realización de liñas do tempo.• Explicación e elaboración de esquemas.• Síntese das ideas fundamentais da unidade.• Participación en debates históricos.• Descrición, comparación e interpretación de
imaxes.
• Valorar negativamente o recurso á violenciacomo mecanismo da política internacional.
• Desenvolver actitudes en favor da conviven-cia pacífica dos pobos.
• Fomenta-lo respecto ás ideas e desenvolverhábitos de tolerancia, de respecto e de diá-logo para resolve-los conflictos.
• Aprecia-la diversidade étnica e cultural dosEstados.
• Rexeita-la lexitimación ideolóxica da guerra ea propaganda do belicismo.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
41
8. A Revolución RusaObxectivos
• Defini-la Revolución Rusa como un cambio estruc-tural que substituíu o réxime zarista por un comu-nista.
• Valora-la frustración das reformas da revolución de1905 e a incidencia da Primeira Guerra Mundial no proceso revolucionario.
• Analiza-lo desenvolvemento político da RevoluciónRusa: revolución de febreiro, goberno provisional erevolución de outubro.
• Explica-las razóns do afianzamento bolxevique co-mo único partido dirixente.
• Compara-lo comunismo de guerra, a NEP e a po-lítica económica estalinista.
• Identifica-los principais dirixentes comunistas ecompara-las súas teorías políticas.
• Analiza-lo proceso de construcción da URSS: a gue-rra civil, a cuestión das nacionalidades, a centrali-zación política, o dirixismo económico do Estado ea arte proletaria.
Criterios de avaliación• Analizar, comparar e valorar con espírito crítico
textos históricos dos principais dirixentes comunis-tas.
• Describir e analiza-lo proceso revolucionario.
• Explica-las causas e as consecuencias da RevoluciónRusa de 1917.
• Describi-las liñas fundamentais da política, a eco-nomía e a sociedade da URSS.
• Compara-la política económica emprendida duran-te o proceso revolucionario coa da época estalinis-ta.
• Interpretar e comparar mapas, gráficos e mapashistóricos.
CLAVES CIENTÍFICAS
A Revolución Rusa de 1917 constitúe un dos fe-nómenos claves do século XX porque supuxo atransformación do Estado zarista nun Estado co-munista, que levou á práctica as teorías do so-cialismo científico de Marx. Esta unidade resulta,ademais, imprescindible para coñece-las orixesda antiga URSS, que se converteu nunha das gran-des potencias mundiais ata a súa desaparición en1991.Por outro lado, Stalin sentou as bases políticas,económicas e sociais que caracterizaron a tódo-los países do bloque comunista durante a guerrafría. Esta unidade é, polo tanto, necesaria paraentender moitos dos acontecementos da historiarecente.
• A revolución de 1905 e a frustración das re-formas.
• Os efectos da Primeira Guerra Mundial.• O proceso revolucionario de 1917: a revo-
lución de febreiro e a revolución de outubro.• A construcción da URSS: a guerra civil e as
nacionalidades.• A NEP e o debate na cultura.• O estalinismo político e económico.
• Elaboración e análise de liñas do tempo.• Exposición das ideas fundamentais do tema.• Lectura, análise e valoración crítica de textos
históricos.• Descrición e interpretación de imaxes.• Análise e comparación de gráficos e mapas
históricos.• Realización e explicación de esquemas e sín-
teses.
• Coñece-los feitos do pasado para compren-de-lo presente.
• Desenvolver unha actitude crítica respecto ásopinións consolidadas e ós acontecementoshistóricos.
• Provoca-la curiosidade por coñece-los feitosfundamentais da historia.
• Desenvolver hábitos e prácticas democráti-cas.
• Valorar negativamente o recurso á violencia.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
42
Actividades para enviarlle ó titor
– Comenta a liña do tempo que aparece na páxina183 do libro de texto. A continuación realiza unha breve reseña dos personaxes que aparecenfotografiados: Lenin, Tostki, Stalin...
– Comenta o seguinte texto e responde as preguntasque aparecen a continuación:
As «Teses de abril»
1º A nosa actitude ante a guerra que, por par-te rusa, mantén o novo goberno Luov, enrazón do seu carácter capitalista, continúa aser indiscutiblemente unha guerra de pillaxe[....]. O proletariado só podería da-lo seuconsentimento a unha guerra revolucionaria[....] coa condición de que se garanta:
• O paso do poder a mans do proletaria-do e dos elementos pobres do campesi-ñado.
• A renuncia efectiva, e non de palabra, atódalas anexións.
• A ruptura completa con tódolos intere-ses do capital.
2º A particularidade da actual situación rusa éo tránsito da primeira etapa da Revolución,que lle deu o poder á burguesía [....] á se-gunda etapa, que ten que poñe-lo poder enmans do proletariado e das súas promesas[....].
3º Negar todo tipo de apoio ó goberno provi-sional e demostra-la falacia das súas prome-sas.
1. Resume o significado de cada unha das teses.2.¿Cales son as innovacións máis importantes in-
troducidas por Lenin?3.¿Que importancia tiveron estas teses para o
desenvolvemento da Revolución?
– Realiza as actividades que figuran nas páxinas183, 197, 199 e 201 do libro de texto.
Actividades de autoavaliación
Fai as restantes actividades que figuran no li-bro de texto.
4º Explicarlles ás masas que os soviets de depu-tados obreiros son a única forma posibledun goberno revolucionario [....].
5º Non á república parlamentaria, senón Repú-blica dos soviets de deputados obreiros [....].Supresión da policía, do exército e do corpode funcionarios [....]. Elección e revogaciónde tódolos funcionarios, o soldo dos calesnon ten que ser superior ó salario mediodun obreiro.
6º [....] Nacionalización de tódalas terras que que-darán a disposición dos soviets locais de depu-tados de obreiros agrícolas e campesiños.
7º Fusión inmediata de tódolos bancos do paísnunha única banca nacional baixo o controldo Soviet [....]...
LENIN: Tese de abril, Abril do ano 1917
43
9. A economía de entreguerrasObxectivos• Coñece-la situación económica durante a década
de 1920, diferenciando entre o gran crecementode Estados Unidos e a inestable reactivación euro-pea.
• Analiza-la crise de 1929 e explica-la súa expansióndesde Estados Unidos cara ó resto do mundo.
• Comprende-las consecuencias sociais e económicas da depresión económica dos anos trinta do séculoXX en Estados Unidos.
• Describi-las características da política do New Deal, posta en práctica polo presidente Roosevelt en Es-tados Unidos.
• Distingui-las diferentes políticas que puxeron enpráctica os gobernos europeos para facerlle fronteá profunda crise económica que lle afectou ó conti-nente desde 1930.
• Analiza-lo efecto da crise sobre as áreas coloniais esobre Latinoamérica.
• Analiza-las características da sociedade de entre-guerras.
• Valora-los cambios na situación da muller.
Criterios de avaliación• Describi-la situación económica de Estados Unidos
e de Europa durante a década de 1920.• Explica-las causas do crac bolsista de 1929 en Es-
tados Unidos e a prolongación e expansión da crisenos anos seguintes.
• Describi-la sociedade de entreguerras.• Analiza-los avances na situación social e política da
muller durante a época de entreguerras.
Actividades para enviarlle ó titorRealiza as actividades que figuran nas páxinas 205,211, 213, 215 e 224.Explica o organigrama que figura na páxina 215 do li-bro de texto (Doc.18).
Actividades de autoavaliaciónTrata de realiza-las restantes actividades que fi-guran no libro de texto.
CLAVES CIENTÍFICAS
Na época de entreguerras desenvolvéronse un-ha serie de procesos económicos que marcaron aevolución posterior da economía mundial.O crac da bolsa de Nova York en 1929 e a pro-longada depresión económica que se produciudurante boa parte da década de 1930, puxéron-lle fin definitivamente ó tipo de economía libe-ral xurdido no século XIX. A principal consecuencia foi a orixe dun novo sis-tema caracterizado por unha maior intervencióndo Estado na economía. Este novo modelo eco-nómico comezou en Estados Unidos co New De-al, e alcanzou a súa plenitude no mundo occi-dental na segunda metade do século XX.
• Efectos da Primeira Guerra Mundial sobre osistema económico.
• A economía nos anos vinte: debilidade enEuropa e forte crecemento en Estados Uni-dos.
• A crise de 1929: causas, desenvolvemento eexpansión da crise.
• O New Deal e outras políticas nacionais anti-crises.
• Os cambios sociais: a sociedade do ocio, me-llora na situación da muller.
• Observación, comprensión e interpretación deliñas do tempo.
• Lectura e análise de documentos históricos.• Estudio de fotografías.• Análise de obras de arte.• Lectura e interpretación de gráficos.• Observación e análise de carteis históricos.• Lectura, comprensión, análise crítica e comen-
tario de textos.• Elaboración de cadros, fichas, esquemas e
mapas de conceptos.• Busca de información en fontes diversas.
• Ter interese por coñece-los procesos econó-micos e a súa influencia sobre o devir social.
• Fomentar actitudes de tolerancia e mostrarrexeitamento polos extremismos.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
44
10. O ascenso dos fascismosObxectivos• Coñece-la situación política en 1920, tanto en Eu-
ropa coma en Estados Unidos.• Comprende-la progresiva radicalización política que
se deu en Europa durante a época de entreguerrase analizar cómo a crise económica potenciou os ex-tremismos.
• Analiza-la formación e a configuración do réximefascista italiano, e afondar nas características dofascismo.
• Coñece-la situación de Alemaña na posguerra eanaliza-las circunstancias que fixeron posible otriunfo do nazismo.
• Describi-las características do nazismo e analiza-las similitudes e as diferencias co fascismo italiano.
• Resalta-lo racismo coma un dos aspectos caracte-rísticos da ideoloxía nacionalsocialista.
• Analiza-lo proceso de toma do poder en Alemañapor parte do NSDAP e o crecente apoio popular queobtivo o partido desde o comezo dos anos trinta doséculo XX.
Criterios de avaliación• Describi-la orde política trala Primeira Guerra Mun-
dial.• Coñece-lo proceso de crise das democracias liberais
e a radicalización dos postulados políticos que seproduciu en Europa durante o período de entre-guerras.
• Explica-las bases ideolóxicas do fascismo e do nazis-mo para poder analiza-la súa posta en práctica na-queles lugares en que alcanzou o poder.
• Explicar cómo o fascismo chegou ó goberno en Italia e analiza-las circunstancias políticas que lle permi-tiron a Mussolini alcanza-lo poder absoluto.
• Describi-lo ascenso ó poder en Alemaña do partidonazi (NSDAP) e as principais liñas da súa política in-terior.
Actividades para enviarlle ó titor– Realiza as actividades que figuran nas páxinas 227,
237, 239, 243, 245 e 246 do libro de texto– Explica o organigrama que figura na páxina 239 do
librode texto (Doc. 22).
Actividades de autoavaliaciónFai as restantes actividades que figuran no libro de texto.
CLAVES CIENTÍFICAS
Trala Primeira Guerra Mundial parecía que se es-tendera por tódalas nacións europeas unha fir-me vontade de paz e o desexo sincero de non vol-ver repetir unha experiencia semellante. Ademocracia estendeuse por todo o continente,incluídos os países que ata daquela estiveran re-xidos por férreas autocracias.Sen embargo, estas expectativas víronse prontotruncadas. A época de entreguerras supuxo enrealidade o triunfo dos extremismos políticos enEuropa. Os casos máis chamativos foron o réximefascista italiano, o nacionalsocialista alemán e aUnión Soviética de Stalin. Estes rexímes caracte-rizáronse por gobernos totalitarios que despre-ciaron completamente os dereitos humanos e queutilizaron a violencia e a represión de forma sis-temática.
• A crise das democracias europeas: inestabi-lidade política e crecente radicalización ideo-lóxica.
• Estados Unidos na época de entreguerras:illacionismo e política ultraconservadora.
• O fascismo: características e base ideolóxica.• A Italia fascista: toma do poder e formación
do réxime.• A Alemaña nazi: un réxime totalitario basea-
do en teorías racistas.
• Observación, comprensión e interpretaciónde liñas do tempo.
• Lectura e análise de documentos históricos.• Estudio de fotografías.• Análise de mapas históricos.• Lectura e interpretación de gráficos.• Observación e análise de carteis históricos.• Lectura, comprensión, análise crítica e co-
mentario de textos.• Elaboración de cadros, fichas, esquemas e
mapas de conceptos.• Busca de información en fontes diversas.
• Rexeita-la violencia como método de actua-ción política.
• Valorar negativamente os extremismos polí-ticos.
• Rexeita-la discriminación racial e fomenta-laigualdade dos seres humanos.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
45
11. A Segunda Guerra MundialObxectivos• Coñece-los antecedentes da Segunda Guerra Mun-
dial e analiza-lo expansionismo agresivo da Alema-ña nazi e a débil resposta que deron as democracias.
• Analiza-lo Pacto Xermano-Soviético e os motivos que levaron a estes países antagónicos a chegar a esteacordo.
• Describi-lo estourido do conflicto trala invasión dePolonia.
• Coñecer cómo se desenvolveu a primeira fase da Se-gunda Guerra Mundial co incontible avance alemán.
• Explica-la entrada na guerra de Estados Unidos e a apertura dunha nova fronte no Pacífico.
• Analiza-la recuperación dos aliados trala batalla de Stalingrado e as posteriores operacións bélicas.
• Analiza-la rendición dos países do Eixe e a derrota xaponesa tralos bombardeos atómicos estadouni-denses.
• Explica-las consecuencias humanas e materiais da Segunda Guerra Mundial.
• Analiza-los cambios territoriais que se estableceron unha vez finalizado o conflicto.
• Valora-las consecuencias políticas da guerra.• Enumerar e describi-las conferencias internacionais
que se celebraron durante e despois da contenda.
Criterios de avaliación• Enumerar e explica-las causas que provocaron o es-
tourido da Segunda Guerra Mundial e os procesosque precederon ó estourido da contenda.
• Describi-la evolución das operacións bélicas nas di-ferentes frontes e as fases polas que atravesou a guerra.
• Explica-las consecuencias territoriais do conflicto.• Describi-las consecuencias materiais e humanas pro-
ducidas pola guerra.• Enumera-las diferentes conferencias realizadas polos
aliados durante e despois da guerra co obxectivo de organiza-la paz.
• Explica-las novas organizacións e os organismos xu-diciais de carácter internacional creados ó finaliza-loconflicto.
Actividades para enviarlle ó titorRealiza as actividades das páxinas 251, 253, 255, 257e 263.Analiza e comenta o texto da páxina 265 (Doc.26) econtesta as cuestións que aparecen a continuación.
Actividades de autoavaliaciónAs restantes que figuran no libro de texto.
CLAVES CIENTÍFICAS
A Segunda Guerra Mundial foi a culminación datensión existente en Europa durante o períodoanterior. O conflicto pasou por diversas etapas,e desenvolveuse nos cinco continentes, impli-cando a case tódolos países do planeta. O estu-dio da Segunda Guerra Mundial resulta impres-cindible para comprende-la evolución históricado século XX, xa que as súas consecuencias orixi-naron un cambio radical nas relacións interna-cionais a nivel planetario.Esta guerra foi o conflicto máis destructivo de to-da a historia da humanidade. As súas terriblesconsecuencias humanas e materiais fixeron queas principais potencias do mundo reformularanas liñas xerais da política internacional e orga-nizaran un sistema de resolución dos conflictospor medio do diálogo.
• O expansionismo alemán: fases e reacción dasdemocracias europeas ante cada nova anexión.
• O Pacto Xermano-Soviético: repartición secre-ta de Polonia e anticipo da guerra.
• Fases do conflicto: estourido, frontes e evo-lución da guerra.
• Consecuencias da guerra: perdas humanas emateriais; reestructuracións territoriais e ini-ciativas políticas.
• Observación, comprensión e interpretación deliñas do tempo.
• Lectura e análise de documentos históricos.• Análise de mapas históricos.• Lectura e interpretación de gráficos.• Observación e análise de carteis históricos.• Lectura, comprensión, análise crítica e co-
mentario de textos.
• Rexeitamento da violencia como método deresolución dos conflictos.
• Negación dos extremismos políticos e do ra-cismo.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
TERCEIRO TRIMESTRE
BLOQUE 3:O mundo desde 1945.
Unidades 12 a 15
BLOQUE 4:O mundo actual.
Unidade 16
48
12. A guerra fríaObxectivos• Comprende-lo concepto de guerra fría.• Analiza-las fases polas que pasou a guerra fría.• Describi-los primeiros conflictos entre os dous blo-
ques que se produciron unha vez rematada a Se-gunda Guerra Mundial.
• Comprende-las características do sistema políticode cada un dos bloques e analiza-las diferencias en-tre ambos.
• Coñece-los países que integraban o bloque occi-dental e a súa área de influencia mundial.
• Comprende-lo liderado que exercía Estados Unidos no bloque occidental, tanto no plano militar comano político e no económico.
• Coñece-los países que formaban o bloque comu-nista e analiza-la área de influencia pola que se es-tendeu.
• Enumerar e describi-los conflictos máis importantesque se produciron durante a guerra fría, desta-cando os países que se viron implicados e cál foi ograo de intervención das dúas superpotencias.
• Analiza-lo movemento dos non aliñados, sinalando as razóns polas que naceu e os países que parti-ciparon.
Criterios de avaliación• Defini-lo concepto de guerra fría.• Enumerar e describi-las fases polas que pasou a
guerra fría.• Localizar e describi-los principais conflictos da gue-
rra fría.• Explica-las características do sistema político de ca-
da un dos bloques e analiza-las diferencias entreambos.
• Describi-las áreas de influencia de cada un dos dous bloques e sinala-las zonas en que se producían asprincipais friccións entre ámbalas superpotencias.
• Defini-lo movemento dos non aliñados, sinalandoas razóns polas que naceu a organización e os paí-ses que participaron nela. Sinalar se logrou os seusobxectivos fundacionais e cál foi a súa evolución.
Actividades para enviarlle ó titorRealiza as actividades das páxinas 273, 279, 285, 289,292 e 293 do libro de texto.
Actividades de autoavaliaciónAs restantes actividades que figuran no libro detexto.
CLAVES CIENTÍFICAS
O final da Segunda Guerra Mundial supuxo a ins-tauración de dous bloques antagónicos, cada undeles centrado en torno a unha das dúas super-potencias: a Unión Soviética e Estados Unidos.Cada un dos bloques mantiña un sistema políti-co, económico e social propio e contrario ó dooutro.Ámbalas superpotencias intentaron, a través doseu poderío militar, aumenta-la súa área de in-fluencia atraendo ó maior número posible de pa-íses á súa órbita, e o mundo asistiu a un perío-do caracterizado por unha tensión continua entreos dous grandes polos de poder. A tensión entre os bloques resolveuse en con-flictos periféricos e nunca orixinou un enfronta-mento directo entre ámbalas superpotencias.
• Concepto de guerra fría: ameaza militar, en-frontamento ideolóxico e guerra económica.
• Fases da guerra fría: máxima tensión, coexis-tencia pacífica e rexurdimento.
• Consecuencias da guerra fría na políticainterior, na política exterior, nas relacións so-ciais e na cultura.
• Conflictos periféricos: a guerra de Corea, aguerra de Vietnam, a invasión de Afganistán,etc.
• A non aliñación.• Lectura e análise de documentos históricos.• Análise de mapas históricos.• Lectura e interpretación de gráficos.• Observación e análise de carteis históricos.• Comparación de documentos históricos.• Lectura, comprensión, análise crítica e co-
mentario de textos.
• Rexeitamento da violencia como método deresolución dos conflictos.
• Tolerancia cara ás formas de pensar diferen-tes e cara ás demais culturas.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
49
13. A descolonizaciónObxectivos• Expoñe-las causas do proceso de descolonización.• Recoñecer e analiza-la influencia dos valores occi-
dentais na formación das ideoloxías de liberaciónnacional nos territorios coloniais.
• Explica-lo impulso que supuxo a guerra fría para os procesos de independencia en Asia e África.
• Analiza-lo papel que desempeñaron as elites locais nos diferentes movementos de descolonización.
• Coñecer cómo foron os procesos de independencia das colonias británicas en Asia.
• Estudia-la descolonización de Indonesia e a súaposterior evolución política.
• Explica-la guerra de Indochina e a división do paístrala derrota francesa.
• Describi-la independencia dos imperios coloniaisbritánico, belga, francés e portugués en África.
• Explica-lo caso particular de Oriente Medio, onde ós problemas derivados da descolonización, se uniua creación do Estado de Israel.
Criterios de avaliación• Analizar e desenvolve-las causas máis importantes
que provocaron o inicio do proceso de descoloni-zación.
• Situar cronolóxica e espacialmente os diferentes movementos de independencia.
• Enumera-los casos máis relevantes dos procesos de descolonización e describi-la súa evolución.
• Indica-lo papel das elites locais nestes procesos.• Explica-las características propias da formación
dos Estados de Oriente Medio.
Actividades para enviarlle ó titor– Realiza as actividades das páxinas 299, 305, 309,
311 e 315 do libro de texto.– Analiza e comenta o texto da páxina 313 (Doc.29)
e responde as preguntas que figuran a continua-ción.
Actividades de autoavaliaciónAs restantes actividades que figuran no libro detexto.
CLAVES CIENTÍFICAS
A descolonización foi un dos procesos históricosmáis importantes da segunda metade do séculoXX e supuxo a creación dun gran número de Es-tados novos en África e Asia.Nesta unidade analízanse as causas, desenvolve-mento e consecuencias deste proceso xeral, perotamén se estudian os casos concretos máis des-tacados.Estúdianse de forma separada os procesos asiá-tico e africano, e dentro de cada un deles analí-zanse os diferentes imperios coloniais (británico,francés, belga, holandés, etc.).Por último, préstaselle especial atención ó casode Oriente Medio, onde, ós problemas derivadosda descolonización, se uniron os conflictos cau-sados pola creación do Estado de Israel.
• Causas da descolonización: a decadencia dasmetrópoles, o nacemento da conciencia na-cional nas colonias, as consecuencias da Se-gunda Guerra Mundial e os intereses da gue-rra fría.
• A descolonización en Asia: independenciapacífica das colonias británicas e procesos violentos en Indonesia e Indochina.
• A descolonización en África: independenciados imperios británico, belga, francés e por-tugués.
• Oriente Medio: os novos Estados e o con-flicto árabe-israelí.
• Análise de mapas históricos.• Lectura e interpretación de documentos his-
tóricos.• Observación e análise de fotografías.• Lectura, análise crítica e valoración de textos.• Realización de táboas de sínteses e liñas do
tempo.
• Coñece-lo pasado como fonte para entende-lo presente.
• Rexeitamento da violencia como método deresolución dos conflictos.
• Valoración das culturas diferentes á nosa.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
50
14. O mundo comunistaObxectivos• Comprende-lo proceso polo que se instauraron ré-
ximes comunistas na Europa do leste unha vez fina-lizada a Segunda Guerra Mundial.
• Coñece-la situación da Unión Soviética e do bloquecomunista trala morte de Stalin e explicar en quéconsistiu o proceso que foi denominado desesta-linización.
• Estudia-las características dos réximes comunistasimplantados nos países da Europa oriental e re-marca-la súa subordinación ás directrices de Mos-cova.
• Comprender que, a partir da década de 1960, aURSS entrou nun proceso de estancamento queacabou por facer inviable o seu sistema económico,político e social.
• Enumerar e describi-los diferentes procesos de disi-dencia que se produciron nos países do bloque co-munista e explicar cómo foron respondidos.
• Describi-los obxectivos e consecuencias da peres-troika.
• Explica-las características do réxime comunista chi-nés e sinala-las súas peculiaridades e a súa evo-lución propia e independente da Unión Soviética.
• Describi-lo proceso de transición ó capitalismo e ádemocracia dos países de Europa oriental.
Criterios de avaliación• Explica-lo proceso polo que se instauraron réximes
comunistas en Europa do leste.• Describi-la evolución do bloque do leste desde a Se-
gunda Guerra Mundial ata a súa desintegración en1991.
• Estudia-las características peculiares do réxime daRepública Popular Chinesa, diferenciando a súaevolución económica e política da do resto do blo-que comunista.
Actividades para enviarlle ó titor– Realiza as actividades das páxinas 321, 327, 331,
333 e 337 do libro de texto.– Analiza e comenta o texto da páxina 338 (Doc.34)
e responde as preguntas que figuran a continua-ción.
Actividades de autoavaliaciónTratar de realiza-las restantes actividades que fi-guran no texto.
CLAVES CIENTÍFICAS
Nesta unidade explícase a evolución do bloquecomunista desde o final da Segunda Guerra Mun-dial ata a desaparición da Unión Soviética.É necesario describi-lo proceso polo que, trala Se-gunda Guerra Mundial, a Unión Soviética logrouformar en Europa do leste un bloque de paísesafíns baixo o seu control.Outro dos aspectos básicos desta unidade é a propia evolución da Unión Soviética, tanto en ter-mos económicos coma políticos e sociais. A fir-meza do réxime político e a notable indus-trialización á que chegou en época de Stalindesembocaron nunha economía atrasada e es-tancada e nun sistema político anacrónico e ex-cesivamente burocratizado.Por último, resulta aconsellable prestarlle espe-cial atención á formación e desenvolvemento daRepública Popular Chinesa pola súa peculiar evo-lución política e económica.
• A toma do poder polos partidos comunistasna Europa do leste.
• As democracias populares: subordinaciónpolítica e económica a Moscova.
• A desestalinización: revisionismo oficial e re-presión da disidencia.
• A crise do socialismo real: estancamento eco-nómico e inmobilismo político.
• A caída do comunismo: revolucións de 1989e desintegración da Unión Soviética.
• A República Popular Chinesa: un modelo po-lítico e económico independente de Mosco-va.
• Europa do leste: un espacio en transición.
• Lectura e análise de documentos históricos.• Análise de mapas históricos.• Lectura e interpretación de gráficos.• Observación e análise de fotografías.
• Rexeitamento da violencia como método deresolución dos conflictos.
• Interese por coñece-los feitos do pasadocomo forma de comprende-lo presente.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
51
15. O mundo occidentalObxectivos• Coñece-los fundamentos sobre os que se asentou o
crecemento económico de Europa occidental e Es-tados Unidos trala Segunda Guerra Mundial.
• Analizar detalladamente as características do PlanMarshall e enumera-los países que se beneficiaron del.
• Comprende-lo modelo económico e o sistema polí-tico que se impuxeron en Europa occidental des-pois de 1945.
• Analiza-las bases do milagre económico xaponés.• Describi-la situación económica e política de Esta-
dos Unidos durante a segunda metade do s. XX.• Explicar en qué consistiu a crise do petróleo de
1973 e analiza-las súas consecuencias sobre a eco-nomía mundial.
• Describi-la evolución política e económica de Lati-noamérica durante o século XX.
• Analiza-lo proceso de formación da Unión Europea:enumera-las súas etapas e describi-las característi-cas de cada unha delas.
Criterios de avaliación• Describi-la evolución política e económica de Euro-
pa occidental e de Estados Unidos durante a segun-da metade do século XX.
• Analiza-la situación de Latinoamérica ó longo do s. XX.• Enumera-las diferentes fases polas que atravesou o
proceso de construcción da Unión Europea e des-cribir cada unha delas.
Actividades para enviarlle ó titorEsta unidade didáctica é moi ampla, polo tanto:a) Para coñece-la evolución política e económica de
Europa occidental e Estados Unidos durante a se-gunda metade do século XX, debes realiza-las acti-vidades das páxinas 343, 345, 349, 351, 355, 357e 373 do libro de texto.
b) Para analiza-la situación de latinoamérica ó longodo século XX, debes realiza-las actividades das pá-xinas 359, 361, 363 e 365 do libro de texto.
c) Para coñece-lo proceso de construcción da UniónEuropea, debes realiza-las actividades das páxinas367 e 369.
d) Analizar e comenta-lo texto da páxina 372(Doc.55) e responde-las preguntas que figuran acontinuación.
Actividades de autoavaliaciónTrata de realiza-las restantes actividades que fi-guran no libro de texto.
• A idade de ouro de Occidente: crecementoen Europa occidental, Estados Unidos e Xa-pón.
• A crise de 1973 e as súas consecuencias:freazo do crecemento e cuestionamento dokeynesianismo.
• Democracia e Estado de benestar: diferenciasentre Estados Unidos e Europa occidental.
• A economía de Latinoamérica contemporá-nea: economías exportadoras, substituciónde importacións e neoliberalismo.
• A inestabilidade política en Latinoamérica naépoca contemporánea.
• A Unión Europea.• Lectura, comprensión, análise crítica e co-
mentario de textos.• Estudio de fotografías.• Análise de obras de arte.• Elaboración de cadros, fichas e esquemas.• Lectura e interpretación de gráficos.• Interpretación e realización de liñas do tem-
po.
• Coñece-lo pasado como fonte para entende-lo presente.
• Fomenta-las actitudes de tolerancia e mos-trar rexeitamento polos réximes que vulnerenos dereitos humanos.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
CLAVES CIENTÍFICAS
A presente unidade é unha das máis complexasde todo o libro a causa da súa grande extensión,da diversidade de temas que abrangue e da pro-pia dificultade dos seus contidos.Explícase a evolución económica e política de to-do o mundo occidental durante a segunda me-tade do século XX, excepto Latinoamérica, xa queo seu estudio se ampliou a todo o século.No aspecto económico, ademais das tres grandesáreas occidentais (Estados Unidos, Europa occi-dental e Latinoamérica), incluíuse a Xapón, de-bido á estreita relación que ten a súa economíacoa do mundo occidental.A última parte da unidade céntrase na Unión Eu-ropea, analizando os seus antecedentes, as eta-pas da súa historia e a situación actual.
52
16. O mundo entre dous mileniosObxectivos• Identifica-las características políticas, sociais e eco-
nómicas do mundo actual.• Analiza-las consecuencias da creba da bipolaridade
nas relacións internacionais e os riscos da nova ordemundial.
• Describi-los principais conflictos políticos do mundoactual.
• Caracteriza-la sociedade postindustrial e describi-los novos movementos sociais e as novas formas desolidariedade internacional.
• Explica-lo proceso de globalización da economía evalora-las súas consecuencias.
• Identifica-la explosión demográfica, a cuestión am-biental e o subdesenvolvemento como problemasglobais, e analiza-las súas causas e as súas conse-cuencias.
• Describi-la revolución científico-técnica do séculoXX e coñece-los seus principais avances.
Criterios de avaliación• Analizar, comparar e valorar con xuízo crítico ma-
pas, gráficos, textos e imaxes.• Describi-las liñas xerais da política internacional
desde 1990 ata o momento actual.• Identifica-los grandes problemas mundiais da ac-
tualidade.• Coñecer e explica-los trazos da economía e da so-
ciedade dos nosos días.
Actividades para enviarlle ó titorRealiza as actividades das páxinas 379, 389, 391, 393,397, 3999 e 405 do libro de texto.Comenta o texto da páxina 403 e responde as pre-guntas que figuran a continuación deste texto.
Actividades de autoavaliaciónTrata de face-las demais actividades que figuranno libro de texto.
CLAVES CIENTÍFICAS
Esta unidade completa a análise histórica do mun-do contemporáneo e ofrece unha visión xeral domundo actual nos seus aspectos políticos, eco-nómicos e sociais. É importante, porque achegaós alumnos e alumnas ós grandes problemas in-ternacionais da sociedade en que viven; axúda-lles a coñecelos e a adoptar unha actitude críticae responsable ante eles.Por outra parte, esta é a última ocasión en queos alumnos estudian na súa vida académica a his-toria do mundo contemporáneo, polo que é in-teresante que a visión que obteñan dela sexa omáis ampla posible e abranga ata os nosos días.
• A creba da bipolaridade e a nova orde inter-nacional.
• A situación política de África, Asia, AméricaLatina e Europa.
• O neoliberalismo económico e a globalización.• A sociedade postindustrial: características e
novos horizontes sociais.• Os grandes problemas mundiais: a explosión
demográfica, a cuestión ambiental e o sub-desenvolvemento.
• As novas formas de solidariedade internacio-nal: as ONG e o cambio do dereito interna-cional.
• A revolución científico-técnica: a nova física eos avances na bioloxía.
• Elaboración de sínteses e esquemas coasideas fundamentais do tema.
• Lectura, análise e interpretación crítica detextos.
• Descrición, análise e interpretación de ma-pas, gráficos, táboas de datos e imaxes.
• Participación en debates de actualidade.
• Tomar conciencia dos grandes problemasmundiais e adoptar unha actitude responsa-ble ante eles.
• Rexeita-la violencia como medio da políticainternacional e fomenta-lo diálogo e a tole-rancia para soluciona-los conflictos mundiais.
• Rexeita-las discriminacións por cuestións ét-nicas, relixiosas, culturais ou de sexo e fo-menta-la igualdade de oportunidades.
• Entende-lo presente a partir dos aconte-cementos do pasado.
Contidos
CO
NC
EPTO
SPR
OC
EDEM
ENTO
SA
CTI
TUD
ES
Solucionario
54
UNIDADE 0
Páxina 7
2. Respostas libres.
3. Respostas libres.
Páxina 9
5. Tito Livio e Herodoto na Idade Antiga; San Isidoro de Sevillae Afonso X o Sabio na Idade Media; Maquiavelo e Voltaire naIdade Moderna; Ranke e Braudel na Idade Contemporánea.
Páxina 11
4. Para lograr un maior progreso social e para reforza-lo seu pro-pio poder.
5. Todo documento histórico contiña o que del opinaba o seuautor, o que este cría que ocorrera, o que na súa opinión tiñaque ocorrer ou ocorrería, o que o autor quería que os demaiscresen que el pensaba ou o que unicamente el mesmo creupensar. Descifra-lo documento: escoller e elabora-los datos(encontrados ou non no documento), usalos, reelaboralos einterpretalos.
Páxina 13
1. Forte desenvolvemento da historia económica baixo a fór-mula da nova historia económica ou cliometría; renovación dahistoria social baixo a influencia dos historiadores británicosde orientación marxista, que pretendían combate-la aplicacióndo estructuralismo á análise da historia e combina-la reflexiónteórica coa investigación práctica. R. Fogel, D. North, M. Dobb,E. Thompson, E. Hobsbawn, etc.
2. A microhistoria (reducción da escala de estudio para despoistirar conclusións xerais, procedementos antropolóxicos), a his-toria cultural (os aspectos culturais de cada sociedade e a vi-sión que esta ten de si mesma), a historia de novos suxeitos(grupos sociais desatendidos anteriormente, coma a infanciaou a familia, etc.) e a historia ecolóxica (aplicar ó estudioda historia conceptos procedentes da ecoloxía). Porque as gran-des correntes historiográficas, que eran un número reduci-do, deixaron paso a outras moitas, moi diversas e que se ocu-paban de aspectos variados.
3. Opina que a historia non está en crise, que vive un dos seusmellores momentos e que agora son algúns historiadores osque cren que hai unha crise, mentres que antes eran os dou-tras disciplinas os que o afirmaban.
Páxina 15
1. Resposta libre.
2. Porque trala Revolución Francesa estableceuse a necesidadede dispoñer de arquivos nacionais onde garda-la documen-tación básica dos Estados e nacións, e pola creación doutrosrecursos que serven como excelentes fontes históricas, comaa prensa e as fontes audiovisuais, así como pola posibilidadede usa-las fontes orais pola proximidade dos acontecementos.A prensa escrita, as fontes orais (entrevistas...) e as fontes grá-ficas e audiovisuais (fotografía, cine, radio, televisión...).
3. Os períodos que se distinguen dentro da Historia Contemporá-nea varían ó igual cá propia periodización desta, pero desde haialgunhas décadas desenvolveuse moito a historia do mundopresente, que abrangue desde o final da Segunda Guerra Mun-dial. De 1789 a 1850: Revolución Francesa, revolucións liberais;de 1850 a 1900: imperialismo; de 1900 a 1950: Revolución Ru-sa, guerras mundiais; desde 1950: a descolonización, globali-zación económico-social, caída do comunismo, etc.
