buku peulajaran basa aceh

146

Upload: carlosamadorfonseca

Post on 02-Dec-2015

241 views

Category:

Documents


44 download

DESCRIPTION

Asyik Abdul Gani (ed.), 2010.

TRANSCRIPT

PEULAJARAN BASA ACEH

BUKU DUAKEU MURIP GLAH VIII

SMP dan MTs

2010

iv

Peulajaran Basa Aceh keu murip glah VIII SMP/MTs

LéWildan AbdullahAbdullah Faridan

Syafi’iFaridah Hanum

BadruddinT. Husni

ÉditoDr. Abdul Gani Asyik, M.A.

Iluseutrato/Rancang KulétWadi

LèôtAhmad Semar

Cetakan I, 2010

Peuneureubit Geuci

Lorong Cermai No. 2Lambaro Skep, Banda Aceh

Teulépon 0651 25256

ISBN 978-979-96655-2-2

v

RANUP SIGAPU

Puja ngön syukô kamoe peutrôh keu Poteu Allah, Tuhan nyang po ban sigom dônya. Allah ka geubri nikmat sèhat ngön watèe keu kamoe lam meutuléh saboh buku basa Aceh keu aneuk sikula tingkat SMP/MTs. Seulaweuet seureuta saleum kamoe peutrôh keu pan-gulèe sigala Nabi, Muhammad Rasulullah. Gopnyan ka geubuka pintô até manusia hingga dônya nyoe lam aman sijahtra ngön beureukat ‘éleumèe Tuhan. Buku Peulajaran Basa Aceh keu murip glah VIII SMP/MTs nyoe kamoe mulayi tuléh bak tanggai 5 April 2009 dan barô seuleuso bak awai Februari 2010. Areutijih, buku nyoe ka rap sithôn lam prosèh teumuléh. Tim peunuléh buku dua nyoe nam droe:

(1) Wildan Abdullah, tinggai di Lambaro Skep, Banda Aceh; dosen Program Studi Pen-didikan Bahasa dan Sastra Indonesa, FKIP Unsyiah. Geupeuseuleusoe program doto bak Pusat Kajian Bahasa, Kesusastraan, dan Kebudayaan Melayu di Fakulti Sains So-sial dan Kemanusiaan, Universiti Kebangsaan Malaysia thôn 2009. Program Magister Pendidikan Bahasa geucok bak IKIP Bandung thôn 1992.

(2) Abdullah Faridan, tinggai di Lampulo, Banda Aceh; peunsiunan dosen Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Indonesa, FKIP Unsyiah; tamat sarjana bak Fakultas Keguruan thôn 1978.

(3) Syafi’i, tinggai di Krueng Geukueh, Aceh Utara; mantan guru/keupala sikula SMP Al-Alaq, PT Asean Aceh Fertilizer; peungawaih sikula bak Dinah Peundidékan Aceh Utara; seuleusoe sarjana bak IKIP Malang thôn 1989.

(4) Syarifah Hanum, tinggai di Darussalam, Banda Aceh; guru SMPN 1 Banda Aceh; tamat sarjana bak FKIP Unsyiah thôn 1987.

(5) Badruddin, tinggai Krueng Raya, Aceh Besar; guru SMAN 1 Mesjid Raya Aceh Besar; tamat sarjana bak FKIP Unsyiah thôn 1988.

(6) T. Husni, tinggai di Sigli, Pidie; guru SMPN 2 Sigli; tamat sarjana bak FKIP Unsyiah thôn 1993. Jinoe teungoh kuliah magiseute bak Program Studi Magister Pendidikan Bahasa, PPS Unsyiah, Banda Aceh.

Buku Peulajaran Basa Aceh nyoe kamoe tuleh ngön seumangat seureuta rasa cinta kamoe keu basa Aceh. Asoe di dalamjih kamoe ôsaha beu cocok ngön umu murip SMP/MTs. Rap mandum asoe buku meukeunong ngön dônya ureueng Aceh. Kamoe yakin, buku nyoe na meunapeu’at keu guru basa Aceh, murip sikula, atawa masyarakat Aceh ban man-dum. Kamoe meulakèe meu’ah meunyoe na khilaf ngön cidra. Saleuem ngön tabék ka-moe keu mandum syèdara nyang tém bri korèksi keu asoe buku nyoe menyoe mantöng na salah bacut sapat.

Banda Aceh, Februari 2010

Tim Peungarang

vi

ASOE BUKU

RANUP SIGAPU .............................................................................................................. iiiASOE BUKU .................................................................................................................... iv

PEULAJARAN 1 KEURAJAAN ...................................................................................... 1A. Baca keu Tapuphôm Kata atawa Iseutilah ................................................................. 1B. Tuléh Riwayat Sultan Aceh lam Basa Droe ................................................................ 5C. Peugah Bhah Keuneubah Keurajaan Aceh ................................................................ 8D. Peugah Rangkôman Calitra nyang Tadeungo ............................................................ 9

PEULAJARAN 2 PEULITÉK ........................................................................................... 15A. Baca Naseukah Drama ngön Laphai nyang Beutôi .................................................. 15B. Tuléh Drama Saboh Babak ........................................................................................ 20C. Meu’èn Drama Keunarang Droe ................................................................................ 21D. Tukri Peurangui Tokoh Drama .................................................................................... 23

PEULAJARAN 3 PAHLAWAN ........................................................................................ 29A. Baca Calitra Pahlawan ............................................................................................... 29B. Tuléh Seulogan nyang Meukaét Ngön Pahlawan ...................................................... 32C. Peugah Calitra Pahlawan Idola .................................................................................. 33D. Deungo Calitra Pahlawan .......................................................................................... 35

PEULAJARAN 4 LINGKUNGAN .................................................................................... 39A. Baca dan Bôh Makna Kata Sulét ............................................................................... 39B. Tuléh Lapuran ............................................................................................................ 42C. Peugah Lapuran ......................................................................................................... 44D. Deungö Lapuran ........................................................................................................ 45

PEULAJARAN 5 LAÔT .................................................................................................. 49A. Baca Keunarang ........................................................................................................ 49B. Tuleh Keunarang Ngön Konsep 5W + 1H .................................................................. 52C. Peutheun Peundapat lam Dihkusi .............................................................................. 54D. Teupeue Alat ngön Cara Taguen Eungkôt Laôt .......................................................... 56

PEULAJARAN 6 MEUKAT ............................................................................................. 63A. Teumèe Tokoh Ngön Lata (Setting) lam Saboh Calitra .............................................. 63B. Tuléh Hikayat Aceh ngön Kata-Kata Nyang Jroh ....................................................... 68C. Bri Peundapat keu Lagu Aceh .................................................................................... 69D. Deungö Calitra Bhah Ureueng Meukat ...................................................................... 72

PEULAJARAN 7 PÈNG .................................................................................................. 77A. Baca Bhah Pèng lam Keunarang ............................................................................... 77B. Tuléh ngön Basa Peursuasi ....................................................................................... 81C. Peugah Bhah Pèng ngön Narit Maja .......................................................................... 83D. Deungö Bhah Seujarah Péng ..................................................................................... 84

vii

PEULAJARAN 8 UPACARA ADAT ................................................................................ 89A. Baca ngön Bôh Makna Haba Meupakhôk .................................................................. 89B. Tuléh Keunarang Bhah Upacara Adat ngön Basa Nyang Jroh .................................. 95C. Peugöt Pidato Bak Acara Adat Aceh .......................................................................... 97D. Deungö Pidatô Upacara Adat ..................................................................................... 99

PEULAJARAN 9 SEUNI TRADISI .................................................................................. 105A. Baca dan Teumèe Nan Seuni Tradisi ......................................................................... 105B. Tuleh Teureutib Acara ................................................................................................. 110C. Peugah Bhah Seuni Tradisi ........................................................................................ 111D. Deungö Caé Seuni Tradisi ......................................................................................... 113

PEULAJARAN 10 MEUNEU’ÈN ..................................................................................... 119A. Teumèe Kosakata Bhah Meuneu’èn lam Wacana ...................................................... 119B. Tulèh Keunarang Meunurôt Urôtan Kronologi ............................................................ 123C. Peugah Nan Alat Meuneu’èn Tradisi .......................................................................... 125D. Deungo Haba nibak Sumbe Haba .............................................................................. 128

DAPEUTA PUSEUTAKA ................................................................................................. 133

Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan 1

KEURAJAANMeukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata carong

1. tapuphôm kata atawa iseutilah nyang meukaét ngön peumeurintah Acèh ;2. tatuléh riwayat udép sidroe sultan lam basa droeteuh;3. tacalitra bhah barang keuneubah ureueng jameun nyang na di daerah droeteuh; 4. tapeugah rangkôman calitra nyang tadeungo.

A. BACA KEU TAPUPHÔM KATA ATAWA ISEUTILAH

LEUMBAGA ADAT ACÈH

Bak masa jameun, keurajaan Acèh nyang paléng ubit geupeunan gampông, saboh wilayah nyang geumat lé keuchik. Keuchik jibantu lé sidroe waki keuchik ngön sidroe tengku imum meunasah. Teungku imum meunasah nyan ureueng nyang muphôm bhah agama. Seulaén nibak nyan, lam saboh gampông na sit tuha peuet atawa tuha lapan. Ureueng laén nyang bantu keuchik pawang glé (bak gampông nyang na ureueng meuglé), keujruen blang (ureueng nyang ahli lam bhah mublang).