4. O historiador debe implicarse nos problemas do seu tempo.
UNIDADE 1
Páxina 19
1. Un movemento de carácter intelectual desenvolvido na so-ciedade europea do Antigo Réxime, que confiaba na razónpara explica-lo mundo fronte ó fanatismo relixioso e a igno-rancia. Destacaron Voltaire, Montesquieu e Rousseau. Voltai-re propoñía un sistema político parlamentario que limitase opoder real e un sistema impositivo racional que non arruina-se ó pobo; Montesquieu defendía a separación dos podereslexislativo, executivo e xudicial; e Rousseau acuñou o princi-pio de que o pobo era a única fonte da soberanía política.
2. Nunha monarquía na que o poder do rei non depende da von-tade do pobo senón que este o recibe directamente de Deus,polo que é indiscutible. Os monarcas absolutos difundironas ideas ilustradas e racionais, pero de maneira despótica, se-gundo o principio de «todo para o pobo pero sen o pobo»;isto traduciuse na posta en práctica dunha ambiciosa políti-ca reformista.
3. A posesión de privilexios. Os privilexiados, isto é, a nobrezae o clero, e os non privilexiados ou terceiro estado. A no-breza: era unha minoría social; ostentaba o máximo rango dasociedade; e posuía gran heteroxeneidade interna. O clero:era o segundo estamento social de posición privilexiada; po-suía inmensa riqueza patrimonial e relevancia cultural; presen-taba unha importante heteroxeneidade interna e existían di-ferencias entre o clero católico e o protestante. O terceiroestado: era o grupo máis numeroso (campesiños, artesáns ur-banos, grupos mercantís e burguesía); non gozaba de privile-xios; e superaran o «limiar de residencia».
4. O mercantilismo: a riqueza dun país reside na cantidade demetais preciosos atesourados dentro das súas fronteiras. A fi-siocracia: a orixe da riqueza está na terra e existe unha ordenatural para tódalas cousas que non hai que entorpecer (lais-sez-faire, laissez-passer). O liberalismo: a riqueza dunha na-ción baséase na liberdade nas relacións comerciais e, sobretodo, na organización do traballo de forma especializada ecomplementaria.
Páxina 21
1. Período previo á Revolución Francesa e ó despregamento in-dustrial, que leva implícitos os seguintes trazos: a preponde-rancia dun estilo de vida e dunha economía rurais; unha es-tructura social de tipo estamental; e formas de gobernobaseadas no absolutismo.
2. O século XVII: na primeira metade a tónica xeral é o estanca-mento demográfico (Suecia, Inglaterra) e, incluso, o descen-so (Países Baixos españois, España, Italia, Alemaña) produci-do polos efectos das malas colleitas, as epidemias, as guerras,etc. Só algúns países comezan un tímido crecemento (Austria,Provincias Unidas dos Países Baixos). Na segunda metade doséculo, en cambio, tódolos países (excepto Francia) teñen unlento aumento demográfico (máis pronunciado en Alemañae Rusia), que se prolongará durante o século XVIII. O séculoXVIII: apréciase un crecemento demográfico importante e cons-tante xeneralizado, aínda que se ralentiza en Italia e Francia.O cambio de tendencia explícase por un descenso da morta-lidade debido ós progresos médicos e hixiénicos, que dimi-nuíron os efectos das epidemias, e a unha mellor nutrición.
3. Ós grupos marxinais que non sobrepasaban o «limiar de resi-dencia». Morrían polos efectos da fame, das epidemias, etc.Propón darlles esmola e negárlle-lo acceso á cidade para quenon contaxien as enfermidades.
4. Fundamental, porque a economía era de base agraria, men-tres que a industria e o comercio quedaban reservadas ó ar-tesanado rural ou ó comercio de longa distancia coas Indias.Esforzábanse porque producían excedente para vendelo e ob-
55
gal. Para menoscaba-lo poder da nobreza e o clero e forxaralianzas con grupos do terceiro estado. Reformas en casetódolos campos: modernización da administración, reforza-mento do poder real e fomento da actividade económica.
3. Si, porque a súa función primordial era incrementa-lo poderda monarquía, en menoscabo do que ostentaban o clero e anobreza.
4. Portugal: amplos territorios de América do Sur (Brasil), pe-quenas zonas costeiras de África, e algunhas illas no océanoAtlántico. Inglaterra: Canadá, amplos territorios da parteoriental de Australia, Nova Zelandia, parte da península do Indostán, pequenas posesións en África e enclaves en Amé-rica Central e do Sur. España: amplas posesións en Américae nas illas Filipinas. Holanda: as Indias holandesas, consti-tuídas por un conglomerado de illas (Molucas, Célebes, Sumatra...); a Güiana holandesa e territorios no sur de África.Dinamarca: Grenlandia e Islandia. Francia: Louisiana e Güia-na francesa.
5. Resposta libre (o alumno debería responder que si, posto quesupuxeron, entre outras cousas, un recorte do patrimonio ecle-siástico).
6. Unha situación ridícula e desigual. Porque a igualdade na di-visión das provincias é a base para unha boa administracióneconómica, civil e militar.
Páxina 29
1. No século XVIII comezaron a intervir no comercio americanopotencias novas: Inglaterra fundamentalmente, Holanda eFrancia, aínda que o continente americano se encontraba ca-se totalmente baixo o dominio formal de España e Portugal.
2. Desde a época dos descubrimentos, ámbalas potencias con-trolaban todo o comercio americano, a partir do século XVIIIperderon poder en beneficio de Inglaterra (un tercio do co-mercio exterior británico a fins do século tiña orixe ou desti-no en portos americanos), Francia e Holanda. O continenteamericano converteuse no principal cliente comercial de In-glaterra. En menor medida que España, Portugal e Gran Bre-taña, participaron Holanda e Francia.
3. Resposta libre.
4. Un movemento intelectual que pretende rompe-los moldessociais que perduraran durante séculos e que se caracterizapola converxencia de diversas liñas doutrinais e políticas in-novadoras nun punto ineludible: a superposición da raciona-lidade humana sobre calquera tipo de crenza ou superstición.Porque todo o misterio que encerra o terreal só é posible des-cifralo á luz da razón.
5. Resposta libre. Porque estaba estreitamente vinculada á eco-nomía de plantación e os escravos constituían a forza de tra-ballo necesaria.
6. Porque os escravos eran recrutados nas costas africanas e tras-ladados a América (fundamentalmente, Caribe, Brasil e as Tre-ce Colonias) para traballar nas plantacións, e esta producción(materias primas) exportábase ós principais mercados europe-os para o consumo ou a producción manufactureira.
7. España. Resposta libre (pódese menciona-la importancia docomercio do sueste asiático, as materias primas, a apertura derutas de navegación, etc.).
Páxina 31
1. A Rousseau, que consideraba que a propiedade privada co-rrompía ó ser humano, converténdoo en insolidario. Para evi-talo propón un contrato entre as persoas para establecer unha lei de obrigado cumprimento e educar ó cidadán cofin de que este desenvolva bos sentimentos.
te-los fondos necesarios para o pagamento da renda ó pro-pietario. Que os campesiños cubrían gastos sen ter que que-dar eles sen sustento ou sen coidar da súa granxa, obtíñansemáis vantaxes ca co cultivo dos cereais de primavera, que sóproducían para alimenta-las bestas.
Páxina 23
1. Na sociedade estamental, os grupos son pechados e a estra-tificación social realizábase en función da posesión de privile-xios, o que consagraba a desigualdade das persoas ante alei; na sociedade dos nosos días, pódese pasar dun grupo aoutro e as diferencias sociais establécense en torno ó concep-to de clase social, o que supón a igualdade xurídica das per-soas.
2. Ve-la pregunta 3 da páxina 19. O protestante non recoñece aautoridade papal; está vinculado ós seus monarcas; non estáobrigado ó celibato; convértese nun modelo familiar para acomunidade; a súa heteroxeneidade interna (calvinistas, an-glicanos, luteranos) é moi ampla, e os seus recursos patrimo-niais son menores cós do clero católico.
3. É unha doutrina que xorde no século XVII e concédelle ós mo-narcas a posibilidade de intervir nos asuntos eclesiásticos; pú-xose en práctica para recorta-los privilexios do clero.
4. Coma unha minoría social e coma un grupo moi heteroxéneo(nobres de toga, de corte, de espada, etc.), pero que posúecertas regras fixas, gobérnase segundo determinados usos in-variables e impóñense certas ideas comúns. Define ó terceiroestado coma un grupo moi heteroxéneo, composto por todoaquel que non fose nobre ou sacerdote. Define ás clases me-dias coma un dos grupos que compoñen o terceiro estado. To-dos eles son grupos heteroxéneos.
5. Porque vivían baixo as mesmas leis, pero eran estrañas entresi: o terceiro estado repoñía as súas forzas mentres que a no-breza as ía perdendo.
6. Repoñíaas o terceiro estado e perdíaas a nobreza. O primeirogrupo ía adquirindo unha posición económica cada vez máisforte, aínda que se lle impedía o acceso ós cargos públicos, oque xeraba descontento.
Páxina 25
1. Ve-la pregunta 3 da páxina 19. Porque, aínda que tivesen ri-queza e fomentasen o desenvolvemento das cidades, tiñan ve-tado o acceso ós cargos e oficios públicos, conforme á súa con-dición de non privilexiados.
2. Opoñíanse con forza ós monarcas, sobre todo en materia fis-cal e xudicial. Por iso deixaron de reunirse de forma periódi-ca desde o século XVII.
3. Unha situación acomodada. Non, a maioría non era propieta-ria das súas terras.
4. Porque o rei é un ministro de Deus e, polo tanto, a súa persoaé sagrada.
5. A soberanía e os poderes lexislativo, executivo e xudicial.
Páxina 27
1. É a difusión por parte dos monarcas do século XVIII das ideasilustradas e racionais de maneira despótica, segundo o prin-cipio de «todo para o pobo pero sen o pobo». Parécese ásmonarquías absolutas anteriores en que a fonte da soberaníasegue residindo no rei, que reúne na súa persoa tódolos po-deres do Estado. A diferencia é o comezo dunha importantepolítica reformista levada a cabo polos monarcas e a vontadedestes de reforza-lo seu poder en detrimento da nobreza edo clero.
2. Federico II de Prusia, Carlos III de España, María Tereixa de Aus-tria, Xosé II de Austria, Catalina II de Rusia e Xosé I de Portu-
56
2. Fundamental. Porque só a través da difusión das ideas racio-nais e da aprendizaxe chega o ser humano a comprender ósseus semellantes, educa os seus instintos destructivos cara ósque o rodean e é capaz de cultivar sentimentos de bondadeque o leven a actuar respectando sempre ós seus conxénerescomo iguais ante a lei. Por outro lado, a consolidación da ra-zón como peza fundamental do humano e do terreal, propi-ciada polos avances no coñecemento científico, entrega ó serhumano unha nova confianza en si mesmo, que o conduce apensar de modo individual e a enfrontarse ós poderes esta-blecidos.
3. Que para garanti-la liberdade dos cidadáns é necesario o exer-cicio limitado do poder; de aí a súa proposta da separacióndos poderes lexislativo, executivo e xudicial.
4. Si, pola importancia que lle concede á educación e, funda-mentalmente, ás sociedades científicas.
5. Dous principalmente: expoñe-la orde e a correlación dos co-ñecementos humanos e os principios xerais en que se base-an as ciencias, as artes e os oficios. Resposta libre (editores queparticiparon, amplo contido, rápida difusión de coñecemen-tos, destinada a un público amplo, etc.).
Páxina 34
1. Políticos: teorías políticas de Voltaire, Montesquieu e Rous-seau e o despotismo ilustrado coas conseguintes reformas (re-forzamento do poder real e modernización da administración).Económicos: consolidación da hexemonía mundial de Euro-pa, ampliación dos circuítos comerciais, substitución do mer-cantilismo pola fisiocracia e o liberalismo, reorganización dafiscalidade, fomento da actividade económica, creación decompañías comerciais e de fábricas reais, primeiras desamor-tizacións. Sociais: difusión das ideas ilustradas, auxe do ter-ceiro estado, perda de poder do clero, fomento da educación.A maioría destes cambios producíronse na segunda metadedo século XVIII en todos aqueles países en que houbo monar-cas ilustrados; en Francia, berce das ideas ilustradas; e taménconseguiron un forte arraigo en Holanda e Inglaterra.
2. • No Antigo Réxime era a pertenza a un determinado esta-mento. Na sociedade contemporánea o criterio fundamen-tal é o económico, que inclúe a un individuo nunha ou nou-tra clase social.
• Alta. Nos nosos días é baixa. Aínda existen mortaldades detipo catastrófico, pero por razóns distintas ás do Antigo Ré-xime, que estaban causadas por series de malas colleitas,fortes fames, etc.; hoxe poden producirse por efecto de de-sastres naturais (terremotos, furacáns, etc.).
• A natalidade nas sociedades actuais é moi baixa nos paí-ses desenvolvidos e alta aínda (pese a que descendeu res-pecto a épocas anteriores) no mundo subdesenvolvido. Asrazóns no mundo desenvolvido son o atraso da idade domatrimonio, a incorporación da muller ó traballo, o mante-mento dun nivel económico de vida, etc., mentres que nomundo subdesenvolvido as elevadas taxas de natalidade ex-plícanse pola precocidade no matrimonio, as arraigadas tra-dicións culturais e relixiosas, e o alto índice de analfabetis-mo feminino. Resposta libre, aínda que se debe contestarque a natalidade era alta.
• Resposta libre (o alumno debe valorar se nas sociedades ac-tuais existe ou non a desigualdade xurídica que caracteri-zaba as sociedades do Antigo Réxime).
3. • Na actualidade: o poder lexislativo recae no Parlamento,o executivo no xefe do Estado e o xudicial nos xuíces e tri-bunais de xustiza. No Antigo Réxime: tódolos poderes re-sidían no rei.
• O desenvolvemento do comercio ultramarino (creáronsemoitas compañías de comercio). Consistía en controla-loscircuítos comerciais. Hoxe Estados Unidos é un país hexe-
mónico, que basea o seu poder na súa preponderancia eco-nómica nunha orde mundial na que os Estados se some-ten ás decisións globais que adoptan uns poucos: controlaa industria armamentística, é pioneiro nas investigaciónscientíficas e lidera o mundo das comunicacións.
4. • Monarquías absolutas: Francia, España, Rusia, Prusia, Aus-tria. Un dos monarcas absolutos máis representativos foi LuísXIV de Francia.
• Un sistema político representativo. Non, a sociedade britá-nica era de carácter máis aberto cá francesa.
5. Resposta libre (deben fixarse fundamentalmente nos cambiosproducidos en toda a Europa oriental e central, nos Balcánse en Italia).
6. • A nobreza, o clero e o terceiro estado.• Porque eses dous personaxes representan os estamentos
privilexiados, que non pagan impostos, non realizan traba-llos manuais e viven do que producen os non privilexiados,os cales carrexan o peso da riqueza sen poder alcanzala.
7. • Á nobreza.
• Resposta libre.
UNIDADE 2
Páxina 41
1. Agricultura: supresión do barbeito e implantación dunha agri-cultura mixta. Manufactura: aparición dunha potente indus-tria rural doméstica (protoindustrialización). Comercio: cobrouimportancia o comercio a longa distancia e a hexemonía es-tivo en mans de Europa, que exportaba manufacturas e im-portaba materias primas.
2. En Europa occidental predominaban os campesiños libres e,aínda que estaban suxeitos ó pagamento de rendas, foron ca-paces de iniciar nalgúns casos unha revolución agrícola. En Eu-ropa oriental o campesiñado estaba sometido ó réxime de ser-vidume e era a base dunha agricultura de carácter extensivo.
3. Si, a aparición dunha potente industria rural doméstica (pro-toindustrialización) serviu como base do desenvolvemento dogran comercio e da acumulación de capital comercial. A in-dustrialización é inexplicable sen ter en conta esta producciónde pequena escala, baseada en procesos mecánicos e manuais.
4. A rotación trienal consistía en dividi-lo terreo agrícola en trespartes iguais: cultivábanse dúas delas con cereais de invernoe de primavera, respectivamente, e deixábase a terceira en bar-beito; as partes cultivadas ían rotando de modo que cada anoquedara unha diferente en descanso. A principal vantaxe eraque a terra non se esgotaba e a producción estaba diversifi-cada; o principal inconveniente era que só se cultivaban doustercios e a producción non era moi grande (baixa productivi-dade).
5. Desde América: peixe, madeira, alcatrán, tabaco, prata, café,algodón, azucre, cacao e ouro; desde Asia: seda, café, espe-cias, té, índigo, arroz, obxectos artísticos e estaño. Os centrosfinanceiros eran Londres, Ámsterdam e París.
Páxina 43
1. Aboliuse o feudalismo, progresou o individualismo agrario edecreceu o papel da comunidade campesiña cos cercamentosde terras e a eliminación das prácticas consuetudinarias. Osprincipais cambios técnicos foron a supresión gradual do bar-beito, a mellora na rotación de cultivos, a introducción de plan-tas forraxeiras e a xeneralización de productos de primavera,a mellora dos útiles agrícolas e a introducción de novos ferti-lizantes. A productividade agrícola incrementouse en xeral.
57
Páxina 49
1. No modelo continental, o sector líder foi a industria de bensde equipo, a banca achegou importantes recursos á indus-tria pesada e o Estado participou no proceso de industrializa-ción.
2. No continente europeo, o peso da sociedade agraria era máisforte, a estructura social menos igualitaria, existían barreiraspolíticas e faltaba unha política aduaneira e comercial común.Superáronse cunha maior intervención da banca e do Estado.
3. Os gobernos (captación de investimentos e establecementodunha política proteccionista).
4. Modelo de resposta. Relacionou amplos mercados nacionaise internacionais, construíronse potentes medios de transpor-te, xurdiron novas rutas de comunicación (navegación fluvial...),permitiu traslados masivos (barcos de maior tonelaxe), redu-ciu o tempo de transporte, etc.
5. En Francia era de 5.000 toneladas, mentres que en Gran Breta-ña superaba xa as 13.000. Ata 1810, aproximadamente, oconsumo duplicouse en ámbolos países e continuou en au-mento, se ben en Gran Bretaña fíxoo en maiores cantidades.A evolución explícase fundamentalmente polo gran desen-volvemento da industria téxtil, sobre todo en Gran Bretaña,nesta primeira fase da revolución industrial.
6. Modelo de resposta. O tamaño da fábrica é maior có dun ta-ller; a maquinaria é máis numerosa, de grandes dimensiónse máis complexa; a man de obra que traballa na fábrica é máisabundante e está especializada no uso de maquinaria...
7. Unha relación directamente proporcional: a maior densidadede vías de comunicación, maior industrialización. As áreas máisindustrializadas foron as que primeiro se comunicaron pola re-de ferroviaria.
Páxina 51
1. Comezou a finais do século XIX. Sobre catro grandes puntos:política monetaria baseada no patrón ouro, proteccionismoarancelario, investimento estatal no sector ferroviario e naindustria pesada, e recursos sistemáticos ós investimentosestranxeiros (que chegaron a domina-las industrias básicas).
2. O desenvolvemento dunha potente agricultura, favorecida po-la abundancia de terras e unha precoz mecanización; a for-mación dun inmenso mercado interior impulsado por un ex-tenso tendido ferroviario; e a adopción de novas pautas deorganización da producción, baseadas nas innovacións tec-nolóxicas e nunha forte concentración empresarial. Son dife-rentes porque o punto de partida era distinto (unha socieda-de colonial, amplos territorios por explorar, etc.).
3. A apertura de Xapón a partir do século XIX tras varios séculospechado sobre si mesmo. O comezo da súa revolución indus-trial.
4. Resposta libre, aínda que debe sinalarse que Rusia atravesaunha grave crise: proliferaron as organizacións mafiosas, per-deu a súa importancia mundial desde a desintegración da URSSen 1989 e encóntrase en pleno proceso de reorganización in-terna (programas de axuste económico que repercutiron nu-nha perda de renda e nun retroceso do nivel de benestar dapoboación); Estados Unidos é a primeira potencia mundial: en-cabeza o grupo dos sete países máis industrializados do pla-neta (G-7), aínda que padece a maior débeda externa do mun-do. Desde hai unhas décadas ten unha gran competenciacomercial e tecnolóxica con Xapón e coa Unión Europea; Xa-pón é a segunda potencia económica: o seu peso técnico, po-lítico e económico é importante, tamén forma parte do G-7.As bases históricas: en Rusia, o papel do Estado investidor econstructor foi fundamental na industrialización; en EstadosUnidos, a especialización rexional e a riqueza de recursos po-
2. A primeira comezou en Inglaterra no século XVIII e despoisestendeuse polo continente europeo a partir de 1810, men-tres que a segunda comezou no continente cara a 1870; a pri-meira manifestouse nas melloras técnicas (supresión gradualdo barbeito, mellora na rotación de cultivos, introducción deplantas forraxeiras, xeneralización de productos de primave-ra, mellora dos útiles agrícolas e introducción de novos ferti-lizantes a partir de 1840), mentres que a segunda foi a res-posta que a agricultura europea lle deu á invasión dosproductos agrarios procedentes de América e Oceanía; du-rante a segunda houbo unha maior difusión de maquinariaagrícola, o que permitiu a mecanización de parte dos labores,especialmente a recolección, e unha forte integración entreagricultura e investigación científica.
3. Os de organización e estructura da terra. Non, na Europa me-diterránea e oriental mantívose unha agricultura tradicionalata despois da Segunda Guerra Mundial.
4. Reduciuse a man de obra agrícola e aumentouse a producti-vidade da terra.
5. A granxa do documento 6 non só está destinada ó cultivo daterra, senón que inclúe tamén unha importante industria ru-ral con dependencias destinadas posiblemente á transforma-ción das materias primas.
6. Ampliou a calidade da terra cultivable para ganar en produc-tividade, aumentou o número das hectáreas das súas terras,concentrou as parcelas e mecanizou a explotación compran-do segadoras mecánicas. Aumenta-la extensión e a producti-vidade das súas terras.
Páxina 45
1. Un invento é un descubrimento, que se converte en inno-vación cando se aplica ós procesos de producción e se pa-tenta. Tódalas innovacións se aplicaron ós procesos de pro-ducción, supoñendo este feito enormes avances tecnolóxicos(máquina de vapor, ferrocarril...) e aumento da productivi-dade.
2. Pola súa estructura social e política máis homoxénea e iguali-taria, porque xa experimentara unha primeira revolución agrí-cola, porque xa apareceran innovacións técnicas desde me-diados do século XVIII e polo desenvolvemento dun mercadointerior e exterior.
3. A máquina de vapor, o uso do carbón mineral nos altos for-nos, o pudelado do ferro, a locomotora e as novas máquinaspara a industria téxtil (water frame, jenny e mule). Afectaronó sector enerxético, ó metalúrxico, ó téxtil e ó dos transpor-tes.
4. Resposta libre.
5. A máquina de vapor reduciu o consumo de combustible, aumentou o rendemento e abaratou os custos de producción.Na industria aplicouse con éxito á siderurxia (convertidor Bes-semer) e á industria téxtil (water frame, jenny e mule). Nostransportes aplicouse ó ferrocarril e á navegación a vapor.
6. A siderurxia: fundamentalmente, xunto ás concas carbonífe-ras no norte (Glasgow, Edimburgo), no centro (Liverpool, Man-chester) e no sudoeste (Cardiff, Bristol). A industria téxtil: ba-sicamente, na área de Londres. A construcción naval: nosprincipais portos (Plymouth, Hull)
7. Estaban próximas. Resposta libre (para evita-los custos no trans-porte, lento e caro).
8. Resposta libre (era unha máquina de fiar para cardar la oualgodón. Posibilitou a producción automática de algodón enfebra. Nun principio contou coa oposición dos traballadoresmanuais, pero finalmente permitiu, xunto con outros avancestecnolóxicos, que o fiado se convertese nunha industria im-portante en Inglaterra).
58
sibilitaron a súa industrialización; Xapón foi á traseira dos pa-íses occidentais, consolidando o seu poderío industrial a par-tir da Segunda Guerra Mundial.
5. Resposta libre (pódese apunta-la extensión territorial de Rusiaa fins do século XIX, a riqueza en man de obra, a considera-ción dun Estado forte dentro de Europa, etc.).
6. Que hai que conseguir unha maior productividade para queresulten rendibles e se obteña beneficio delas.
7. Foi imprescindible. Porque posibilitou as comunicacións nunpaís de grande extensión, o que desenvolveu un inmenso mer-cado interior; para o seu trazado empregouse moita man deobra; a súa construcción promoveu outras industrias com-plementarias, estendéronse os investimentos de capital...
8. O período de apertura de Xapón na segunda metade do sé-culo XIX, que coincide co seu arranque industrial. Resposta libre, pero pode apuntarse que se refire a aqueles que se re-xen exclusivamente polo que dictan as normas, o que impli-ca rixidez e lentitude nas xestións e decisións. Porque a leal-dade ó Estado era un principio longamente asumido noconfucianismo.
Páxina 53
1. Polo descenso drástico da taxa de mortalidade. Na Europado norte, en países coma Dinamarca ou Gran Bretaña. Porqueeran os países máis industrializados (maiores avances no cam-po da medicina, a asepsia, a hixiene, etcétera.).
2. Descenso da mortalidade: mellora da alimentación, nota-bles avances médicos (vacinas, procedementos de asepsia ecreación de hospitais) e no campo da hixiene. Descenso danatalidade: atraso da idade do matrimonio, incorporación damuller ó traballo na fábrica, emigración da poboación nova,etc.
3. Deuse paso á familia nuclear e atrasouse a idade do matri-monio, descendeu a poboación ocupada na agricultura, gan-dería e pesca, aumentou a que traballaba no sector manu-factureiro e produciuse unha importante e progresivaterciarización.
4. Si, porque melloraron a hixiene (a lixivia, por exemplo, é ade-cuada para a desinfección da auga) e a alimentación (por exem-plo, o envasado ó baleiro permite unha mellor conservacióndo producto e a súa esterilización); logrouse a iluminación dascidades e hospitais (lámpadas de gas e eléctricas); mellora-ron os rendementos agrícolas (fertilizantes inorgánicos e abo-nos químicos); desenvolveuse a prevención de enfermidades(vacinas) e mellorou o tratamento das mesmas (aspirina), etc.
5. As derivadas do desenvolvemento industrial destes países: amellora da alimentación e os notables avances no campo damedicina e a hixiene, etc.
6. Na 1.ª fase, a natalidade e a mortalidade son elevadas e o cre-cemento natural é baixo; na 2.ª fase, mantense a natalidadealta, mentres que a mortalidade diminúe, producíndose unforte crecemento demográfico; na 3.ª fase, a natalidade des-cende bruscamente e a mortalidade estabilízase en niveis moibaixos; na 4.ª fase, as taxas de natalidade e mortalidade sonbaixas, e o crecemento é case inexistente ou, nalgúns casos,negativo. Resposta libre (a 1.ª é unha fase preindustrial, a 2.ªe 3.ª fase coinciden cos efectos que tiveron a revolución agrí-cola e industrial, e a 4.ª fase é a moderna, á que se chega tra-la transición completa).
Páxina 55
1. En Europa houbo migracións do campo ás cidades ou desdeas rexións máis atrasadas e agrícolas (Irlanda, países medite-rráneos ou Polonia) ás máis industrializadas (Inglaterra, Fran-cia e Alemaña); fóra de Europa tivo importancia o despraza-mento de asiáticos cara ós países da costa do Pacífico, e o deafricanos de raza negra (non voluntaria) e europeos cara a
América. Consecuencias: sociedades urbanas e industrializa-das, a apertura de novos mercados, o fluxo de capitais, o de-senvolvemento dunha economía mundial e a construcción dosimperios coloniais.
2. As fábricas tenderon, polo xeral, a situarse e concentrarse nascidades, aumentando vertixinosamente, por esta razón, a po-boación das urbes e diminuíndo a rural.
3. Porque a afluencia de poboación ás cidades propiciou un cre-cemento desordenado e a aparición de barrios insalubres econtaminados, sen servicios adecuados; para organizar estecrecemento, interviñeron os gobernos no deseño das cidades.Si (planos xerais de ordenación urbana).
4. Foi en aumento desde 1850 ata os anos inmediatamente an-teriores á Primeira Guerra Mundial; tivo a súa idade de ouro apartir de 1900, etapa na que o continente americano era con-siderado unha terra de oportunidades, mentres os mercadoseuropeos empezaban a saturarse; principalmente, foron os bri-tánicos os que emigraron a América, sobre todo os irlandeses,como consecuencia da enfermidade da pataca, que orixinougrandes fames; a emigración italiana, e en xeral a mediterrá-nea, acelerouse desde finais do século XIX como consecuenciada crise nos seus países de orixe; a vaga de inmigrantes ale-máns ralentizouse coa industrialización dos países xermánicose as unificacións políticas. Refírese a emigrantes croatas, es-coceses, eslovacos e húngaros.
Páxina 59
1. Taylorismo: sistema de producción que consiste en aplicarprocedementos mecánicos ós procesos de fabricación, illar ótraballador e impoñerlle un salario proporcional ó traballorealizado. Fordismo: sistema de producción a gran escala concadeas de montaxe (traballo en serie de productos homoxé-neos). Trust: fusión de empresas, sometidas a unha direcciónúnica, que pretende monopoliza-lo mercado. Holding: socie-dade financeira que posúe accións de varias empresas e exer-ce control sobre elas.
2. Resposta libre (deberán fixarse nas fontes de enerxía actuais,os sistemas de organización do traballo, as concentracións em-presariais, os sectores punteiros, etc.).
3. Porque chegaron ós mercados europeos inxentes cantidadesde productos alimenticios (trigo e carne) procedentes de Es-tados Unidos, Canadá, Arxentina e Australia, debido á pro-ducción masiva e de menor custo ca en Europa e ó descensodo prezo dos transportes.
4. Dun gran taller no que cada traballador operaba de forma máisou menos independente, as máquinas funcionaban con siste-mas hidráulicos, as ferramentas eran máis simples e necesi-tábase moita man de obra para realiza-lo traballo, pasouse agrandes fábricas nas que a maquinaria era máis abundante e
especializada, eléctrica, de maior tamaño e complexidade (ca-deas de montaxe), cada obreiro realizaba unha tarefa deter-minada (división do traballo)...
5. Un conxunto de instalacións destinado á fabricación ou mon-taxe por fases dun producto industrial e organizadas para re-ducir ó mínimo o gasto de tempo e esforzo do obreiro; a ma-quinaria está especializada nas diferentes fases do procesofabril, o cal implica que cada traballador faga unha única ta-refa de forma automática e, sempre que sexa posible, sen pa-rarse. Vantaxes: produce máis en menor tempo e con menorcusto, o que incrementa o consumo xa que os productos sonmáis baratos.
Páxina 60
1. Na época preindustrial: cada operario realizaba o procesocompleto de producción, non se traballaba en grandes fábri-cas senón, fundamentalmente, no campo ou en pequenas in-
59
guinte etapa necesaria para a evolución cara á automati-zación; a simplificación do traballo permitida pola divisióndo mesmo posibilitou tamén o deseño e construcción demáquinas que reproducían os movementos do traballador.
9. Resposta libre. (A. Smith confiaba en que era posible au-menta-lo nivel xeral de vida do conxunto da comunidade edefendía a importancia de permitir que os individuos inten-tasen alcanza-lo seu propio benestar como medio para au-menta-la prosperidade de toda a sociedade).
10. • Si.• Resposta libre.• Resposta libre.
Páxina 63
15. Renda per cápita: a retribución media que percibe unhapersoa que realiza a prestación dun factor de producción (tra-ballo, terra, capital). Salario nominal: a cantidade de diñei-ro recibida por unha persoa que traballa por conta allea. Sa-lario real: o poder adquisitivo do diñeiro que recibe unhapersoa que traballa por conta allea. Producto nacional: con-xunto de bens e servicios producidos nunha economía na-cional nun ano. Riqueza nacional: a suma total de tódo-los bens con valor económico que posúen os gobernoscentrais, rexionais e locais, as institucións comerciais, as ins-titucións sen ánimo de lucro, e os cidadáns dun país.
16. • Hartwell: aumentaron os salarios reais, posto que se man-tiveron estables os salarios nominais, pero descenderon osprezos. Thompson: a participación da clase obreira noproducto nacional descendera e estaba próxima ó nivel desubsistencia, mentres que a riqueza nacional aumentou.Deane: nos agrícolas, nos demográficos e nos económi-cos.
• Que aumentou o poder adquisitivo (salario real) a pesar deque se mantiveron estables os salarios (porque os prezosbaixaron).
• Resposta libre, aínda que o alumno debe responder queera baixo: comía patacas e podía adquirir só algúns pro-ductos de primeira necesidade.
• Resposta libre, se ben o alumno debe incidir en que, caraa mediados do século XIX, unha parte da clase obreira adquirira importantes niveis de cualificación e especializa-ción.
17. Resposta libre. Poden citarse datos de carácter demográfi-co (mortalidade infantil), educativos (índice de alfabetiza-ción), sanitarios (número de hospitais por habitante), etc.
18. Resposta libre.
19. Resposta libre, aínda que o alumno terá que fixarse en as-pectos coma a cualificación do obreiro, as condicións de tra-ballo, a existencia de sindicatos, as prestacións sociais, etc.
UNIDADE 3
Páxina 65
1. Tras varios incidentes que fomentaron a toma de concienciadas colonias sobre a necesidade da independencia, as TreceColonias americanas proclamaron en 1776 a Declaración deDereitos de Virxinia e a Declaración de Independencia. Entreos seus protagonistas cabe destacar a Jefferson, que redactoua Declaración de Virxinia. O Motín do Té supuxo a toma deconciencia das colonias para inicia-lo proceso de independencia.
2. Terminou co Antigo Réxime: estableceu unha nova orde po-lítica (abolición do absolutismo) e social (fin da sociedade es-tamental). Conservámo-la maior parte dos cambios: o sistemapolítico liberal, a liberdade de culto e de expresión, a decla-ración dos dereitos do cidadán, a práctica constitucional, etc.
dustrias familiares, o número de empregados dun taller era re-ducido e os traballadores coñecían persoalmente ó patrón. Naprimeira fase da revolución industrial: os talleres conver-téronse en fábricas, o número de obreiros multiplicouse, adop-touse o principio da división do traballo e apareceron as em-presas familiares de responsabilidade ilimitada. Na segundafase: dispúxose unha organización do traballo moi rigorosa(taylorización e fordismo), que provocou o illamento do tra-ballador. Dunha mentalidade agrícola-feudal pasouse a outracapitalista-industrial, na que a división do traballo é rigorosa,xestiónase de forma científica a empresa e téndese á con-centración financeira e ás prácticas monopolistas.
2. Resposta libre. Ter en conta: a) o ano 1870 separa as dúas eta-pas; b) o primeiro país que realiza un arranque industrial é GranBretaña; c) séguena Francia, Alemaña, Bélxica, Estados Unidose Xapón; algúns dos inventos máis importantes están recolli-dos na páxina 39.
3. • Gran Bretaña. Estados Unidos.
• Francia, Alemaña, Bélxica, etc. Máis avanzados: Alemaña,Francia e Estados Unidos. Máis atrasados: Rusia, Xapón e ospaíses mediterráneos.
• Algunhas si: Gran Bretaña ou Estados Unidos, por exemplo.Resposta libre.
4. • O engrenaxe dunha máquina nunha cadea de montaxe.
• As ferramentas eran simples, traballábase por encargo e otraballador ocupábase de todo o proceso de producción.
• Mecanizouse a producción, aplicouse o principio de divisióndo traballo e estendeuse o individualismo.
• Chaplin ocúpase exclusivamente dunha parte da produc-ción (apertar porcas) e apréciase a mecanización a travésdesta gran máquina sobre a que se encontra o personaxe.
• Resposta libre, aínda que o alumno debería contestar afir-mativamente, considerando o tamaño da máquina respec-to da persoa.
5. • A mediados do século XIX, a siderúrxica e a téxtil.
• Siderúrxica: Gran Bretaña, Francia e Alemaña. Téxtil: Ca-taluña, Gran Bretaña, Flandres, norte de Francia…
• Concentrada, principalmente, en extensas zonas industriais.
6. Resposta libre. Algunhas pautas: a maior parte das zonas industriais coinciden, aínda que a importancia actualdestas no ámbito mundial variase; xurdiron novas indus-trias punteiras, coma a automoción, a informática e a elec-trónica; a industria terciarizouse e, como resultado, despra-záronse as tarefas propiamente industriais cara ós países envías de desenvolvemento (por exemplo, os chamados «dra-góns asiáticos»).