Wilayah nyang leubèh rayek nibak gampông geupeunan mukim. Mukim geupimpin lé sidroe imum mukim. Lam saboh mukim na padum-padum boh gampông nyang geupimpin lé imum mukim. Imum mukim nyan jeuet keu imum seumayang tiep uroe Jumuat di meuseujid. Dilée, meunyö geukeuneuk peugöt saboh mukim, meuseuti beuna 1.000 droe ureueng agam nyang tém ék prang. Tujuanjih, meunyö jiseurang lé awak lua mudah lam geuhimpôn ureueng nyang muprang.

Peulajaran

1

2 Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan

Jinoe, fungsi imum mukim ka meuubah. Imum mukim jeuet geupimpin keuchik nyang na lam mukim nyan. Nan imum mukim pih ka meuubah, ka geukheun keupala mukim. Peuganto imum seumayang bak uroe Jumu’at bak meuseujid mukim, geupiléh ureueng laèn nyang geubôh nan imum meuseujid. Imum mukim geubantu lé keujruen muda (tokoh masyarakat nyang muphôm lam bhah tani), panglima laôt (tokoh masyarakat nyang mat bhah hukôm adat laôt), peutua seuneubôk (ureueng nyang atô bhah ladang), haria peukan (ureueng nyang peuteureutip uroe peukan ngön cok pèng adat), ngön pawang glé (ureueng nyang meuato bhah uteuen).

Keurajaan di ateueh mukim geupeunan sagoe. Miseueejih, di Acèh Rayek na lhèe boh sagoe nyang geubôh nan meunurôt jumlah mukim: Sagoe XII Mukim, Sagoe XXV Mukim, ngön Sagoe XVI

Mukim. Tiep-tiep sagoe geupimpin lé sidroe panglima sagoe secara turôn-teumurôn, nyang geubri lakap (gelar) ulèebalang. Ulèebalang geuangkat lé sulötan Acèh, nyang geutuléh lam saboh sarakata nyang geubôh cap sikureueng (cap keurajaan Acèh ).

Keurajaan di ateueh sagoe geukheun nanggroe, saboh daerah nyang geupeutaklôk lé keurajaan Acèh nyang na di lua Banda Acèh atawa Acèh Rayek. Nanggroe geupimpin lé sidroe ulèebalang nyang teurimöng kuasa langsông bak raja Acèh. Ulèebalang nyan geubantu lé sidroe banta, nyang bèasajih adoe nyang agam atawa syèdara ulèebalang. Peumbantu lam bidang hukôm geuseubôt kadi. Nyang laèn na sit nyang geuseubôt rakan (peungawai ulèebalang).

Kosakatabhah = teuntang, hai, masalahkeuchik = kepala desaglé = bukét, gunongjroh = göt, baik, indah, cantik, baguskeujruen = gelar para kepala di daerah kesultanan Acèh pada masa dahululakap = seubôtan, gelarmuphôm = mengertipawang = seseorang yang paham tentang ilmuprang = perangubit = ch’ek, ubeut, kecil

Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan 3

Linguistik 1

Kata beunda kata lagèe ureueng, binatang, kayèe, atawa nan barangkapeue. Conto laén kata beunda angèn (angin), bajèe (baju), batèe (batu), kayèe (kayu), ureueng (orang), ulèe (kepala), leumo (lembu), peunajôh (makanan), ‘èleumèe (ilmu), gata (kamu), atawa geutanyoe (kita).

Ciri kata beunda bahasa Acèh lagèe di yup nyoe. 1) mandum kata nyang na sisipan –eun-, miseueejih:

kue buhul (kata keureuja)keuneukue >> neukue buhulan (kata beunda)

pula tanam (kata keureuja)peunula tanaman (kata beunda)

sinuet cambuk (kata keureuja)seuninuet cambukan (kata beunda)

2) mandum kata nyang jeuet tatamah ngön -jih, miseueejih:

panyang panjang (kata sipheuet)panyangjih panjangnya (kata beunda)

trép lama (kata sipheuet)trépjih lamanya (kata beunda)

3) mandum kata nyang jeuet tatamah ngön nyan, nyoe, atawa jéh, miseueejih:

buet kerja (kata keureuja)buet nyan kerja itu (kata beunda)

leumo lembu (kata beunda)leumo nyoe lembu ini (kata beunda)

4) jeuet tatamah kata beunileueng di keue atawa di likôtjih, miseueejih:

limong boh boh mamplam lima buah manggaboh mamplam limong boh mangga lima buah

4 Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan

ie siteugôk air seteguksiteugôk ie seteguk air

5) dapat diingkari dengan kata kön, misalnya:

kön manok bukan ayamkön ‘èleumèe bukan ilmukön jén bukan jinkön buet nyoe bukan pekerjaan inikön ceunulék bukan cungkilankön sikula bukan sekolah

(Wildan, 2005:49—51)

TeunanyongLheueh tabaca keunarang bhah peumerintah Acèh di ateueh, ci tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!1. Pajan seunusön peumeurintahan Acèh geuatô ngön jroh?2. Soe peumimpin nyang atô saboh gampông?3. Peue bida imum mukim ngön kepala mukim?4. Soe-soe mantöng pubantu keuchik ngön mukim?

Leumbôi PubantuKeuchik Mukim

123456

5. Ci atô susônan peumeurintahan Acèh dan nan jabatan dari nyang ubit sampoe nyang paléng rayek!Susônan peumeurintahan Acèh = sagoe, mukim, gampông, keurajaan, nanggroe, Jabatan = sultan, keuchik, kepala mukim, ulèebalang, panglima sagoe.

Leumbôi Susônan peumeurintahan Acèh Jabatanabcde

Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan 5

LatihanCi tamita data di gampông gata maséng-maséng bhah susônan organisasi pemerintahan gampông leungkap ngön nan (jabatan)!

B. TULÉH RIWAYAT SULTAN ACÈH LAM BASA DROE

Gata ka kayém tatuléh bhah udép droeteuh atawa hai-hai nyang ka tarasa lé droeteuh. Cuba jinoe tatuléh riwayat udép Sultan Acèh. Meunyö tatuléh lam bidang nyan, gata peureulèe tabaca riwayat udép sidroe sultan atawa tateumanyong bak ureueng-ureueng nyang muphom lam bidang nyan. Riwayat udép nyan saboh keunarang bhah sidroe-droe ureueng. Lam keunarang nyan geupeutamöng hai-hai nyang menyangkôt (1) nan, (2) teumpat ngön tanggai lahé, (3) nan ureueng chikgeuh, (4) peundidikangeuh, (5) keurejageuh, (6) pangkat atawa profesigeuh, dan (7) hai-hai laén nyang geupubuet nyang jeuet keu teuladan keu ureueng laén. Jinoe, ci tabaca saboh riwayat udép sidroe Sultan Acèh, Iskandar Muda.

SULTAN ISKANDAR MUDA

Sultan Iskandar Muda raja nyang paléng mupeungarôh bak Keurajaan Acèh. Gopnyan lahé di Acèh bak thôn 1593. Nan watèe ubit gopnyan ’Perkasa Alam.’ Makgeuh, nyang nan gopnyan Putroe

Raja Indra Bangsa atawa nan laén gopnyan Paduka Syah Alam, keturunan Raja Darul Kamal. Meunyö röt ayahgeuh keturunan Raja Mahkota Alam. Sultan Iskandar Muda geumeunikah ngön sidroe putroe nyang asai gopnyan nibak Kesultanan Pahang (Malaya) nyang geubôh nan Putroe Phang. Ngön Putroe Phang, Sultan

Iskandar Muda neubri lé Allah dua droe aneukgeuh, Merah Pupôk ngön Putroe Safiah.

Watèe Sultan Iskandar Muda lam perjalanan u Johor ngön Malaka, gopnyan na

geupiyôh bak saboh tanjong di daèrah Asahan. Di sinan meureumpök ngön Raja Simargolang. Sultan

Iskandar Muda geumeunikah ngön aneuk raja nyan. Ngön putroe nyan, na aneuk, nyang nan aneuk gopnyan

Abdul Jalil (jeut keu Sultan Asahan 1).Sultan Iskandar Muda

6 Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan

Sultan Iskandar Muda jeuet keu raja watèe umu mantöng muda that (14 thôn). Gopnyan geumat keurajaan bak thôn 1607 sampoe 1636. Meunyö tabaca bak kitab Bustanusalatin, gopnyan mulai jeuet keu raja bak tanggai 6 Zulhijah 1015 atawa bak awai buleuen April 1607. Watèe gopnyan geumat keurajaan, Acèh jitakôt lé keurajaan-keurajaan di nusantara. Bak masa nyan, Keurajaan Acèh rôh lam limöng boh keurajaan nyang rayeuk lam dônya.

Bak masa nyan, Sultan Iskandar Muda geupeugöt hubôngan ngön nanggroe Eropa, lagèe ngön Inggrèh, Beulanda, Prancéh, dan Usmaniyah Turki. Bak watèe nyan, Keurajaan Inggréh jimat lé Ratu Elizabeth 1. Ratu Inggréh nyan na jikirém surat keu Sultan Iskandar Muda nyang jimè lé Sir James Lancester sebagoe utusan. Asoe phôn surat nyan jituléh ngön kalimat, ”Keu syèdara hamba, Raja Acèh Darussalam.” Sultan Iskandar Muda geujaweub ngön kalimat, ”Hambakeuh nyang kuasa peurkasa nanggroe-nanggroe di miyup angèn, nyang meuhimpôn di ateueh tanoh Acèh ngön ateueh tanoh Sumatra, ateueh ban-mandum wilayah nyang tundôk u Acèh, nyang mulai nibak mata uroe jiteubiet sampoe mata uroe jilôp.”