Páxina 61
7. Resposta libre.
8. • É a división do proceso productivo en diferentes opera-cións individuais e especializadas. Na división do traballo,cada traballador é asignado a un cometido diferente doproceso de fabricación; na forma de producción anterior,un traballador ocupábase de todo o proceso de produc-ción.
• Aumenta a producción. O traballo faise máis individualis-ta e o obreiro especialízase.
• A maior destreza de cada obreiro, o aforro do tempo quese perde ó pasar dunha ocupación a outra e a invencióndun gran número de máquinas que facilitan e abrevian otraballo. Están intimamente relacionadas: considérase que,despois da división do traballo, a mecanización foi a se-
60
3. Supuxo a creación dun novo mapa de Europa e o retorno áEuropa do Antigo Réxime. Participaron os representantes detódalas grandes potencias europeas.
4. No século XIX. Si, influíu de maneira decisiva na configuracióndas ideoloxías nacionalistas, sobre todo nas de carácter or-gánico e historicista. As unificacións alemana e italiana e oscasos de Bélxica, Grecia, Polonia e Irlanda.
Páxina 69
1. Para a historiografía liberal e marxista foi unha revolución bur-guesa (xa que foi esta clase social a que a alentou); para a his-toriografía romántica e os historiadores da revolución de prin-cipios do século XX, foi unha revolución social. Resposta libre.
2. Razóns estructurais: a organización estamental marxinaba óterceiro estado (máis do 90 % da poboación), que pagaba im-postos pero non podía acceder ós privilexios nin ós principaispostos políticos e militares. Razóns conxunturais: a crise desubsistencia provocada por unha serie de malas colleitas e agrave situación económica da monarquía francesa. A causainmediata: nos Estados Xerais de 1789, o terceiro estado pe-diu a supresión das divisións estamentais para converterse nun-ha Asemblea Nacional na que o voto fose individual e non es-tamental.
3. Resposta libre (sinaláronse os acontecementos máis impor-tantes que se produciron en cada etapa).
4. Poder lexislativo: recae nunha Asemblea, elixida de formaindirecta, que controla o goberno e sobre a que o rei ten de-reito de veto. Executivo: recae no monarca e no goberno, queé nomeado polo rei. Xudicial: recae nos tribunais, elixidos po-los cidadáns con dereito a voto. Funcións do rei: é o xefedo poder executivo, designa o goberno e ten dereito de vetosobre a Asemblea.
5. Ten que ser condenado porque denunciou ó pobo francés co-mo rebelde e pediulles axuda ós monarcas europeos para cas-tigalo. Declaráronlle a guerra a Francia.
Páxina 71
1. A de 1791 establecía unha monarquía parlamentaria, mentresque a de 1795 optaba por un réxime republicano; o poder le-xislativo recaía en 1791 nunha Asemblea, e en 1795 en dúascámaras, a Cámara dos 500 e a Cámara dos Anciáns; o poderexecutivo residía en 1791 no rei e no seu goberno, e en 1795nun Directorio constituído por cinco membros (que posterior-mente foron tres e finalmente un).
2. Resposta libre, aínda que conviría resalta-los aspectos seguintes: consolidación das conquistas revolucionarias, regularización das relacións coa Igrexa, creación dun sistemaeducativo centralizado, grandes campañas militares, etcétera.Influencia: abolición do feudalismo nos países que conquistou,o Código de 1804, regularización das relacións coa Igrexa,construcción de institucións políticas liberais, sistema educati-vo centralizado, etc.
3. En 1789: o territorio do actual Estado francés aproximada-mente. Conquistas durante a Revolución Francesa: Saboia,Avignon e as Provincias Unidas, no norte de Francia. Terri-torios dominados por Napoleón: Italia, España, Suíza, a Con-federación do Rin, o Gran Ducado de Varsovia, as ProvinciasIlíricas e os Países Baixos.
4. Víctor Hugo como un dirixente para o seu pobo e como ungran conquistador; Ortega como un brillante pensador. Res-posta libre.
Páxina 79
1. Resposta libre.
2. Valoración das ruínas, volta á natureza, descubrimento da Es-paña do século XIX, intimismo…
3. Coma unha idea indomable e desmesurada, unha acción dodescoñecido, coma a resultante dos acontecementos, comaunha forma inmanente que nos presiona, coma unha necesi-dade. Resposta libre (o alumno debe responder afirmativa-mente).
Páxina 81
1. Si, a gran valoración que os románticos fixeron das tradiciónspopulares, sobre todo da lingua e da literatura, permitiu pos-tular a nación como suxeito político.
2. O nacionalismo orgánico e o nacionalismo voluntarista ou li-beral. O orgánico defende que a nación é froito dun longoproceso histórico e constitúese independentemente da von-tade dos individuos. O voluntarista ou liberal considera que anación é a consecuencia da decisión voluntaria dos membrosdunha comunidade política.
3. Ambos á voluntarista. Porque entenden a nación como a con-secuencia da decisión voluntaria dos membros da comunida-de.
4. A dos gregos loitando heroicamente pola súa independencia.
Páxina 84
1. A Asemblea Nacional, a Convención e o Directorio. A Asem-blea Nacional (1789-1791): o terceiro estado pediu nos Estados Xerais de 1789 o voto por individuo. Ante a negativa,a Asemblea Nacional converteuse en órgano constituínte eaboliu o feudalismo, aprobou unha Declaración de Dereitosdo Cidadán e realizou a Constitución de 1791. A Convención(1791-1795): foi a época radical e do terror, a Asemblea Na-cional converteuse nunha Convención que reunía os podereslexislativo e executivo, o rei foi guillotinado e Francia enfron-touse con éxito a unha guerra exterior. O Directorio (1795-1799): foi a fase máis moderada e burguesa, promulgouse aConstitución de 1795 e o poder executivo recaeu nun Direc-torio.
2. Resposta libre (convén fixarse nos acontecementos sinaladosnas liñas do tempo da páxina 65). Características funda-mentais: afirmación do liberalismo político, fin do feudalis-mo, aparición do nacionalismo e do romanticismo, unificaciónsnacionais, etc.
3. • Prusia. Piemonte.• A unificación alemana, entre 1864 e 1871; a italiana, entre
1859 e 1870. Na alemana: 1864-1867 e 1870-1871; na ita-liana: en torno a 1859, 1860-1861 e 1866-1870.
• Mazzini: fundou o movemento político Nova Italia, no quese forxou Garibaldi; Cavour: dirixiu o proceso de unifica-ción xunto con Víctor Manuel II; Garibaldi: conquistou osur de Italia; Víctor Manuel II: dirixiu o proceso de unifi-cación xunto con Cavour e foi rei de Italia desde 1849. Gui-llerme I: rei de Prusia, investido emperador dos alemáns tra-la unificación; Bismarck: conduciu o proceso de unificaciónalemana.
4. Constitución de 1787: forma de goberno, república; derei-tos individuais amplos (liberdade de expresión, de prensa, dereunión, etc.); o poder lexislativo recae no Congreso, consti-tuído por dúas cámaras (Senado e Cámara dos Representan-tes); o poder executivo reside no presidente e no goberno; opoder xudicial na Corte Suprema e nas Cortes Federais; su-fraxio universal. Constitución de 1791: forma de goberno,monarquía parlamentaria; dereitos individuais amplos; o po-der lexislativo reside nunha Asemblea que controla ó gober-no; o executivo recae no rei, que designa o goberno e exerceo dereito de veto sobre a Asemblea; o xudicial reside nos tri-bunais; sufraxio censitario e indirecto. Constitución de 1795:
61
soa nun Estado, mentres que unha constitución é a lei fun-damental da organización dun Estado.
• Resposta libre (o alumno debe responder afirmativamen-te).
Páxina 87
16. • Actividade libre.• Porque trouxo consigo dúas condicións esenciais do so-
cialismo: a democracia e o capitalismo.• As clases altas reduciron os dereitos da persoa («as belas
palabras de liberdade e humanidade») ós dereitos da bur-guesía e do capital.
17. • Ós revolucionarios franceses.• Modelo de resposta: unha Europa en permanente conflicto
(guerras napoleónicas).
18. • A burguesía tiña nas súas mans o poder económico, a pre-paración e a visión de futuro, pero a estructura legal deFrancia mantíñaa afastada dos cargos políticos, que esta-ban destinados á nobreza.
• En establece-la igualdade xurídica e terminar coa socieda-de estamental do Antigo Réxime.
19. • Non, porque os cambios que a Revolución Francesa con-seguiu de golpe lograríanse antes ou despois, aínda quede maneira máis pausada.
20. • Modelo de resposta. Jaurès: a Revolución Francesa foi unha preparación indirecta para a chegada do proletaria-do, pero supuxo o auxe político da burguesía; Chateau-briand: a revolta dos pobres e insolentes; Lefebvre: o res-tablecemento da harmonía na discordia entre a realidadeeconómica e social e a estructura legal de Francia; Toc-queville: unha forma convulsiva e pouco considerada determinar coa vella orde social do Antigo Réxime.
• Jaurès: o advimento indirecto do proletariado e o au- xe das clases burguesas; Chateaubriand: desorde e en-frontamentos; Lefebvre: harmonía entre a lei e os fei-tos; Tocqueville: a fin da orde social do Antigo Réxime.
UNIDADE 4
Páxina 89
1. Na sociedade estamental, o criterio de diferenciación social éa posesión de privilexios, despois existe unha desigualdade xu-rídica; na sociedade de clases, a pertenza a un grupo social re-alízase en función dos niveis de riqueza, e respéctase o prin-cipio de igualdade xurídica.
2. Clases baixas: eran fundamentalmente asalariados, vivían unha forte inseguridade laboral, soportaban longas xornadasde traballo que alcanzaban nalgúns casos as quince horas,vivían amoreados en barrios desorganizados e sen servicios,etc. Clases altas: controlaban a vida política, monopoliza-ban o mundo dos negocios, gozaban dun alto poder adqui-sitivo, vivían en barrios residenciais, etc.
3. As accións do socialismo utópico e as primeiras accións obrei-ras colectivas (ludismo, cartismo e revolucións de 1848). Me-llora-las condicións laborais do obreiro.
4. Karl Marx (1818-1883) foi un filósofo alemán, creador xuntocon Engels do socialismo científico. Concibiu a sociedade coma unha permanente loita de clases, explicou a causa damiseria do obreiro (plusvalía) e concibiu un soporte teórico eideolóxico do movemento obreiro.
5. A muller incorporouse ó traballo nas fábricas e déronse os pri-meiros pasos da loita en favor do sufraxio feminino. Comoconsecuencia da nova sociedade industrial. Na actualidade,
forma de goberno, república; dereitos individuais limitados; opoder lexislativo reside na Cámara dos 500 e a Cámara dosAnciáns; o executivo recae nun Directorio; o xudicial nos tri-bunais; sufraxio censitario.
5. • A época de afianzamento en Europa do liberalismo viu xur-di-lo movemento romántico, que influíu de maneira de-cisiva na configuración das ideas nacionalistas.
• Si. Non, as circunstancias históricas variaron e o naciona-lismo actual non está intimamente relacionado coa co-rrente romántica do século XIX.
• No liberalismo, o poder reside nas clases medias da socie-dade e practícase un sufraxio censitario; na democracia, asoberanía exércea o pobo e óptase por un sufraxio univer-sal. Nos primeiros sistemas políticos liberais, a división dospoderes non era absoluta e practicábase un sufraxio cen-sitario baseado en criterios de riqueza; nas democracias ac-tuais, existe a plena separación dos poderes políticos e prac-tícase un sufraxio universal.
6. • Un personaxe francés e outro británico reparten entre eleso mundo dispostos a comelo.
• Existía unha relación tensa. En 1804 Napoleón preparou-se para invadir Inglaterra, polo que esta formou unha co-alición con Austria, Suecia e Nápoles en contra de Francia.
• Resposta libre (representa a situación de tensión interna-cional).
• Resposta libre.
7. • Era un revolucionario francés radical. Representaba ó po-bo máis humilde.
• Foron protagonistas da etapa máis radical da RevoluciónFrancesa. Destacaron na Convención.
• A escarapela tricolor, a arma.
Páxina 85
8. • É unha exposición das garantías fundamentais recoñeci-das a unha persoa nun Estado. Non, a Declaración de De-reitos de Virxinia (1776) recolle unha serie de liberdadesindividuais coma o dereito de propiedade, de imprenta,ou habeas corpus.
• Os membros da Asemblea Nacional, que estaba constituí-da polo terceiro estado. Representaban ás clases medias ebaixas.
• Dereitos que lle corresponden a un individuo polo feito deser persoa e que non lle poden ser negados.
• A igualdade xurídica, a liberdade, a propiedade, a seguri-dade, a resistencia á opresión, a soberanía nacional e aliberdade de expresión e de imprenta.
9. • Políticos (soberanía nacional) e sociais. Si, por exemplo, de-reitos internacionais como a autodeterminación dos po-bos.
• Resposta libre (debe facerse notar a existencia de paísesnos que non se respectan os dereitos humanos).
• Resposta libre (o alumno debe fixarse na defensa da igual-dade xurídica).
• Si, Nacións Unidas, Amnistía Internacional... Resposta libre.
• Resposta libre.
10. • Soberanía nacional, división de poderes (lexislativo nas Cor-tes co rei, que ten dereito de veto sobre as leis; executivono rei), sufraxio censitario, liberdade de expresión e pren-sa.
• É moderada. O executivo interfire sobre o lexislativo e osufraxio é censitario.
11. • Unha declaración de dereitos é unha exposición das ga-rantías fundamentais que lle son recoñecidas a unha per-
62
nos países desenvolvidos logrouse a emancipación da mullere o recoñecemento da igualdade entre os sexos; sen embar-go, en amplas zonas do planeta os avances neste sentido fo-ron pouco significativos.
Páxina 93
1. Controlaban a vida política, gozaban de rendas agrícolas, di-rixían moitos dos cadros da administración civil e militar, eraun grupo heteroxéneo pero compartían os gustos refinados ecertos comportamentos.
2. A alta burguesía industrial, financeira e agraria, as clases me-dias (comerciantes, artesáns e notables rurais) e a burguesíaculta ou dos profesionais (altos funcionarios, intelectuais e pro-fesionais liberais).
3. Porque a mecanización do campo reduciu as necesidades deman de obra agraria e pola oferta laboral que creou a revo-lución industrial.
4. Un grupo social heteroxéneo formado por unha variada gamade traballadores industriais ou de servicios co denominadorcomún da condición de ser asalariados.
5. O salario real e o salario nominal creceron, pero fixérono pordebaixo do aumento do custo da vida, e o salario real incre-mentouse en menor medida có salario nominal. O poder ad-quisitivo do obreiro francés descendeu ó longo do períodosinalado.
Páxina 97
1. A plusvalía.
2. Parecidos: critican a sociedade capitalista, negan o Estado co-mo forma política, pois oprime e explota ós obreiros, e soncontrarios á propiedade privada. Diferencias: o anarquismorexeita a acción política e recorre á folga xeral como medio deacción, mentres que o marxismo se inclina pola participaciónna vida política.
3. Porque é un privilexio da circulación no mercado. Porque noné nada en si mesma e é un resto de feudalismo.
4. Mellores salarios e condicións de traballo. Porque considera-ban que a introducción de máquinas reducira o poder dos gre-mios (neste caso, dos tecedores) e a perda de moitos postosde traballo.
Páxina 99
1. Porque a súa forma de manifestarse estaba entre a revolta ru-ral de tradición medieval e a acción colectiva propia da socie-dade industrial (movemento cartista).
2. A sociedade de socorro mutuo auxilia ós seus asociados en ca-so de accidentes, gastos excepcionais ou perda de traballo; osindicato regula as relacións laborais e reivindica melloras so-ciais e económicas para os seus afiliados.
3. Resposta libre (pódese sinalar que na actualidade son rara-mente espontáneos e xunto ás fábricas, que a dotación tec-nolóxica se desenvolveu moito con aparatos como micrófo-nos, altofalantes, pantallas, etc.).
4. A xornada laboral de oito horas diarias e a celebración da fes-ta do Primeiro de Maio. Oito horas. O establecemento dun sa-lario mínimo, as pagas extraordinarias, prestacións por de-semprego, vacacións pagadas, negociación colectiva, mellorasna prevención de riscos e accidentes, Seguridade Social (bai-xas por enfermidade, maternais, etc.)…
5. Un lugar de reunión e formación para os traballadores afilia-dos a un sindicato ou partido político. Si. En España son oscentros de sociabilidade dos membros do PSOE.
Páxina 103
1. Resposta libre (son moitos os parecidos, aínda que a finaisdo século XX non existía unha diferencia nos lugares de es-parexemento tan marcada polo nivel de riqueza coma cen anosantes; o papel social da muller cambiou; a importancia das ter-tulias políticas é menor, polo que a función do café coma fo-ro político ou das casas do pobo dos sindicatos e partidos émenos importante; os music-halls son practicamente inexis-tentes e abundan os bares de copas e discotecas; os deportesteñen seguidores de tódalas clases sociais...).
2. O cambio cara a un modelo de familia nuclear, a afirmacióndo individualismo, a separación da vida privada e pública, a in-corporación da muller ó traballo na fábrica, etc. Resposta libre(o alumno debe responder afirmativamente).
3. As clases altas e medias. Os cafés, os casinos, os círculos ouclubs, os balnearios, as casas do pobo, as tabernas e music-halls...
4. Porque a paixón polo éxito e o espírito de competición cons-tituían un vehículo para transmitir valores educativos e moraisque estaban en sintonía coa cultura industrial da nación bri-tánica.
Páxina 105
1. Era un instrumento de ascenso social e a complexidade do tra-ballo industrial e o aumento progresivo da burocracia estatalesixían unha cualificación técnica.
2. A mentalidade progresista, as políticas estatais, o papel da Igre-xa, a aparición de centros civís onde adquirir unha cualificacióntécnica que antes só transmitían os centros militares (universi-dades, escolas técnicas)... Porque en Gran Bretaña levouse acabo unha política de alfabetización na que a participación dasinstitucións eclesiásticas protestantes foi importante, dado quea lectura se estimaba como un valor indispensable para a prác-tica relixiosa, e o Estado apoiábao. En España, como a indus-trialización chegou máis tarde, a cualificación técnica non eratan necesaria coma en Inglaterra, unha alta porcentaxe da po-boación traballaba aínda no campo, etc.
3. Resposta libre.
Páxina 107
1. Resposta libre (un dos obxectivos das revolucións liberais foi aseparación entre a Igrexa e o Estado; os signos distintivos damodernidade foron o individualismo, o laicismo, a liberdadede conciencia e o liberalismo).
2. Na petición de liberdade de relixión, da separación da Igrexae o Estado e da liberdade de ensinanza. Porque defendía aseparación da Igrexa e do Estado, un Estado laico e o valor datradición en detrimento da autoridade eclesiástica.
3. A Estatua da Liberdade, regalo do pobo francés a Estados Uni-dos para celebra-lo centenario da súa independencia, iluminaa toda Europa, mentres que en España só hai clérigos escuros,que manteñen o país na sombra.
Páxina 109
1. Resposta libre (a arte reflectiu os cambios sociais e o auxe daburguesía, plasmando escenas burguesas da vida cotiá).
2. O realismo quixo reflecti-la realidade cotiá: o ascenso de no-vas capas sociais, os problemas derivados da moral burguesae a dexeneración da vida pública; o naturalismo supuxo a des-crición descarnada da realidade e a denuncia das inxustizas so-ciais e políticas.
3. Rompeu co academicismo anterior e plasmou a realidade so-cial do seu tempo. Porque a aparición da fotografía obrigou-no a buscar un novo cometido. Resposta libre (o realismo tra-
63
5. • Si. Nos dous primeiros pisos viven familias de clase alta, nopiso terceiro viven as clases medias, e os últimos están des-tinados ás clases populares (decoración, mobiliario e ta-maño dos cuartos, vestimenta das persoas, balcón de pe-dra, altura dos teitos...).
• Resposta libre (porque como non existía o ascensor, a al-tura non estaba considerada coma un factor positivo). Non,é a oposta (os pisos altos están máis valorados porque go-zan de máis luz, chégalles menos o ruído da rúa...).
6. • Porque ambas se afastan do academicismo, a través da exal-tación da forza da cor, da subxectividade, da descomposi-ción da realidade, etc.
• Resposta libre (a fotografía obrigounos a buscar novos cam-pos de experimentación).
Páxina 113
7. • Era unha familia de orixe campesiña que se convertera enobreira dunha fundición. É unha familia da aristocracia sici-liana. Da súa propia fábrica. En cuartos sombríos de viven-das localizadas moitas veces nos sotos e graneiros.
• Moitas familias campesiñas abandonaron o campo para tra-ballar nas fábricas; a burguesía enriqueceuse no mundo dos negocios; a nobreza perdeu os seus privilexiosxurídicos, pero conservou gran parte das súas propiedadesrurais e tratou de participar no mundo dos negocios; osobreiros pasaron de traballar en pequenos talleres familia-res a facelo en grandes fábricas, e amoreáronse nos barriosmarxinais das principais cidades industriais.
8. • Resposta libre.• Resposta libre (debe mencionarse a burguesía).
9. • Resposta libre (a resposta debe ser negativa).• Resposta libre.• Non, houbo sectores (clases altas e medias) que se viron
máis beneficiados ca outros (clases populares).• Xeralmente si.
Páxina 115
14. • – Capitalismo competitivo: é a organización do groso daactividade económica a través de empresas privadas nunmercado libre.
– Laissez-faire: do francés «deixar facer», refírese á re-ducción da intervención estatal na economía.
– Benestar social: é a situación dunha adecuada calida-de de vida proporcionada por un conxunto de bens ma-teriais, sociais, culturais, etc.
– Dirección económica centralizada: é a coordinación dasactividades económicas mediante a técnica do moder-no Estado totalitario, que implica a coerción.
– Mercado: é o lugar de intercambio de bens e servicios,segundo a técnica de cooperación voluntaria dos indi-viduos.
• O capitalismo competitivo consiste nunha sociedade naque cada familia usa os recursos que controla para pro-ducir bens e servicios, e intercambia estes bens e serviciospor outros producidos por outras familias; o intercambioprodúcese en termos mutuamente aceptables, polo queámbalas familias saen beneficiadas. Este sistema produce,por tanto, menos desigualdade, unha distribución da ri-queza máis ampla e menos pobreza.
• O capitalismo competitivo é unha condición necesaria daliberdade individual. A liberdade ten que ir acompañada,ademais, dun conxunto de valores e institucións políticasque lle sexan favorables.
15. • No século XIX, os primeiros liberais en Inglaterra conside-raban que a reducción da intervención estatal na econo-
tou a dexeneración da vida pública, o naturalismo denunciouas inxustizas sociais, etc.).
4. Resposta libre (Klimt: beleza, sensualidade, elegancia bur-guesa…; cartel modernista: sutileza, elegancia…; Munch:angustia, medo, aturdimento…).
5. Resposta libre (foi criticado no seu momento porque supuxounha reacción contra a arte académica e tradicional; pero ho-xe, en cambio, está considerado o punto de partida da artecontemporánea, polos seus achados técnicos e as súas atrevi-das composicións e mesturas de cor).
Páxina 111
1. A creación de universidades e centros de investigación, o gus-to pola experimentación, o coñecemento de novas rexións eo desenvolvemento da industria. Resposta libre.
2. Resposta libre (a sociedade burguesa confiaba no progresocientífico porque melloraba as súas condicións de vida; a ar-te do século XIX foi unha manifestación dos cambios sociais,coma o ascenso da burguesía, os problemas derivados da mo-ral burguesa, as inxustizas sociais, etc.).
3. Modelo de resposta: o desenvolvemento dunha segunda re-volución científica, sobre a que se sustenta a ciencia actual.
4. Resposta libre.
5. Resposta libre.
Páxina 112
1. Actividade libre (convén fixarse na cronoloxía da pá-xina 89).
2. Marxismo: ideólogos, Marx e Engels; posición fronte ó Esta-do, negación do mesmo; posición fronte á revolución, nece-saria; métodos de actuación, a participación na vida política;causa da miseria do obreiro, a plusvalía; postura nas Interna-cionais, a defensa do internacionalismo obreiro e da partici-pación na vida política. Anarquismo: ideólogos, Proudhon,Bakunin e Kropotkin; posición fronte ó Estado, negación domesmo; posición fronte á revolución, necesaria; métodos deactuación, a folga xeral; causa da miseria do obreiro, a pro-piedade privada; postura nas Internacionais, o rexeitamentoda acción política.
3. • As elites (nobreza e burguesía) e as clases traballadoras (cam-pesiños e obreiros).
• Nobreza: cobran rendas agrícolas, dirixen moitos dos ca-dros da administración civil e militar, controlan a vida polí-tica e é un grupo heteroxéneo pero que comparte os gus-tos refinados e certos comportamentos. Burguesía: grupomoi heteroxéneo, que combina a súa preeminencia no mun-do dos negocios e da industria coa propiedade rural. Cla-ses traballadoras: son asalariados, teñen unha enorme in-seguridade laboral e traballan en duras condicións laborais.
• Clases altas e medias: salóns aristocráticos, ópera, tea-tro, deportes elitistas, praias, balnearios, centros educativos, cafés, casinos, círculos ou clubs. As clases traballadoras:tabernas, fútbol, ciclismo, casas do pobo, music-halls.
4. • No século XIX, a raíz das revolucións liberais e do fin da so-ciedade estamental. Resposta libre (valora-lo principio deigualdade xurídica en ámbalas sociedades).
• Resposta libre (os sindicatos foron considerados ilegais nosseus primeiros momentos e enfrontáronse á oposición degobernos e patróns, eran máis activos no século XIX…).
• Resposta libre.• É un proceso de independencia da relixión, que supón a per-
da de influencia política da Igrexa e desemboca na separa-ción entre a Igrexa e o Estado e nunha progresiva descris-tianización da sociedade. Resposta libre.
64
mía era o requisito imprescindible para logra-lo progresoeconómico e a distribución dos seus logros entre as ma-sas. O obstáculo para iso estaba nos intereses creados po-los terratenentes. Por iso se lle deu o poder ó pobo, o callexislou unha política de laissez-faire.
• Resposta libre. A era victoriana (1837-1901) define o pe-ríodo de maior prosperidade da historia de Inglaterra, unha época de benestar económico, que coincidiu co asen-tamento das institucións políticas inglesas de carácter li-beral e representativo; sen embargo, non tódolos grupossociais gozaron dunha situación de benestar económicosimilar, especialmente os obreiros fabrís, que vivían en ba-rrios carentes de servicios, cobraban salarios baixos e tiñanxornadas laborais de máis de oito horas.
16. • A teoría de Friedman non coincide en ningún aspecto co-as teorías dos socialistas útopicos, dos marxistas e dos anar-quistas. A concepción da economía é completamente di-ferente.
• Resposta libre.• Resposta libre.
UNIDADE 5
Páxina 119
1. As consecuencias da realpolitik, o declive do Imperio Otoma-no e a cuestión de Oriente.
2. Xapón e Estados Unidos. Estados Unidos é, na actualidade, aprimeira potencia mundial e Xapón converteuse nun forte com-petidor económico.
3. Porque na segunda metade do século XIX as relacións inter-nacionais entraron nunha fase de constantes cambios que pro-vocaron fortes tensións nas rexións europeas e nos territo-rios coloniais.
4. Unha monarquía autoritaria é unha forma de goberno na queo rei acapara todo o poder político. Unha monarquía liberalé aquela en que o rei non dispón de capacidade lexislativa (Par-lamento), nin xudicial (tribunais de xustiza). Monarquías libe-rais: Gran Bretaña, Suecia, Noruega, Holanda, Bélxica e Ita-lia; monarquías autoritarias: Portugal, España, ImperioAustrohúngaro, Grecia, etc.
5. Turquía, Francia, Inglaterra e o reino de Piemonte enfrontá-ronse a Rusia. Gran Bretaña tomou parte en conflictos euro-peos continentais; Austria rompeu o seu compromiso coa le-xitimidade, adquirido no Congreso de Viena de 1815; eincrementouse a hostilidade de Rusia nos Balcáns.
6. O comercio exterior experimentou un aumento progresivo,cun notable incremento das exportacións entre 1913 e 1917,coincidindo coa Primeira Guerra Mundial. Resposta libre (findo shogunato cara a 1868 e comezo da era Meiji, procesode industrialización a partir dos primeiros anos do século XX,apoio do Estado ás iniciativas industriais, constitución de im-portantes grupos industriais, etc.).
Páxina 121
1. Estaban gobernados por monarcas de carácter autoritario, opeso do exército era moi forte, a diversidade étnica e culturalmoi elevada.
2. Estructura política de carácter federal: baixo a figura do em-perador agrupábanse Estados e cidades libres, con amplas com-petencias en asuntos internos; existía un Parlamento con dú-as cámaras, o Reichstag e o Bundesrat (reunía ós representantesdos Estados). Aspectos inspirados no liberalismo: a existenciadun Parlamento, aínda que se trataba dun sistema con ex-presión política pero sen responsabilidade política e constitu-cional.
3. Entre 1871 e 1890, a política interior estivo apoiada polos gru-pos conservadores, promulgouse unha ampla lexislación decarácter social e a política exterior baseouse na defensa dosintereses nacionais; a partir de 1890, aumentou o protago-nismo político do emperador e desenvolveuse unha políticaexterior cada vez máis agresiva e belicista.
4. Resposta libre (ter en conta que o II Reich supuxo a creacióndun Estado alemán moderno e coincidiu cun forte crecemen-to industrial baseado nas potentes industrias siderúrxica e quí-mica).
5. A súa poboación creceu considerablemente. Resposta libre(forte desenvolvemento industrial, importante crecemento de-mográfico, creación dun Estado alemán moderno, ampla le-xislación de carácter social, etc.). As británicas.
Páxina 127
1. A tradición ideolóxica anglosaxona, que privilexia a defensadas liberdades individuais, e o non ter que enfrontarse á des-trucción dunha sociedade do Antigo Réxime.
2. Dada a masiva chegada de inmigrantes e a extraordinaria ex-pansión territorial cara ó oeste, a política estadounidense con-cedeulle enorme preferencia ós elementos políticos e ideo-lóxicos, máis que ós elementos étnicos e culturais, comoocorreu en Europa.
3. Porque era unha sociedade aberta, na que se valoraban o in-dividualismo e a participación dos cidadáns nas decisións degoberno.
4. Os debates sobre o abolicionismo da escravitude, as agudasdiferencias interrexionais na orientación da política económi-ca e a evolución demográfica, que favorecía cada vez máisós Estados do norte e do oeste.
5. Todas creceron de maneira espectacular. Á inmigración masi-va que chegou a Estados Unidos nestas datas. Destacan NovaYork, Chicago, Filadelfia e Los Ángeles.
Páxina 129
1. En tres: 1870-1903; 1904-1914; 1915-1940. Primeira fase:Constitución de 1875, chegada ó poder dos «oportunistas»,gran esforzo en materia educativa, intento de converter a Fran-cia nunha gran potencia mundial mediante a formación dunvasto imperio colonial. Segunda fase: subiron ó poder osradicais e logrouse a separación entre a Igrexa e o Estado. Ter-ceira fase: estúdiase en unidades posteriores.
2. Vincular ós cidadáns franceses co réxime republicano, con-verter a Francia nunha gran potencia colonial e logra-la efec-tiva separación entre o Estado e a Igrexa.
3. O bloque de republicanos moderados. O movemento encar-nado por Boulanger, que propoñía a volta a un modelo polí-tico de carácter plebiscitario de inspiración bonapartista.
4. Si. Suspendeuse a vixencia do Concordato co Vaticano en 1905e restrinxiuse a capacidade das congregacións relixiosas paraocuparse da ensinanza.
5. Que a educación nos liceos é fundamental para chegar a sercidadáns franceses patriotas e orgullosos da súa nación. Por-que era o mecanismo para vincular ós cidadáns franceses coréxime republicano.
6. Moi positiva. Porque no cartel reflíctense os símbolos que a re-pública lle proporcionou a Francia: o corno da abundancia, oferrocarril e a paleta do artista.
7. Suscitou un acalorado debate na sociedade, no que inclusoparticiparon intelectuais e políticos.
65
afrontar custosas guerras e gastos para asegura-las súas po-sesións. Resposta libre.
2. Resposta libre (algunhas ideas derivadas da aceptación do dar-winismo social serviron de xustificación á acción imperialistabaseada no sometemento de pobos e culturas a pautas eu-ropeas supostamente superiores). Resposta libre (o imperialis-mo foi unha consecuencia do desenvolvemento do capitalis-mo financeiro ou monopolista e da súa necesidade de buscarnovos mercados nos que coloca-los seus excedentes).
3. Na superioridade dunhas razas sobre outras e o deber de ci-vilizar ás razas inferiores. Clemenceau nega a existencia de ra-zas superiores e inferiores e considera esta xustificación do im-perialismo como o abuso dunha civilización máis avanzadatecnoloxicamente sobre outras máis atrasadas ou primitivas,con obxecto de aproveita-los seus recursos e forza de traba-llo. Para Ferry a superioridade da raza branca é evidente, men-tres que Clemenceau non cre na existencia de razas superio-res e inferiores.
4. Resposta libre.
Páxina 143
1. Si, os colonos demandáronlles ás súas metrópoles protecciónfronte ás poboacións e Estados indíxenas, polo que as colo-nias informais se converteron en imperios formais.
2. Foron fundamentais: as viaxes acurtáronse, permitiuse trans-mitir información con rapidez, utilizáronse os buques-cano-neira para a exploración de ríos, etc.
3. Medios persoais: as exploracións xeográficas levadas a ca-bo por particulares ou financiadas por grupos económicos esociedades xeográficas, as lecturas de viaxeros e piratas di-fundidas por periodistas e escritores e as misións relixiosas; medios técnicos: o progreso da navegación gracias ó vapor,o cable submarino nos telégrafos, os buques-canoneira para aexploración fluvial, a apertura de portos comerciais e os avan-ces na medicina, coma o uso da quinina.
4. A súa utilización como medicamento preventivo contra asfebres tifoideas e a malaria permitiu avanzar cara ó interior deÁfrica e cara ás zonas tropicais. Resposta libre (evita en granmedida o contaxio e desenvolvemento de enfermidades).
5. Tiña un interese comercial (o 82% do comercio que o atra-vesaba era británico) e político (era o principal camiño cara aAsia). Os demais países tamén querían beneficiarse das van-taxes económicas, así como impedir que Inglaterra controlaseeste paso.
Páxina 145
1. Integrou a Siberia central e oriental na Rusia europea. Comoconsecuencia do enfrontamento entre Rusia e as potencias oc-cidentais en torno ó control dos estreitos que bloqueaban oacceso de Rusia cara ó Mediterráneo, esta buscou novas saí-das cara ó leste, a expensas de China.
2. Comproulle Louisiana a Francia (1803); a Florida a España(1820) e poboáronse estes territorios con colonos do leste; ca-ra a 1840 configurouse un territorio similar ó actual de Esta-dos Unidos, gracias ó control de terras ó norte de México, ápetición de entrada de Texas na Unión e á influencia da «fe-bre do ouro» de California (1848); en 1867 adquiriuse Alascae posteriormente Hawai.
3. Por Siberia ata alcanza-lo océano Pacífico e polo Turkestán atachegar ó imperio británico na India.
4. Os homes brancos son codiciosos e entréganlles ós indios asterras que carecen de valor. A Terra é propiedade do seu crea-dor, e foi creada con axuda do Sol.
5. A metrópole utiliza as materias primas que trae da colonia pa-
Páxina 131
1. A ampliación do dereito de voto, os novos movementos so-ciais e a política interior dos Estados.
2. A crecente forza da opinión pública e a aparición dos primei-ros partidos políticos de masas (os republicanos e os socialde-mócratas). Resposta libre.
3. Resposta libre (son medidas adoptadas polos gobernos de-mocráticos para logra-la cohesión política da poboación).
4. Finlandia, fundamentalmente, e Noruega.
5. Resposta libre (a prensa chegaba a unha enorme cantidade depersoas, pertencentes a tódalas capas sociais).
6. Resposta libre.
Páxina 133
7. • Na primeira etapa, co emperador Guillerme I.• Política interior apoiada polos grupos políticos tradicionais,
ampla lexislación de carácter social e unha diplomacia ba-seada na defensa dos intereses nacionais.