Nibak masa nyan, lam keurajaan Acèh na padum droe ulama rayek. Teungku Syiah Kuala geubet keu mufti. Sultan Iskandar Muda nyang mat peumerintah, Teungku Syiah Kuala nyang mat bhah agama. Sampoe na ungkapan, ”adat bak Poteu Meureuhôm, hukôm Syiah Kuala” (masalah adat geupeuputôh lé Sultan Iskandar Muda, masalah agama geupeuputôh lé Teungku Syiah Kuala). Ulama-ulama laén nyang geupeucaya lé Sultan Iskandar Muda Syèh Hamzah Fanshuri ngön Syèh Syamsuddin as-Sumatrani.

Sultan Iskandar Muda wapheuet di Acèh bak tanggai 27 Desembe 1636, bak umu 43 thôn. Lheueh wapheuet gopnyan, keurajaan geumat lé meulintèegeuh, Sultan Iskandar Thani (1636-1641). Lheueh Sultan Iskandar Thani wapheuet, keurajaan geumat lé Sultanah Tajul Alam Syafiatudin Syah atawa Putroe Safiah, peureumoh Sultan Iskandar Thani.

Bak thôn 1993, Sultan Iskandar Muda jiangkat jeuet keu Pahlawan Nasional lé Peumeurintah Republik Indonesia.Intisari dari www.melayu-online.com; teucok bak tanggai 2 Maret 2009.

Kosakatapeureumoh = istriJohor = salah saboh neugri (negara bagian) di Malaysiakeurajaan = kerajaanMalaka = salah saboh neugri (negara bagian) di Malaysiameulintèe = menantuPahang = salah saboh neugri (negara bagian) di Malaysiaputroe = putrisultan = sultantulöt = bungsuwapheuet = abéh umu, maté, meuninggai, wafat

Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan 7

TeunanyongLheueh tadeungö rakan gata jibaca bhah sidroe Sultan Acèh, Iskandar Muda, aci tajaweuep Teunanyong di miyup nyoe!1. Soe nan aneuk Sultan Iskandar Muda?

Aneuk keu- Nanphônduatulöt

2. Pakön Sultan Iskandar Muda geukheun raja nyang paléng mupeungarôh bak Keurajaan Acèh?

3. Padum thôn Sultan Iskandar Muda jeuet keu raja?4. Pakön Sultan Iskandar Muda geujaweuep surat raja Inggréh ngön kalimat ”Hambakeuh

nyang kuasa peurkasa nanggroe-nanggroe di miyup angèn, nyang meuhimpôn di ateueh tanoh Acèh ngön ateueh tanoh Sumatra, ateueh ban mandum wilayah nyang tundôk u Acèh, nyang mubeunteueng nibak mata uroe jiteubiet sampoe mata uroe jilôp.” Peue meukeusud Sultan Iskandar Muda ngön kalimat nyan?

5. Pakriban peundapat gata keu cara Sultan Iskandar Muda geuatô keurajaangeuh? Bri alasan gata!

LatihanLheueh tabaca riwayat udép sidroe Sultan Acèh, Iskandar Muda, jinoe tatôp buku nyoe. Tatuléh keulayi ngön basa droeteuh riwayat udép Sultan Iskandar Muda nyan lam dua atawa lhèe paragraf.

8 Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan

C. PEUGAH BHAH KEUNEUBAH KEURAJAAN ACÈH

Watèe musém pré sikula, le aneuk sikula jijak meu’èn atawa jijak meuramien. Na nyang jak kalön keuneubah ureueng jameun, peuninggalan keurajaan Acèh nyang na di Banda Acèh. Awak nyan jijak kalön keuneubah masa dilèe, miseue rumöh Acèh, gunongan, meuligoe, dan kerkhof. Lam bagian nyoe tacalitra bacut ke bhah rumoh Acèh.

RUMOH ACÈH Di Banda Acèh na saboh museum. Le that murip sikula nyang jak keu nan. Bangunan museum seurupa saboh bangunan tradisi Acèh, nyang geupeugöt bak thôn 1914 keu geulanggang pameran di Semarang. Bangunan nyan geupuwoe u Banda Acèh thôn 1915 lé Gubernur van Suart nyan. Bangunan nyan geupeujeuet keu museum, nyang geubôh nan Rumoh Acèh. Rumoh Acèh nyan saboh rumoh panggông pintô ubit. Ruang dalam rumoh nyan h'ana geupubatah. Di sinan jeuet takalön peukakah rumoh tangga, alat-alat maguen, alat meutani, dan alat meulaot.

Jinoe, lingkôngan museum ka geutamah ngön bangunan barô ngön motif-motif Acèh. Miseuejih, Balé Musapat beuntôk keurucôt nyang geucok nibak cara ureueng Acèh geubungkôh bu ngön ôn pisang, nyang geupeunan bu kulah. Seuramoe museum pih mubeuntôk kayèe meu-uké motih Acèh. Di sinan ka geubangun sit ruang pamèe. Bangunanjih sampoe lhèe tingkat. Di sinan geuatô mubagoe barang jameun (pureubakala). Salah saboh barang museum nyan luncéng rayek, nyang geupeunan Cakradônya. Luncéng nyan hadiah keurajaan Cina, nyang geumè lé Laksamana Cèng Ho bak thôn 1414.

Rumoh Acèh

Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan 9

Dalam komplek museum nyan na kubu sultan Acèh jameun dilée. Kubu-kubu nyan jipeugöt dari batèe gunong, geuuké ngön kaligrafi Arab nyang ceudah lagoina. Salah saboh kubu nyan kubu Sultan Iskandar Muda. Blah u barat museum na peundopo, teumpat tinggai gubernur Acèh jinoe.

TeunanyongLheueh tabaca keunarang di ateueh, tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!1. Peue meunafaat tajak kunjông u Museum Acèh ?2. Pajan rumoh Acèh nyan geupeugöt?3. Kubu seupo mantong nyang na lam komplek museum nyan?

Latihan1. Baca keulayi calitra keuneubah ureueng jameun di ateueh (Museum Acèh ).2. Tacalitra calitra nyan di keue glah ngön basa droeteuh!

D. PEUGAH RANGKÔMAN CALITRA NYANG TADEUNGO

Geutanyoe kayém tadeungö calitra atawa informasi nibak ureueng laén. Calitra atawa informasi nyang tadeungö nyan béasajih leubèh panyang. Watèe tacalitra keulayi bak ureueng laén, calitra atawa informasi nyan leubèh paneuk sabab ka tacok asoe nyang peunténg mantöng. Nyang peunténg that, bèk sagai tatamah hai-hai nyang h'ana lam calitra atawa informasi nyang tadeungö nyan.

Aci tadeungö rakan gata jibaca keunarang di miyup nyoe di keue glah. Tatuléh hai-hai peunténg bhah keunarang nyan.

SEUJARAH KEURAJAAN ACÈH Meunurôt seujarah, Keurajaan Acèh lahé bak abad 14 Maseuhi, nyang geupeunan Keurajaan Acèh Darussalam. Sultan Acèh nyang phôn that Sultan Ali Mughayat Syah, nyang geulanték bak uroe Aleuhat, 1 Jumadé Awai 913 Hijeuriah teupat bak thôn 1511 Maseuhi. Wat èe phôn teudöng, luah wilayah Keurajaan Acèh h'ana rayek that, cuma wilayah nyang jinoe Banda Acèh dan Acèh Rayek. Watèe Mughayat Syah jeuet keu raja, keurajaan geupeuluah hingga rap ban saboh Acèh jinoe. Keurajaan Pasè nyang watèe nyan maju that pih ék geupeutalô. Bak watèe

10 Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan

nyan, keurajaan-keurajaan laén, lagèe Peureulak (di Acèh Timu), Pedir (di Pidie), Daya (di Acèh Jaya jinoe), dan Aru (di Sumatera Utara), ka lam jaroe Portugéh. Bèk sampoe Portugéh nyan meutamah köng, Raja Mughayat Syah leubèh dilée geulét Portugéh nyang ka jiduek lam keurajaan-keurajaan nyan. Portugéh h’an ék jilawan Raja Mughayat Syah. Ho nyang jisurôt keunan geupeulét. Mughayat Syah ék geupeuluah keurajaan sampoe u Malaka, Johor, dan Pattani. Mughayat Syah jeuet keu raja sampoe thôn 1528 Maseuhi.

Keurajaan Acèh Darussalam meuceuhu that lom bak masa keurajeuen Sultan Iskandar Muda (1590-1636), nyang geulakap ngön Sultan Iskandar Muda Johan Pahlawan Meukuta Alam. Bak masa gopnyan, Acèh jeuet keu pusat dagang nyang ramè di Asia Tenggara. Keurajaan Acèh bak masa nyan ka na hubungan diplomatik ngön nanggroe-nanggroe lua, lagèe ngön Turki, Inggréh, Prancéh, dan Beulanda.