• Os grupos políticos conservadores: os junkers prusianos, osaltos magnates da industria e, parcialmente, os católicos doZentrum.
• Francia: ver páxina 128; Rusia: ver páxina 122; Gran Bre-taña: ver páxina 124; Estados Unidos: ver páxina 126.
8. • Socialdemócratas: socialistas moderados que defenden atransformación do país mediante reformas progresistas. Ta-rifas proteccionistas: o texto refírese a medidas para pro-texe-lo traballo no propio país. Progresista: partidario doscambios políticos e sociais. Auxilio social: prestacións so-ciais que o Estado lle ofrece ó traballador.
• A inseguridade laboral. Non, a longo prazo, o Estado po-de protexe-lo traballo dentro do país, mellora-las medidasde auxilio social e reduci-los impostos, pero non pode in-tervir facilmente no aumento dos salarios e na reducción daxornada laboral.
• Comprométese a unha reforma en tres campos: protexe--lo traballo dentro do propio país, mellora-los impostos epalia-la inseguridade laboral dos traballadores.
9. • Manter á marxe da política ás masas obreiras representa-das polo Partido Socialdemócrata.
• Resposta libre.• Non, Bismarck foi substituído na chancelería e o novo em-
perador Guillerme II desenvolveu unha política exterior ca-da vez máis agresiva e belicista.
UNIDADE 6
Páxina 137
1. A busca de novos mercados e de materias primas, o excedentede capital, a intención de civilizar a pobos considerados infe-riores, o desexo de afasta-las fronteiras, a revolución dos trans-portes... O británico, francés, alemán, ruso e estadounidense.
2. Apertura de novos mercados, obtención de materias primas,rivalidade entre potencias, impacto cultural. Subordinacióneconómica, aculturación, ruptura da sociedade tradicional,oposición e resistencia.
3. Influíron no campo cultural e artístico: exaltación de temasorientais e afastados, da espiritualidade, experimentos arqui-tectónicos exóticos, etc.
Páxina 141
1. No século XIX os protagonistas eran distintos ós do século XVI,estableceron un dominio formal de vastos territorios, organi-zaron unha administración específica e víronse obrigados a
66
ra produci-los productos manufacturados que, á súa vez, ven-de na colonia. Resposta libre.
Páxina 147
1. Porque era un lugar estratéxico de paso cara á India (a travésdo canal de Suez) e ningunha das dúas potencias quería ce-derlle á outra o control da zona.
2. Gran Bretaña: Serra Leona, Costa de Ouro, Nixeria, Unión Su-dafricana, Bechuanalandia, Rhodesia do Sur, Rhodesia do Nor-te, Kenya, Uganda, Sudán, Exipto e Somalia británica. Fran-cia: Marrocos, Tunes, Alxeria, Gambia, África occidental, Áfricaecuatorial, Gabón, Somalia francesa e Madagascar. Portugal:Guinea, Angola e Mozambique. España: Marrocos español,Río de Ouro e Río Muni. Alemaña: Camerún, África do su-doeste, África oriental e Togo. Bélxica: Congo Belga. Italia:Somalia italiana, Eritrea e Libia.
3. Francia, desde as bases de Alxeria e Senegal, avanzou cara ócentro de África, coa intención de alcanza-la rexión do Sudáne chegar ó mar Roxo. O punto culminante da súa am-bición expansiva foi a expedición de Marchand desde o Congo francés ata o Alto Sudán, pero o exército inglés obrigouna a deterse e isto deu lugar a un conflicto diplo-mático anglo-francés, coñecido coma a crise de Fachoda. Po-la súa parte, Gran Bretaña aspiraba a establecer un dominio territorial continuo entre O Cabo e O Cairo, ó que se opoñía Francia.
Páxina 149
1. Porque o goberno británico transformou a economía da Indiaadaptándoa ás necesidades da industria británica, polo queeste país se especializou na exportación de materias primas.
2. Tratados que China se viu obrigada a asinar a partir de 1842con Gran Bretaña, Francia e Estados Unidos, polos cales tivo que abri-lo seu comercio ós estranxeiros. O mercado chi-nés, illado de Occidente desde o século XV, abriuse ós estran-xeiros.
3. Todo o espacio indio, o golfo de Bengala, Birmania, Malaísiae o sur da península de Arabia. A expansión territorial, a bus-ca de mercados e evitar unha maior extensión de Francia nosur da península de Indochina. A oposición de China e a re-volta dos cipayos na India (1857).
4. Para protexe-las misións católicas que tiña establecidas alí e cofin de ter unha base para poder comerciar con China. Por Co-chinchina, Camboxa, Annam e Tonkín.
5. Porque o opio era daniño para a poboación. Importaban té deChina, que pagaban con cargamentos de opio que producíanna India. Ós efectos nocivos que o opio producía sobre a po-boación.
Páxina 151
1. Protectorado: fórmula de administración e goberno da colonia, mediante a cal as autoridades políticas locais aceptan manter un goberno baixo a tutela dunha potencia es-tranxeira; asimilación: fórmula de administración e gobernoda colonia, que consiste na anexión da colonia e a súa inte-gración na administración metropolitana como parte da mes-ma; asociación: fórmula de administración e goberno da co-lonia, que establece un goberno indirecto na mesma.
2. O réxime administrativo británico baseouse, con frecuencia,no establecemento de dominios, aínda que a India foi un ca-so especial; o sistema de goberno do imperio colonial fran-cés consistiu, xeralmente, na conversión das colonias en de-partamentos, seguindo o modelo administrativo da metrópole.
3. A asimilación. Ningunha das colonias francesas reúne as con-
dicións necesarias para que sexa practicable unha política deautonomía; a asimilación é compatible coa descentralizaciónsolicitada polas colonias; asegura a soberanía de Francia, a li-berdade das colonias e a unión cada vez máis estreita de tó-dalas fraccións do territorio da República. Resposta libre.
Páxina 153
1. No continente asiático: a través de revoltas internas e ape-lando ós valores tradicionais como signo distintivo fronte óscolonizadores; no continente africano: a través de enfron-tamentos bélicos, sobre todo, nas rexións pertencentes á áreamusulmana.
2. A demanda dunha política chinesa máis nacionalista, trala de-rrota do exército a mans de Xapón en 1895, e o desexo deque China non abrise os seus portos ó estranxeiro. Porque erano símbolo dos estranxeiros.
3. Seguridade para a vida e para a propiedade e unha melloramaterial das condicións de vida da maioría da poboación. Fun-damentalmente á India.
4. Natureza e costumes violentos, saqueo e roubo de bens, ecomportamentos violentos.
Páxina 157
14. • Desde 1763, cando a India se converteu en colonia britá-nica.
• Hong Kong converteuse en colonia británica en 1842, po-lo Tratado de Nanking.
• En 1984. O 1 de xullo de 1997.
15. • Actividade libre (China estaba baixo un réxime político co-munista, cun sistema económico totalmente controladopolo Estado, excepto en catro zonas especiais onde se da-ba certa liberdade económica. Hong Kong, polo contra-rio, tiña un réxime especial de corte colonial, cun gober-nador nomeado directamente pola metrópole, e unhaorganización económica de tipo capitalista).
• Resposta libre (dado que Hong Kong e China tiveron du-rante moitos anos dous sistemas económicos, políticos, so-ciais e ideolóxicos tan diferentes, é necesario un períodode transición).
• Hong Kong pertencera a China ata a firma do Tratadode Nanking, en 1842, en que pasou a Gran Bretaña.
16. • Resposta libre. Non foi un feito illado, a época do impe-rialismo do século XIX estivo chea de apropiacións de te-rritorios por parte das potencias europeas.
• Resposta libre.• Porque Hong Kong era un territorio chinés, do que Gran
Bretaña se apropiou como consecuencia da guerra do opio.
UNIDADE 7
Páxina 163
1. Realpolitik: a diplomacia posta en práctica por Bismarck, ba-seada na defensa dos intereses nacionais e na busca de siste-mas de alianzas internacionais para evitar coalicións antiale-manas e garantir unha arbitraxe política en posibles conflictos;weltpolitik: a política exterior belicista e agresiva levada a ca-bo por Guillerme II, baseada no illamento de Francia e o en-frontamento con Gran Bretaña. Ambas intentaron salvagar-da-los intereses alemáns, pero a weltpolitik tomou un carácteragresivo, expansionista e belicista. Porque supuxo, entre ou-tras cousas, a formación de ríxidas alianzas internacionais quefuncionaban case como bloques.
2. Por medo a que Francia puidese liderar unha coalición antia-
67
a expansión imperialista, a política de alianzas, o rearmamen-to, a lexitimación ideolóxica do belicismo, a cuestión dos Bal-cáns… Sen embargo, dous feitos desencadearon o conflictoa raíz do asasinato do arquiduque Francisco Fernando, her-deiro da coroa austrohúngara: o ultimato que Austria lle deua Serbia, á que apuntou como responsable do atentado, e amobilización xeral decretada por Rusia en defensa de Serbia.
3. Non, porque no caso da Triple Alianza, Italia non só non con-tinuou nela, senón que cando entrou no conflicto fíxoo do la-do da Triple Entente. Potencias centrais: Alemaña, Austria--Hungría, Imperio Otomano e Bulgaria; potencias aliadas:Gran Bretaña, Francia, Rusia, Portugal, Serbia, Montenegro,Italia, Romanía e Grecia.
4. A reacción popular foi favorable e a guerra non encontrou re-sistencia nun primeiro momento. Resposta libre (o nacionalis-mo e o propagandismo, alentados polos dirixentes políticos,influíron no modo de ve-lo conflicto). Russell era partidario deque Inglaterra permanecese neutral en caso de desatarse aguerra.
Páxina 171
1. Subiron os prezos e escaseaban as materias primas e a mande obra, polo que tiveron que transformarse en economías deguerra. O Estado interveu na dirección da economía, fixandoprezos, orientando a producción, regulando os mercados e oconsumo, e revisando os intercambios comerciais.
3. Como man de obra para cubri-la ausencia dos que eran en-viados á fronte.
4. Ata 1916 a poboación apoiou política e moralmente a inter-vención no conflicto; a partir desta data, co cansazo, apare-ceron movementos de indisciplina militar e folgas de obrei-ros que se opoñían á guerra.
5. O apoio da poboación (doc. 15) e a axuda económica dos ci-dadáns (doc. 18).
6. Porque se necesitaba man de obra nas fábricas para cubri-laabsorbida polo enrolamento militar.
Páxina 177
1. A guerra impulsou a toma de conciencia nacional e a perdapor parte de Alemaña das súas colonias abriu novas fórmu-las para o control das mesmas.
2. O Imperio Austrohúngaro repartiuse entre tres novos Esta-dos (Austria, Hungría e Checoslovaquia) e os Estados veciños(Polonia, Romanía, Xugoslavia e Italia); o Imperio Otomanoquedou reducido á península de Anatolia; en Europa xurdironnovos Estados, coma Polonia e Xugoslavia. Todos non: Xu-goslavia desintegrouse, Checoslovaquia dividiuse, a URSS xanon existe, Prusia oriental pertence a Polonia, etc.
3. Alemaña, Italia, Austria, Hungría, Bulgaria, Grecia e Turquía.Alemaña quedou insatisfeita coas fronteiras orientais que di-vidiron Prusia polo corredor de Dantzig e coa perda de terri-torios en Posnania e Alta Silesia; Italia reclamou territorios (Fiu-me) que foron incluídos en Xugoslavia; Hungría perdeu dúasterceiras partes do seu territorio e foi separada de Austria;Transilvania entregouse a Romanía pese á existencia dunhamaioría maxiar; Bulgaria cedeu Tracia occidental a Grecia,perdeu o acceso ó Mediterráneo e cedeulle territorios a Ro-manía e a Serbia; Turquía sufriu perdas territoriais –Esmirnae Tracia oriental en favor de Grecia–, que avivaron o naciona-lismo. Os territorios que foron temporalmente independentes(Ucraína, Xeorxia, Acerbaixán) e a inestabilidade dos novos Es-tados xurdidos da desmembración dos grandes imperios. Naactualidade non se resolveron todos eles.
4. Foi unha declaración que aprobou en 1917 a creación dun «fo-gar nacional xudeu» en Palestina. Era un modo de conquis-
lemana, guiada por un sentimento de desquite tralas perdasde Alsacia e Lorena.
3. Bismarck non se enfrontou a Gran Bretaña porque esta exer-cía o liderado mundial e dispoñía dunha potente mariña. Gui-llerme II cuestionou o papel de dirixente mundial de Gran Bre-taña e creou unha mariña capaz de competir coa británica.
4. A Dúplice Alianza (1879), a Liga dos Tres Emperadores (1881)e a Triple Alianza (1882). Resposta libre (varias razóns: Ale-maña quería evitar unha posible alianza entre Austria e Fran-cia, ambas derrotadas por Prusia durante a unificación ale-mana, e apoiábaa no seu desprazamento, a custa do ImperioOtomano, cara ós Balcáns, un desprazamento co que Aus-tria pretendía cortarlle o paso a Rusia). Francia, ante o illamentodiplomático ó que se viu sometida, iniciou unha política dealianzas internacionais. Inicialmente, Gran Bretaña mantívo-se á marxe dos sistemas de alianzas internacionais, posto queBismarck non se enfrontou con ela.
5. Non, Alemaña necesitaba abrir novos mercados e formar unimperio colonial para competir coas demais potencias euro-peas. Alemaña participou na carreira imperialista en África.
Páxina 165
1. Foron conflictos de carácter limitado, pero que adquiriron unalcance xeral debido ás alianzas formadas, e que puxeron aproba a política de bloques.
2. Porque Francia e Rusia mantiñan desde 1891 un compromisode mutua axuda en caso de ser atacados. Gran Bretaña des-confiaba de Alemaña ante a súa política exterior expansio-nista e agresiva e o aumento da súa flota, polo que debía ase-gurarse unha alianza contra ela.
3. Un tratado, asinado en 1882, entre Alemaña, Austria-Hungríae Italia: Alemaña pretendía unha maior presencia nos Balcánse no Imperio Otomano, a través do apoio ó Imperio Austro-húngaro; Austria desexaba pecharlle o paso a Rusia na rexiónbalcánica; e Italia asegurábase que Viena non apoiase ó Papana cuestión romana e defendía os seus intereses, que choca-ban contra os franceses, no norte de África.
4. Porque supoñía a fin das hostilidades entre Francia e Gran Bre-taña no norte de África e freaba a ansia expansionista de Ale-maña.
5. Porque Alemaña iniciou o seu rearmamento e a creación du-nha potente mariña de guerra para competir con Gran Bre-taña e desbancala do liderado mundial. Mentres que en 1905os gastos militares dos países que figuran no gráfico están máisou menos compensados, en 1914 obsérvase que os gastos mi-litares de Alemaña se triplicaron e son considerablemente maio-res cós dos demais países; a conclusión de todo iso é o rear-mamento de Alemaña entre 1905 e 1914.
6. Para Rusia, o control do estreito dos Dardanelos supoñía unha saída ó Mediterráneo; para Austria-Hungría, o desexode Serbia de constituí-la Gran Serbia era unha ameaza, xa quemáis de sete millóns de serbios vivían no Imperio Austrohún-garo; de forma indirecta, estaban implicados Francia, Gran Bre-taña e Alemaña pola complexa rede de alianzas defensivas es-tablecidas.
Páxina 167
1. Foron conflictos de carácter limitado, pero con implicaciónsxerais, que se desenvolveron entre 1912 e 1913 nos Balcáns;na primeira guerra, a alianza entre Serbia, Bulgaria e Grecia,apoiada por Rusia, expulsou ós turcos da Península e Bulgarialogrou unha saída ó Exeo; no segundo conflicto, creouse o Es-tado-tapón de Albania e repartiuse gran parte do territorio deBulgaria entre os seus veciños.
2. Son múltiples os factores que levaron á Guerra Mundial:
68
tar ó lobby sionista estadounidense, do que dependían os em-préstitos necesarios para soste-la guerra.
Páxina 178
1. Actividade libre.
2. • Liga dos Tres Emperadores (1881): Alemaña estableceu un-ha alianza con Austria-Hungría e Rusia para evita-la uniónde Austria e Francia.
• Triple Alianza (1882): Alemaña estableceu unha alianza conAustria-Hungría e Italia, pola que os asinantes se axudaríanen caso de ser atacados por Francia.
• Alianza franco-rusa (1891): comprometíanse a axudarse mu-tuamente en caso de ataque de Alemaña.
• Entente Cordiale (1904): alianza entre Gran Bretaña e Fran-cia, segundo a cal a primeira concedía apoio diplomático aFrancia en Marrocos e esta respectaría os intereses británi-cos en Exipto.
• Triple Entente (1907): alianza entre Gran Bretaña, Francia eRusia para emprestarse axuda en caso de ser atacados poralgún membro da Triple Alianza.
3. A expansión imperialista, a realpolitik, a política de GuillermeII, a política de rearmamento, a alianza entre Gran Bretaña,Francia e Rusia, os conflictos nos Balcáns. Resposta libre.
4. Modelo de resposta:
• Intervención do Estado na política económica e social: a gue-rra puxo de manifesto a incapacidade da economía de mer-cado en determinadas circunstancias.
• Cambios territoriais nos Balcáns: foi unha das cuestións quequedaron sen resolver nos tratados de paz; foron un focode constantes tensións ata os nosos días.
• Cambios territoriais en Oriente Próximo: esta rexión tiñagrande interese para as potencias europeas pola súa rique-za petrolífera; a creación dun «fogar nacional xudeu» foifoco permanente de tensións ata a actualidade.
• Creación da Sociedade de Nacións: fracasou no seu inten-to de lograr un consenso internacional, pero foi fundamentalpara a posterior creación da ONU.
• Incorporación da muller ó traballo: foi froito da situación deemerxencia dos países belixerantes, pero sentou as basespara a normalización do traballo feminino fóra das tarefasdomésticas.
5. • Os principais problemas formuláronse en torno ás crises co-loniais, con dous focos de tensión principais: Marrocos e osBalcáns. A través de conferencias internacionais, congresose tratados: a Conferencia Internacional de Alxeciras (1906)púxolle fin á primeira crise de Marrocos e o Congreso deBerlín (1878) ratificou a presencia de Austria-Hungría nosBalcáns.
• Resposta libre (a crise económica, o subdesenvolvemento,os conflictos localizados [Alxeria, Ruanda, Israel, Timor Orien-tal, etcétera], a explosión demográfica, o problema am-biental, etc.). Resposta libre (a través de organismos inter-nacionais, como a ONU, de conferencias internacionais,de intervencións militares, etc.).
6. • Aparece representada toda Europa.
• Actitude ofensiva: Gran Bretaña, Rusia, Francia, Grecia,Alemaña e Austria-Hungría. Defensiva: o Imperio Otoma-no.
• Resposta libre (ter en conta que está representada Europaen vésperas do estourido da Primeira Guerra Mundial).
7. • En 1914: as potencias centrais eran Alemaña, Austria-Hungría e o Imperio Otomano; e as potencias aliadas eranGran Bretaña, Francia, Rusia, Bélxica, Montenegro e Ser-bia.
• En 1918: as potencias centrais eran Alemaña, Austria-Hun-gría, o Imperio Otomano e Bulgaria; e as potencias aliadaseran Francia, Gran Bretaña, Rusia, Bélxica, Serbia, Monte-negro, Romanía, Grecia, Italia e Portugal.
• Suíza, España, Holanda, Dinamarca, Noruega, Suecia, Fin-landia.
8. • Minorías alemanas: en Polonia, Checoslovaquia e Ro-manía. Minorías húngaras: no sur de Checoslovaquia,norte de Xugoslavia e norte e centro de Romanía.
• Estados de Centroeuropa con minorías nacionais den-tro das súas fronteiras, os Balcáns e algúns territorios daantiga URSS. Os Balcáns e algúns territorios da antigaURSS.
Páxina 180
13. Doutrina Monroe: principio establecido para evita-la inter-vención das potencias europeas nos asuntos internos do con-tinente americano. Consello: órgano que forma parte da es-tructura organizativa da Sociedade de Nacións, convocadoó menos tres veces ó ano para tratar sobre conflictos políti-cos e a reducción de armamento. As decisións eran tomadaspor unanimidade; constituído por membros permanentes(Francia, Gran Bretaña, Italia, Xapón, e máis tarde Alemaña ea Unión Soviética) e por outros temporais elixidos pola Asem-blea. Asemblea: órgano que forma parte da estructura or-ganizativa da Sociedade de Nacións, constituída por tres re-presentantes de cada un dos países membros, pero cun sóvoto por país; reuníase anualmente Secretaría permanen-te: órgano da Sociedade de Nacións encargado dos aspectosadministrativos da mesma.
14. Estado: é a unidade política e administrativa superior de tó-dolos habitantes dun mesmo territorio. Dominio: é un te-rritorio suxeito a un Estado, e nalgúns casos, dotado de au-tonomía plena. Colonia: territorio dominado e administradopor unha potencia estranxeira.
15. • Salvagarda-la paz, soluciona-los conflictos internacionaismediante a negociación, a diplomacia da seguridade co-lectiva e a reducción de armamento.
• a) Estados, dominios ou colonias gobernados librementee admitidos polos dous tercios da Asemblea.
b) Actividade libre.
• A Asemblea, o Consello e a Secretaría permanente. Porunanimidade.
• Accións de tipo diplomático e militar.
16. • Estados Unidos iniciou unha política illacionista e o Con-greso votou en contra da súa incorporación á Sociedadede Nacións.
• Resposta libre. Porque Alemaña estaba considerada comaa causante do conflicto mundial e foi nesas datas candose produciu un achegamento entre Francia e Alemaña (re-coñecemento das esixencias de seguridade por parte deFrancia –firma do tratado de Locarno– retirada do Ruhr...).Polo ascenso ó poder de Hitler.
• Para salvagarda-la paz e crear unha nova orde interna-cional baseada na seguridade colectiva.
• A Segunda Guerra Mundial demostrou que a Sociedadede Nacións non fora capaz de mante-la paz internacional.Pola ONU.
69
3. Mencheviques e bolxeviques constituían o movemento obrei-ro ruso. Os primeiros formaban o sector moderado e eran par-tidarios do establecemento dunha república parlamentaria de corte occidental, mentres que os segundos representa-ban a á radical e eran partidarios da insurrección e da mobilización das masas para levar a cabo unha revolución obrei-ra.
4. Foi o teórico e o dirixente da revolución. O rexeitamento á gue-rra, a repartición de terras para forza-la alianza obreiro-cam-pesiña e como práctica política, e a negativa a calquera cola-boración co goberno provisional e coa Duma.
5. Kozlinski representa a represión do réxime zarista fronte á li-beración que supuxo a revolución de 1917.
6. Á burguesía liberal fundamentalmente. Amnistía, liberdade deexpresión, de prensa e de reunión, a abolición de toda res-tricción baseada nos principios de clase, relixión e nacionali-dade, convocatoria inmediata dunha asemblea constituíntesobre a base do sufraxio universal que determine a forma degoberno e substitución da policía por unha milicia popular.Porque respondían ós intereses e intrigas das camarillas pala-tinas e porque eran contrarias a todo tipo de reformas, im-pedindo así o desenvolvemento de Rusia.
Páxina 189
1. Foi a revolución socialista e supuxo o final do réxime auto-crático dos zares, o acceso ó poder dos bolxeviques e a cons-trucción da dictadura do proletariado. Bolxeviques e menche-viques.
2. A retirada de Rusia da Primeira Guerra Mundial. Esta retiradafoi o argumento para a súa intervención na guerra civil rusa.
3. Contra os bolxeviques. Conseguir apoio para o golpe de Es-tado que protagonizou en setembro do mesmo ano.
4. Porque estaba en xogo o éxito ou o fracaso da revolución. Asu-mi-lo poder. O intento dos conservadores de retrotraer a si-tuación á etapa anterior ó mes de febreiro.
Páxina 191
1. Porque querían frea-la revolución e evita-lo seu contaxio, e oExército Branco eran as tropas contrarrevolucionarias.
2. As medidas adoptadas polos bolxeviques para facerlle fronteá situación creada pola guerra civil, consistentes na nacionali-zación da industria e a prematura socialización do campo. Non,Lenin era partidario dunha revolución co concurso de capitaise tecnoloxía procedentes do exterior.
3. A socialdemocracia (reunida na Segunda Internacional) e o co-munismo.
4. Eran os ministros do primeiro goberno bolxevique: Lenin, Sta-lin, Trotski, Rikov, etc.
5. Para posibilita-la expansión da revolución a escala mundial. Si,aínda que Lenin defendía a idea de que o obreiro non tiña pa-tria e que a revolución era universal. A constitución da URSS,coma unha estructura federal, só contemplaba en teoría o au-togoberno das repúblicas; na práctica quedaron subordinadasa Moscova; o respecto ás nacionalidades decaeu en épocade Stalin, conforme se acentuaban os procesos de centrali-zación política.
Páxina 193
1. A política económica emprendida na URSS entre 1921 e 1928,consistente nun sistema mixto en que converxen elementoscapitalistas e socialistas. No comunismo de guerra a industriaestá nacionalizada e o campo socializado, mentres que na NEPse incorporan algúns elementos capitalistas, coma a propie-dade privada campesiña ou determinados mecanismos do mer-cado.
• Resposta libre.
Páxina 181
17. • Rusia buscaba unha saída ó mar Mediterráneo a través dosBalcáns, e Austria-Hungría, que tiña encomendada des-de 1878 a administración de Bosnia-Herzegovina, queríacortarlle o paso a Rusia.
• Serbia ambicionaba constituír unha Gran Serbia que reu-nise nun mesmo Estado a tódolos serbios, dos que máisde sete millóns vivían no Imperio Austrohúngaro.
• Resposta libre.
18. • Grecia, Serbia e Montenegro coas potencias aliadas; Bul-garia coas potencias centrais. Serbia e Montenegro foronconquistados polos imperios centrais.
19. • O Imperio Otomano quedou reducido á península de Ana-tolia e creouse Xugoslavia, que incluía territorios diferen-tes. Non, porque os novos Estados englobaban a territo-rios de características moi diversas.
20. • Resposta libre (foi tradicionalmente unha zona moi con-flictiva, reúne no mesmo territorio a pobos con característi-cas étnicas, relixiosas e culturais diferentes, existiron sem-pre intereses políticos por parte doutras potencias europeas,etcétera.).
• Resposta libre.• Resposta libre (a situación actual arranca da historia an-
terior destes territorios).
UNIDADE 8
Páxina 185
1. Modelo de resposta: mentres que Rusia era un Estado auto-crático, suxeito a un total inmobilismo, dominado pola buro-cracia, a nobreza terratenente e a igrexa ortodoxa, cunha maio-ría de poboación campesiña e un número de obreiros fabrísaínda insignificante, Francia ou Gran Bretaña tiñan réximes po-líticos liberais, unha activa economía, froito das súas respecti-vas revolucións industriais, e unha moderna sociedade de cla-ses, con gran protagonismo da burguesía e do proletariado.
2. Porque unha parte importante da sociedade comezaba a pe-dir transformacións en tódolos sentidos para mellora-las con-dicións de vida. A figura do zar saíu deteriorada, fixéronsealgunhas concesións pouco efectivas (o recoñecemento dal-gunhas liberdades cívicas e a creación da Duma) e serviu co-mo ensinanza para a revolución de 1917.
3. Os obreiros. Pedían que os patróns examinasen con eles as sú-as necesidades e que establecesen conxuntamente os salarios,a diminución da xornada laboral e a celebración de elecciónspara unha Asemblea Constituínte. Ademais dos obreiros, par-ticiparon ó principio os sectores burgueses liberais e parte doexército.
4. Concedeu algunhas liberdades cívicas e creou a Duma. Non,as medidas non foron efectivas na práctica.
Páxina 187
1. Porque os reveses militares e a prolongación do conflicto pro-vocaron que o pobo ruso non se aglutinase en torno á figurado zar, como esperaba a camarilla de palacio, senón que pe-dise cambios radicais.
2. A burguesía quería instaurar un sistema parlamentario; os obrei-ros buscaban cambios radicais nas condicións de vida e de tra-ballo; os campesiños querían pan, paz e terras. Coincidíanna necesidade dun cambio, pero cada un loitaba polos seusintereses de grupo.
70
2. Resposta libre (porque a NEP desenvolveu un sistema mixto noque converxían elementos capitalistas e socialistas).
3. A maioría dos intelectuais colaboraron coa revolución. Res-posta libre (a idea da construcción dunha nova sociedade edunha revolución cultural).
4. Defende o desenvolvemento da NEP. No plano económico, aUnión Soviética recuperou os niveis que tiña en 1913; as di-ferencias entre os prezos industriais e os agrícolas provocaronproblemas de abastecemento nas cidades; no plano social, ocampo polarizouse entre os kulaks ou campesiños acomoda-dos e os campesiños sen terra.
Páxina 195
1. Lenin defendía a internacionalización da revolución socialista,mentres que Stalin era partidario da teoría do socialismo nunsó país. Unha importancia secundaria, xa que primeiro habíaque consolida-la revolución na URSS e exportala nun futuroindeterminado.
2. No mundo occidental vivíase nesa época unha etapa de cre-cemento económico e euforia social, que facían moi difícil aexpansión das ideas revolucionarias que triunfaran en Rusia.
3. No desprazamento das elites políticas, a eliminación física dosadversarios, os grandes desprazamentos de poboación e a re-clusión en campos de internamento. Para eliminar calquera ti-po de oposición ó sistema establecido por Stalin.
4. Unha persoa pouco tolerante, pouco leal e pouco educada,que non era apto para o cargo de Secretario xeral. Stalin vía aTrotski coma un perigoso adversario político; por iso o elimi-nou da escena política.
5. Porque o inimigo podía volver ó ataque. Resposta libre. Pen-saba que a persoa materialmente acomodada non é capaz desacrificios nin de entusiasmos.
6. Actividade libre (o doc. 17 presenta a Stalin coma un homerudo, intolerante, desleal e pouco educado, mentres que o car-tel presenta unha imaxe doce e paternalista).
Páxina 198
1. Actividade libre: guerra ruso-xaponesa (1904-1905), domin-go sanguento (1905), revolución de outubro (1917), primeirogoberno dos Comisarios do Pobo (1917), Paz de Brest-Litovsk(1918), final da guerra civil (1920), comezo da NEP (1921), co-mezo da era estalinista (1922), formación da URSS (1923), mo-rre Lenin (1924), comezo do primeiro plano quinquenal (1928).
2. Actividade libre: revolución de 1905: autocracia zarista, eco-nomía fundamentalmente agrícola e o zar Nicolás II e as ma-sas obreiras como principais protagonistas; época parlamen-taria: autocracia zarista e aparición da Duma, aínda que conpouco poder na práctica, economía fundamentalmente agrí-cola e as masas obreiras e a burguesía liberal como principaisprotagonistas; revolución de 1917: goberno dos Comisariosdo Pobo (bolxeviques), comunismo de guerra e como perso-naxes destacados Kerenski, Lenin, Luov, Trotski, Stalin; épo-ca de Lenin: dictadura do proletariado, NEP e Lenin como fi-gura máis destacada; época de Stalin: dictadura estalinista,economía planificada e Stalin como personaxe sobresaínte.
3. • Eran elixidos desde as organizacións de base do propio par-tido. O pobo soviético elixía mediante sufraxio universaldirecto e secreto ós candidatos únicos designados polo par-tido.
• Ningunha na práctica, dado que o partido era o que pro-poñía ós candidatos. Si, para a elección dos candidatos de-signados polo propio partido.
• Si, porque era o partido quen designaba ós candidatos pa-ra as institucións do Estado, despois estas quedaban su-bordinadas ás directrices do partido.
4. • Lenin varrendo do mundo os personaxes que representan ocapitalismo. O triunfo do comunismo.
• Resposta libre (expresa a idea de Lenin sobre a internacio-nalización da revolución). Non, porque Stalin era partida-rio da teoría do comunismo nun só país.
• Stalin pensaba que as condicións da política internacionalnon permitían a exportación da revolución e que esta pri-meiro debía consolidarse na URSS.
5. • Control absoluto do Partido Comunista sobre o Estado e asociedade e economía planificada. Os países europeos quequedaron baixo a órbita soviética durante a guerra fría, Cu-ba, China, etc. Coa caída do muro de Berlín desapareceronos réximes comunistas en Europa do leste; China iniciou unha política aperturista no plano económico pero non noplano político; Cuba non experimentou ningún cambio po-lítico significativo. Si, en China, nalgúns países do suesteasiático, en Cuba…
• Integrando as distintas repúblicas existentes dentro dunhaestructura federal que admitía o principio de autodetermi-nación, aínda que continuaba o predominio de Moscova.Algunhas antigas repúblicas soviéticas convertéronse, traladesintegración da URSS, en repúblicas soberanas; outras,en cambio, foron recoñecidas como Estados federais inte-grados en Rusia. Nalgunhas ex-repúblicas soviéticas desa-táronse violentos enfrontamentos.
• Resposta libre. Positivos no sector industrial e escasos nosector agrícola. O modelo económico socialista practica-mente desapareceu en favor de políticas económicas aper-turistas, pero algúns destes países (Rusia, por exemplo) es-tán atravesando unha profunda crise económica. Respostalibre (en parte si, porque existía unha dependencia econó-mica da Unión Soviética moi forte. Sen embargo, influírontamén outras razóns políticas e sociais).
Páxina 200
9. • Dominio absoluto do Partido Comunista sobre o Estadoe sobre a sociedade soviética, e práctica política cotiá doterror; a Constitución de 1936 legalizou a dictadura per-soal de Stalin.
• Planificación imperativa, rexeitamento de calquera formade autoxestión obreira e administrativa das empresas, au-sencia de mercado exterior, financiación do crecementoindustrial a partir do sector agrario, fomento da industriapesada e existencia dun mercado negro que abastecía ápoboación de bens de consumo e de luxo. No texto apa-recen reflectidas: o fomento da industria pesada, a plani-ficación imperativa e o aumento da producción industrialen relación coa producción agrícola.
10. • Si, porque se desenvolveu a industria pesada en xeral e aUnión Soviética pasou de ser unha nación agraria a ser unha nación industrializada. Resposta libre.
• A agricultura estancouse e non se alcanzaron as previsiónsde crecemento realizadas no plano quinquenal.
• Os planos económicos, as colectivizacións agrícolas e a so-cialización da industria.
• Resposta libre.
11. • Na economía planificada existe unha total intervención doEstado, mentres que a economía de mercado funciona se-gundo as leis da oferta e da demanda, sen intervención es-tatal.
• Resposta libre.
71
tánica era a principal provedora dos países na busca de úti-les industriais e bens de consumo. Creceron moitísimo tan-to as súas finanzas coma a súa industria.
– Porque eses países, que recibían empréstitos de Estados Uni-dos, despois comprábanlle á industria estadounidense enlugar de á británica.
Páxina 217
1. Gran Bretaña abandonou o patrón ouro e desvarolizouse alibra esterlina; gravou as importacións entre o 15 e o 30 %; en1932, nos acordos de Ottawa, establecéronse medidas de co-mercio preferente no marco da Commonwealth. As medidastomadas por Gran Bretaña ofreceron resultados inmediatos:en 1935 alcanzáronse os niveis productivos e salariais de 1929,as exportacións británicas cara ó imperio, que a finais dos anosvinte supoñían 41,4 %, eleváronse a finais dos anos trinta aun 70 %.
2. Francia estableceu un programa para a recuperación do po-der adquisitivo, destacando os acordos de Matignon de 1936,onde se estableceu un aumento dos salarios, a reducción daxornada laboral a 40 horas, as vacacións anuais de quince dí-as pagadas e a institucionalización dos convenios colectivos;devaluouse o franco para fomenta-las exportacións; creousea Office du Blé (Oficina do Trigo), coa que se intentou incre-menta-lo poder adquisitivo do campesiñado, regula-los pre-zos agrarios e reduci-los riscos de sobreproducción. Respostalibre (débese resaltar que moitas delas se mantiveron ata a ac-tualidade).
3. A Alemaña nazi seguiu unha política intervencionista na queo Estado reorganizou a economía; para iso centrouse no desenvolvemento de planos de obras públicas e rearmamen-to, o Estado pagáballes ós provedores e indirectamente ab-sorbía o paro, os prezos foron bloqueados, ó mesmo tempoque se orientaba o consumo, e regulouse o comercio exte-rior obrigando ós exportadores estranxeiros a comprar en Ale-maña por unha suma equivalente ó valor das súas vendas.En Alemaña a política económica baseouse na consecución daautarquía, mentres que en Francia non; en Francia devaluou-se o franco para fomenta-las exportacións.