Lheueh Sultan Iskandar Muda wapheuet bak thôn 1636 Maseuhi, nyang jeuet keu raja Sultan Iskandar Thani Alauddin Mughayat Syah (1636-1641). Trôk ‘an masa Iskandar Thani, Acèh mantöng keurajaan nyang jaya. ’Oh lheueh nyan teuma, seujak thôn 1641 trôk ‘an thôn 1699, Keurajaan Acèh geupimpin lé peuet droe ratu, meuturôt-turôt

1. Ratu Tajul Alam Safiatuddin Syah (1641—1676 = 35 thôn);2. Ratu Nurul Alam Nakiyatuddin Syah (1676—1678 = 2 thôn);3. Ratu Zakiatuddin Inayat Syah (1678—1688 = 10 thôn); ngön4. Ratu Keumala Syah (1688—1699 = 11 thôn).Bak abad 19, Acèh jiprang lé Beulanda ngön Inggréh, nyang jimulai bak tanggai 26

Maret 1873. Acèh ék geupeutheun droe lam prang nyan. Beulanda talô. Thôn 1874, jiprang lom Acèh lé Beulanda. Beulanda talô lom, han asé jitamöng u Acèh. Watèe ka rap mulai jra bak prang Acèh, Beulanda jibri akai lé Snouck Hurgronye. Jipeugah lé Snouck, menyö keuneuk peutalô Acèh, bèk taprang raja, tapi taprang ulama. Lheueh nyan keuh, nyakni bak thôn 1903, Beulanda asé jitamöng u Acèh.

Panglima Militer Beulanda, J. B. van Heutsz, jeuet keu Gubernur Acèh nyang peurtama. Bak masa nyan, Keurajaan Acèh geumat lé Sultan Muhammad Dawod. Di gopnyan teupaksa geumeunyeurah bak Beulanda. Thôn 1904 ban-mandum wilayah keurajaan Acèh ka lam

Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan 11

jaroe Beulanda. Bah pih lagèe nyan, Acèh han tom tundôk keu Beulanda. Rata sagoe Acèh na saja ureueng nyang lawan Beulanda.(Zainuddin, 1966:55)

Kosakatabungöng jaroe = buah tanganceureumen = cerminkawôm = kaumlét = kejarnanggroe = negeriPortugéh = Portugisseunoh = rebutsurôt = mundur

TeunanyongLheueh tadeungö rakan gata geubaca bhah Sejarah Keurajaan Acèh, tajaweup Teunanyong di miyup nyoe!1. Pajan Keurajaan Acèh teudöng?2. Tuléh 4 boh keurajaan nyang geupeutalö lé Sultan Ali Mughayat Syah?

Leumbôi Nan Keurajaansa

dualhèe

peuet

4. Pakön Keurajaan Acèh meuceuhu that bak masa Sultan Iskandar Muda jeut keu raja?5. Pakön Peurancéh jikirém ceureumèn sibagoe bungöng jaroe keu Raja Iskandar Muda?6. Peue nyang jipubuet lé Beulanda sampoe bak thôn 1903 hingga asé jitamöng u Acèh?

LatihanLheueh tadeungö rakan gata jibaca bhah Sejarah Keurajaan Acèh, tapeugah keulayi rangkôman asoe calitra nyan di keue rakan-rakan gata!

12 Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan

UJI KOMPETENSI

1. Tabaca keunarang di miyup nyoe. Lheueh nyan, tapuphôm iseutilah meukaét ngön peumeurintah Acèh nyang na lam keunarang nyan!

Wilayah di ateueh mukim nanjih sagoe. Miseuejih, di Acèh Rayek na lhèe boh sagoe, nyang geubôh nan meunurôt jumlah mukim: Sagoe XII Mukim, Sagoe XXV Mukim, dan Sagoe XVI Mukim. Tiep-tiep sagoe geupimpin lé sidroe panglima sagoe secara turôn-teumurôn, nyang geubri lakap ulèebalang. Ulèebalang geuangkat lé sulötan Acèh, nyang geutuléh lam saboh sarakata nyang geubôh cap sikureueng.

Leumböi Kata/ Iseutilah Maknaa sagoeb mukimc panglima sagoed ulèebalange cap sikureueng

2. Tapeuteuntèe sidroe Sultan Acèh. Lheueh nyan tatuléh riwayat udép gopnyan ngön cara tapasoe tabei di miyup nyoe!

Leumbôi Hai Riwayat a nanb lakapc tempat/thôn lahéd nan ureueng chike jeut keue Sultanf hai-hai peunténg nyang geupubuetg wapheuet

3. Di ateueh na geupeugah bhah keuneubah keurajaan Acèh. Di sinan geuseubôt rumöh Acèh ngön Gunongan. Keuneubah lagèe nyan na cit di daerah gata. Ci tamita lé gata saboh keuneubah keurajaan Acèh nyang na di daerah gata. Lheueh nyan tacalitra keulayi bhah keuneubah nyang meunuröt atoran di miyup nyoe.

Basa Aceh Peulajaran 1 Keurajaan 13

a. nan keuneubah :b. ureueng nyang keubah :c. thôn geukeubah :d. teumpat keuneubah :e. meukeusud keuneubah :f. keuadaanjih jinoe :g. cara ureueng geujak bak : teumpat nyan

4. Ci tarangkôm calitra di miyup nyoe lam dua boh kalimat mantông!

GUNONGAN

Gunongan saboh bangunan nyang geutinggai lé Sultan Iskandar Muda (1608-1636). Gunongan nyan geupeugöt keu peureumaisurigeuh, Putroe Phang. Meunurôt riwayat, Putroe Phang sabé teuingat u gampônggeuh, Pahang, Malaya. Sultan geutupeue putroegeuh sabè lam seudéh sabab istana putroe di Pahang jikeuliléng lé bukét-bukét teumpat meu’èn. Nyang lagèe nyan

h'ana lam istana Acèh.Nyan keuh sabab Sultan geupeugöt gunongan keu teumpat meu’èn Putroe Phang. Putroe le geupeuabéh watèe di sinan, teuleubèh watèe mata uroe keumeung jilôp. Akhéjih, Putroe Phang cukôp bahagia.

Rangkôman: ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték 15

PEULITÉKMeukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata caröng1. tabaca naseukah drama ngön laphai nyang beutoi;2. tatuléh naseukah drama saboh babak;3. tameu’en drama nyang tatuléh keudroe;4. tapuphôm peurangui tokoh lam drama nyang tadeungo.

A. BACA NASEUKAH DRAMA NGÖN LAPHAI NYANG BEUTÔI

RAKAN SEUTIA

Murip-murip glah VIII teungoh jiduek-duek lam glah. Peulajaran gohlom geupuphôn. Bak banja likôt, na padum-padum droe murip teungöh jimeuseunoh koran. Awaknyan jikalön beurita ngön gamba. Si Asri nyang ban trôh teukeujöt watèe jitamöng lam glah.

Sabirin : H'ana tasangka po moto lagak lagèe nyan!Aguh : Nyo hai…h'ana tasangka.Asri : Peue na teuma?Husna : Nyan…Ratu glah geutanyoe…na masalah!Asri : Pakön?Husna : Nyoe! Baca koran, kalön keudroe!Asri : (jicok koran bak jaroe Husna) Sayang Santi!Guru : Peue kabéh tamöng mandum? Geutanyoe tameudoa. (Keutua glah jipimpin doa.)

Peulajaran

2

16 Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték

Guru : Ka Ibu tupeue, peue nyang gata peugah-peugah uroe nyoe.Aguh : Beutôi Bu! Geutanyoe jinoe ka na rakan barô, sidroe aneuk peujabat nyang

korupto! Guru : Hai Aguh, bèk lagèe nyan! Geutanyoe hanjeuet tamarit lagèe nyan keu si Santi.

Bandum geutanyoe hantom talakèe droeteuh beu lahé bak sidroe-droe ureueng nyang brôk atawa göt.

Husna : Tapi Bu,dijih that jibangga ngön mbông keureuna droejih aneuk sidroe peujabat.Guru : Rakan geutanyoe bèk tapiléh-piléh. Soe mantöng geutanyoe beu jeuet keu

ngön. Nyang peunténg akhlak ngön buetjih beugöt. (mata guru geukeureuléng Asri. Asri jiteukui.)

Guru : Jinoe geutanyoe tabuka peulajaran Basa Acèh.Tapeugöt saboh puisi bhah ureueng nyang tabangga! (Glah seungap siat. Guru geukeuliléng lam glah, geukalön murip-murip peugöt puisi)

Guru : Na nyang ka seuleusoe? Tulông baca di keue glah!Aguh : Lôn, Bu! (Aguh jijak u keue glah jibaca puisijih)

Malôn PahlawanlônTeungöh malam droeneuh neubeudöhNeuba raga neujak meukatOn kayèe rimba jeuet keu gulèBeuthat hasé h'ana padum naDroeneuh teutapNeupiké keu lôn uroe singöhMalôn….Bagi lôn drôeneuh pahlawanlôn

Guru : Göt that, ureueng meukat gulè seubagoe pahlawan. Soe lom nyang ka lheueh?Asri : Lôn cuba Bu ! (Asri jibeudöh u keue glah)

Geurubak tuha mita raseukiH'ana seugan h'ana malèeMandum jurông mandum gampôngNeujak ngôn gaki mita raseukiBak geupeuudép rumoh tanggaMeunyö cit ka mupatroeTuhan geutanyoe geubri raseuki

Guru : Puisi nyan gohlom na judôi As? Peue judôijih?Asri : Ayahlôn (jijaweuep bagah-bagah)

Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték 17

Sabirin : Hebat! H'ana tasangka ureueng meukat keuliléng ék geupeurunoe aneukgeuh meurumpök juara glah

Guru : Puisi nyang laén tabaca bak peulajaran u keue. Jinoe kajeuet teubiet meu’en meu’en.