4. Os productos agrícolas eran a base das exportacións dos paí-ses latinoamericanos e as colonias víronse especialmente afec-tadas ante a caída de prezos, a imposición de aranceis ás im-portacións, a repatriación de capitais británicos e norteame-ricanos e a caída da demanda; esta situación levou a unha ines-tabilidade política a numerosos países latinoamericanos.
5. – Alemaña, Francia, Reino Unido, Estados Unidos.
– Gráfico de liñas.
– En xeral, tódolos países representados experimentaron unha evolución económica positiva desde 1922 ata 1929,coa excepción de Alemaña, que tivo unha evolución ascen-dente máis tardía. En torno a 1925 o Reino Unido taménmostra unha baixada considerable na súa producción in-dustrial. Respecto a Francia apréciase un lixeiro descenso ca-ra a 1926. No gráfico distínguese con claridade a inciden-cia da crise de 1929 nos catro países representados, aíndaque máis acentuada en Estados Unidos. Advírtese unha re-cuperación en todos eles a partir de 1933 polas medidasadoptadas polos respectivos gobernos, coa excepción deFrancia, que presenta unha recuperación máis moderada.
6. – O texto indica que eran tratados coma nenos, dirixíndosea eles de forma familiar e rifándolles sen ter en conta os seussentimentos. Polo trato que lles dispensaban ós seus em-pregados, máis propio dun entorno familiar.
– Non tiñan dereito de folga nin de libre sindicación.
UNIDADE 9
Páxina 203
1. Durante a década de 1920 Estados Unidos asistiu a un fortecrecemento económico que provocou unha sensación de euforia na poboación estadounidense; sen embargo, en Eu-ropa, a década de 1920 foi unha década de crise, de estan-camento e de períodos curtos e lentos de recuperación.
2. Polo desfase entre a bolsa e a economía real e pola forte ten-dencia á especulación, que levou a moita xente a endebe-darse para investi-los empréstitos na bolsa.
3. A curto prazo a crise bancaria e comercial. A longo prazo un-ha prolongada depresión económica de enormes consecuen-cias sociais para Estados Unidos e para o resto do mundo.
4. En Estados Unidos púxose en marcha a política do New Deal, cun forte contido social e unha forte tendencia ó pro-teccionismo comercial; en Europa as respostas nacionais á cri-se foron diferentes segundo os países; en xeral, acentuáronseos proteccionismos comerciais e algúns países apostaron porsolucións autárquicas.
Páxina 207
1. Gran Bretaña sufriu un forte estancamento económico que seexplica, sobre todo, pola resistencia da City a perde-lo seu con-trol nas finanzas internacionais. Sacrificou a súa produccióninterior para que a libra se mantivese forte e puidese compe-tir co dólar; intentou reforza-la exportación de capitais peroesto desembocou nunha forte reducción de exportacións in-dustriais, que en 1927 eran un 15 % inferiores a 1913. Estasmedidas provocaron unha baixada de prezos que xerou unhastaxas de paro superiores ás que estaban producindo outraseconomías industrializadas.
2. A situación foi catastrófica porque o pagamento das repara-cións impedía a recuperación da economía alemana; o peor momento foi en 1923, cando suspendeu o pagamentodas reparacións e Francia invadiu a zona industrial do Ruhr. Opagamento das indemnizacións impedía a recuperación daeconomía alemana.
3. – Os prezos subiron de forma incontrolada. – Resposta libre.
Páxina 209
1. Os países occidentais industrializados importaban os produc-tos agrícolas latinoamericanos, pero trala Primeira Guerra Mun-dial puxeron impedimentos á importación en forma de taxas eelevados aranceis; isto aumentaba o seu prezo e facíaos pou-co competitivos, e afectoulles moi negativamente ás econo-mías de Latinoamérica. Estados Unidos e Gran Bretaña.
2. Non, en principio, a economía xaponesa parecía manterse ámarxe dos conflictos. Porque practicou unha política expan-sionista pola área do Pacífico, que tiña o seu horizonte noespacio económico chinés, en concreto en Manchuria.
3. A Lei de Salvagarda das Industrias e a Lei de Importación de1921, que penalizaron as importacións. En Estados Unidos a ta-rifa Fordney-McCumber, en 1922, aumentou os dereitos aran-celarios ata unha das cotas máis elevadas da súa historia. En Es-tados Unidos xurdiu unha incompatibilidade co seu novo papelcomo prestamista a escala mundial, as tarifas impostas entor-peceron as vendas dos países debedores a Estados Unidos e coniso o pagamento dos intereses dos empréstitos ou a súa de-volución. Os proteccionismos puxeron en perigo a triangula-ción comercial Europa/Estados Unidos/áreas coloniais.
4. – No século XIX, Inglaterra era a principal prestamista mundiale utilizaba estes empréstitos para conseguirlles mercados ósseus propios productos industriais, xa que a industria bri-
72
Páxina 219
1. Na maioría dos casos as mulleres carecían de dereitos políti-cos. Non, estaban subordinadas ó seu home. Se estaban ca-sadas, dependían do home.
2. O dereito ó voto, o acceso ós cargos políticos e a autonomíaeconómica e social.
3. A participación da muller foi moi activa na II República espa-ñola, participou nos gobernos e dispuxo de acceso ós cargospolíticos e ó Parlamento.
4. Houbo un maior coñecemento e extensión das prácticas anti-conceptivas. Descendeu a natalidade e, polo tanto, ralenti-zouse o crecemento. Afectoulle sobre todo a espacios urba-nos, xa que o campo seguiu basicamente igual.
5. O dereito ó voto de tódalas persoas maiores de idade, sen dis-tinción de sexo ou nivel económico. Trala Primeira Guerra Mun-dial. Á mentalidade progresista dalgúns países.
Páxina 221
1. Aumentou o tempo de ocio dispoñible para as clases popu-lares ó diminuí-la xornada laboral, e estes grupos comezarona concibir e planifica-lo ocio de maneira diferente. Asistenciaa espectáculos, goce da vida familiar, prácticas excursionistas,teatro, bibliotecas, etc.
2. Os xornais aumentaron a súa tirada, naceu a radio, inven-touse a televisión, aínda que a súa incidencia foi moi escasa.
3. Resposta libre.
Páxina 222
1. Ata 1914: segunda revolución industrial, incrementouse a pro-ducción en todo o mundo, aumentaron os investimentos decapital europeo no estranxeiro, experimentáronse cambios naorganización empresarial a nivel mundial e producíronse nu-merosos avances tecnolóxicos. Isto levou á crise do capitalis-mo liberal clásico. Primeira Guerra Mundial: paralizáronseos intercambios internacionais, participación dos Estados con-tendentes na economía, a industria pesada adquiriu maior pe-so e perturbouse o sistema financeiro. Os anos vinte: crece-mento en Estados Unidos, onde se inicia a sociedade deconsumo, e estancamento en Europa; o proteccionismo eco-nómico dificultou o comercio internacional e a expansión eco-nómica a longo prazo; en Estados Unidos a especulación enbolsa dislocou a economía, a superproducción levou á crea-ción de stocks, produciuse unha desorde monetaria debida ácrise do patrón ouro e á ausencia dun sistema monetario in-ternacional. A gran depresión: desarticulación do sistema fi-nanceiro, creba de numerosas empresas, incremento do paro,repatriación de capitais do estranxeiro; todo isto produciu unambiente pesimista.
2. • Si, hoxe en día na maioría dos países occidentais desenvol-vidos existen sistemas de protección social fronte ó desemprego, a enfermidade e a vellez, parecidos ós quese aplicaron co New Deal e na Francia da Fronte Popular.
• Non terían sentido porque a economía actual está basea-da nun sistema de economía globalizada, e os seus piaresson os intercambios internacionais de bens e capitais.
3. • O capitalismo económico do século XIX fundamentábase nanon intervención dos Estados na economía, mentres que nosistema actual a intervención estatal é moi importante, a pe-sar de que tamén se basea na liberdade de mercado.
• A expansión económica e a mellora do poder adquisitivo damaioría da poboación creou a sociedade de consumo coaxeneralización de productos de luxo (que non son de pri-meira necesidade) e de aspectos relacionados co ocio.
• Estados Unidos alcanzou o posto de primeira potencia eco-nómica do mundo e a súa moeda pasou a ser a referencia
para o sistema financeiro. Hoxe en día a súa posición é esa, pero moito máis asentada e sobre unhas bases máis firmes.
4. • De 1929 a 1933 sufriu un fortísimo descenso que comezoua recuperarse en 1934, aínda que en 1940 aínda non al-canzara os niveis de 1929.
• Este indicador é un bo reflexo da evolución da economía es-tadounidense, que se afundiu tralo crac de 1929 e que co-mezou unha lenta recuperación en 1933.
• Estados Unidos, que era o maior prestamista mundial, re-patriou os seus investimentos e esixiu a devolución dos seusempréstitos; isto provocou a crise do sistema financeiro ebancario dos demais países e levou a unha aguda crise eco-nómica mundial.
5. Superproducción, especulación, crac de 1929, crise bancaria,crise industrial, deflación, paro, New Deal.
6. • Resposta libre (a escena quere mostra-la decadencia da so-ciedade alemana de entreguerras, representada por mediodun ambiente gris, cheo de fume, cuns personaxes des-carnados, que non expresan sentimentos positivos e cunstrazos físicos que reflicten a dureza da súa existencia).
• Alemaña atravesaba unha profunda crise económica e social consecuencia da Primeira Guerra Mundial e das san-cións acordadas nos tratados de paz. Mostra o pesimismoque se apoderara da sociedade alemana por medio dunspersonaxes desesperanzados e dun ambiente gris e deca-dente.
• Durante a segunda metade da década de 1920 a situaciónmellorou gracias ós acordos internacionais, pero trala cri-se de 1929 volveuse a unha profunda crise económica quederivou na subida do nazismo ó poder.
Páxina 223
7. • Accións: parte indivisible que con outras iguais forma o ca-pital dunha sociedade anónima.
• Axente de cambio: funcionario que interviña e certifica-ba as transaccións de valores cotizables e outras opera-cións de bolsa.
• Wall Street: lugar de asentamento da bolsa de Nova York.• Trust: unión de sociedades ou empresas que teñen como
finalidade exercer unha grande influencia nun sector eco-nómico determinado.
• Superproducción: producción en cantidade superior á quedemanda o consumidor.
• Especulación: realización de operacións financeiras que sefan aproveitando as fluctuacións do mercado bolsista pa-ra obter grandes beneficios de forma rápida.
8. • Doc. 32: político. Doc. 33: xornalístico. Doc. 34: historio-gráfico.
• Doc. 32: C. Coolidge, presidente de Estados Unidos. Doc. 33: un xornalista. Doc. 34: J. K. Galbraith, un histo-riador.
• Doc. 32: 1928. Doc. 33: 1929. Doc. 34: 1976. Doc. 32 eDoc. 33: fontes primarias. Doc. 34: fonte secundaria.
9. • Existía un grande optimismo económico antes do crac do29. O crecemento económico, sen embargo, non se asen-taba sobre bases firmes, porque en gran medida a pro-ducción estaba estancada, existían stocks de mercadorías,mentres que a bolsa subía continuamente e o investimentofinanceiro se dirixía a especular en bolsa e non a investi-mentos productivos.
• Non era equiparable, porque a economía productiva es-taba estancada, mentres que a bolsa subía continuamen-te. Perigo de colapso financeiro e de crac bolsista.
• O xoves vendéronse case 13 millóns de accións e os pre-zos baixaron deixando a moita xente na ruína. Os días su-
73
zación do recurso ás vías de actuación non parlamentarias pa-ra facerse co poder; e a inestabilidade política dos Estadosde recente aparición, que non tiñan ningunha tradición de-mocrática e que presentaban unha gran heteroxeneidade detipo étnico e lingüístico que provocaba fortes tensións inter-nas.
2. Ó converterse en partidos de masas, os partidos políticos clá-sicos foron perdendo poder a favor de novos partidos de ma-sas que representaban a unha parte maior da sociedade. Pre-cisamente a que os réximes liberais pasaron a ser democráticose xeneralizouse o sufraxio universal. Perderon peso.
3. O desprazamento do poder de decisión dos Parlamentos ásforzas organizadas da vida social e económica, principalmen-te sindicatos e organizacións patronais.
4. En 1919: Portugal, Francia, Bélxica, Luxemburgo, Países Bai-xos, Irlanda, Reino Unido, Italia, Suíza, Austria, Alemaña, Che-coslovaquia, Polonia, Dinamarca, Lituania, Letonia, Estonia,Noruega, Suecia e Finlandia. En 1938: Francia, Bélxica, Lu-xemburgo, Países Baixos, Irlanda, Reino Unido, Suíza, Che-coslovaquia, Dinamarca, Noruega, Suecia e Finlandia. Pasarande democracia a dictadura Alemaña, Austria, Italia, Portugal,Lituania, Letonia, Estonia e Polonia.
5. De Portugal, Gomes da Costa; de España, Primo de Rivera eFrancisco Franco; de Grecia, Venizelos; de Albania, Zogú I;de Bulgaria, Boris III; de Xugoslavia, Alexandre I; de Roma-nía, Carol II; de Hungría, Gömbös; de Polonia, Pilsudski; deAlemaña, Hitler; de Austria, Dolfus; de Italia, Mussolini. Puidoutiliza-los documentos 1, 2 e 3, ou só o 3.
Páxina 231
1. Checoslovaquia, Polonia, Finlandia, Letonia, Lituania, Estonia,Xugoslavia, Turquía, Austria, Hungría e a URSS. En Europaoriental, Europa central e as repúblicas bálticas. Neles impu-xéronse democracias. A democracia foi moi inestable nelesporque ía en contra das súas tradicións políticas, asentadas noautoritarismo durante o século XIX, e porque as súas socieda-des estaban rixidamente separadas e os grupos aristocráticosnon aceptaron a democratización; a iso hai que engadirlle asdificultades de cohesión que se adoitan dar en países comaestes, con gran diversidade étnica, lingüística e relixiosa.
2. Francia, Suíza, Bélxica, Holanda, Luxemburgo, Reino Unido, Ir-landa, Dinamarca, Suecia, Noruega, Finlandia, Checoslovaquiae Estados Unidos.
3. Poincaré e Briand foron as dúas figuras políticas máis impor-tantes durante os anos vinte en Francia; Raymond Poincaré(1860-1934), pertencente á Unión Nacional –partido dereitis-ta que perseguía a reconciliación nacional e a recuperación damoeda francesa– foi ministro, xefe de goberno e presidenteda República francesa (1913-1920), e a partir de 1914 consa-grouse á loita contra Alemaña; ocupou a presidencia do Con-sello entre 1922-1924 e 1926-1929; a súa actividade dirixiu-se fundamentalmente a canaliza-la situación financeira do país.Aristide Briand (1862-1932), político socialista, foi varias ve-ces ministro e presidente do Consello; xunto co alemán Stre-semann deseñou a política que facilitou o retorno de Alema-ña á Sociedade de Nacións mediante a firma do Pacto deLocarno (1925); foi promotor do proxecto de Unión FederalEuropea e alcanzou en 1926 o Premio Nobel da Paz.
4. Durante os anos vinte a política francesa caracterizouse polainestabilidade e a confusión, mentres que a situación econó-mica foi positiva. Nos anos trinta Francia alcanzou altísimas co-tas de enfrontamento interno entre a dereita, na que houbo ma-nifestacións de fascismo, e a esquerda, unida en torno á FrontePopular; a situación económica caracterizouse pola crise.
5. Resposta libre (Si. Porque os extremismos políticos ganaron ca-da vez máis adeptos e chegaron a unha situación de forte vio-
cesivos as baixadas aceleráronse e o pánico apoderousedos mercados.
10. • Historiográfico.• Foi escrito en 1983, moitos anos despois de que sucede-
se.• Estados Unidos produce e consome máis automóbiles có
resto do mundo porque o producto que ofrece ten un pre-zo moi asequible; sen embargo, Europa especialízase nunproducto de calidade e caro, polo tanto, só é accesible pa-ra persoas con alto nivel adquisitivo.
• En Estados Unidos producíronse 5.385.000 vehículos a motor; o resto do mundo fabricou 950.000. Resposta libre.
Páxina 225
13. • Aval: garantía que se ofrece ó conseguir un crédito pararesponder do seu pagamento se non o fai o titular.
• Enteiros: unidade que medía a variación da cotización dosvalores en bolsa.
• Valores: títulos representativos ou anotacións en conta departicipación en sociedades, de cantidades emprestadas,de mercadorías, de depósitos e de fondos monetarios, fu-turos, opcións, etc., que son obxecto de operacións mer-cantís.
• Garantía subsidiaria: garantía secundaria que serve de apoioa outra principal. A garantía subsidiaria cobre unha parteda débeda incobrable.
14. • Textos historiográficos.• J. K. Galbraith e Harper.• Foron escritos en 1931 e en 1976.
15. • Doc. 40: deuse unha participación no mercado de valoresde moitas menos persoas das que se cre. Doc. 41: hou-bo unha participación masiva da xente na bolsa. Son pun-tos de vista contrarios.
• Si, todo o mundo investía en bolsa.• Porque en realidade as estatísticas demostran que o in-
vestimento en bolsa estaba moito máis limitado do que secría. Resposta libre.
• O documento 40 utiliza bases estatísticas e datos do mer-cado moi elaborados, mentres que o documento 41 ba-séase na experiencia persoal de individuos concretos quenon teñen por qué ser representativos. Resposta libre.
• O diñeiro foi abandonando as actividades productivas pa-ra refuxiarse en bolsa e mentres a economía real presen-taba síntomas de estancamento e incluso recesión, os mer-cados de valores ofrecían enormes beneficios. Respostalibre (débese sinalar que en principio os mecanismos domercado de valores son moito máis estrictos, así como osempréstitos bancarios; polo tanto, resulta moito máis difí-cil conseguir créditos para comprar accións, xa que se esi-xe un aval real para a concesión do crédito).
UNIDADE 10
Páxina 229
1. Ó termo da Primeira Guerra Mundial impúxose o triunfo dademocracia parlamentaria como sistema político xeneralizado(en 1919 había no mundo 35 gobernos constitucionais duntotal de 65; en Europa, tódolos réximes –salvo os de Hungríae Rusia– eran formalmente democráticos), pero pronto a ten-tación do totalitarismo absorbeu a moitos deles (xa en 1940,dos 35 gobernos constitucionais quedaban no mundo menosde doce; en Europa tan só seis pervivían). As causas hai quebuscalas na ampliación da participación política ás masas, quenon foi aceptada polas capas altas da sociedade; a xenerali-
74
lencia social e política). Si, foi un fenómeno xeral en toda Eu-ropa.
6. O documento 5, o partido socialdemócrata austríaco; e o documento 7, partidarios da dereita en Francia. O primeiro cri-tica ós nazis e o segundo á Fronte Popular. Unha imaxe gro-tesca, son personaxes que inducen á mofa e á caricatura.
7. Apréciase na imaxe insultante que ofrece do contrario político.
Páxina 233
1. Política exterior: a política exterior francesa durante os anosvinte ofreceu un tono marcadamente de desquite respecto aAlemaña; a do Reino Unido tivo a súa preocupación princi-pal en Irlanda; e a política exterior estadounidense caracteri-zouse por un marcado carácter illacionista, e chegou a rexei-ta-lo ingreso nunha Sociedade de Nacións que se crearapromovida polo seu propio presidente, Wilson. Política in-terior: en Francia, os anos trinta foron especialmente conflic-tivos e estiveron determinados polo enfrontamento interno emoi violento entre a esquerda e a dereita; no Reino Unido, apolítica interior, mediatizada pola situación económica desfa-vorable, mantíñase, non obstante, dentro de canles de esta-bilidade gracias á solidez das súas institucións, á alternanciapacífica dos dous grandes partidos políticos e á ausencia departidos extremistas; a política interior foi o foco de atenciónpreferente do goberno estadounidense, estendeuse unha on-da de fundamentalismo moral e de conservadurismo que seapreciou na promulgación da «Lei seca» (1919) e o crecementoinusitado da organización racista Ku Klux Klan, e buscou a ho-moxeneización social do país (que contaba con máis de trin-ta millóns de inmigrantes de moi diversas procedencias) me-diante os medios de comunicación. Plano económico: enFrancia, os anos vinte dedicáronse a recupera-lo prestixio ex-terior da súa moeda e a situación económica foi boa, e os trin-ta estiveron determinados, coma no caso dos demais países,polas repercusións da crise económica de 1929, que desem-bocou en dificultades de todo tipo, que o goberno da FrontePopular afrontou buscando mellora-las condicións laborais dostraballadores; no Reino Unido, a situación económica foi ma-la durante os anos vinte xa que a industria tradicional (téxtil,carbón) diminuíra a producción, o desenvolvemento industrialdas colonias británicas freaba o comercio e o patrón ouro man-tíñase vixente en detrimento da libra; nos anos trinta, a si-tuación seguiu sendo desfavorable debido á crise mundial, aín-da que se apreciou un cambio de política trala chegada ógoberno dos laboristas de MacDonald en 1931, que puxeronen práctica medidas para afronta-la crise, como foron a de-valuación da libra, a volta a un proteccionismo moderado e aintervención do Estado na organización da industria e da agri-cultura, medidas que, ó igual que sucedeu en Francia, reper-cutiron na mellora das condicións de vida dos traballadores;en Estados Unidos, primeira potencia económica mundial tra-la guerra, a situación económica foi de crecemento ata a cri-se de 1929, que tivo uns efectos devastadores que se pro-longaron durante toda a década dos trinta; en 1932 a cifra dedesempregados ascendía a 12.800.000 persoas; cando os de-mócratas de Roosevelt alcanzaron o poder acometeron un pla-no de recuperación económica.
2. Por primeira vez produciuse, en 1924, o ascenso dun laboris-ta, R. MacDonald, á xefatura do goberno. Conservador: Bald-win, Chamberlain e Churchill; Liberal: Ll. George e o laboristaR. MacDonald.
3. Os deputados irlandeses do Sinn Fein negáronse a acudir en1919 ó Parlamento de Londres e constituíron un Parlamentoparalelo en Dublín. Produciuse un enfrontamento militar con-tra os ingleses e decidiuse a división de Irlanda en dúas zonas,o norte (Ulster), de predominio protestante unionista, e o sur,zona de predominio católico independentista que se consti-tuiría na República independente de Irlanda en 1937.
4. Non, a súa tradición de arraigado parlamentarismo e a au-sencia de partidos extremistas impedírono.
5. – O comercio con aspecto de gran almacén (vitrinas repletasde productos de consumo en exposición); os paquetes decompras coidadosamente envoltas; a existencia dunha de-terminada moda (tódalas figuras visten dun modo similare levan o cabelo arreglado tamén de forma parecida); o fei-to de que tantos personaxes dediquen o seu tempo a ir decompras; a riqueza dos materiais cos que parece confec-cionada a roupa das figuras.
– Son moi parecidas, vaian en parellas ou soas, trátase deindividuos de aspecto similar.
– Non, a sociedade de consumo nos anos vinte dábase ex-clusivamente nos Estados Unidos, país que se convertera naprimeira potencia económica mundial ó remate da guerra.
6. Trátase dunha ceremonia ritual da organización racista esta-dounidense Ku Klux Klan, que foi fundada en Tennessee en1865 e alcanzou un gran desenvolvemento en todo o país des-de 1921; na fotografía pode apreciarse que se celebra nunbosque; a necesidade de buscar zonas pouco transitadas xus-tifícase tamén polo carácter criminal de moitas das súas ac-cións, que incluían o maltrato e o asasinato de membros dapoboación negra estadounidense ou a destrucción dos seusbens ou dos que os apoiaban. A vestimenta dos participantessegue a pauta dos membros das sociedades secretas, que pa-ra reforza-lo carácter da fraternidade que os une visten rou-paxes iguais (con algún distintivo que marque as diferentes xe-rarquías existentes entre os membros). O carapucho que cobreas súas cabezas obedece á intención de mante-lo anonimato(executan actos ilícitos) e ó pretendido desexo de manifestar-se como iguais ó non poder recoñecerse entre si; o branco dasroupaxes é a cor que tradicionalmente se atribúe de forma sim-bólica á pureza, que é precisamente o que dicía pretender esegrupo racista estadounidense.
Páxina 235
1. O illacionismo en que se sumiu voluntariamente Estados Uni-dos fixo que se volcase fundamentalmente en cuestións de po-lítica interior; outros factores destacados foron o fundamen-talismo moral e a construcción dunha sociedade homoxénea(para lima-la diversidade introducida polos trinta millóns de in-migrantes de diversas culturas), o forte respaldo ós negocios,o control do sindicalismo e a concentración de esforzos paraelimina-lo «perigo bolxevique».
2. O sistema baseábase na Constitución de Weimar de carácterdemocrático, que xunto cos principios clásicos das libertadesindividuais (de expresión, de reunión, etc.) defendía os derei-tos económicos e sociais (ó traballo, á vivenda...); con iso per-seguía construír un Estado social de dereito e unha demo-cracia económica, precedentes do Estado de benestar; aorganización territorial da República de Weimar era dobre: oReich actuaba como administración central, ocupándose deasuntos exteriores, exército, comunicacións e moeda; os 17Estados ou länder tiñan competencias en política, sanidade exustiza.
3. A chamada «coalición de Weimar», formada por socialdemó-cratas, liberais e o centro católico, foi a que apoiou a Consti-tución cando se aprobou. Na última etapa da República tan sóos socialdemócratas permaneceron fieis ós principios da Cons-titución.
4. O primeiro, loitar contra as adversas consecuencias do Trata-do de Versalles mediante a actuación da diplomacia alema-na, buscando un lugar para o país no marco das complexas re-lacións internacionais, e o segundo consolida-la democraciapolítica e económica no Estado. Fracasou pola confluencia devarios factores: os intereses agrarios sentíanse marxinados fron-te ó apoio estatal á industria; as clases medias sentíanse ame-
75
establecemento do Plano Dawes, etc.; a evolución políticada República de Weimar foi moi inestable, chea de conflictose de problemas. Estados Unidos: democracia; Partido Repu-blicano, Partido Demócrata; Harding, Coolidge, Hoover; lei se-ca, crac de 1929; a evolución política de Estados Unidos du-rante os anos vinte caracterizouse polo illacionismo e o triunfodun conservadurismo moi puritano.
Anos TRINTA. Gran Bretaña: democracia; Partido Conser-vador, Partido Laborista; MacDonald, Baldwin, Chamberlain eChurchill; crise, devaluación da libra, intervencionismo estatalna economía; a evolución política viuse marcada polas gra-ves consecuencias da crise económica, aínda que o sistema semantivo estable. Alemaña: pasou da democracia á dictadu-ra; ata 1933 continuaron os partidos anteriores máis o NSDAP,ese ano tomou o poder o partido nazi e acabou cos demais;Hindenburg e Hitler; crise, chegada ó poder dos nazis, quei-ma do Reichstag, noite dos cristais rotos, anexións do Ruhr,de Austria, dos Sudetes, etc.; a evolución política viuse mar-cada pola toma do poder do Partido Nazi en 1933 e pola cons-trucción do réxime totalitario nazi, así como polo expansio-nismo alemán. Estados Unidos: democracia; PartidoRepublicano, Partido Demócrata; Hoover, Roosevelt; crise eco-nómica, New Deal; a evolución viuse marcada pola crise eco-nómica, consecuencia do crac de 1929 e pola aplicación daspolíticas sociais formuladas no New Deal.
• Estados Unidos. Alemaña.
• Conflúen diversas razóns en todos, pero a máis visible é oarraigamento da tradición parlamentaria en Gran Bretaña eEstados Unidos, que impediu o ascenso de movementos to-talitarios e antidemocráticos coma o nazismo en Alemaña,así coma a influencia da crise económica producto do cracde 1929.
4. • Coma un esqueleto cuberto por unha manta nun cemiteriono que se ve unha forca. De calavera. Un coitelo que goteasangue.
• Un cemiterio con tumbas e un horizonte de lume e des-trucción. Tumbas.
• O perigo bolxevique visto como sinónimo de morte. Res-posta libre.
5. • Durante o século XIX pasouse na maioría dos países occi-dentais, por razóns económicas, do sufraxio censitario ó su-fraxio universal masculino. O sufraxio universal masculinosignifica que tódolos homes maiores de idade poden votar.No sufraxio universal tódalas persoas maiores de idade, ho-mes e mulleres, poden votar. O sufraxio universal implan-touse en case tódolos países occidentais na primeira meta-de do século XX. Agora en tódolos países democráticos existesufraxio universal.
• Europa occidental (Francia, Suíza, Bélxica, Holanda, Luxem-burgo, Reino Unido, Irlanda), Europa nórdica (Dinamarca,Suecia, Noruega, Finlandia), Checoslovaquia e Estados Uni-dos. Para o réxime dictatorial os dereitos e liberdades do in-dividuo quedan subordinados ó control do Estado e dos seusintereses, mentres que para o réxime parlamentario de-mocrático o individuo e a garantía dos seus dereitos e li-berdades constitúen o piar básico da súa ideoloxía, no as-pecto político; na dictadura a soberanía reside no partido,na democracia reside na poboación. Na actualidade predo-mina a democracia.
• Os réximes parlamentarios máis asentados eran os de GranBretaña, Estados Unidos e Francia. Si coinciden. Resposta li-bre.
Páxina 247
12. • Caudillo aplícase ó que guía e manda ás tropas; foi o ape-
azadas pola grande industria e as organizacións obreiras; eos grandes industriais temían o poder dos sindicatos e o «pe-rigo roxo»; todos estes intereses contrapostos non puideronser conciliados e a crise económica dos anos trinta e as súasconsecuencias precipitaron o fracaso.
5. Un peso bastante reducido, ata 1930 foi máis importante opartido comunista, pero a partir dese ano o partido nazi arran-cou e sostivo o seu crecemento ata que tomou o poder en1933, mentres que o comunista mantívose ata que foi elimi-nado da escena política alemana. Resposta libre (débense re-marca-las consecuencias da crise económica, o apoio da aris-tocracia económica ó partido nazi como freo ó comunismo eo decantamento progresivo das clases medias cara ó nazismo).
Páxina 241
1. Foron unha serie de trece decretos promulgados entre 1925e 1928, que supoñían a transformación do Estado liberal nunEstado fascista, mediante a supresión das liberdades indivi-duais e do control do poder executivo por parte do Parlamento,a prohibición dos partidos excepto o fascista e a creación daOVRA, unha policía política. O Pacto de Letrán (1929) regu-laba as relacións coa Igrexa e recoñecía o Estado do Vaticano.
2. O Partido Nacionalsocialista dos Traballadores Alemáns (NSDAP, coñecido como partido nazi). Era un partido moi xe-rarquizado, dirixido por un pequeno grupo que tiña á súa fron-te a Hitler e a 34 responsables locais, cunha sección paramili-tar e organizacións xuvenís.
3. Racismo, declarando a suposta superioridade da raza aria; crí-tica do parlamentarismo e das institucións democráticas, quedeben substituírse por un Estado dictatorial e un dirixente; be-licismo e expansionismo territorial, reivindicando o «espaciovital» e a revisión do acordado polos Tratados de Versalles; eanticomunismo.
4. Mostra o comezo do NSDAP, cando aínda era un partido mar-xinal, aínda que xa utilizaba os símbolos que imporía máis tar-de, coma cruces gamadas, roupaxes paramilitares, carteis depropaganda coa letra gótica (empregada con intención, comaa letra alemana por excelencia), uso da bandeira nacional confins propios. A situación en 1924 era a dun partido marxinale minoritario. A partir de 1930 experimentou un crecementoimparable que acabou na toma do poder.
5. Que os seguidores de Papen poderían participar como minis-tros do seu goberno se apoiaban a súa política, na que esta-ban preparando cambios coma a separación de xudeus, co-munistas e socialdemócratas dos postos importantes e arestauración da orde pública. Os grandes grupos industriaisdesexaban que un home forte gobernase Alemaña á frontedun goberno de longa duración, e que acabase co perigo co-munista.
Páxina 244
1. Actividade libre.
2. Foi unha época convulsa, de enfrontamentos entre nacións econflictos internos agudizados pola crise económica do 29, oestablecemento do réxime soviético e o ascenso dos fascismos.Porque os sistemas parlamentarios de recente implantaciónnon se consolidaron na maioría dos países europeos e os quesi triunfaron, experimentaron convulsións internas.
3. Anos VINTE. Gran Bretaña: democracia; partidos Conserva-dor, Liberal e Laborista; George, MacDonald, Baldwin; estabi-lidade; chegada por primeira vez na historia ó goberno de GranBretaña do Partido Laborista. Alemaña: democracia; Social-demócrata, Liberal e Centro Católico; Ebert, Hindenburg; hi-perinflación de 1923, ocupación da conca do Ruhr por Fran-cia, admisión na Sociedade de Nacións, Pacto de Locarno,
76
lativo que se lle deu a Francisco Franco. • Cesarismo é o sistema de goberno no que unha única per-
soa asume e exerce os poderes públicos. • Totalitarismo alude ó réxime político no que unha persoa
ou partido concentra a totalidade do poder, impedindo aexistencia de calquera tipo de oposición e exercendo uncontrol absoluto en tódalas ordes da vida pública.
• Reaccionario é aquela persoa ou movemento que tende arestablece-lo abolido e a opoñerse por principio a todo oque supoña innovación.
• Laicismo é a doutrina que defende a independencia do Es-tado de toda influencia eclesiástica ou relixiosa.
13. • Son textos historiográficos. • Os seus autores son A. Elorza e V. Navarro; son historia-
dores, aínda que ambos coñeceron o franquismo. • En febreiro de 2000 e en setembro de 2001.
14. • O de V. Navarro, doc. 36; Elorza opina que o réxime deFranco non foi un fascismo no sentido estricto (tratousedunha dictadura militar, a diferencia das outras dúas, queeran civís, e aí atopa en gran medida a diferencia) aíndaque comparte moitos dos elementos que integran o mo-delo fascista.
• É a exaltación do dirixente único, o estado de excepciónpermanente para os adversarios políticos, a existencia dunpartido único e a ausencia total de respecto ós dereitos ci-vís.
• O exército e a Igrexa, pois Falanxe foi unha pura ferramentapara Franco. Falanxe, o exército e a Igrexa. Si, aínda queNavarro parece atribuírlle á Falanxe máis poder do quelle atribúe Elorza.
• Considera que Italia se organizou de forma totalitaria cofascismo. Considera que Falanxe foi unha «pura ferramentapara Franco». Non completamente, pois pensa que Falan-xe (á que directamente chama «o Partido Fascista») gozoude gran poder. Para Navarro a dictadura de Franco foi «undos réximes máis totalitarios existentes en Europa occi-dental», tanto ou máis có fascismo italiano, ou incluso cáAlemaña nazi.
UNIDADE 11
Páxina 249
1. Hitler alcanzou a chancelería do Reich en xaneiro de 1933, edesde ese momento a súa política exterior consistiu na postaen práctica das teorías da Grande Alemaña e do espacio vital.Todo isto desembocou nunha política de expansión desafora-da por parte da Alemaña de Hitler, que comezou anexionan-do Sarre en 1935 tras un referendo, restablecendo o serviciomilitar obrigatorio o mesmo ano, e procedendo en 1936 á re-militarización de Renania (Alemaña saíra da Sociedade de Na-cións xa en outubro de 1933). Seguírono en marzo do ano1938 a unión con Austria (o chamado «Anschluss», en reali-dade unha unión de países, pois amplos sectores da poboa-ción austríaca a apoiaban), en outubro de 1938 a anexión dosSudetes e, en setembro de 1939, Bohemia e Moravia; Eslo-vaquia obtivo unha independencia supervisada polo gobernoalemán. Por fin, o 1 de setembro de 1939, Alemaña invadiuPolonia.
2. Alemaña, Italia, Xapón, Hungría, Bulgaria e Romanía, Francia,Gran Bretaña, Estados Unidos, a Unión Soviética, Polonia, Bél-xica, Holanda, Noruega, Grecia, China, México, Colombia eBrasil.