Murip : Horé! (mandum ka jiteubiet u lua glah) Asri watèe nyan meutikui sidroe, keureuna jipiké jih kateulanjô bak jikheun keu ayahdroejih

(Dikutép bak Bahasa dan Sastra Indonesia Untuk SLTP kelas 2, 2003)

Kosakatabanja = baréh, bariskalön = eu, lihatmarit = peugah, meututô, bicarambông = sombongmeukat = berjualanmeuseunoh = meureubôt, meureupah, berebutmurip = murid

Linguistik 2

Kata beunda nyang jeuetjih dari kata beunda dasa, kata keureuja, atawa kata sipheuet geukheun kata beunda turônan. Umumjih kata beunda turônan meusisipan -eun-.

Bak kata saboh suku, sisipan –eun- jipeukeumat lagèe conto di miyup nyoe.

cop jahit ceucop >> ceuneucop jahitangom telungkup’ geugom >> geuneugom alat penangkap ikantak bacok teutak >> teuneutak bacokantet bakar’ teutet >> teunetet bakaran

Nyang ladôm, sisipan –eun- jipeukeumat bak kata saboh suku nyang teuleubèh dilèe kana beuntôk peu-, miseuejih:

göt baik peugöt membuat peuneugöt buatanduek duduk peuduek dudukkan peuneuduek dudukanwoe pulang puwoe memulangkan peunuwoe bawaan pulang

18 Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték

Bak kata-kata saboh suku nyang jipuphôn ngön konsonan rangkap /pr/, /pl/, dan /ph/, sisipan –eun- meupeukeumat lagèe di miyup nyoe. prah perah >> peurah >> peuneurah perahan plah belah >> peulah >> peuneulah belahan phét pahit >> peuhét >> peuneuhét pahitan

Bak kata-kata saboh suku nyang jipuphôn ngön konsonan rangkap /lh/ dan /rh/, sisipan –eun- mupeukeumat lagèe di miyup nyoe.

lhak kuliti >> seuneulhak hasil menguliti lhat sangkut >> seuneulhat sangkutanlheueh selesai >> seuneulheueh akhir, selesaianrhah cuci >> seuneurah/seuneurhah cucianrhông >> seuneurhôngrhoh >> seuneuroh/seuneurhoh

Na cit sisipan –eun- meuubah jeuet keu–un-, -eul-, atawa –ul-, lagèe:

gulông gulung >> gunulông/geunulông gulungan tulak tolak >> tunulak tolakan gantoe ganti >> geunantoe/geulantoe cadangan

Bak kata nyang mupuphôn ngön konsonan t, konsonan t nyan meuubah jeuet keu konsonan s watèe tapeusisipan–eun-, lagèe:

tamah tambah >> teunamah >> seunamah tambahan tampai tambal >> teunampai >> seunampai tambalan tingkue gendong >> teuningku >> seuningku gendongan tijik jinjing >> teunijik >> seunijik jinjingan

Meunurôt conto-conto nyang ka na nyan, kata beunda turônan nyang meusisipan –eun- meuasai bak kata keurija dan kata sipheuet. Kata beunda meusisipan -eun- nyang meuasai bak kata keurija na lom nyang laén lagèe di miyup nyoe.

Kata Keurija Kata Beunda meusisipan –eun-gom telungkup geuneugom alat tangkap ikantet bakar teuneutet sesuatu yang dibakarplah belah peuneulah potongan pematang

Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték 19

prah perah peuneurah alat untuk memerahlhat sangkut seuneulhat sangkutanlheueh selesai seuneulheueh akhir, selesairhah cuci seuneurhah cucianjaweuep jawab jeunaweuep jawabankarom mengeram keunarom eramanpajôh makan peunajôh makananbalôt balut beunalôt balutansalén salin/tulis seunalén salinan/tulisan

Kata beunda meusisipan -eun- yang meuasai bak kata sipheuet lagèe di miyup nyoe.

Kata Sipheuet Kata Beunda meusisipan –eun-kunèng kuning keununéng kekuningangaséh kasih geunaséh kekasih

(Wildan, 2005:52—55)

Teunanyong1. Pat kira-kira calitra lam drama mungkén na?2. Pakön Aguh ngön Husna h'ana galak keu Asri?3. Pakön Asri teukeujôt watèe jitamöng lam glah?4. Peue keurija Poma Si Aguh?5. Meunurôt droeteuh, peue kira-kira asoe beurita lam koran nyang jiseunoh lé murip-murip

lam glah nyan?

Latihan1. Pakat ngönteuh limöng droe, tapeugöt saboh

keulompokteuh! 2. Tabagi tugaih maséng-maséng jeuet keu

tokoh lam naseukah drama ‘Rakan Seutia’ di ateueh (Sabirin, Aguh, Asri, Husna, Guru).

3. Tameurunoe cara baca dialog nyang na lam naseukah drama nyan ngön su, intonasi, dan jeda nyang beutoi!

4. Tabaca naseukah drama nyan di keue glah ngön keulompok gata.

20 Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték

B. TULÉH DRAMA SABOH BABAK

Lam tatuléh naseukah drama na hai-hai peunténg yang peureulèe tapeurati, antara laén alur, tokoh, peurangui, tema, prohhaba, ngön konfliks. Hai nyan peureulèe beu tapuphôm yôh gohlom tatuléh naseukah atawa tameu’en drama.

Di miyup nyoe na drama saboh babak. Drama nyan pih na meukaét ngön peuliték. Aci tapeurati beu got-got drama ”Langganan Baro” nyang geurika le saboh tim.

LANGGANAN BARÔ

Anen jiduek bak binèh halte. Majalah ngön koran-koran meutumpok lam leumuengjih. Nunung, ngön bajèe seuragam sikula, jilèwat di keuejih.

Nunung : Hai, peue duek-duek mantöng!Anen : Teungöh istirahat, seu-uem that!Nunung : Peue haba?Anen : Béasa-béasa mantöng (Nunung jidông di

geuniréng Anen, matajih jikalôn u keue).Nunung : Pèng ikah kön le!Anen : Meunyö tajép ie musti tablôe, trép bak trép

pèng nyan kön abéh cit.Nunung : Sok teupeue! (Jikalön ureueng-ureueng tubit kantô bandum jak pajôh bu.)Anen : Meunyö lagèe nyan lônjak tanyong dilèe beh?Nunung : Nyan keuh lagèe nyan, soe tupeue majalah habéh lagôt. (geumeucaé h'ana

musik) Takalôn jiôh lagèe ie ‘Oh katoe ka h'ana beuntôk. Tadeungö jioh lagée su tambô ‘Oh watèe ka toe meutamah jioh Sabab le untông le utangjih. Meunyö meunan pèng sabé meurumpök!Anen : Ureueng nyan geulakèe majalah jiintat u rumoh, tiep-tiep minggu. Nah, nyoe

alamat jih (geupeuleumah kartu ureueng nyan).Nunung : Nyoe, jipeugah lagèe nyan. Makajih lôn teurimöng nyang jilakèe lé jih. Lônpiké

nyan jeuet keu raseuki bagi droekeuh.

Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték 21

TeunanyongTabaca beu muphôm cara peugöt naseukah drama, lheueh nyan takalôn cara tuléh jih. Mangat leubèh muphôm tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!1. Peue asoe naseukah drama nyang ka lheueh tabaca nyan?2. Peue-peue nyang peureulèe tapeurati bak tatuléh saboh naseukah drama?3. Ci tatuléh unsô-unsô yang beu na lam saboh naseukah drama!

Latihan1. Pakat ngönteuh 3 atawa 5 droe, peugöt saboh keulompok! 2. Lheueh nyan, tapeuteuntèe saboh topik nyang toe ngön gata siuroe-uroe3. Peugöt saboh naseukah drama saboh babak. Lam drama nyang tapeugöt nyan, beuna

tokoh meunurôt ureueng nyang na keulompok maséng-maséng. Tema nyang tapiléh menyangkôt ngön peuliték!

C. MEU’ÈN DRAMA KEUNARANG DROE

Mangat muphôm bak tameu’èn drama, tatulông peugah cara bak meu’èn drama di ateueh panggông! Drama nyan ka kayém takalön bak tivi atawa teumpat laén. Watèe tameu’èn drama, peureulèe tapiké nyang phôn naseukahjih. Lheueh nyan ureueng meu’èn (tokoh) drama nyan. Awak nyang tapiléh nyang na anglèh bak geutirèe peurangui tokoh lam calitra drama nyan. Di sinan na peurangui, lagèe meuh’op, mbông, angkuh, leumöh-leumbôt, meunan sit khém, moe, atawa hai-hai laén nyang na lam calitra drama nyan.

Peurangui nyan mubagoe-bagoe. Na laphai, grak-grik, ie muka, sikap ureueng bak geutirèe saboh-saboh peurangui nyan. Nyan mandum teuntèe mubida-bida tingkah lakujih nyang na bak ureueng meu’èn drama nyan. Sigohlom tameu’èn drama, cipeugöt atawa calitra peurangui di miyup nyoe!

1. ureueng teungöh beungèh2. ureueng beungèh tapi geu-iem3. ureueng geulisah4. ureueng saba5. ureueng teungöh geumoe

22 Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték

Si gohlom tameu’èn drama nyan, beu ka na naseukahjih. Lam hai nyan, peureulèe cit tapuphôm hai-hai di miyup nyoe!

1. Tapuphôm asoe naseukah drama2. Talaphai naskah nyan beu beutöi3. Tatirèe peurangui beu saban lagèe lam naskah

Teunanyong ’Oh lheueh takalön meuneu’én drama, tajaweuep teuma teunanyong di miyup nyoe!1. Peue nyang geucalitra lam drama nyan?2. Peue natijah nyang meunapeu’at keu geutanyoe bak drama nyan?3. Soe-soe ureueng nyang meu’én drama nyan?

Latihan

1. Tabaca keulayi naseukah drama ’Rakan Seutia’ di ateueh. ’Oh lheueh tabaca naseukah drama nyan, tapasoe teuma tabei di miyup nyoe!

Tokoh Peurangeui

SabirinAguhAsri

HusnaGuru

2. Duek meusapat keulayi ngön keulompok watèe tatuléh naseukah drama saboh babak dilèe.

3. Aci talatéh meu’en drama nyan lam keulompokteuh maséng-maséng.4. Lheueh nyan, tiep keulompok meu’en drama di keue glah.

Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték 23

D. TUKRI PEURANGUI TOKOH DRAMA Peurangui atawa watak geupeuleumah lam beuntuk tokoh. Peurangui nyan that peunténg lam drama. Aci peurati peurangui tokoh lam naseukah drama di miyup nyoe!

PEUMILU

Keuchik : Uroe nyoe Seulanyan, 10 Rabiôi Awai, bak meunasah tadeungö peunjeulasan KPU bhah peumilu. Meunyö na umu panyang, peumilu di Indonesia atawa di Acèh bak buleuen Rabiôi Akhèe 1430 atawa 9 Apré 2009.

Tgk. Jafar (KPU): Teungku-Teungku, Umi-Umi nyang lônpumulia. Geutanyoe rakyat Acèh, lam peumilu kali nyoe tapiléh waki rakyat nyang duek bak DPR tingkat pusat atawa tingkat daerah. Kali nyoe Acèh bida ngön daerah laén. Peue laen? Khusus di Acèh na peureuté lokai.

Rahmi : Peue syarat jeuet keu anggota DPR? Padum umu ureueng nyang ka na hak mumiléh?

Tgk. Jafar (KPU) : Meunurôt Undang-Undang Peumilu atawa Qanun Acèh, waki rakyat beu na ijazah ngön lulôh ujian beuet Kuruan. Teuntèe beu jeuet 'èleumèe dônya ngön 'èleumèe akhirat. Beu jeuet geupiké keu rakyat. Umu nyang wajép mumiléh 17 thôn u ateueh, atawa di miyup 17 thôn teutapi ka lheueh geumeunikah.

Keuchik : Pakriban ka muphôm bandum?Masyarakat : (Ngön teuseunyom-seunyom geujaweuep seurentak). Ka!Keuchik : Peue na nyang teumanyong lom?Rifki : Soe tapiléh, Pak? (sira jitunyok jaroe).Tgk. Jakfar : Nyan teuseurah bak geutanyoe maséng-maséng. Bandum geutanyoe

na lam pikéran atawa até nurani droeteuh bandum. Teuntèe nyang göt.Tgk. Musa : Peumilu kali nyoe geutanyoe cukôp bingöng, cukôp le peureuté. H'ana

taturi piléh. Geutanyoe lagèe nyoe sabè sit. Nyang göt bek tapiléh, adak tapiléh h'ana meu-ubah nasip. Nyang meu’én teutap meulabô. Nyang tari, nyang duek ateueh kurusi.

Tgk. Imum : Meunurôt lôntuan, soe mantöng jeuet tapiléh. Teuntèe nyang piké keu rakyat. Doa geutanyoe, rakyat beu seunang, nanggroe beu aman. Haba ureueng tuha jeuet taingat:

Teulah sithôn ureueng meugoe Teulah si uroe ureueng meurusa

24 Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték

Teulah limöng thôn waki tapiléh Piké beu abéh bèk teulah teuma.Keuchik : ‘Oh noe mantöng rapat uroe nyoe. Meunyö na umu panyang, mandum

geutanyoe watèe peumilu, tacurèng soe nyang tapiléh bak bilék suara. Sigohlom tatôp ta deungö saboh lagu Acèh.

Rifqi ngen Rahmi : Acèh meusyeuhu makmu ngön meugah Masa peurintah Iskandar Muda Raja nyang adé até beu murah Seuramoe meukah beu meucahaya

Teunanyong1. Pat geupeugöt rapat bhah peumilu?2. Soe-soe mantöng tokoh lam drama nyan?3. Pakriban peurangui tokoh nyan maséng-maséng!4. Soe Tgk. Jafar nyan?5. Peue bhah nyang geubahah lam rapat nyan?

Latihan 1. Ci meugabông ngön peuet droe ngönteuh!2. Ci tameusu-eue jaweuep keu hai peurangui tokoh drama nyang ban tadeungo! 3. Tiep keulompok bri tanggapan bhah drama nyan.

Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték 25

4. Tiep keulompok bri nilai keu tanggapan keulompok laén! Pasoe foreumat di miyup nyoe!

Nan Keulompok : ..............................................................................Uroe/Tanggai : ..............................................................................Nan Anggota : .............................................................................. : .............................................................................. : ..............................................................................

No Aseupèk IndikatoSeuko

1 2 3 4 4

1 Intonasi manyang miyup nada, kreueh lembôt su, ceupat lambat mubaca

2 Laphai jeulah atawa teupat lam meu-ucap3 Keulancaran dialogjih lanca 4 Peunampilan grak, ie muka, mimik5 Emosi emosi ngön suasana

26 Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték

UJI KOMPETENSI

Ci tabaca drama di miyup nyoe!

ANEUK TUNGANG

Ayah : (Geutamöng lam rumoh) Ho ka jijak si Mae? Kamèng lam weue h'ana jipeulheueh lom.

Ummi : H'ana jipeugah meusikrak haba bak lôn, akaijih sabé lagée nyan.Beunu : H'ana peue Ayah, masalah kamèng bah keuh lôn jaga. Bèk that neupiké keu

bang Mae nyan.Mae : (si Mae jiwoe) Hai Ummi, töh pèng keu kèe kuneuk bloe rukok.Ummi : Hai aneuk h'ana pèng bak lôn, kaci lakèe bak yahkeuh, kadang na.Mae : Meunyö bak ayah h'ana peue tapeugah bhah lagèe nyan, sabab gopnyan h'ana

geumaséh keu lôn.Ayah : (Ayah geuteubiet lam kama) Peue kapeugah, kaci peugah sigoe treuk. Di lôn

h'ana beungèh keu gata. Gata mantong nyang bateue ngön tungang, buet sapeue han tatém pubuet, nyang na tatupeue cit pèng.

Mae : Ka beutoi Ayah, meunyö keu Beunu peue mantöng jilakèe neubri. Meunyö keu lôn thô èk bak punggông han meurumpök.

Ummi : Pakri han meunan teuma, dikah peue nyang geupeugah h'ana kadeungö.Beunu : Bôh bèk karu, beuthat meunan Bang Mae nyan aneuk droeneuh, bang dilôn.

Meunyö gopnyan h’an geutém pubuet bah lônpubuet.

Basa Aceh Peulajaran 2 Peuliték 27

1. ‘Oh lheueh tabaca naseukah drama di ateueh, tajaweuep teuma teunanyong nyang na di miyup nyoe!

1) Peurangui Beunu ....a. tungangb. bateuec. patôhd. batat

2) Peurangui Mae lagèe di miyup nyoe, keucuali ...a. tungangb. bateuec. patôhd. batat

3) Masalah nyang geupeugah lam drama nyan...a. masalah peulara kamèngb. masalah lakée pèngc. masalah pujoe droed. masalah ureueng tungang

4) Ayah beungèh that keu si Mae sabab ...a. jeumöt jikeurijab. jeumöt jijak beuetc. jeumöt ceumarôtd. han jipatéh peue nyang geupeugah

2. Aci tatuléh naskah drama saboh babak! Temajih teuntang peugöt PR atawa jak bak beuet. Lam drama nyan beu na tokoh nyang seudéh that atawa nyang beungèh that. Paléng kureueng beu na 3 dore tokoh.

Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan 29

Peulajaran

3PAHLAWAN

Meukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata caröng

1. tateumèe pikéran utama lam calitra pahlawan Acèh nyang tabaca;2. tatuléh slogan nyang meukaét ngön pahlawan;3. tapeugah saboh calitra sidroe pahlawan Acèh nyang that ta galak;4. tacok natijah asoe calitra pahlawan nyang tadeungö.

A. BACA CALITRA PAHLAWAN

Aci gata baca calitra nyang na di miyup nyoe! ’Oh lheueh nyan, cok pikéran utama lam calitra pahlawan nyan!