3. Nun principio as tropas nazis avanzaron de forma imparablee ata finais de 1941 conquistaron tódolos territorios que ata-caron. A partir de outubro de 1941 a resistencia de Moscovafreou o avance alemán; ademais, a entrada en decembro de-
se ano de Estados Unidos na guerra supuxo un forte revés pa-ra as potencias do eixe. A principios de 1943 a contenda en-trou nunha fase de estabilización, pero trala derrota do VI Exér-cito alemán en Stalingrado a guerra deu un xiro a favor dosaliados, que avanzaron firmemente en tódalas frontes ata avictoria en 1945.
4. Produciuse un terrible desastre demográfico: calcúlase nuns55 millóns a cifra de mortos e desaparecidos. As perdas ma-teriais foron enormes: moitos dos países implicados quedaronarrasados, coas estructuras económicas totalmente desarticu-ladas. Politicamente, Europa quedou libre da ideoloxía nazi;na maioría dos países occidentais triunfaron réximes demo-cráticos, mentres que nos orientais se asentou o comunismo;e se creou a Organización das Nacións Unidas (ONU). Na súacarta fundacional, asinada por cincuenta países, anunciábaseque se pretendía preserva-la paz mundial, defende-los derei-tos humanos e recoñece-la igualdade de dereitos de tódolospobos.
Páxina 259
1. En 1941 o avance alemán en Europa continuou sendo impa-rable ata que as súas tropas foron freadas ás portas de Mos-cova; ademais, neste ano Estados Unidos entrou na guerra tra-lo ataque xaponés a Pearl Harbor. A estratexia alemanabaseouse nun plano de guerra relámpago que previra a rápi-da invasión de todo o territorio soviético ata o Volga. A ba-talla de Stalingrado, ademais da primeira rendición dun exér-cito alemán, supuxo o punto de inflexión na guerra, pois apartir de entón o avance aliado foi continuo.
2. Considerouse nun principio un escenario secundario pero en1942 a súa importancia pasou a ser clave porque se conver-teu na base para domina-las rexións petrolíferas; ademais,desde 1943, África foi a plataforma do exército aliado desdea que se emprendeu a invasión de Italia de 1943.
3. Porque ámbalas potencias consideraban o Pacífico como zo-na de influencia propia.
4. As previsións alemanas dunha rápida invasión da URSS ata oVolga malográronse debido á resistencia, maior do que es-peraban, en Leningrado e Moscova, e tamén a que a chega-da do duro inverno ruso fixo que a campaña alemana se ti-vese que suspender ata a primavera de 1942, co que ossoviéticos tiveron tempo para recuperarse militar e economi-camente.
Páxina 261
1. A batalla de Stalingrado significou o cambio de orientación daguerra na fronte oriental, a Unión Soviética comezou a re-conquista-lo seu territorio e, gracias a unha combinación deofensiva militar e ataques guerrilleiros, conseguiu liberar todoo seu territorio en 1944. Foron determinantes para a derrotaalemana: o atraso que supuxo a chegada do duro invernoruso, que posibilitou a recuperación militar e económica pa-ra os soviéticos, as tácticas militares acertadas e o fustigamentodas guerrillas, e a mobilización da poboación cun discursoultranacionalista por parte do goberno soviético.
2. O 6 de xuño de 1944, abriuse a fronte de Europa occidental,co desembarco aliado en Normandía. A consecuencia desaoperación e doutra similar o 15 de agosto na Provenza, as tro-pas aliadas liberaron Francia e provocaron a retirada alema-na máis alá do Rin; o exército alemán tratou de contraatacarsen éxito na fronte occidental en decembro de 1944 nas Ar-denas.
3. Os soviéticos lanzaron unha gran ofensiva na fronte orientalentre xaneiro e febreiro de 1945, chegando no seu avance im-parable ata o mesmo Berlín –que foi cercado– o 24 de abril;pola súa parte as tropas angloamericanas acentuaron os seus
77
entre xaneiro e febreiro de 1945. A resistencia rusa contraa ocupación nazi foi fundamental, xa que obrigou a Ale-maña a concentrar unha enorme cantidade de forzas nafronte oriental, que lles permitiron ós aliados penetrar enEuropa occidental.
5. • Dúas mozas norteamericanas de aspecto dinámico e deci-dido avanzando de fronte. Pretende transmitir unha men-saxe de adhesión e optimismo: a xuventude feminina nor-teamericana é chamada polo seu goberno para cubri-lospostos administrativos do exército na retagarda; reclamanmecanógrafas, taquimecanógrafas e secretarias.
• As mulleres incorporáronse de forma masiva ó mundo la-boral porque o seu traballo fíxose imprescindible para cu-bri-los postos que deixaran vacantes os homes ó marchará fronte.
• As mulleres empezaron a acceder a moitos postos de tra-ballo que ata daquela estaban reservados ós homes; ade-mais tódolos aspectos da economía víronse influídos polaguerra, xa que a producción tivo que subordinarse comple-tamente ás necesidades do conflicto; outro aspecto foronas campañas de propaganda continua realizadas polos go-bernos para mante-la moral da poboación.
6. • Alí establecéronse as áreas de influencia das grandes po-tencias, e en realidade puxéronse as bases da posterior di-visión do mundo en dous bloques. Non se manteñen, a ca-ída do muro de Berlín en 1989 acabou definitivamente cosistema de bloques.
• Democracias parlamentarias nun sistema capitalista. De-mocracias populares de tipo comunista. Non, tralas revo-lucións de 1989 e a desintegración da Unión Soviética o sis-tema comunista desapareceu.
• A Organización das Nacións Unidas, ONU (o 26 de xuño de1945 na Conferencia de San Francisco). É efectiva actual-mente, aínda que nalgunhas ocasións resulta ignorada emoitos conflictos internacionais resólvense sen a súa parti-cipación. Resposta libre.
7. • As ideoloxías fascistas quedaron relegadas na sociedade ac-tual a un lugar marxinal e moi minoritario.
• As democracias populares caracterízanse polo recoñece-mento da división de poderes, o sufraxio universal e a apli-cación do keynesianismo para a consecución dun Estado dobenestar. Actualmente as democracias sociais continúanexistindo e alcanzaron un alto desenvolvemento, as carac-terísticas son moi parecidas ás que tiñan na súa creación, seben o keynesianismo está en regresión.
Páxina 266
11. • Prover dos elementos necesarios a un exército para a con-tinuación das actividades bélicas.
• Movemento estratéxico que consiste en retirarse manten-do a orde as tropas que estaban avanzando ou que se man-tiñan fixas nunha posición.
• Acción de combate consistente no transporte marítimomasivo de tropas a territorio enemigo co obxectivo de con-quistalo.
• Competencia que, en materia de aplicación de leis, ten unórgano xudicial nun territorio determinado.
12. Doc. 27: xornalístico; o 1 de outubro de 1938; transmite afalsa sensación de seguridade dalgúns europeos trala cesiónconcertada dos Sudetes checos a Alemaña. Doc. 28: histo-riográfico; en 1982; explica cómo foron as primeiras reac-cións estadounidenses ante o avistamento da aviación xa-ponesa antes do ataque a Pearl Harbor. Doc. 29: narrativo;o texto foi publicado nunha obra de 1985, pero é un relatodunha testemuña directa do desembarco do 6 de xuño de1944; a información vivida e de primeira man do desembar-
ataques desde a beira esquerda do Rin, e conseguiron entraren contacto coas soviéticas a uns cen quilómetros de Berlín;trala liberación soviética de Hungría, gran parte de Austria e aantiga Checoslovaquia, e unha vez foi coñecido o suicidio o30 de abril de Hitler, Berlín capitulou o 2 de maio, e Alema-ña fíxoo de forma incondicional os días 7 e 8. A capitulaciónxaponesa foi o resultado do avance lento pero inexorable doexército estadounidense, que estableceu dúas ofensivas para-lelas, ó norte e ó sur do Pacífico; foi ganando o dominio doocéano illa a illa, pero a causa directa da rendición xaponesafoi o lanzamento das bombas atómicas en Hiroshima e Naga-saki, os días 6 e 9 de agosto de 1945.
4. Se nun principio Xapón levou a iniciativa da guerra no Pacífi-co, pouco e pouco o exército estadounidense foi recuperán-dose. A raíz da conquista de Guadalcanal en febreiro de 1943,fixáronse dúas frontes de actuación: ó norte (centrándose enXapón desde as illas Gilbert, Marshall e Marianas) e ó sur (ca-ra ás Filipinas e as Sonda desde Nova Guinea); e de forma len-ta os norteamericanos foron conquistando illas e minando osprincipais centros industriais xaponeses (Iwojima e Okinawa)do norte e do sur. A capitulación xaponesa foi acelerada po-lo emprego por parte dos norteamericanos das bombas ató-micas de Hiroshima e Nagasaki, en agosto de 1945.
Páxina 264
1. Primeira fase: Ofensiva do Eixe (1939-1941). Frontes: Euro-pa Occidental. Contendentes: Alemaña, Gran Bretaña, Polo-nia, Dinamarca, Noruega, Holanda, Bélxica, Hungría, Roma-nía, Eslovaquia, Bulgaria, Xugoslavia, Grecia, a Unión Soviética,Estados Unidos, Xapón. Feitos principais: invasión de Poloniae toma de París. Segunda fase: Estabilización (finais de 1941-principios de 1943). Frontes: norte de África, a Unión Sovié-tica e o Pacífico. Contendentes: Gran Bretaña, Estados Uni-dos, a Unión Soviética, Alemaña, Italia e Xapón. Feitosprincipais: bombardeo xaponés de Pearl Harbor, resistencia deMoscova. Terceira fase: Ofensiva aliada (1943-1945). Fron-tes: o Pacífico, Europa occidental, Italia e a Unión Soviética.Contendentes: os mesmos. Feitos principais: derrota alemanana batalla de Stalingrado, invasión aliada de Italia, desem-barco de Normandía, capitulación de Alemaña (7 de maio),bombas atómicas sobre Hiroshima e Nagasaki (6 e 9 de agos-to) e capitulación de Xapón (2 de setembro de 1945).
2. Actividade libre.
3. Tomar como base do mapa o da páxina 255.• Renania (marzo de 1936), Austria (marzo de 1938), os Su-
detes checos (octubre de 1938), Bohemia, Moravia, Eslova-quia (setembro de 1939) e Danzig (setembro do 1939). Apolítica de expansión alemana vulnera a prohibición impostapolo Tratado de Versalles de modificar pola forza as fron-teiras fixadas nos acordos.
• Adoptaron unha política de apazugamento.• Pensaron que con estas anexións se verían satisfeitas as am-
bicións nazis; ademais, como a expansión se dirixía cara óleste, consideraron que a potencia máis ameazada era aUnión Soviética e viron unha posible guerra entre a URSSe Alemaña coma un mal menor.
4. • Ó principio Xapón levou a iniciativa, pero desde o momen-to en que Estados Unidos diversificou as súas forzas en dú-as frontes, atacou os centros industriais de Iwojima e Oki-nawa e venceu na batalla de Filipinas en 1944, os xaponesescomezaron a repregarse e a perder illa tras illa. O empregopor parte de Estados Unidos das dúas bombas atómicasde Hiroshima e Nagasaki (6 e 9 de agosto de 1945, res-pectivamente) precipitou a rendición xaponesa.
• Trala batalla de Stalingrado o exército soviético lanzou aofensiva e en 1944 todo o territorio soviético era liberado;a grande ofensiva contra territorio alemán desenvolveuse
78
co de Normandía; Doc. 30: informativo; 1943; informa dasterribles penalidades que tiveron que soporta-las tropas ale-manas durante a longa batalla; foi redactado polo mariscalFriedrich von Paulus (1890-1957), quen dirixiu o VI Exércitoalemán na batalla de Stalingrado. Doc. 31: xurídico; 1945;as resolucións tomadas para o xuízo dos crimes de guerra.
13. • Non, tan só un ano despois estourou a guerra.• Resposta libre (tratouse dun ataque sorpresa).• Situacións límite, de extrema dureza.• Asasinato, exterminio, escravitude, deportación e outros
actos inhumanos cometidos contra a poboación civil, per-secucións políticas, raciais ou relixiosas, sempre que o tribunal que asina o documento as considere como ta-les, sen ter en conta a consideración que estes actos cri-minais merezan no país en que se cometesen.
Páxina 267
14. • Doc. 32: narrativo. Doc. 33: político. Doc. 34: é unha ca-ricatura, un documento de época. Doc. 35: narrativo.
• Doc. 32: Winston Churchill (1874-1965), político inglésque foi nomeado primeiro ministro en maio de 1940, enplena Segunda Guerra Mundial, e que gracias á súa te-nacidade superou os momentos críticos que atravesou oseu país; Churchill desenvolveu unha grande actividade di-plomática (Carta do Atlántico, conferencias de Casablan-ca, Quebec, O Cairo, Teherán, Yalta e Potsdam) e visitoumoitas frontes de combate; dimitiu do seu cargo en xullode 1945 cando o Partido Conservador que lideraba per-deu as eleccións, aínda que regresou ó poder entre 1951e 1955; obtivo o Premio Nobel de Literatura polas súas Me-morias en 1953; a súa postura é de desconfianza cara ópacto. Doc. 33: un membro do secretariado de «Paz eLiberdade», movemento afín ó Partido Comunista francésque apoia o Pacto Xermano-Soviético por proceder daUnión Soviética, a cal se servía dos diferentes partidos co-munistas nacionais para difundi-la súa ideoloxía. Doc. 34:un caricaturista cun nome que non aparece e que corres-ponde a un país de fala inglesa, Estados Unidos ou GranBretaña, e a súa postura é de clara desconfianza sobre aduración do pacto. Doc. 35: o ministro de Asuntos Exte-riores do goberno fascista italiano de Mussolini, Galea-zzo Ciano (1903-1944), quen chegou ó ministerio despoisde ocupar diversos cargos diplomáticos e participar na cam-paña de Abisinia; á fronte do seu ministerio despregou gran-de actividade, e en 1943 entrou a formar parte do GranConsello Fascista, no que destituíu a Mussolini, trala inva-sión alemana de Italia, Mussolini acusouno de traición e fí-xoo fusilar xunto con outros xerarcas.
• O doc. 32 é unha interpretación posterior e os docs. 33,34 e 35 son respostas inmediatas.
15. • Serena e reflexivamente, Churchill lembra a súa impresiónradicalmente pesimista; os comunistas franceses móstran-se confiados nas virtudes pacificadoras dun pacto subscri-to pola Unión Soviética; no debuxo preséntase de formaburlesca a alianza, cuestionando explicitamente a súa du-ración; Galeazzo Ciano expresa a súa crenza de que «a si-tuación europea está resolta».
• Porque ámbolos réximes eran ideoloxicamente antagóni-cos. Quizais a caricatura.
• Porque, segundo el, Gran Bretaña e Francia basearan to-da a súa política contraria ó eixe xermano-italiano na alian-za cos soviéticos, e así perdían ó seu hipotético aliado e ví-ano converterse en potencial inimigo.
• Porque o avala a Unión Soviética, á que se refiren como«sempre fiel ó ideal de seguridade das nacións democrá-ticas e tenaz no esforzo pacífico».
16. • Resposta libre (na URSS había un réxime totalitario de ca-rácter comunista, cunha fortísima represión interna, unha
economía planificada, unha ideoloxía internacionalista eigualitaria; en Alemaña existía unha dictadura totalitariade carácter fascista, con forte represión interna, unha eco-nomía mixta de carácter capitalista, unha ideoloxía ultra-nacionalista, racista, desigualitaria e anticomunista. Ideo-loxicamente eran opostos, aínda que a práctica políticafose similar (a represión de toda idea diferente, o carácterdictatorial e totalitario, etc.).
• A Unión Soviética, inmersa en pleno proceso de construc-ción do estalinismo, desexaba que o seu perigoso veciñoalemán dedicase as súas ansias de expansión territorialcara a outros países e lle permitise así consolida-la súa es-tabilidade política interna; ademais quería pactar con Ale-maña para asegurarse de que esta non lle desputaría a súainfluencia sobre as repúblicas bálticas. Alemaña, pola súaparte, subtraíalle un potencial e poderoso aliado a Franciae Gran Bretaña, establecía coa Unión Soviética a reparti-ción de Polonia e eliminaba o risco de ter por veciño a uninimigo perigoso.
• Resposta libre (resulta difícil xustificalo porque, aínda queexistan moitas similitudes entre os métodos de actuaciónde ámbolos tipos de réximes, os principios ideolóxicos soncompletamente opostos).
UNIDADE 12
Páxina 271
1. O bloque oriental comunista, liderado pola Unión Soviéti-ca, e o bloque occidental capitalista, liderado por Estados Unidos.
2. Atravesou catro fases: máxima tensión de 1945 a 1953; coe-xistencia pacífica de 1953 a 1977; nova guerra fría de 1977a 1985; final de 1985 a 1991. Primeira fase: crise de Berlín(1948) e guerra de Corea (1950-1953); segunda fase: crisedos mísiles cubanos (1962) e a guerra de Vietnam (1968-1975);terceira fase: intervención militar soviética en Afganistán(1979); cuarta fase: Tratado de Washington (1987) e caídado muro de Berlín (1989).
3. Coas revolucións de 1989 no leste de Europa e coa desintegración da URSS en 1991. Porque a desaparición dundos dous bloques deixou sen sentido o enfrontamento bipo-lar.
4. Algúns dos países do Terceiro Mundo. Non, porque rapida-mente se foi fracturando a unidade de acción dos países nonaliñados.
Páxina 275
1. Afectaba, sobre todo, nas zonas de influencia directa dos dousbloques. Por exemplo, os partidos comunistas en Europa oc-cidental nunca puideron acceder ó goberno aínda que, co-mo en Italia, os seus resultados electorais foran moi bos.
2. Polo dominio do exército da Unión Soviética en Europa orien-tal e a influencia dos partidos comunistas en Italia e Francia, eporque o seu sistema social, político e económico era con-trario ó de Estados Unidos.
3. Resposta libre (tendo en conta a situación de guerra fría e apresión social, política e militar en ambos bloques, como é ocaso da caza de bruxas en Estados Unidos, ou a represión daUnión Soviética na área de influencia desta, a liberdade deprensa viuse coartada a miúdo no bloque occidental, mentresque no bloque comunista non existiu nunca). En occidente nonresultaba fácil expresar desacordo coa política xeral do bloque,especialmente nos momentos de máxima tensión social, co-ma a caza de bruxas; no bloque comunista foi aínda máis di-fícil.
79
4. Entre 1950 e 1953. China, Estados Unidos e a Unión Soviéti-ca. Antes da guerra a fronteira estaba situada no paralelo 38,e despois da guerra a fronteira volveuse situar no paralelo 38.
5. – A última fase da guerra: a intervención estadounidense. Re-pública Popular de Vietnam, Vietnam do Sur, Laos, Cam-boxa, Estados Unidos e Unión Soviética.
– A maior derrota militar da súa historia.– Déronse de conta das atrocidades que se cometeron nesta
guerra. A prensa tivo un papel fundamental no desenvol-vemento da guerra, xa que transmitiu o conflicto en direc-to, permitiulle á sociedade estadounidense decatarse dosdesastres da guerra e fomentou un movemento de rexeita-mento que acabou obrigando ó goberno a retirarse.
Páxina 283
1. Na Conferencia de Bandung en 1955. India e China. Polos con-flictos internos entre os seus membros (enfrontamento chinés-indio, diverxencias no mundo árabe).
2. Foi unha reunión de países do Terceiro Mundo que logroulevantar un poderoso movemento político alternativo, carac-terizado pola súa aspiración a manterse nunha posición neu-tral e independente con respecto ós dous grandes bloques; aimportancia da conferencia reside en que foi a primeira oca-sión en que se produciu a reunión dun gran número de paí-ses do Terceiro Mundo sen a presencia dos europeos, da UniónSoviética ou de Estados Unidos. A importancia reside nos pro-pios acordos alcanzados en Bandung e no nacemento dunhaplataforma de influencia política internacional. Belgrado (1961),O Cairo (1964), Lusaka (1970), Alxer (1973), A Habana (1979)e Belgrado (1989).
3. Desenvolver economicamente a zona afroasiática. A coope-ración económica baseada nos intereses mutuos e no res-pecto á soberanía nacional; ademais recomendaba: solicitudedun fondo das Nacións Unidas para o desenvolvemento eco-nómico; adxudicación polo Banco Mundial de Reconstruccióne Desenvolvemento dunha gran parte dos seus recursos ós pa-íses afroasiáticos; fundación dunha corporación financeira in-ternacional que deberá incluír nas súas actividades o compro-miso de realizar investimentos na zona afroasiática;recoñecemento da necesidade de estabiliza-lo comercio demercadorías na zona afroasiática.
4. En África: Liberia, Costa de Ouro, Libia, Exipto, Sudán, Etio-pia. En Asia: Xordania, Líbano, Iemen, Arabia Saudí, Iraq, Si-ria, Turquía, Irán, Afganistán, Paquistán, República PopularChinesa, Nepal, India, Ceilán, Birmania, Laos, Siam, Cambo-xa, Estado do Vietnam, República Popular do Vietnam, Filipi-nas, Indonesia, Xapón.
Páxina 287
1. Grupo de países do Terceiro Mundo que optaron pola vía danon-aliñación, é dicir, o desexo de ser independentes con res-pecto á política seguida polos dous bloques. Reuníronse en va-rias ocasións en distintos lugares. A máis importante foi a Con-ferencia de Bandung.
2. En 1958 a Unión Soviética esixiu o estatuto de cidade libre,nun momento en que a República Popular Alemana estaba su-frindo unha sangría migratoria cara a occidente a través da ci-dade dividida; tras un importante enfrontamento político cons-truíuse o muro de Berlín en agosto de 1961, pero isto nonmotivou a intervención occidental. Resposta libre.
3. Un conxunto de acordos bilaterais e de conferencias entre osdous bloques, o obxectivo era lograr unha maior cooperacióneconómica e técnica, pero sobre todo regula-la carreira ar-mamentística. O Tratado de Moscova en 1963 prohibiu asexplosións nucleares na atmosfera. En 1968 aprobouse o Tra-
4. A carreira de armamentos tivo unhas consecuencias espe-cialmente nocivas para o Terceiro Mundo, xa que mentres ospaíses máis ricos podían manter perfectamente un elevadogasto militar e un alto nivel de vida, os países pobres substi-tuían investimentos para o desenvolvemento e o gasto socialpor gastos militares.
5. KGB son as siglas do Comité de Seguridade do Estado (Komi-tet Gosudarstvennoi Bezopasnosti), que agrupaba os serviciosde seguridade da Unión Soviética; na actualidade non existecoma tal; CIA son as siglas da Axencia Central de Intelixencia(Central Intelligence Agency), continúa coa súa actividade. AKGB, na súa vertente interior, ía dirixida a combate-las activi-dades antisoviéticas, é dicir, tódalas disidencias; na súa ver-tente exterior desenvolvía unha variada gama de actividadesen todo o mundo, incluídas as de infiltración ou de influen-cia política en forma de asesores. A CIA era un Estado den-tro do Estado que se implicaba en tódolos aspectos da socie-dade; de cara ó exterior, operacións de sabotaxe contragobernos non afíns á súa ideoloxía.
Páxina 277
1. O asunto iraní, o caso grego e a crise de Berlín.
2. Interesáballe Grecia polo valor estratéxico dos estreitos do Bós-foro e os Dardanelos, porta do Mediterráneo oriental. No con-flicto iraní mesturáronse intereses estratéxicos e económicos:considerábase a Irán coma unha excelente plataforma parapoder influír sobre o Oriente Próximo; ademais, tratábase dunpaís moi rico en petróleo.
3. Segundo os acordos de Yalta e Potsdam, Alemaña debía serocupada militarmente e dividida en catro zonas rexidas por Es-tados Unidos, Francia, Gran Bretaña e a Unión Soviética; fi-nalmente quedar dividida en dous Estados independentes: Re-pública Federal Alemana, baixo a influencia do bloqueoccidental, e a República Democrática Alemana, baixo a in-fluencia da Unión Soviética. Resposta libre.
4. En catro zonas rexidas por Estados Unidos, Gran Bretaña, Fran-cia e a Unión Soviética. Xurdiron a República Federal Alema-na e a República Democrática Alemana. A primeira á área deinfluencia occidental e a segunda á área de influencia comu-nista.
5. A cidade estaba situada dentro do sector correspondente áUnión Soviética. Establecendo unha ponte aérea que abaste-cía a cidade de Berlín e que puxo de manifesto a superiorida-de loxística de Estados Unidos.
Páxina 281
1. Guerra de Corea (1950-1953) e guerra de Vietnam (1964-1975), así como a crise dos mísiles de Cuba. En Corea e enVietnam (Extremo Oriente) e en Cuba (Centroamérica).
2. Estados Unidos non quería permiti-la expansión do comunis-mo e temía que, segundo a teoría do dominó, trala caída deCorea o comunismo se expandise por todo o leste asiático, in-cluído Xapón, e non estaba disposto a tolerar un réxime co-munista en Vietnam; por iso, iniciou unha política de inter-vención para substituír a Francia como potencia dominantenesa área. En Corea as tropas soviéticas entraron no norte dopaís desde Manchuria e adestraron e abasteceron ás tropasnorcoreanas; China, en resposta ó avance estadounidense ataa súa fronteira, interviu de forma masiva; China e a Unión So-viética, aproveitando o descontento do pobo vietnamita polaelección dun gobernante católico no sur, apoiaron a Viet-nam do Norte na constitución da Fronte de Liberación Na-cional de Vietnam do Sur (Vietcong).
3. Resposta libre.
80
tado de Non Proliferación Nuclear, que tiña como fin im-pedir que novos países accedesen ás armas atómicas. Nos acor-dos SALT comezaron as negociacións sobre armamento nu-clear estratéxico. Willy Brandt iniciou a Ostpolitik ou políticade achegamento ó bloque comunista mediante a firma de va-rios tratados: en 1970 coa Unión Soviética e Polonia; en 1972coa República Democrática Alemana, o que supoñía o seu mu-tuo recoñecemento; en 1973 con Checoslovaquia. A Repú-blica Federal Alemana comprometíase a non utiliza-la forzapara altera-las fronteiras xurdidas trala Segunda Guerra Mun-dial. En xullo de 1973 iniciouse en Helsinki a Conferencia so-bre Seguridade e Cooperación Europea (CSCE); o seu es-pírito foi crear un foro permanente para a cooperación. A CSCEcreou unha serie de organismos permanentes e de reuniónsplenarias. En 1973 deron comezo as negociacións entre aAlianza Atlántica e o Pacto de Varsovia sobre a reduc-ción mutua e equilibrada de armamentos.
4. China pasou de estar aliñada xunto á Unión Soviética en épo-ca do estalinismo, na primeira fase da guerra fría, a rompercoa Unión Soviética durante a desestalinización e intentar li-derar un movemento de países do Terceiro Mundo alleo ás dú-as superpotencias.
5. Son conflictos que escapaban da dinámica propia da guerrafría pero que tamén ameazaban o ordenamento existente; porexemplo, o conflicto árabe-israelí. Resposta libre.
6. Á instalación por parte da Unión Soviética en Cuba de mísilesnucleares que podían alcanza-lo territorio de Estados Unidos.Situáronse na illa de Cuba. Pola súa proximidade e por sentir-se ameazados directamente por primeira vez na guerra fría.
7. Respecta-los dereitos humanos e as liberdades fundamen-tais, promover e fomenta-lo exercicio efectivo de tódolos de-reitos e liberdades, absterse de todo uso de forzas armadas in-compatibles cos principios da Carta das Nacións Unidas e asdisposicións da declaración sobre os principios que rexen as re-lacións entre os Estados participantes, os Estados participan-tes recoñecían o interese de todos eles en evita-lo enfronta-mento militar e promove-lo desarmamento.
Páxina 290
1. Actividade libre [Máxima tensión (1947-1953): carta de cre-ación da ONU (1945); creación da OTAN (1949); guerra de Co-rea (1950-1953). Coexistencia pacífica (1953-1977): Pactode Varsovia (1955); XX Congreso do PCUS (1956); guerra doVietnam (1964-1975); Primavera de Praga (1968); Tratado deHelsinki (1975). Nova guerra fría (1977-1985): guerra de Af-ganistán (1979-1989). Final (1985-1991): caída do muro deBerlín (1989)].
2. Actividade libre. Guerra de Corea: en 1950 o exército nor-coreano invadiu Corea do Sur, por iso o Consello de Segu-ridade da ONU autorizou a Estados Unidos a comandar un-ha forza internacional que auxiliase o goberno de Corea doSur. Estados Unidos temía que o comunismo se expandisepor todo o leste asiático, incluído Xapón, trala caída de Co-rea. A primeira fase da guerra caracterizouse polo avance doexército norcoreano, que ocupou practicamente todo o sur.O desembarco das tropas da ONU fíxoos repregarse. Pero oavance estadounidense que chegou ata a fronteira chinesa,provocou a intervención deste país, quedando estabilizada afronteira no paralelo 38. Guerra de Vietnam: comezou sen-do unha guerra colonial (guerra de independencia da Indo-china francesa) para acabar nunha guerra anticomunista. En1954, na conferencia de Xenebra, acordouse a división dopaís en dúas zonas separadas polo paralelo 17, ata a cele-bración de eleccións xerais en 1956 que resolvesen a unifi-cación. Sen embargo, Estados Unidos apoiou a formacióndun goberno en Vietnam do Sur constituído por católicos,sen o respaldo da poboación, maioritariamente de crenza bu-
dista, que ignoraba os acordos alcanzados en Xenebra res-pecto á formación dun único Estado. O apoio de China e daUnión Soviética, xunto coa corrupción do réxime de Vietnamdo Sur, xustificou a aparición da Fronte de Liberación Nacio-nal de Vietnam do Sur (Vietcong). Ante isto, Estados Uni-dos respondeu de varias formas: primeiro coa axuda militara Saigón; segundo, obrigando a oito millóns de campesiñosa concentrarse en sete mil aldeas estratéxicas coa finalida-de de impedi-la influencia do Vietcong; terceiro, apoiou ainstauración dunha dictadura militar. Todo isto sentou as ba-ses da intervención masiva estadounidense, que non puidoevitar un rotundo fracaso militar que acabou coa Conferen-cia sobre Vietnam en París en 1973 e coa retirada das últi-mas tropas estadounidenses da zona en 1975. Guerra deAngola: o proceso descolonizador levou a Angola a unhaguerra civil. A intervención estranxeira neste conflicto reavi-vou o interese das grandes potencias polo continente afri-cano. Cuba interveu directamente ó lado das guerrillas doMAPLA, ó final triunfantes. Estados Unidos e China apoiaronmaterialmente á FNLA e UNITA, respectivamente. O procesointervencionista afectoulles despois a outros países africanos.Guerra de Afganistán: a intervención militar soviética enAfganistán é similar á de Estados Unidos en Vietnam. A xus-tificación da invasión foi a petición de axuda dun gobernoamigo incapaz de controlar ás guerrillas opositoras. Desen-volveuse unha complexa guerra civil durante dez anos, querematou co fracaso das tropas soviéticas. A derrota tivo enor-mes repercusións no interior da Unión Soviética e foi unhadas claves, aínda que non a única, do cambio proposto porGorbachov desde 1985.
3. URSS
Crises principais: (Máxima tensión) crise de Berlín, asunto ira-niano, caso grego, guerra de Corea. (Coexistencia pacífica) re-belión húngara, crise de Cuba, ruptura chinesa-soviética, Pri-mavera de Praga, segunda crise de Berlín. (Nova guerra fría)despregamento de mísiles en Europa, guerra de Afganistán.Presidentes: (Máxima tensión) Stalin. (Coexistencia pacífica)Kruschev, Breznev. (Nova guerra fría) Andropov, Chernienco.(Final) Gorbachov, Ieltsin, Putin. Tipo de política: (Máximatensión) política de enfrontamento. (Coexistencia pacífica) sua-vízanse as relacións entre as dúas grandes potencias. (Novaguerra fría) escalada armamentística. (Final) triunfo da diplo-macia. Consecuencias: (Máxima tensión) psicoloxía da des-confianza, división en bloques, represión interna. (Coexisten-cia pacífica) tratados para a limitación de armamentos. (Novaguerra fría) carreira de armamentos, medo nuclear, auxe do pacifismo. (Final) desmantelamento dos euromisís, ca-ída dos réximes comunistas.
ESTADOS UNIDOS
Crises principais: (Máxima tensión) crise de Berlín, guerrade Corea, o asunto iraní, o caso grego. (Coexistencia pacífica)guerra de Vietnam, segunda crise de Berlín, crise de Cuba. (No-va guerra fría) despregamento de mísiles. Presidentes: (Má-xima tensión) Truman, Eisenhower. (Coexistencia pacífica) Ei-senhower, Kennedy, Jonhson, Nixon, Ford. (Nova guerra fría)Carter. (Final) Reagan, Bush, Clinton, Bush (Jr.) Tipo de po-lítica: (Máxima tensión) política de enfrontamento. (Coexis-tencia pacífica) suavízanse as relacións entre as dúas grandespotencias. (Nova guerra fría) escalada armamentística. (Final)triunfo da diplomacia. Consecuencias: (Máxima tensión) psi-coloxía da desconfianza, división en bloques, represión inter-na. (Coexistencia pacífica) tratados para a limitación de ar-mamentos. (Nova guerra fría) carreira armamentística, medonuclear, auxe do pacifismo. (Final) desmantelamento de eu-romisís, caída dos réximes comunistas.
4. • O momento da entrevista entre o presidente estadounidenseNixon e o da República Popular Chinesa Mao Zedong; re-presenta o achegamento entre a República Popular Chine-sa e Estados Unidos no período de coexistencia pacífica.
81
2. A crise de entreguerras, coa que comezou a creba-la relacióncomercial entre as metrópoles industrializadas europeas e ospaíses productores de materias primas, e a deterioración docomercio entre ambas; a aparición das ideoloxías de liberaciónnacional, movementos impulsados xeralmente polas elites dapoboación das colonias que, fundamentándose ben na de-fensa e recuperación dos valores propios da cultura autócto-na, ben nas ideas anticolonialistas forxadas en Europa, pro-moveron movementos encamiñados a emanciparse do gobernoda metrópole; as consecuencias da Segunda Guerra Mun-dial, que debilitou as potencias coloniais europeas e que foiunha escola de formación de guerrillas e forxou dirixentes po-pulares; a posguerra e o bipolarismo polo que Francia e GranBretaña pasaron a ser potencias de segunda orde, mentres queas dúas superpotencias eran anticolonialistas; a creación daONU, que proclamaba a igualdade entre os pobos e o dereitoá súa autodeterminación. Ideais nacionalistas, comunistas, etc.
3. En Asia: India, Indonesia e Indochina; en África: Costa de Ou-ro (Ghana), Nixeria, Tanzania, Kenya, Malawi, Zambia, Zimba-bwe, Congo, Alxeria, etc.
4. De forma diferente segundo os casos: Gran Bretaña adoptouunha postura reticente en principio, que deu paso a unha pro-gresiva aceptación da independencia pacífica dos territoriosque constituían o imperio británico; Francia e Holanda trata-ron en primeira instancia de recuperar militarmente os seusdominios asiáticos, pero claudicaron ante as guerrillas e os mo-vementos nacionalistas; a política francesa de descolonizaciónen África tamén foi pacífica excepto no caso de Alxeria, paísco que o unían fortes lazos e no que se desencadeou unhacruenta guerra nunca declarada oficialmente; por último, Por-tugal atrasou ata a «revolución dos caraveis» a concesión daindependencia ás súas colonias, pois considerábaas parte esen-cial da nación portuguesa.
Páxina 297
1. É o proceso de independencia dos territorios que estiveron bai-xo a suxeición dos grandes imperios europeos. A Asia e África.
2. Comezou a creba-la relación comercial entre as metrópoles in-dustrializadas europeas e os países productores de materiasprimas (o contacto con Occidente empobrecía progresivamenteas economías coloniais, especializadas no monocultivo), e adeterioración do comercio tivo por consecuencia que se re-ducise o diñeiro empregado polas metrópoles para mante--las administracións coloniais.
3. Foron movementos impulsados polas elites da poboación dascolonias que, fundamentándose ben na defensa e recupera-ción dos valores propios da cultura autóctona, ben nas ideasanticolonialistas forxadas en Europa, promoveron movemen-tos encamiñados a emanciparse do goberno da metrópole eu-ropea. As elites locais, que pasaran de ser propietarios agra-rios a formar parte da burguesía comercial ou administrativa,e que xeralmente foron educadas nas metrópoles.