KEUMALA HAYATI Keumala Hayati sidroe laksamana nyang gagah beurani. Gopnyan lahé di daerah Krueng Raya, Acèh Rayek, bak teungöh abad keu-16. Gopnyan sidroe ureueng inöng nyang ceudah that rupa. Badangeuh manyang seumampai, kulét geuh putéh kunèng, matageuh tajam mupeusona.

Peuranguigeuh sopan ngön santôn. Gopnyan keuturunan laksamana nyang na hubungan dengan Sultan Iskandar Muda. Ayah Malahayati, Laksamana Mahmudsyah bin Laksamana Sultan Alaidin Ali Mughayatsyah I.

Sultan Alaidin Ali Mughayatsyah nyan sultan phôn Acèh. Gopnyan keuh nyang peudöng federasi keurajaan Acèh. Gopnyan na aneukgeuh yang geuboh nan Sultan Al-Qahar. Sultan Iskandar Muda cucô Sultan Al-Qahar nyan, nyang jithèe gagah lom beurani bak meulawan angkara murka peunjajah.

30 Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan

Malahayati geumeukawén ngön Laksamana Teuku Ibrahim, sidroe admirai nyang gagah peukasa. Gopnyan

wapheuet lam prang di Teulôk Aru, bak geulawan Potugéh. Bak watèe nyan Teulôk Aru mantong lam keukuasaan Raja Acèh.

’Oh lheueh wapheuet Laksamana Teuku Ibrahim, tanggông jaweuep pimpin lasyeuka nanggroe geucok teuma lé Laksamana Malahayati. Nyankeuh admiral inöng nyang phôn that di nusantara nyoe. Lheueh prang ngön Portugéh, Laksamana Hayati

teuma geupeudöng Bèntèng Kavaleuri Inöng di Kuta Inöng Balèe, nyang jithèe di Acèh nanjih Lasyeuka Inöng Balèe.

Kuta Inöng Balèe nyan teumpatjih di Kuta Prèh Krueng Raya. Jiohjih kira-kira 40 mètè di ateueh bukét. Di sinan keuh kubu Laksamana Malahayati. Teumpat nyan geubôh nan Kuta Dalam. Di sinan na saboh guha, nanjih Guha Rimueng, teumpat geukeubah amunisi.

Bak jeureulông bukét nyan na saboh kulam, nanjih Kulam Putroe Ijô, teumpat geumanoe Lasyeuka Inöng Balèe. Arah u timu Kuta Inöng na saboh tanoh lapang, teumpat geupeugöt latihan prang dan upacara.

Kosakataangkara murka = lalém, zalimceudah = candén, canték, cantikinöng balèe = jandajeureulông = lembahlasykar = tentarakubu = kuburanwapheuet = meuninggai (keu nabi atawa raja), wafat

Linguistik 3

Pronomina (kata ganti) nyan kata nyang jeuet tangui keu geulantoe kata beunda. Pronomina jeuet tabagi ateueh lhèe macam, nyakni pronomina persona, pronomina peutunyok, dan pronomina teumanyong. Pronomina persona na lhèe macam: pronomina persona keuphôn, pronomina persona keudua, ngön pronomina persona keulhèe.

Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan 31

Pronomina persona keuphôn na dua macam:1) tunggai

lôntuwan atawa ulôntuwan sayaulôn atawa lông sayalôn atawa lông sayakèe aku

2) jamak kamoe kamigeutanyoe kita

(Wildan, 2005:57)

Teunanyong1. Pat Keumala Hayati lahé?2. Pakriban peurangui Keumala Hayati lam udép geuh siuroe-uroe?3. Pakriban hubungan silsilah Keumala Hayati ngön Sultan Iskandar Muda?4. Soe nan lintô KeumalaHayati? Peue buet gopnyan?5. Pajan Keumala Hayati geucôk aléh seubagoe Admiral Inong.6. Peue nan bèntèng nyang geupeudong lé Keumala Hayati?7. Pat teumpat bèntèng nyan?8. Pat makam Keumala Hayati?9. Pakön geupeudöng kuta Inong Balèe.

Latihan’Oh lheueh tabaca calitra Keumala Hayati, ci tamita pikéran utama tiep-tiep paragraf nyang na lam keunarang nyan! Peue nyang ka tateumèe nyan jeuet tatuléh lam tabei di miyup nyoe.

Leumboi Paragraf Pikéran Utama

Paragraf 1Paragraf 2Paragraf 3Paragraf 4Paragraf 5Paragraf 6Paragraf 7

32 Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan

B. TULÉH SEULOGAN NYANG MEUKAÉT NGÖN PAHLAWAN

Slogan meukeusudjih keulompok kata atawa kalimat nyang mengandông makna kias meunyangkôt ngön saboh-saboh hai lagèe conto di miyup nyoe:

1. Udép saré maté syahid.2. Maju beu saré makmu beu rata.3. Meunyö goh trôh ajai, goh lom maté.4. Salah bak Tuhan tatèebat, salah bak raja

tadéelat.5. Hina bak dônya areutateu tan, hina bak Tuhan

‘èleumèe h'ana. 6. Bak gop meupaké bèk gata pawang, bak gop

muprang bèk gata panglima.

Seulogan nyan na lam mubagoe-bagoe bidang, na lam bidang keusèhatan, bidang peundidékan, bidang hukôm, bidang agama, dan seubagojih.

Teunanyong1. Peue nyang geumeukeusud ngön seulohan? Aci tajaweuep lam basa droeteuh maséng-

maséng !2. Peue kira-kira munapeu'at slogan nyan lam udép manusia?

Latihan1. Tamita lé gata meukeusud atawa makna seulogan-seulogan di ateueh, lheueh nyan

tatuléh lam tabéi di miyup nyoe!

No Seulogan Meukeusud

1 Udép saré maté syahid.2 Maju beu saré makmu beu rata.

3 Meunyö goh trôh ajai, goh lom mate.

4 Salah bak Tuhan tatèebat, salah bak raja tadéelat.

5 Hina bak dônya areutateu tan, hina bak Tuhan ‘èleumèe h'ana.

6 Bak gop meupaké bèk gata pawang, Bak gop muprang bèk gata panglima.

Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan 33

2. Tapeugöt lé gata saboh keulompok, peuet atawa limöng droe ureueng! ‘Oh lheueh nyan ci tapeugöt tugaih-tugaih di miyup nyoe!1) Ci tatuléh limöng boh seulogan yang meukaet ngön pahlawan!2) Tatuléh cit lé gata peue meukeusud seulogan-seulogan nyang ka tatuléh nyan!3) Ci tatuléh saboh keunarang bhah pahlawan nyang di dalamjih tapeutamöng dua

atawa lhèe boh seulogan! Panyang keunarang lhèe boh paragraf mantöng.

C. PEUGAH CALITRA PAHLAWAN IDOLA

Pahlawan idola nyan pahlawan nyang paléng takagumi, paléng meujasa, paléng gagah, atawa paléng beurani meunurôt geutanyoe. Nyang leubèh peunténg lom, geutanyoe that galakteuh keu pahlawan nyan.

Jinoe, tugaih gata tapiléh sidroe pahlawan Acèh atawa pahlawan nasionai Indonesia. Di gata jeuet tapeugah hai pahlawan nyan bak ngön-ngön gata di keue glah. Pahlawan nyang tapiléh nyan beutôi-beutôi idola gata.

Watèe gata tapeugah calitra saboh-saboh hai, meunan cit lam tapeugah calitra pahlawan, na lhèe boh peukara nyan peureulèe tateupeue. Phôn meunyangkôt gaya tubôh, keudua gaya meucalitra, nyang keulhèe gaya basa. Maséng-maséng gaya nyan jeuet tapilah-pilah teuma lagèe di miyup nyoe.

Bak gaya tubôh peureulèe tapeurati padup-padup hai: (1) sikap tubôh bak tadông beu côt seureuta takalön bak ureueng nyang deungö tutô geutanyoe, (2) watèe tapeugah calitra ie muka beu na meubah-ubah beu saban ngön peue nyang tapeugah, (3) grak tubôh atawa jaroe pih tapeureulèe mangat jeulaih peue nyang tapeugah.

Meunyangkôt gaya meucalitra peureulèe tapeurati lhèe peukara: (1) kata-kata talaphai ngön su beu glah; (2) su beu na meu ék meutrôn seureuta meukeunông ngön peue nyang tapeugah; dan (3) calitra geutanyoe beu cukôp meuseumangat bak jideungö lé ureueng ramè.

Seulanjutjih, gaya basa, na peuet boh hai yang peureulèe tateupeue: (1) kata nyang tapiléh beu paih ngön meukeusud calitra; (2) bak tapeugah h'ana meu-ulang-ulang hai-hai sôt; (3) tiep hai nyang tapeugah beuna lam kalimat nyang leungkap; dan (4) beu na keusimpolan bak hai-hai nyang peunténg.

34 Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan

Teunanyong1. Peue nyang dimaksud ngön pahlawan idola?2. Tatuléh lhèe boh peukara nyan peureulèe tateupeue lam tapeugah saboh calitra!

abc

3. Pakön gaya tubôh that pereulèe watèe tapeugah saboh calitra!

Latihan 1. Tapeuteuntèe sidroe pahlawan idola gata! ‘Oh lheueh nyan, tacalitra di keue glah bhah

pahlawan nyan! Hai-hai nyang peureulèe tacalitra nakeuh lagèe di miyup nyoe.