4. Mesturáronse ideas de diversa índole; por un lado, as basea-das na defensa e recuperación dos valores propios da culturaautóctona (ideas como «negritude», «panafricanismo», «pa-narabismo», ou defensa de tradicións propias da civilizaciónhindú, por exemplo); por outro, ideas anticolonialistas im-portadas de Europa de carácter comunista, liberal ou nacio-nalista.
5. É unha fotografía de Ho Chi Minh, dirixente da descoloniza-ción de Indochina. Ho Chi Minh. Comunista. Porque trala revolución soviética contribuíron a difundila os partidos comunistas que foran creados a instancias da Terceira Interna-cional, na que o anticolonialismo foi un punto fundamental.
6. L. Sédar Senghor, político e escritor panafricanista nacido en1906 en Senegal. En 1945. Ter sido tratados con paternalismo,
• O inicio dunha nova etapa na que se recoñece a China como nova potencia e un achegamento dos dous pa-íses.
• A República Popular Chinesa pasou varias etapas durante aguerra fría: a primeira foi de colaboración e irmandade coaUnión Soviética e correspondeulle á época de Stalin; tralamorte deste e o comezo da desestalinización, China afas-touse da URSS; primeiro, intentou liderar un novo grupo depaíses do Terceiro Mundo (os non aliñados) e, tralo fraca-so deste movemento, mantivo unha autonomía real respectodas dúas superpotencias.
5. • Pacto de Varsovia: Unión Soviética e países da Europa orien-tal excepto Xugoslavia. En 1968 Albania abandonou a alian-za militar. Desde a caída do muro de Berlín en 1989, o con-trol de Moscova sobre os países do leste de Europa foidesaparecendo e en 1991 disolveuse o Pacto de Varsovia.
• Alianza do Atlántico Norte: Estados Unidos, Gran Bre-taña, Francia, Canadá, Italia, Bélxica, Holanda, Luxembur-go, Portugal, Noruega, Dinamarca e Islandia. Anos despoisincorporáronse Grecia e Turquía (1952), a República Fede-ral Alemana (1954) e España (1981). Si, segue existindo. Osobxectivos actuais da OTAN cambiaron en canto que xa nonexiste o enfrontamento bipolar; por tanto, xa non existe ointerese de frea-lo bloque comunista que deu orixe á or-ganización.
6. Para realizar estas análises o alumno debe fixarse na infor-mación contida nas páxinas 276, 278, 280 e 286.
Páxina 291
7. • Guerra nuclear: conflicto no que o armamento utilizado éde destrucción masiva, baseado no emprego de armamen-to atómico.
• Mísil de alcance medio: mísil cun alcance que pase de1.000 quilómetros pero non supere os 5.500 quilómetros.
• Mísil de cruceiro: vehículo autopropulsado e non pilo-tado, cun voo que na maior parte da súa traxectoria se re-aliza mediante a forza dinámica de suspensión.
• Mísil de alcance menor: mísil cun alcance igual ou su-perior a 500 quilómetros e non pasa os 1.000 quilóme-tros.
8. • Os docs. 33 e 34 son textos xurídicos. O doc. 36 é un tex-to xornalístico.
• Os docs. 34 e 35 foron redactados e acordados polos re-presentantes dos gobernos de Estados Unidos e a UniónSoviética. O doc. 36 pertence a John K. Galbraith.
• Os dous primeiros en 1987, no período final da guerra fría.O terceiro en 1983, publicado no período do rexurdimen-to da guerra fría.
9. • Elimina-los mísiles de alcance medio e de alcance menore anula-la producción de ambos no sucesivo. Resposta li-bre.
• Aféctalle ó nivel de vida dos países máis pobres porque de-dican a maior parte do seu presuposto á compra de ar-mamento en detrimento doutros campos (sanidade, edu-cación, infraestructuras, etc.), fundamentais para odesenvolvemento dun país. Resulta adversa ó funciona-mento da economía dos países industriais máis maduros.Refírese a forzas económicas moi poderosas que inflúennos gobernos para mante-la producción de armamento,coma a industria armamentística e tecnolóxica.
UNIDADE 13
Páxina 295
1. Imperios británico, belga, francés e portugués. Por Asia e África.
82
como a inferiores, e, por tanto, sen xustiza, idea que implicaigualdade entre as partes. Unha cooperación de igual a igual, isto é, unha cooperación «dentro da dignidade e o ho-nor».
Páxina 301
1. O Partido do Congreso e a Liga Musulmana. Do primeiro,Gandhi e Nehru; do segundo, A. Jinnah.
2. De acordo co plano fixado polo goberno laborista, comezou-se por proceder á partición da India británica en dous Estadosdefinidos pola relixión maioritaria neles, a Unión India, de maio-ría hindú e gobernada por Nehru, e Paquistán, de maioría mu-sulmana e con Jinnah no goberno; a independencia conce-deuse en 1947. Desempeñou un papel fundamental, xa quedeterminou a partición en dous do territorio, en función da re-lixión maioritaria en cada unha das partes. O goberno britá-nico fomentou as diverxencias entre India e Paquistán seguindounha política de «divide e vencerás».
3. Durante as primeiras décadas de independencia, India gozoude gran expansión económica e gobernos democráticos moiestables presididos por unha saga familiar (Nehru gobernouco Partido do Congreso ata 1964, en que o sucedeu Shastridurante tres anos; a continuación, subiu ó poder a filla de Neh-ru, Indira Gandhi, que foi sucedida polo seu fillo Rajiv, am-bos asasinados por extremistas). Paquistán foi gobernada conmaior frecuencia por dictaduras militares; o país estaba divi-dido en dúas zonas separadas por máis de dous mil quilóme-tros de distancia, entre as que se desatou unha guerra civil querematou coa independencia do territorio oriental, Bangladesh,en 1971. Entre India e Paquistán quedan sen dirimir conflictosfronteirizos (en especial, na rexión de Cachemira) que se pro-longan ata os nosos días.
4. No Punjab e en Bangladesh. Paquistán, India e Bangladesh.
5. Sobre Rabindranath Tagore e Mahatma Gandhi. Resposta li-bre [Información complementaria: Tagore foi un poeta hindú(1861-1941) de gran delicadeza e misticismo, son obras súasOfrenda lírica, O xardineiro, A lúa nova e a novela Gora; ob-tivo o Premio Nobel de Literatura en 1913. Gandhi (Mohan-das Karamchad, máis coñecido como Mahatma) foi o pensa-dor indio (1869-1948) artífice da independencia do seu paísmediante unha política de non-violencia que puxo en prácti-ca ó seu regreso de Gran Bretaña, onde cursou os seus estu-dios. Perseguido e encarcelado varias veces, predicou a resis-tencia pasiva ata alcanza-la emancipación do país. Loitou porimpedi-la secesión de Paquistán e a convivencia pacífica dehindús e musulmáns. Reverenciado por millóns de persoas foi,sen embargo, asasinado ós poucos meses de que India lo-grase a independencia].
Páxina 303
1. Birmania, Ceilán, Malaísia e Hong Kong. Birmania alcanzoua independencia en 1948 debido á presión que exerceu a Li-ga Antifascista liderada por Aung San; a Liga forxárase comoresistencia contra a invasión xaponesa durante a Segunda Gue-rra Mundial. Ceilán gozaba desde 1946 de certa autonomíaoutorgada pola Constitución dese ano, e alcanzou en 1948a independencia dos británicos (en 1972 cambiou o seu no-me por Sri Lanka). En Malaísia a multiplicidade de razas erelixións, así como a dispersión territorial retardou a inde-pendencia, dentro da Commonwealth británica constituíusea Unión Malaia en 1957. A cidade de Singapur permaneceucomo república independente salvo un breve período de in-tegración na Unión. Hong Kong foi parte do Reino Unido ataa súa devolución a China en 1997.
2. A Holanda. Foi un proceso rápido desencadeado trala invasiónxaponesa, que fixo albergar esperanzas de independencia enIndonesia; trala rendición dos invasores, o Partido Nacionalis-
ta Indonesio de Sukarno proclamou a República, feito que nonfoi aceptado por Holanda, que intentou unha reconquista mi-litar en 1947 e 1948; os holandeses abandonaron Indonesia,que se declarou República en 1949. Sukarno, que chegou ase-lo seu presidente ata 1965, foi sucedido por Suharto.
3. Laos, Camboxa e Vietnam, que despois se dividiu en Viet-nam do Norte e Vietnam do Sur. Durante a invasión xapone-sa formouse a Liga para a Independencia do Vietnam (Viet-minh) dirixida por Ho Chi Minh, que acabou proclamando unharepública non aceptada polos franceses, quen intentaron re-cuperar militarmente o territorio; estourou así un conflicto(1946-1954) entre o sur (onde resistían os colonos franceses)e o norte, onde se declarara a república; a partir de 1950 oconflicto internacionalizouse ó intervi-la República Popular Chi-nesa en favor do Vietminh e Estados Unidos en favor dos fran-ceses para dete-lo avance do comunismo en Asia; trala derrotado exército francés en 1954 en Dien Bien Phu, procedeuse ádivisión do territorio en tres, Laos, Camboxa e Vietnam, quedespois se dividiu en Vietnam do Norte e Vietnam do Sur; azona continuou sendo escenario de enfrontamentos e unhaguerra civil con intervencións internacionais en Vietnam so-meteuna a continuos vaivéns políticos.
4. Escenas dunha revolución popular, con retrato de dirixentespolíticos e militares e participación do pobo e doutros paísesrepresentados polas súas bandeiras. Unha mensaxe populis-ta e optimista, o pobo acaudillado polos seus dirixentes, queé capaz de acabar co racismo e a opresión e levar adiante arevolución. De Holanda. Sukarno.
5. Concederlle a independencia a Indochina se Francia quere pre-servar alí o prestixio da civilización, a súa influencia política eespiritual e aqueles dos seus intereses materiais que sexanlexítimos. En realidade, o proceso foi traumático e violento, xaque Francia se opuxo á independencia da súa colonia.
Páxina 307
1. Guinea, Marrocos, Tunes e Madagascar.
2. En Alxeria dábase unha situación particular, xa que o seu graode integración coa metrópole era moito maior có do resto dosterritorios africanos e posuía unha forte colonia de inmigran-tes europeos, un millón fronte a nove millóns de musulmáns;entre 1954 e 1962 Francia loitou militarmente contra a gue-rrilla da Fronte de Liberación Nacional de Ben Bella (que agru-paba ós demócratas de F. Abbas, ós islamistas e ós comunis-tas, todos unidos a fin de logra-la independencia de Alxeria),nunha guerra longa e nunca declarada oficialmente que cau-sou medio millón de mortos e suscitou un gran debate inter-no na sociedade francesa; un levantamento militar francés pro-ducido o 13 de maio de 1958, ante a imposibilidade deenfrontarse á guerra de guerrillas, motivou que un pragmáti-co De Gaulle recoñecese o dereito á autodeterminación de Al-xeria en 1959, que foi recoñecida como Estado por Francia en1962.
3. Porque eran considerados parte esencial de Portugal e o go-berno de Salazar resistíase a concedérlle-la independencia. Arebelión militar de 1974, coñecida como a «revolución dos ca-raveis» conseguiu, xunto coa caída da dictadura, que se ini-ciase un proceso de descolonización acelerado, pois en granparte os problemas da descolonización causaran a revolu-ción en Portugal.
4. Exipto, Liberia, Etiopia e República Sudafricana. Eritrea, An-gola, Namibia, Mozambique; a situación do Sáhara Occiden-tal está por decidirse na actualidade.
Páxina 312
1. India: 1947; británico; rápido e a través de acordos entre o go-berno británico e os movementos independentistas. Indone-sia: 1949; holandés; rápido e despois da reticencia inicial da
83
8. • Turquía e Persia cambiaron de réxime, Iraq e Exipto inde-pendizáronse, e Palestina, Siria e Xordania permaneceronbaixo mandato colonial, o que provocou fortes correntesnacionalistas; a zona converteuse en estratéxica ó descu-brirse petróleo; e comezou a entreverse a posibilidade daconstitución do Estado xudeu. Os novos Estados crearon im-portantes burocracias, empresas estatais e poderosos exér-citos que debían converterse no piar dos gobernos incipen-tes. Mentres, o nacionalismo árabe do século XIX ía cobrandonovo impulso, especialmente por oposición á idea da crea-ción en Palestina dun Estado israelí. Trala Primeira GuerraMundial o territorio de Palestina quedara, segundo a So-ciedade de Nacións, baixo o mandato de Gran Bretaña, quedesde a Declaración Balfour de 1917 se mostraba favorableá creación dun Estado xudeu na zona. Desde 1918 foi ma-siva a inmigración hebrea á zona, o que ocasionou conflic-tos cos árabes que estaban instalados alí. Para evitalo, osbritánicos fixaron unha cota de entrada, que non foi res-pectada, polo que a poboación xudía seguiu crecendo. Ócoñecerse o holocausto trala Segunda Guerra Mundial, apresión por ocupar Palestina aumentou e comezou unhacampaña xudía contra a presencia británica para substituí-la pola estadounidense (producíronse atentados con nu-merosas víctimas). A ONU propuxo en 1947 a partición dePalestina en dous Estados: ós xudeus correspondíalles un55 % de territorio continuo e ós palestinos tres zonas illa-das. Xerusalén permanecía como espacio internacional. Órematar en 1948 o mandato británico, David Ben Guriónproclamou o Estado de Israel, o que provocou a primeira dascuatro guerras árabe-israelís.
• Responder de acordo coa actualidade do proceso. Os pa-lestinos foron perdendo territorio e capacidade institucionalnos últimos tempos, desde a segunda intifada que se de-sencadeou trala visita do dirixente ultradereitista israelí ArielSharon á Explanada das Mesquitas.
• A presencia de petróleo na zona atraeu o interese mundialsobre a zona de Oriente Medio e coa desaparición do sis-tema de bloques, conflictos como a guerra do Golfo de 1991non supuxeron o tradicional enfrontamento entre EstadosUnidos e a Unión Soviética.
9. A ideoloxía imperialista de finais do XIX entrou en crise nasmetrópoles na época de entreguerras, cando se acentuou apresión da opinión pública contraria ó colonialismo e se com-probou que os custos da empresa colonial eran política e eco-nomicamente moi elevados; pero foi despois da Segunda Gue-rra Mundial e trala creación da ONU cando quedou sen sentidoa existencia de imperios coloniais que pertencían a potenciasxa de segunda orde (os países europeos quedaron subordi-nados ós intereses das superpotencias) e trala aceptación detódolos países das Carta das Nacións Unidas, que proclama-ba a igualdade das nacións e o dereito de autodeterminacióndos pobos. As ideoloxías que predominaron no proceso dedescolonización foron de orixe occidental (comunismo, libe-ralismo e nacionalismo), mesturadas cunha forte compoñen-te de defensa e recuperación das tradicións deses territo-rios. Hoxe en día perviven en parte algunhas desas ideoloxías,por exemplo o nacionalismo, aínda que en moitos casos estásendo substituído por outras de carácter relixioso.
Páxina 314
14. • Formada polos colonos europeos.• Era unha asociación fundada por Gran Bretaña cos paí-
ses independentes que foran antigas colonias británicas,baseada na igualdade formal dos Estados, sen ningunhasubordinación e co recoñecemento do soberano británicocomo xefe de Estado da Comunidade.
• Denominación que recibía a persoa encargada de gober-nar un territorio colonial no nome do rei.
metrópole, que chegou a intenta-la reconquista militar. In-dochina: 1954; francés; conflictivo, produciuse unha guerrade oito anos ó cabo da cal o territorio quedou dividido en tresEstados, Laos, Camboxa e Vietnam. Congo: 1960; belga; moilento debido á rixidez belga. Alxeria: 1962; francés; conflicti-vo pola súa estreita unión coa metrópole e a forte presencia deinmigrantes europeos; produciuse unha longa guerra non de-clarada. Mozambique: 1974; portugués; lento debido á reti-cencia da metrópole a renunciar ó que consideraba como par-te esencial de Portugal. Oriente Medio: Palestina en 1928;británico; conflictivo, pois os hebreos desexaban escapar ó con-trol británico e recorreron á axitación.
2. Liña do tempo: India, 1947; Palestina, 1948; Indonesia, 1949;Indochina, 1954; Marrocos e Tunes, 1956; Ghana, 1957; Ni-xeria, 1960; Congo, 1960; Tanzania, 1961; Alxeria, 1962; Rho-desia do Norte, 1964; Angola e Mozambique, 1974; HongKong, 1997. • África, entre 1957 e 1962, a cabalo entre a década dos cin-
cuenta e os sesenta. Asia a finais da década dos corenta.
3. Actividade libre.
4. Partir do mapa da páxina 307 (documento 18) e completalocoas indicacións do texto.
5. Realiza-lo mapa seguindo como exemplo o documento 26 dapáxina 311.
6. • Gandhi e Nehru. Gandhi, Mohandas Karamchad, máis co-ñecido como Mahatma (1869-1948), foi o pensador indioartífice da independencia do seu país mediante unha políti-ca de non-violencia; loitou por impedi-la secesión de Pa-quistán e a convivencia pacífica de hindús e musulmáns;foi asasinado ós poucos meses de que India lograse a inde-pendencia. Nehru, Sri, Pandit Jawaharial (1889-1964), po-lítico indio adherido ó movemento de Gandhi, foi primeiroministro da India ata a súa morte e mantivo unha política deequilibrio entre as potencias occidentais e a Unión Soviética.Tiveron un papel decisivo, eles encabezaron o poderoso mo-vemento que culminou coa independencia da India en 1947.
• Recibiron unha educación occidental, en Gran Bretaña, ametrópole. Adoptaron a ideoloxía nacionalista porque o re-greso á súa terra natal supuxo o redescubrimento dos va-ores tradicionais da súa patria e o desexo de desenvolver ne-la unha serie de institucións e dereitos á marxe da supervisióndespótica doutra nación.
• Gandhi, reverenciado por millóns de persoas, foi, sen em-bargo, asasinado ós poucos meses de que India lograse aindependencia, pero quedou coma un poderoso símbolo depaz para o seu pobo e para o mundo enteiro. Nehru foi pri-meiro ministro da India desde a independencia ata a súamorte en 1964 e mantivo unha política de equilibrio entreas potencias occidentais e a Unión Soviética.
7. • Ho Chi Minh.
• Durante a invasión xaponesa formouse a Liga para a Inde-pendencia do Vietnam (Vietminh), dirixida por Ho Chi Minh,que acabou proclamando unha república non aceptada po-los franceses, que intentaron recuperar militarmente o te-rritorio; estourou así un conflicto (1946-1954) entre o sur(onde resistían os colonos franceses) e o norte (onde se de-clarara a república); a partir de 1950 o conflicto interna-cionalizouse ó intervi-la República Popular Chinesa en favordo Vietminh e Estados Unidos en favor dos franceses paradete-lo avance do comunismo en Asia; trala derrota do exér-cito francés en 1954 en Dien Bien Phu, procedeuse á divi-sión do territorio en tres partes.
• Laos, Camboxa e Vietnam, que despois se dividiu en Viet-nam do Norte e Vietnam do Sur.
• A zona continuou sendo escenario de enfrontamentos e unha guerra civil con intervencións internacionais en Viet-nam someteuna a continuos vaivéns políticos.
84
• Procedemento polo cal se someten ó voto popular leis ouactos administrativos e que se ratifican polo pobo.
15. • Doc. 31: narrativo (aínda que está incluído nunha obra his-toriográfica; por tanto, tamén se pode incluír nesa categoría, ou na de literario); doc. 32: literario (idem); doc.33: historiográfico.
• Os textos 31 e 32, aínda que pertencen a obras historio-gráficas, son testemuñas de personaxes que viviron en pri-meira persoa o proceso histórico de que falan.
• Doc. 31: 1967; o relato é anterior á publicación do tex-to; doc. 32: 1973; a opinión do colono é anterior á pu-blicación do texto historiográfico; doc. 33: 1976; as datasson moi próximas.
16. • Que é un claro abuso dos colonizadores sobre os coloni-zados. Porque servíndose da excusa de que se coloniza pa-ra mellora-lo nivel de vida e eleva-lo grao de civilizacióndas persoas da colonia, en realidade o que se efectúa é unexpolio.
• Existen moitas causas: o debilitamento das metrópoles tra-la Segunda Guerra Mundial, o nacemento dunha conciencianacional que propugnaba a soberanía nas colonias, osintereses das superpotencias, os principios das Nacións Uni-das sobre a autodeterminación dos pobos, etc.
• Adaptarse á nova situación na que a poboación autócto-na toma o poder ou abandonar as colonias.
• Porque considerou que a única alternativa á guerra civil ea anarquía era a división do país. Resposta libre.
UNIDADE 14
Páxina 317
1. Denominación que reciben os sistemas políticos comunistasimpostos a partir de 1948 nos países de Europa do leste. Tra-la Segunda Guerra Mundial os países do leste de Europa es-taban ocupados polo Exército Roxo; esta influencia foi deci-siva para o ascenso dos partidos comunistas, os calespotenciaron a reforma agraria e a socialización da industriapara gana-lo apoio popular e foron facéndose co poder nosdiferentes países da zona; unha vez no goberno, produciuseun intenso debate sobre a forma de comunismo que debíanadoptar, ata que se impuxeron os estalinistas, que silenciarone reprimiron toda oposición.
2. Destacaron a revolta de Berlín oriental (1953), a insurrecciónpolaca de Poznan e a revolución húngara (1956), a Primave-ra de Praga (1968) e os movementos opositores sólidos e es-tructurados, coma o sindicato polaco Solidariedade.
3. En 1985 subiu ó poder na URSS Mijail Gorbachov, que iniciouunha serie de reformas para facerlle fronte á grave crise enque se encontraba o bloque comunista a causa da ineficien-cia económica e o inmobilismo político; as reformas de Gor-bachov precipitaron a emerxencia de tódalas correntes críti-cas, tanto na URSS coma nos seus países satélites, que semantiveran ata daquela na sombra a causa da represión. En1989 estouraron na maioría dos países do Leste unha serie derevolucións populares que provocaron a caída dos réximes co-munistas; en 1991 os reformistas radicais impuxéronse naURSS, Mijail Gorbachov dimitiu e a Unión Soviética foi di-solta.
4. China seguiu o modelo da URSS durante a época de Stalin, pe-ro trala morte deste e o comezo da desestalinización na UniónSoviética, China separouse da URSS e adoptou un modelo pro-pio, máis adaptado á tradición do país e que derivou trala mor-te de Mao nun réxime político comunista, pero cunha econo-mía mixta que admitía moitas das regras do mercado.
Páxina 319
1. As estructuras económicas estaban menos desenvolvidas (ex-cepto en Checoslovaquia), a destrucción e as baixas persoaisproducidas pola guerra foron moito maiores ca en Occidente,produciuse un corremento de fronteiras e un dos maiores mo-vementos migratorios da historia europea, a cooperación daUnión Soviética foi moi restrinxida porque debía reindustria-liza-lo seu territorio en primeiro lugar, e, ademais, non exis-tía un exemplo económico estable que fixase os modelos a se-guir polos países centroeuropeos.
2. En 1945 Stalin tan só pretendía asegura-la integridade dasfronteiras soviéticas, así os países fronteirizos coa Unión So-viética foron considerados instrumentos de protección (un cor-dón sanitario) fronte a Occidente.
3. Aparecidos ó remate da Segunda Guerra Mundial, eran go-bernos que aglutinaban á maioría das forzas políticas existen-tes, nos que se daba a participación privilexiada dos partidoscomunistas (gracias á ocupación do Exército Roxo dos seus te-rritorios), e nos que tamén participaban partidos burgueses,campesiños, etc. O seu principal obxectivo era poñer en prác-tica programas de reconstrucción económica (en Europa orien-tal non se aplicou nada similar ó Plan Marshall).
4. Non. En primeiro lugar, os países fronteirizos coa URSS foronconsiderados por esta como instrumentos de protección dassúas fronteiras occidentais; Bulgaria era proclive a ampararsepor razóns culturais e históricas en Rusia; Polonia fora devas-tada polos alemáns; Hungría e Romanía, que tiñan gobernosautoritarios que colaboraran cos nazis (igual có de Bulgaria);Checoslovaquia, que desaparecera como país en 1939; e Xu-goslavia, que se liberara sen axuda exterior da dominación na-zi. En realidade, tódolos países do Leste caeron baixo a órbi-ta soviética excepto Xugoslavia, que mantivo un sistemaautónomo.
5. A desastrosa situación económica foi utilizada polos partidoscomunistas para culpar ós grandes propietarios e ós especu-ladores e, polo contrario, atribuí-lo aprovisionamento dos mer-cados á xenerosidade da URSS; desta maneira, os partidos co-munistas foron ganando apoio entre a poboación.Checoslovaquia e Bulgaria eran os países en que existía unhamellor situación económica.
6. Foron migracións cara ó oeste de alemáns, polacos, soviéticos,checos, italianos e poboación báltica. Con máis perdas hu-manas: a Unión Soviética, Polonia e Xugoslavia. Con menos,Bulgaria, seguida de Hungría e Romanía.
Páxina 323
1. A partir de 1948. Foron desprazando progresivamente os de-mais partidos; para iso illaron socialmente os grupos políti-cos opostos ás reformas e obrigaron ós políticos reformistas aincorporarse ás frontes patrióticas ou populares que os co-munistas controlaban; alí eran absorbidos polos partidos co-munistas ou condenados ó ostracismo, ó exilio ou á represión.A distribución gratuíta de 12 millóns de hectáreas de terreoentre o campesiñado e a nacionalización de boa parte da in-dustria.
2. É a denominación que reciben os sistemas políticos implan-tados por inspiración comunista a partir de 1948, cando seacometeu en Europa oriental o establecemento do socialismo.En Europa oriental.
3. Nos países de tradición ortodoxa logrouse certo entendemento(así sucedía na URSS) pero nos de tradición católica houbo unha difícil relación (que chegou ó enfrontamento en casoscoma os de Hungría ou Polonia). Porque o comunismo é un-ha ideoloxía esencialmente laica e atea.
4. – A nacionalización da gran industria, a limitación ó máximoda propiedade e a iniciativa privada na pequena e media-
85
4. Coma unha gran insurrección popular que apoiou a gran maio-ría dos húngaros con ánimo pacífico e entusiasta. Non, a maio-ría da poboación era a que se estaba rebelando contra esamesma dominación soviética e contra o exército que viña a re-primilos.
5. Que se trataba dun proceso con límites moi visibles xa que opropio dirixente do proceso tiña unha formación e uns mé-todos profundamente estalinistas, como se demostrou na in-surrección húngara ou no debate cultural que se deu duranteo seu mandato.
Páxina 329
1. Maior vinculación: RDA, Bulgaria e Checoslovaquia; vincu-lación intermedia (si en canto a características políticas, pero afastamento na política exterior): Romanía; menor vinculación (marco político e económico máis aberto, con cer-to grao de oposición crítica): Hungría e Polonia.
2. En Polonia naceu o sindicato clandestino Solidariedade, queaglutinou as protestas dos traballadores dos estaleiros deGdansk; o sindicato recollía as inquietudes políticas dunha par-te importante do proletariado polaco e enfrontouse contra ogoberno; a movilización popular continuou pese ó golpe mi-litar do xeneral Jaruzelski. Puxo de manifesto o derrumbamentodun réxime que, autoproclamándose defensor dos obreiros,fora denunciado e atacado por estes mesmos.
3. Entre os factores económicos cabe destacar cómo a crise ener-xética fixo imposible cumprir nos países comunistas os planosestatais, supoñendo un gran descenso do crecemento econó-mico, que se estancou xa nos anos oitenta (apareceron a in-flación, o déficit dos presupostos públicos e da balanza exte-rior, problemas teoricamente imposibles de formularse eneconomías planificadas); a débeda cos países occidentais al-canzara enormes proporcións e dentro do COMECON o co-mercio socialista resultou moi alterado. A todo iso hai que en-gadi-las tensións do sector agrario, o escaso peso da industriade bens de consumo, a corrupción da Administración Pública,o mercado negro, etc.
4. Tódalas taxas de crecemento dos sectores aludidos no mapadescenderon. O peso das exportacións descansaba en 1970en varios sectores, entre os que destacaban a exportación demaquinaria e bens de equipo, os productos metálicos, a ali-mentación e os combustibles; mentres que en 1985 o sectorque mantiña o mercado de exportacións era o de combusti-bles e enerxía eléctrica. Unha situación de clara e grave de-cadencia industrial e agrícola. Porque o desplome de tódolossectores productivos é evidente, e cada vez ten máis impor-tancia e peso a exportación de combustibles.
Páxina 335
1. O modelo chinés deulle prioridade á agricultura sobre a in-dustria, mentres que o soviético fixo o contrario; ademais, apartir da morte de Mao, China levou a cabo unha reforma eco-nómica que se baseou nun sistema mixto que introduciu o país no mercado mundial. O modelo chinés que priorizaba aagricultura tivo gran influencia en Asia.
2. Tratouse dunha movilización popular, promovida por Mao para asenta-lo seu poder, e tiña como obxectivo acabar coaexcesiva burocratización do partido e da administración. Fi-nalizou trala morte de Mao.
3. Iniciouse un proceso de modernización económica adaptan-do un sistema mixto que lle permitiu a China introducirse noscanais do comercio internacional, e que se apoiou nos capi-tais e na tecnoloxía de Xapón, Estados Unidos e Europa. O sis-tema político, sen embargo, permaneceu máis ou menos inal-terable sen ningún síntoma de aperturismo ou democratización.
4. – Comezou a formularse a necesidade de reforma-la econo-
na industria e no comercio, e a posta en marcha da colec-tivización agraria, quedando así en mans do goberno o sis-tema económico; primouse á gran industria, favorecendo otransvasamento de renda do campo á industria, e desa-tendéronse os bens de consumo e o benestar da poboación.A estructura ocupacional non cambiou en exceso na déca-da de 1950 en ningún dos países seleccionados; en liñas xe-rais podemos dicir que diminuíu a ocupación na agricultu-ra, aumentou a da industria e mantívose case igual apequena porcentaxe da poboación ocupada no sector ser-vicios. Si, é coherente cos principios sinalados.
– En Bulgaria, Romanía, Xugoslavia, Polonia e Hungría, o sec-tor maioritario era a agricultura; en Checoslovaquia e a RDAera a industria. Nos países en que o principal sector era aagricultura suponse un nivel de desenvolvemento baixo e,por tanto, uns niveis de vida baixos; nos países nos que aindustria era o principal sector, o nivel de vida era superiorós anteriores, pero en tódolos casos o escaso desenvolve-mento do sector servicios indica que non existía unha so-ciedade de consumo e que os niveis de confort eran moi re-ducidos.
Páxina 325
1. Comezou un período de revisión da etapa anterior, cuestio-nándose os métodos empregados durante o estalinismo. Ámorte de Stalin desatouse unha loita pola sucesión entre asdúas correntes de opinión que existían dentro do PCUS, a quepropugnaba mante-la esencia do estalinismo e a que dese-xaba corrixilo; esta última, dirixida por Nikita Kruschev, foi aque se impuxo, gracias á solución da crise coreana e o ate-nuamento da guerra fría que a seguiu.
2. Porque se recoñeceron os crimes de Stalin, co que se iniciou adesestalinización, e porque apareceu a figura destacada de Ni-kita Kruschev, primeiro secretario do Comité Central. Nos pa-íses vinculados á Unión Soviética alzáronse movementos deoposición á súa dominación, que demandaban maiores índi-ces de autonomía e participación política, así como a correc-ción das directrices da economía.
3. As causas do descontento que as provocou eran comúns: a de-manda de maior autonomía política e de cambios na políticaeconómica. En Polonia a axitación xa aparecera tempo atrás,pero a insurrección de Poznan de 1956, reprimida polas tro-pas soviéticas, significou o regreso dalgúns dirixentes políticosque foran purgados na etapa estalinista. A revolta húngarativo maior trascendencia porque participaron nela membrosdo sector non estalinista do Partido Socialista Obreiro Húnga-ro (o Partido Comunista de Hungría), polo que non se trata-ba dunha mera revolta anticomunista; a partir de 1953, coamorte de Stalin, a inquietude movilizara a sectores naciona-listas e a algúns intelectuais do partido, quen xunto con ele-mentos sociais do antigo réxime e da Igrexa constituíran unhaplataforma de oposición, reivindicaban a subida de salarios, re-gulación de abastecementos, liberdade de prensa e retirada doexército soviético; o político aperturista Imre Nagy ascendeuá xefatura do goberno, o que pareceu consolida-la revolta, pe-ro os comunistas reformistas víronse desbordados pola axita-ción imperante e Moscova acabou aplastando a insurreccióncoas súas tropas no momento en que Imre Nagy constituíu ungoberno de amplo espectro político e a revolta cobraba tin-tes anticomunistas. Consecuencias: unha vez restablecida aobediencia á URSS, producíronse cambios notables de índoleeconómica e social: coa suavización do modelo económico es-talinista (sobre todo no campo), retrouxéronse as colectiviza-cións e consolidouse o predominio da pequena propiedade;na industria tendeuse á igualdade entre industria pesada e fa-bricación de bens de consumo; permitiuse maior presencia dainiciativa privada no sector da distribución; a situación política,con todo, mantívose inmutable.
86
mía á morte de Mao Zedong, pero as resolucións do docu-mento son posteriores, de 1984.
– Consistiu en: reforza-la vitalidade das empresas; implantarun sistema racional de prezos e darlle a debida importanciaó papel das pancas económicas; separa-las atribucións dogoberno das da empresa e poñer en xogo o correcto pa-pel dos organismos estatais na administración económica;amplia-lo intercambio económico interior e exterior, e for-mar a toda unha xeración de recambio para administra-laeconomía socialista. Non, estes preceptos son moi diferen-tes dos dun sistema de economía comunista planificada.Porque admite a existencia de propiedade privada, certa li-berdade de mercado e a ausencia de planificación.
– Mao practicou un sistema autárquico, planificado e funda-mentalmente agrícola.
Páxina 336
1. Creación do COMECON (1949), golpe de Estado en Polonia(1956), levantamento do muro de Berlín (1961), dimisión deKruschev (1964), Primavera de Praga (1968), ascenso de Gor-bachov ó poder (1985), caída do muro de Berlín (1989).
2. Actividade libre.
3. Actividade libre.• As causas do descontento que as provocou eran comúns: a
demanda de maior autonomía política e económica respectode Moscova.
• Reivindicaba subida de salarios, regulación de abastece-mentos, liberdade de prensa e a retirada do exército sovié-tico, así como confrontación democrática, soberanía nacio-nal plena, etc.
• Consecuencias: restablecida a fidelidade ós designios daURSS, producíronse cambios de índole económica e socialen Hungría e Polonia coa suavización do modelo económi-co estalinista (sobre todo no campo), retraéronse as colec-tivizacións e consolidouse o predominio da pequena pro-piedade; na industria, tendeuse á igualdade entre industriapesada e fabricación de bens de consumo; permitiuse unhamaior presencia da iniciativa privada no sector da distribu-ción; a situación política, con todo, mantívose inmutable;en Polonia ademais significou o regreso de algúns dirixen-tes políticos que foran purgados na etapa estalinista; as con-secuencias para Checoslovaquia foron moi diferentes, a URSSreuniuse en 1968 en Varsovia cos seus países satélites e fí-xolle unha advertencia ós reformistas, para despois ocuparChecoslovaquia coas tropas do Pacto de Varsovia; tomá-ronse medidas de «normalización» entre as cales figurabana destitución de Dubcek e a purga, que acabou coas espe-ranzas de reforma no mundo comunista.
4. Polonia: réxime autoritario; invadida por Alemaña e devasta-da; instalación da democracia popular e inclusión na órbita so-viética; primeiras mostras de descontento: ánimo reformista einsurrección de Poznan (1956); anos oitenta: primeiras refor-mas; anos noventa: transición á democracia, modernización edesenvolvemento da man da Unión Europea. Hungría: réxi-me autoritario; colaboración do seu goberno cos nazis; de-mocracia popular e inclusión na órbita soviética; ánimo re-formista e revolta húngara (1956); avance no camiño dasreformas durante os anos oitenta e transición á democracia,modernización e desenvolvemento da man da Unión Europeaa partir dos anos noventa. Bulgaria: réxime dictatorial; o seuréxime autoritario colaborara cos nazis; democracia popular einclusión na órbita soviética; inmobilismo e impermeabilidadeás reformas; atraso nas reformas e transición problemática.Checoslovaquia: país con tradición democrática e con arrai-go do Partido Comunista antes da guerra; desaparecera comopaís baixo a invasión nazi; democracia popular na órbita so-viética; Primavera de Praga (1968), inmobilismo; primeirasreformas e transición á democracia con axuda da Unión Eu-
ropea, división pacífica en Chequia e Eslovaquia (1993). Xu-goslavia: dictadura; liberada sen axuda externa da domina-ción nazi, importancia da figura de Tito e os partisanos; Re-pública Popular e Federativa, socialismo nacional propiodiferenciado da URSS; goberno de Tito baseado no fortale-cemento do nacionalismo, a igualdade das repúblicas e a nonaliñación internacional, morte de Tito en 1980; procesos de-sestabilizadores que culminan coa desmembración do país apartir de 1991.
• Os factores comúns foron a instalación de réximes comu-nistas e a presencia do Exército Roxo en todos agás Xu-goslavia. Os factores diferenciadores foron a evoluciónpolítica independente de Xugoslavia, e as diferentes situa-cións trala caída do comunismo.
• As purgas para terminar coa oposición, a nacionalización dagran industria, a limitación ó máximo da propiedade e dainiciativa privada, a colectivización do campo e a resistenciados campesiños, a chegada masiva de campesiños ás cida-des, etc.
5. • Catro personaxes que representan a grandes sectores da so-ciedade coreana (exército, industria, administración e cam-pesiñado). Porque estes grupos son representativos de to-da a sociedade.
• De firme apoio e sustento da bandeira vermella.
• Que toda a poboación apoia firmemente o Estado comu-nista.
• Un propagandista do réxime comunista coreano. Que os ob-servadores se sentisen identificados co réxime.
• A URSS, China, Vietnam, Laos e Camboxa.
6. A URSS e os países de Europa oriental. Xuntáronse varios fac-tores: a innovación tecnolóxica aplicouse exclusivamente ó cam-po militar e a industria de bens de consumo estaba moi poucodesenvolvida; a productividade estancouse e a crise enerxéticados anos setenta puxo de manifesto unha serie de problemasque teoricamente non podían producirse nunha economía pla-nificada coma a inflación, o déficit dos presupostos públicose da balanza exterior; en termos políticos, os factores da criseforon o inmobilismo e a ríxida burocracia que converteron odiscurso comunista nunha simple fachada retórica sen fondoreal. A maioría destes réximes tenden a instaurar democraciasparlamentarias, aínda que nalgúns deles existen moitas difi-cultades para logralo; a peor situación está nas repúblicas queformaban a URSS e na zona dos Balcáns, onde os nacionalis-mos extremos e os factores relixiosos viñeron complica-la si-tuación.
7. Era unha situación de grande inestabilidade política, marcadapolos conflictos armados entre os nacionalistas do Kuomin-tang (que tiñan por líder a Chang Kai-chek) e os comunistas,nunha situación de guerra civil na que os comunistas resulta-ron vencedores. O 1 de outubro de 1949 proclamouse a Re-pública Popular Chinesa, e ó seu mando quedou Mao Zedong.Continúa sendo un réxime comunista inmobilista no políticopero que foi adoptando reformas económicas cada vez máisimportantes. Trala proclamación da República Popular Chine-sa (1949), que trouxo numerosas reformas de orientación co-munista, e a Constitución de 1954, produciuse o Gran SaltoAdiante (1958), adaptación do comunismo á realidade agra-ria de China; a ruptura coa URSS chegou en 1963 e seguiu-na a chamada Revolución Cultural e o recoñecemento da Re-pública Popular Chinesa por Francia (1964); a morte de MaoZedong e a subida ó poder de Deng Xiaoping marca o iniciodas reformas económicas (1976), pero non das políticas, nasque a rixidez do goberno chinés se mostra inflexible (como de-mostrou na cruenta represión da praza de Tiananmen en 1989);á morte de Deng Xiaoping en 1997 sucedeuno Jiang Zeming,quen continúa con esta práctica de reformas económicas e in-mobilismo político.
87
das e o seu dirixente político e militar.
2. Un factor fundamental no plano económico foi a concentra-ción empresarial e o establecemento dunha competencia en-tre as empresas baseada na maior innovación e non nos pre-zos. Asentáronse as ideas keynesianas: os gastos públicostenderon a consegui-lo pleno emprego e a estimula-la de-manda, mentres a política se orientaba cara ó gasto social emilitar.
3. Os gobernos demócratas entre 1945 e 1953 tiveron como ob-xectivo a reconversión da economía trala Segunda Guerra Mun-dial, con medidas de corte keynesiano, estimulando o consu-mo e o gasto social. Desde 1953 ata 1960 a administraciónrepublicana practicou a política coñecida como stop and go,termo que fai referencia ás medidas de estabilización e de sos-temento da actividade económica; o excesivo crecemento eco-nómico debía limitarse e controlarse para conte-la inflación.De 1961 a 1968 o goberno demócrata levou a cabo a políti-ca económica máis keynesiana; un dos seus principais motivoseconómicos foi a busca do equilibrio entre prezos e salarios,o que provocou o aumento da inflación a partir de 1965; de-teriorouse a balanza comercial debido á competencia dos pro-ductos europeos e xaponeses e, ademais, as importacións in-crementáronse ante o aumento do poder adquisitivo dapoboación. A partir de 1968 volveron os republicanos ó po-der; a súa última etapa estivo profundamente marcada polacrise mundial de 1973; en 1971 o fin da convertibilidade dodólar en ouro cambiou a orde económico mundial estableci-da en 1944.
4. A industria armamentística era un piar básico na economía es-tadounidense; o 30 % dos gastos militares estatais a finais dosanos sesenta concentrábase en dez empresas, entre as quedestacaban a Mac Donnell-Douglas ou a Boeing; os progra-mas de axuda ó exterior e os diversos conflictos internacionaisproporcionaban unha saída á industria armamentística.
5. Déuselle gran importancia: crearon departamentos de inves-tigación nas súas universidades máis importantes, fixeron unha provisión especial para colexios beneficiarios de conce-sións de terreos destinados á investigación agrícola, atraeron a grandes científicos ás súas facultades universitarias; os seusgastos en investigación pasaron dun 0,2 % do PIB en 1921 ó3 % a mediados de 1970. Moi positivamente, xa que incre-mentou o crecemento económico de forma espectacular.
6. – Xapón tivo unhas altas taxas de crecemento, moi cercanasó 10% en moitos anos e nalgún chegaron ó 15 %; EstadosUnidos alternou continuamente períodos de crecementocon outros de estancamento e incluso recesión; a RFAtivo uns índices de crecemento moi elevados, aínda que amediados da década de 1960 houbo un ano de recesión;Gran Bretaña mantivo unhas taxas de crecemento mode-radas, que en moi poucos anos superaron o 5%; tódolos pa-íses nomeados sufriron os efectos da crise do petróleo de1973 e nos anos seguintes entraron en recesión.
– Os países que tiñan unha peor situación en 1945 eran a RFAe Xapón; o Reino Unido tamén sufrira grandes destruccións,mentres que a economía de Estados Unidos estaba en moiboa situación.
Páxina 353
1. Garantirlle a toda a poboación un nivel mínimo de ingresos ede prestacións que atendan as necesidades básicas: segurida-de fronte á enfermidade, a vellez e a perda de emprego, fun-damentalmente. Os investimentos do Estado.
2. As características básicas foron a estabilidade política e o cre-cemento e benestar económico e social. España, Portugal eGrecia, que non se incorporaron plenamente a este sistemaata finais de 1970.
3. Primeira fase (1945-1947): prevalece o legado da Resisten-
Páxina 339
14. • Apartamento do ideal comunista.• Clase social constituída por aqueles que ofrecen a súa for-
za de traballo a cambio dun salario.
• Fai referencia ó capitalismo e ó sistema político occiden-tal.
• Fai referencia a unha actitude inflexible, que considera asopinións propias como verdadeiras.
• Tese que defende a identidade dos intereses obreiros porriba dos nacionais, ós que se considera como un mero ins-trumento da burguesía.
15. • Todos son textos políticos.
• Nikita Kruschev (1894-1971), político soviético que foi,entre 1953 e 1964, Primeiro Secretario do Comité Centraldo Partido Comunista, e entre 1958 e 1964 Presidente doConsello de Ministros; combateu a política de Stalin e prac-ticou a coexistencia pacífica co capitalismo, dimitindo en1964. Milovan Djilas (1911), político xugoslavo que du-rante a Segunda Guerra Mundial organizou a resistenciade Montenegro; teórico do réxime de Tito, os seus esfor-zos en favor da democratización valéronlle ser excluído detoda función en 1954 e arrestado dous anos despois; a súaobra A nova clase é un alegato contra a burocracia co-munista.
• Os documentos 35, 36 e 37 en 1957, e o 38 en 1950.
16. • Que non é un marxista auténtico. Porque se apoiou nocampesiñado e non no proletariado.
• Que é unha forma de ideoloxía burguesa. Porque poñenen tea de xuízo os principios fundamentais e a verdade uni-versal do marxismo.
• Porque é un réxime nacionalista, fascista e imperialista,oposto ó internacionalismo proletario.
• Un papel de dominio absoluto no seu propio territorio enos países satélites. Alcanza a infiltrarse ata nos máis mí-nimos pregamentos da vida cotiá.
UNIDADE 15
Páxina 341
1. De forte crecemento económico. En 1973 os prezos do pe-tróleo disparáronse e isto supuxo un brusco freazo ó crece-mento económico destas zonas, e deu comezo a unha pro-longada crise económica.
2. A partir de 1945 a maioría dos países occidentais, excepto ca-sos coma os de España e Portugal, encamiñáronse cara a unsistema de democracia parlamentaria.
3. Resposta libre.
4. O Tratado de Roma, o 25 de marzo de 1957, provocou o na-cemento da Comunidade Económica Europea (CEE). O 7 defebreiro de 1992 asinouse na cidade holandesa de Maastrichto Tratado da Unión Europea, que supuxo a creación da UniónEuropea. Francia, Italia, Alemaña Federal, Países Baixos, Bélxi-ca e Luxemburgo. En 1973 Dinamarca, Irlanda e Gran Breta-ña; en 1981 Grecia; España e Portugal en 1983; e en 1995Suecia, Finlandia e Austria.
Páxina 347
1. Foi básica para a súa hexemonía: desenvolveuse lonxe do seuterritorio, polo que as súas estructuras non foron destruídase, sen embargo, este conflicto impulsou a súa actividade eco-nómica e a súa investigación tecnolóxica; gracias á guerra, Es-tados Unidos pasou a se-lo primeiro acredor das potencias alia-
88
cia, onde o Estado xogaba un papel decisivo; moitas das me-didas que se tomaron xurdiron dos planos elaborados pola Re-sistencia (nacionalización de sectores estratéxicos, planifica-ción económica e sistema de seguridade social estatal); levousea cabo unha política de depuracións e de desnazificación enAlemaña. Segunda fase (1947-1968): momento álxido daguerra fría coa imposición da doutrina Truman; neste períodoiníciase a descolonización, tamén se intentou a creación dun-ha terceira forza europea, representada pola política do xe-neral De Gaulle; nesta fase a orientación política pasou polaalternancia política, primeiro cos conservadores e a finais de1950 deuses un xiro político cara á esquerda. Terceira fase(1968-1989): as revoltas estudiantís e obreiras do ano 1968 ea crise de 1973 abriron unha etapa de transformacións eco-nómicas, de movementos sociais alternativos e unha crise delexitimidade de institucións políticas; esta etapa coincide codeterioro da imaxe de Estados Unidos; durante a década dosoitenta producíronse fenómenos contrapostos (rexurdimen-to da guerra fría, en Europa oriental producíronse cambios in-ternos que desembocaron na perestroika e que abriron o ca-miño á reunificación de Alemaña), mentres que en España,Portugal e Grecia se consolidaron as transicións políticas caraa réximes democráticos.
4. – O automóbil mini, un disco dos Beatles, unhas modelos en minisaia, unha moza cun tocadiscos, unha acampadahippy.
– Un cambio nas formas de vida, a sociedade anterior era máisconservadora. Resposta libre (estas modas requiren altos ni-veis de vida, xa que están plenamente integradas na socie-dade de consumo).
5. Un movemento pacifista. Resposta libre (como consecuenciada situación política internacional, na que estaba presente omedo ó holocausto nuclear).
Páxina 363
3. Coa chegada dos emigrantes estranxeiros e a expansión dossectores manufactureiros naceu o movemento obreiro nas sú-as versións política (creación de partidos) e sindical, aínda quecon moi pouca influencia. Polo descontento xeneralizado dapoboación, o espertar da universidade e dos intelectuais e o re-troceso do analfabetismo, unido ó nacemento de organizaciónspolíticas de corte nacionalista, antiimperialista e marxista.
4. De España. En 1898. Por medio dunha guerra de indepen-dencia na que os independentistas estiveron axudados por Es-tados Unidos.
5. Durante a primeira metade do século XX a illa de Cuba estivogobernada por dictaduras corruptas dominadas política e eco-nomicamente por Estados Unidos.
6. Produciuse en 1959. Está no poder un réxime dictatorial deforte contido personalista e marcado polo liderado de FidelCastro; a dictadura cubana mantén un réxime socialista for-temente inmobilista, a pesar do desmoronamento do comu-nismo e da desaparición da Unión Soviética, que o levou a unha situación de illamento internacional e de ruína econó-mica que repercutiu gravemente sobre as condicións de vidada poboación.
Páxina 370
1. Plan Marshall (1947). Creación da OECE (1948). Tratado deRoma (1957). Crise do petróleo (1973). Tratado de Maastricht(1992).
2. Truman: de 1945 a 1952. Demócrata. Puxo en marcha unconxunto de leis sobre dereitos civís, asistencia sanitaria, axu-das ós agricultores e á construcción de vivendas, etc. Pero moi-tas delas víronse freadas por un Congreso dominado polos re-publicanos. Eisenhower: de 1953 a 1960. Republicano.
Retomou a tradición republicana dos anos vinte de apoiar ómundo dos negocios e de incorporar ó goberno a dirixentesempresariais. Kennedy: de 1961 a 1963. Demócrata. Pro-pugnou avanzar máis na mellora social. As súas decisións máiscontrovertidas en política exterior foron: a crise de Berlín, oasunto dos mísiles de Cuba (1962) e a implicación do exérci-to americano na guerra de Vietnam. Johnson: de 1964 a 1968.Demócrata. Seguiu coa maioría das propostas do seu ante-cesor. A el correspondeulle a escalada militar en Vietnam, queprovocou un forte movemento de protesta en Estados Unidos.Esta protesta coincidiu coa intensificación das mobilizaciónsdos negros e as primeiras revoltas estudiantís. A súa políticacaracterizouse tamén pola loita contra a pobreza e a marxi-nación social a través do programa Great Society. Reformoutamén a política de inmigración. Nixon: de 1969 a 1974. Re-publicano. Na súa primeira fase aceptou a derrota da guerrade Vietnam, estableceu vínculos coa China de Mao e equili-brou as súas relacións estratéxicas coa URSS. Ford: de 1974 a1976. Republicano. Vicepresidente durante o mandato de Ni-xon, ó que sucedeu trala dimisión deste polo escándalo Wa-tergate. Durante a súa presidencia enfrontouse a graves pro-blemas económicos, a súa política interior caracterizouse polaloita contra a inflación. Destaca en política exterior a súa reu-nión con Breznev en Vladivostok, na que asinaron a declara-ción conxunta sobre SALT. Buscou o mantemento da paz pe-ro por medio da forza e renunciando ó concepto de distensión.Reagan: de 1981 a 1988. Republicano. Insistencia dos valo-res moralizantes de carácter conservador, polo nacionalismoamericano e pola súa política económica de carácter liberal,que desmantelou os principios do keynesianismo. A súa polí-tica provocou maiores niveis de pobreza e, a pesar do recor-te de gastos sociais, un extraordinario déficit do presupostofederal. Pódense diferenciar dúas etapas no seu mandato: un-ha primeira, de recrudecemento da guerra fría, coa posta enmarcha da Iniciativa de Defensa Estratéxica ou guerra das ga-laxias, e unha segunda etapa de goberno que se caracteri-zou polo achegamento á Unión Soviética.
3. Para realizar esta actividade, pódense axudar do mapa queaparece na páxina 367 do libro de texto.
4. • A partir de 1946 as exportacións creceron pouco a pou-co, sendo Xapón o país que experimentou un maior im-pulso.
• Xapón especializouse na exportación de productos electró-nicos, ópticos e no sector automobilístico, e tamén se con-verteu no primeiro constructor naval. Cara a Europa, Amé-rica e países do Terceiro Mundo, sobre todo cara ó sudesteasiático.
• O aumento das exportacións foi moito máis moderado códe Xapón; ata os anos cincuenta o crecemento destes paí-ses está practicamente paralizado. É a partir de entón can-do inician un crecemento xeneralizado que sobe de formasignificativa a partir dos anos sesenta.
5. Países coma Francia, Luxemburgo, Bélxica, República FederalAlemana, Austria, Suecia e Finlandia superan os 20.000 dóla-res; España, Irlanda, Reino Unido, Países Baixos e Italia estánenmarcados entre os 10.000 e 20.000 dólares; por último, Por-tugal e Grecia non superan os 10.000 dólares. O principio dacohesión económica e social, é dicir, a necesidade de que ospaíses máis ricos axuden ós países do Sur no seu desenvolve-mento; para iso puxéronse en marcha as políticas dos fon-dos estructurais: FEDER (Fondo Europeo de DesenvolvementoRexional), FSE (Fondo Social Europeo) e FEOGA (Fondo Euro-peo de Orientación e Garantía Agraria).
6. • Xorden novas doutrinas denominadas neoliberais que subs-titúen ás keynesianas. As súas principais características son:a reducción da presencia do Estado na economía medianteas privatizacións das empresas públicas e as reconversiónsindustriais e a flexibilización e liberalización dos mercadoslaborais para aumenta-lo emprego.
89
• Doc. 52: K. Adenauer (chanceler alemán de 1949 a 1963).Doc. 53: o Comité de Xustiza do Congreso estadounidense.Doc. 54: Salvador Allende (presidente de Chile entre 1970-1973).
• Doc. 52: despois de 1955. Doc. 53: xullo de 1974. Doc. 54: 1973. Os textos son fontes primarias porque fo-ron elaborados no tempo en que se produciron os feitosós que se refiren ou porque foron escritas por un prota-gonista deses feitos.
12. • Segue as teorías keynesianas porque se trata dunha eco-nomía ligada ó social, na que os resultados do traballo seharmonizan nunha orde que lle proporciona á poboaciónbeneficios económicos e de xustiza social, todo no marcoda libre competencia.
• Polo caso Watergate, un escándalo de espionaxe ós mem-bros da oposición política no que estivo implicado o pre-sidente. O 17 de xuño de 1972. Os feitos máis importan-tes da presidencia de Nixon foron: a derrota na guerra deVietnam, o establecemento de vínculos coa China de Mao,o equilibrio das relacións estratéxicas coa URSS e o escán-dalo Watergate, que implicou ó presidente nunha tramade espionaxe ó partido demócrata nas eleccións de 1972.
• Refírese ó intervencionismo de Estados Unidos na políti-ca chilena. O documento 44 da páxina 365. Porque con-siderou perigoso o réxime de Allende, ó que calificou co-mo próximo ó comunismo.
UNIDADE 16
Páxina 381
1. Porque, trala desaparición do inimigo soviético e a crise de Ru-sia durante a presidencia de Ieltsin, os intereses estratéxicosestadounidenses difumináronse e o continente africano per-deu interese; a partir dese momento coincidiron en África osestragos causados por enfermidades coma a SIDA, as catás-trofes naturais, os conflictos militares e o fracaso das políticasde desenvolvemento.
2. Ó final da dictadura de Ferdinand Marcos en Filipinas (1986)e da dictadura de Suharto en Indonesia (1999), os acordos dePaz de Oslo (1992) e o establecemento da Autoridade Na-cional Palestina, o referendo pola independencia de TimorOriental (1999) e o proceso de normalización de Camboxa(1993).
3. Alxeria: a suspensión en 1992 das eleccións lexislativas ga-nadas pola Fronte Islámica de Salvación levou a unha guerracivil entre os islamistas radicalizados, por un lado, e o exérci-to e os dirixentes da Fronte de Liberación Nacional, por outro;Serra Leona: a guerrilla da Fronte Revolucionaria Unida, im-pulsada polo dirixente do principal grupo guerrilleiro de Li-beria, atemoriza á poboación desde os anos noventa do sé-culo XX; Ruanda: as masacres levadas a cabo contra apoboación tutsi polas milicias extremistas hutus e as forzas ar-madas ruandesas provocaron en 1994 máis dun millón de víc-timas e desencadearon unha sanguenta guerra civil. Sudán,Eritrea e Etiopia: a guerra desatada en 1997 entre o gober-no sudanés e as forzas rebeldes estendeuse ás fronteiras orien-tais con Eritrea e Etiopia, e agravouse polos efectos das fortesfames. Hoxe en día: en Alxeria, desde 1997, gran parte dapoboación maniféstase semanalmente en favor dos secues-trados nos últimos anos polos servicios de seguridade; en Se-rra Leona, o FRU invadiu en xaneiro de 1999 a capital e dei-xou miles de mortos; en Ruanda, a guerrilla hutu diminuíu asúa presión, pero non se pacificou o país; Eritrea e Etiopiadisputan desde 1998 unha franxa fronteiriza e en 1999 Eritreaadheriuse ó plano de paz da ONU; Sudán mantén o enfron-tamento entre o réxime islamista da capital e a minoría ani-mista ou cristiá do sur.
• No sistema keynesiano o Estado incrementou a súa activi-dade como administrador e impulsou o investimento e aproducción, levando a cabo diversas nacionalizacións, quesubordinaron certos sectores económicos considerados es-tratéxicos ó control do Estado.
7. • Na moderación salarial, a disciplina e o respecto á xerar-quía, os grandes avances no sector científico-tecnolóxi-co, a propensión ó aforro, a profunda reforma do sectoragrícola e os prezos competitivos, que favoreceron a ex-portación dos seus productos.
• Nunha política de substitución de importacións e nos in-tentos de industrialización para non estar suxeitos ós vai-véns da demanda internacional de materias primas. Por-que se iniciaron novas políticas opostas ós nacionalismoseconómicos: as chamadas políticas de axuste e neoliberais.
• O conflicto impulsou notablemente a súa actividade eco-nómica e a investigación tecnolóxica. Converteuse no pri-meiro acredor das potencias aliadas. A principios de 1950Estados Unidos supoñía o 50 % da producción mundial,desenvolvía os primeiros avances tecnolóxicos, tiña o con-trol dos mercados internacionais e posuía o 80 % das re-servas de ouro mundiais. Tomáronse medidas de corte key-nesiano. Desde 1953 ata 1960, coa administraciónrepublicana, levouse a cabo unha política de estabilizacióne sostemento da actividade económica. O goberno de-mócrata de 1961 a 1968 levou a cabo a política econó-mica máis keynesiana, na que un dos seus principais ob-xectivos foi a busca de equilibrio entre prezos e salarios, oque provocou un aumento da inflación a partir de 1965.A balanza comercial deteriorouse tras 1964, debido á com-petencia dos productos europeos e xaponeses. A partir de1968 volveron os republicanos ó poder. Esta última etapaestivo marcada pola crise mundial de 1973. Os peores anosde crise foron os comprendidos entre 1973 e 1981. A re-cuperación do período 1982-1989 permitiu incrementa-locrecemento económico e diminuí-la inflación. As políticaseconómicas cambiaron ó longo desta época. Novas dou-trinas, denominadas neoliberais, substituíron ó keynesia-nismo. Os anos noventa estiveron marcados pola presi-dencia de Clinton, durante a que se tratou de impulsa-laeconomía fomentando o desenvolvemento tecnolóxico ea loita contra o déficit; tamén se levaron a cabo débiles in-tentos en política social que non deron os resultados es-perados.
8. • Reino Unido e Dinamarca non entraron por propia von-tade; Suecia non o fixo por non cumpri-los requisitos mí-nimos marcados pola UE. En 2002 a situación era a se-guinte: a excepción de Reino Unido (libra esterlina),Dinamarca (coroa danesa) e Suecia (coroa sueca) que man-teñen a súa moeda, o resto de países membros da UEadoptaron o euro; se se producise algún cambio posteriora esta data o alumno debería consignalo.
9. • Réximes dictatoriais. Evolucionaron cara a réximes demo-cráticos.
Páxina 371
10. • Zonas de Alemaña baixo control británico e estadounidensetrala derrota nazi.
• Trátase dunha concepción económica ligada ó social, nacal se garante un certo benestar e unha certa seguridadeá poboación.
• Alude ó control estatal da economía que levou a cabo oréxime nazi.
11. • Doc. 52: literario (sería correcto clasificalo tamén como po-lítico e como historiográfico). Doc. 53: xurídico. Doc. 54:político. Resposta libre.
90
4. Tralo referendo, celebrado en agosto de 1999 e auspiciadopola ONU, desenvolveuse unha forte ondada de terror queobrigou á ONU a intervir para garanti-lo cumprimento do re-sultado (o 78,5 % do electorado votou a favor da indepen-dencia). Occidente avergóñase agora do que está ocorrendoen Timor, aínda que en 1975 apoiou a invasión e a dictaduraindonesia.
5. Resposta libre (é unha sociedade dividida en distintos gruposétnicos, de maioría musulmana, organizada segundo as regrasdun rigoroso réxime fundamentalista, as mulleres carecen dedereitos, viven nun territorio de gran dureza e os recursos sonescasos, etc.). O ataque estadounidense supuxo o triunfo daoposición antitalibán e parece que o país se encamiña cara aunha tímida apertura social e cara á instauración dun siste-ma político que aúne as diferentes posicións dos grupos tri-bais existentes.
Páxina 383
1. Finalizaron as dictaduras militares de Brasil, Arxentina, Chile eParaguai, e a guerra civil permanente en Centroamérica.
2. A explotación e control dos recursos petrolíferos da zona, oconflicto relixioso e étnico, a ausencia dunhas claras frontei-ras e a carencia dunhas estructuras e prácticas democráticas.
3. Resposta libre (o narcotráfico, a crise económica e a guerra ci-vil que enfronta ós grupos guerrilleiros e ó goberno). Pastra-na afirma que o ELN compra as armas cos ingresos que obténdo narcotráfico.
4. A emisión dun comunicado no que responsabilizou ó goberno e ás forzas paramilitares do fracaso dos acordos daHabana en decembro de 2000, acusándoos de viola-lo acor-do establecido sobre a erradicación manual das plantaciónsde droga e de non realizar ningún xesto de boa vontade pa-ra poñerlle fin ós enfrontamentos.
Páxina 385
1. En tres: a guerra de Eslovenia e Croacia, a guerra de Bosnia--Hercegovina e o conflicto de Kosovo. Guerra de Esloveniae Croacia: o bloqueo de Milosevic da presidencia federal xu-goslava, a eliminación da autonomía da rexión de Kosovo, asdeclaracións de independencia de Eslovenia e Croacia; gue-rra de Bosnia-Hercegovina: a limpeza étnica das milicias ser-bobosnias, o ultimato da ONU (febreiro de 1994), a acción mi-litar da OTAN (setembro de 1995) e os acordos de Dayton(novembro de 1995); conflicto de Kosovo: intervención daOTAN (1999).
2. Razóns fundamentalmente económicas, que alimentaron ocrecemento dos nacionalismos: a apertura ó mercado mundialxerou profundas diferencias entre as rexións (renda nacionaldistinta en rexións de diferente ritmo demográfico e estruc-turas de producción); a débeda exterior non se repartiu soli-dariamente e, mentres as rexións máis ricas se queixaban dodesvío de recursos cara ás máis pobres, estas últimas denun-ciaban as vantaxes de prezos e exportación das máis desen-volvidas. Resposta libre (causas históricas, diferencias étnicas,relixiosas, culturais, etc.).
3. Os acordos de Dayton pecharon a guerra de Bosnia, non re-mataron co réxime de Milosevic en Serbia e sancionaron a divi-sión de Bosnia-Hercegovina en dúas repúblicas (unha serbia eoutra croata-musulmana) federadas nun só Estado. Eslovenia,Croacia, Bosnia-Hercegovina, Xugoslavia, Macedonia e Albania.
4. A suspensión do Parlamento de Kosovo, a disolución das ins-titucións políticas albanesas, a proclamación das independen-cias de Macedonia, os serbios da Krajina, Croacia, Eslovenia eBosnia-Hercegovina, o recoñecemento da ONU das novas re-públicas, a exclusión da federación xugoslava de Nacións Uni-das, a creación do TPI, a delimitación dunha zona de seguri-
dade protexida polos cascos azuis, a aparición dunha federa-ción croata-musulmana en Bosnia-Hercegovina, a depuraciónétnica levada a cabo polos serbios e os acordos de Dayton.Resposta libre.
Páxina 387
1. A retirada do Estado nos planos económico e social. Na GranBretaña dos anos oitenta do século XX, co goberno de Mar-garet Thatcher. O desmantelamento parcial da política sociale económica intervencionista e asistencial dos gobernos an-teriores conservadores ou laboristas, as privatizacións das em-presas públicas e as reconversións industriais.
2. O retroceso da porcentaxe da actividade industrial, a alza dasnovas tecnoloxías, a modernización do sector servicios e oscambios espaciais na industria a escala mundial. Industriali-záronse novos países, coma os chamados «dragóns asiáticos».
3. É a constante aplicación ós campos da economía e da socie-dade dos logros da revolución científico-tecnolóxica, o que ori-xina a producción en masa, a semiautomatización e a indus-trialización da ciencia.
4. No sector servicios. En xeral, baixas. Elevadas en comparacióncos países desenvolvidos.
5. Reduci-los prezos fronte ó exterior, comezando polos salarios.Porque o neoliberalismo propón que cada país debe especia-lizarse nas actividades nas que posúe vantaxe comparativa, pe-ro a realidade mostra que o comercio internacional non se dáentre países con economías diferentes senón principalmenteentre as nacións do Primeiro Mundo.
Páxina 395
1. Taxas de crecemento vexetativo moi elevado, altas taxas denatalidade, descenso de mortalidade e estructura demográ-fica extremadamente nova.
2. China e Xapón. Existen notables contrastes entre densidadesde poboación moi elevadas, como Xapón ou China, e outrasmoi baixas, coma o caso de Libia ou Angola. Algúns paísespresentan unha porcentaxe de poboación urbana moi ele-vado (Xapón, Libia, Venezuela ou Colombia) e non apareceningún caso cunha porcentaxe por debaixo do 18 %.
3. Angola, Liberia e Eritrea. Resposta libre (son países subde-senvolvidos, cunha dotación sanitaria escasa, uns índicesde mortalidade infantil elevados, niveis de alfabetización bai-xos, unha taxa de mortalidade alta como consecuencia dafalta de recursos para combater enfermidades, etc.).
4. Resposta libre (baixa calidade de vida, explosión urbana, ba-rrios marxinais, ausencia dunha adecuada dotación de servi-cios, amoreamento da poboación…).
Páxina 401
1. O control recae, fundamentalmente, en mans do Estado edas grandes empresas; a organización é cada vez máis siste-mática e foméntase a investigación en equipo; e os descu-brimentos teñen unha aplicación técnica inmediata. Permi-tiu unha mellor sistematización e manexo dos datos.
2. Basicamente no desenvolvemento da bioloxía molecular e noproxecto do xenoma humano. Resposta libre.
3. O avance da carreira espacial, a exploración do sistema so-lar, o estudio dos compoñentes do átomo e dos procesos me-diante os que se libera enerxía e as innovacións da física apli-cada na electrónica, a informática e as telecomunicacións.Porque supón unha nova forma de interpretación fronte apostulados empíricos anteriores.
4. Coa finalidade de extraer células nai para o seu emprego notratamento individualizado de enfermidades. Resposta libre
91
ganismo; o resto leva a información do noso pasado.• A similitude co doutras especies e as escasísimas diferen-
cias xenéticas entre os humanos.
10. • A comparación do material xenético pode explicar proce-sos demográficos do pasado.
• Porque ambos ofrecen información do noso pasado.
11. • Resposta libre.• Resposta libre (o seu emprego no tratamento individuali-
zado de enfermidades, a eliminación ou corrección dos xe-nes defectuosos, a alteración da herdanza xenética do serhumano…).
• A ética e a comunidade científica móstranse incapacesde adoptar decisións ante as consecuencias que para o fu-turo pode te-la clonación de embrións humanos.
• En tratar de establecer unhas regras que se adianten ósdescubrimentos científicos. Pola aceleración do tempono ámbito da investigación e pola incapacidade dos sis-temas de valores tradicionais para adoptar decisións anteas descoñecidas consecuencias que poden ter para o fu-turo os últimos descubrimentos xenéticos.
• Resposta libre (o 98,5 % do noso material xenético conténinformación sobre o noso pasado).
(pola posibilidade de que este descubrimento poida utili-zarse para altera-la herdanza xenética do ser humano).
5. Resposta libre (gran potencia productora, non se encontroua solución definitiva para trata-los residuos radioactivos, re-xeitamento social a este tipo de instalacións, é a segunda fon-te de producción de electricidade nos países desenvolvidos ea terceira en todo o mundo, as augas dos ríos que se utilizanpara refrixera-las plantas sofren un sobrequentamento quelle afecta á flora e á fauna, esixe uns custos de mantemen-to moi elevados e rigorosos, etc.). Miles de perdas humanas,danos irreparables no medio natural, elevados índices de ra-diación no entorno da central ata un raio de cento vinte qui-lómetros, mutacións xenéticas en animais e plantas, etc. Aenfermidades e mutacións xenéticas. Resposta libre (fortesintereses económicos).
6. Resposta libre (o proxecto supón un elevado custo econó-mico, que queda amortiguado coa participación de distintospaíses; ó tratarse dun proxecto multinacional e multidiscipli-nar, cada país achega aquilo en que se encontra máis espe-cializado).
Páxina 402
1. Actividade libre [chegada ó poder do réxime dos khemeresroxos (1975), fin da dictadura de Ferdinand Marcos (1986),comezo da guerra civil de Serra Leona (1991), independen-cia de Eslovenia (1991), Nelson Mandela, elixido primeiro pre-sidente negro da República Sudafricana (1994), establece-mento da Autoridade Nacional Palestina (1994), inicio daguerra de Chechenia (1994), fin do goberno dictatorial deSuharto (1999), referendo en Timor Oriental (1999), dimisióndo presidente peruano Fujimori (2000), ataque terrorista ásTorres Xemelgas de Nova York (2001)].
2. • Seguiu un ritmo de crecemento constante ata 1993 e des-cendeu moderadamente desde esa data ata 1998. O nú-mero de conflictos políticos rexionais e internacionais.
• Resposta libre (proceden fundamentalmente dos paísessubdesenvolvidos, porque é nesta zona onde se produciuun maior número de conflictos).
• Ós masivos desprazamentos de poboación como conse-cuencia das guerras de Ruanda, Burundi, Eritrea, Sudán eEtiopia, Balcáns...
• É o Alto Comisionado das Nacións Unidas para os Refu-xiados. Ocúpase de que os refuxiados sexan protexidos eatendidos no país de asilo.
3. • A Estados Unidos, Rusia e Xapón. De asombro, impoten-cia, resignación…
• Resposta libre.
4. • A Estados Unidos e á Unión Europea. Ós países en víasde desenvolvemento.
• As dúas grandes potencias económicas enfróntanse porconsegui-la hexemonía mundial.
5. • Aon a expresión máis radicalizada dos movementos so-ciopolíticos que rexeitan as vías propostas polos modelosxurdidos de Occidente. Resposta libre.
• A incapacidade dos países subdesenvolvidos para xera-losrecursos propios necesarios para logra-lo despegue eco-nómico convérteos en dependentes dos investimentos eempréstitos do exterior. Resposta libre.
Páxina 404
9. • En coñece-la estructura de cada un dos xenes, as súas fun-cións e anomalías.
• Máis de 3.000 millóns de unidades básicas de informaciónxenética. O 1,5 % é información para formar o noso or-