(1) nan gopnyan : .....................................................................................(2) tempat dan tanggai lahé : .....................................................................................(3) nan ureueng chikgeuh : .....................................................................................(4) peundidékkan gopnyan : .....................................................................................(5) masa peujuangangeuh : .....................................................................................(6) jasa-jasa gopnyan : .....................................................................................(7) hai-hai laén nyang jeuet keuteuladan bak masa jinoe: ................................................

.2. Coba tanilai cara ngönteuh meucalitra! Mangat seuragam, jeuet tangui foreumat nilai di

miyup nyoe.

FOREUMAT NILAI MEUCALITRA Nan Murip:

Leumbôi Bhah Nyang Tanilai Indikato

Seuko1 2 3 4 5

1 Gaya Tubôh1. Sikap tubôh beu paih2. Ie muka beu seusuai ngön asoe calitra 3. Grak tubôh beu seusuai

2 Gaya Calitra1. Laphai atawa su beu glah2. Intonasi beu paih 3. Beu meuseumangat lam meucalitra

3 Gaya Basa

1. Piléhan kata paih ngön meukeusud calitra2. Kalimat seumpurna3. Keusimpolan calitra seumpurna

Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan 35

D. DEUNGÖ CALITRA PAHLAWAN

Tadeungö calitra nyang geupeugah atawa geubaca le narasumber deungön sunggôh-sunggôh, oh lheueh nyan tacok simpulan asoe calitra nyan. Cara jih tadeungö beugöt ngön tasimak bubeutoi-beutoi mangat taturi hai-hai nyang peureulèe bak tacok simpulan

TEUNGKU CHIK DITIRO

Teungku chik Ditiro nan nyang geuseubôt si uroe-uroe, nan nyang seubeuna jih Muhammad Saman. Gopnyan aneuk syeh Abdullah yang lahé bak thôn 1836 di Dayah Krueng, Pidie. Teungku Chik Di Tiro yôh watèe ubit sabé sajan ureueng jak beuet bak pasantren. Dudoe nibak nyan gob nyan geubeuet-beuet bak ayah droe geuh geusambong lom bak Teungku-Teungku laén sampoe troh bak Teungku Dayah Cut di Lamkrak.Watèe di sinankeuh gob nyan geuikot muprang ngön Beulanda. Watèe seuleusoe di sinan, geuwoe teuma u gampong geuseumeubeuet sajan apa geuh, seuhingga pasantren nyan kameugah seulama gopnyan seumeubeuet. Na padum-padum thon di sinan, gopnyan geu-ék haji.Yoh goh lom geu-ék haji, gopnyan geujak lakèe izin bak gurugeuh di Lam Krak. ‘Oh ka meurumpök izin geujak laju keudéh u Mekkah. Watèe trôh keudéh, gopnyan geumeurumpök ngön peumimpin Islam geujak meurunoe ‘'èleumèe muprang meulawan imprialisme atawa kolonialisme. Bak watèe nyan meureumpök ngön peujuang laén, na ureueng Kalimatan, ureueng Jawa, ureueng Sulawesi, ureueng Sumatera, meunan cit ngön ureueng pulo-pulo laén di Indonesia. Di sinan keuh phon gopnyan teuka minat keu geulawan Beulanda ‘oh trôh u gampong. Keureuna gopnyan kana ‘'èleumèe muprang nyang geutumèe di Mekkah watèe geujak ēk haji. Siasat nyang geungui watèe geupakat masyarakat, gopnyan geujak u gampông-gampông nyang na di Acèh.’Oh trôh keunan geupidato bak meuseujid-meuseujid ngön geumeukhanduri nak meusapat ureueng. Lam pidatô gopnyan geupakat ureueng jak prang kaphé ngön seumangat hikayat Prang Sabi. Meunyö hantrôh geujak, geukirém surat keu peumimpin Islam. nyang na bak teumpat nyan. H'ana trép ‘oh lheueh nyan, mandum ka sipakat gopnyan geubôh keu panglima prang. Lam hai nyan na cit ureueng h'ana seunang keu Teungku Chik Ditiro

36 Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan

keureuna gopnyan kon keuturunan raja. Gopnyan teutap geusaba. Akhéjih mandum ka sabe pham. Saboh-saboh bèntèng Beulanda ka geukuasa lé gopnyan, seuhingga Beulanda ka mupikiran lam masalah prang keureuna pasukan Teungku Chik Ditiro that cidah bak geumuprang.Watèe nyan keuh Beulanda peugöt siasat barô ngön peuliték fitnah. Sidroe bangsawan harök jeuet keu panglima sagoe. Jicakö keuneuk poh Teungku Chik Ditiro. Bangsawan nyan geuundang Tengku Chik Ditiro u uteuen Seulimum. Lam bèntèng nyan gopnyan jibri tuba. Tengku Chik Ditiro sakét, bak tanggai 25 Januari 1891, gopnyan wapheuet di Aneuk Galông. Prang nyan geulajutkan lé aneuk-aneuk Teungku Chik Ditiro. Aneuk gopnyan teutap geulawan Beulanda sampoe akhé hayatgeuh.

{Rusdi Sufi (Ed.), 2002}

Teunanyong1. Soe nan aseuli Teungku Chik Ditiro?2. Pajan Teungku Chik Ditiro lahé?3. Pat Teungku Chik Ditiro geubeuet?4. Pat Teungku Chik Ditiro geumeurunoe ‘'èleumèe muprang?5. Pakriban siasat muprang Teungku Chik Ditiro?6. Peue peuliték Beulanda jipeutalô Teungku Chik Ditiro?7. Pajan Teungku Chik Ditiro Wapheuet?8. Soe nyang sambông peujuangan Teungku Chik Ditiro?

Latihan‘Oh lheueh tadeungö calitra Teungku Chik Ditiro, ci takeureuja tugaih-tugaih di miyup nyoe!1. Ci tapeugöt saboh simpulan meunyangkôt Calitra Teungku Chik Ditiro!2. Peugöt natijah nyang jeuet tacôk lam calitra Teungku Chik Ditiro!3. Calitra keulayi keu ngön-ngön gata peue nyang tadeungö lam calitra Teungku Chik Ditiro!

Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan 37

UJI KOMPETENSI

TEUNGKU FAKINAH

Teungku Fakinah geusingkat nangeuh ngön Teungku Faki. Gopnyan aneuk Teungku Datôk gampông Lam Beunot. Lahé gopnyan thôn 1856. Teungku Fakinah watèe ubeut geupeurunoe bhah ceumeucop ngön geupeugöt keurawang sutra seuhingga Watée reumaja gopnyan kajituri seubagoe ahli keurawang nyang malém. Thôn 1872 Teungku Fakinah geumeukawén ngön Teungku Ahmad Aneuk Glé, nyang peudöng peusantrèn. Peusantrèn nyan le that jijak kalôn lé ureueng-ureueng daerah laén nyang na di Acèh Rayek, na nyang trôh keu nan dari Cumbôk. Sabab ureueng Cumbôk asai jih ureueng Lam Karak. Nyang seumubeuet bak peusantrèn nyan lakoe-binoe. Ureueng muda geupubeuet lé Teungku Ahmad, aneuk dara geupubeuet lé Teungku Fakinah. Watée nyan daerah Lam Beunot ka maju. Bak Watée nyan Beulanda ekspedisi I jiprang Acèh. Watèe geuteuntang seurangan Beulanda, Teungku Imum Lam Krak seureuta Teungku Ahmad meuninggai dônya. ‘Oh lheueh nyan keuh, Teungku Fakinah jeuet keu janda muda nyang canték, bak Watée nyan gopnyan geupeudöng Banda Amal Sosial nyang geusambông darma bakti keu nanggroegeuh nyang anggota-anggota nyan kawôm ngön ureueng laén di daerah Acèh. Badan nyan that giat bak geupeusapat peumbeukalan boh pèng atawa padé. Sumbangan nyan seubagoe kas bak geumuprang, geubri nafakah keu ureueng jak bantu prang dari lua Acèh Rayek.

1. Baca beu muphôm calitra di ateueh, lheueh nyan jaweuep teunanyong di miyup nyoe!1) Soe nan aseuli Teungku Chik Ditiro?2) Pajan Teungku Chik Ditiro lahé?3) Pat Teungku Chik Ditiro geubeuet?4) Pat Teungku Chik Ditiro geumeurunoe ‘éleumèe muprang?5) Pakriban siasat muprang Teungku Chik Ditiro?6) Peue peuliték Beulanda jipeutalô Teungku Chik Ditiro?7) Pajan Teungku Chik Ditiro wapheuet?8) Soe nyang sambông peujuangan Teungku Chik Ditiro?

38 Basa Aceh Peulajaran 3 Pahlawan

2. Tuléh pikéran utama tiep-tiep paragraf nyang na lam wacana “Teungku Fakinah” di ateueh!

Paragraf keu- Pikéran Utama

sadualhèe

3. Tuléh saboh slogan nyang meukayét ngön “Teungku Fakinah”.

Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan 39

LINGKUNGANMeukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata caröng

1. tabôh makna kata-kata sulét nyang tateumèe lam keunarang;2. tatuléh lapuran ngön basa nyang jroh;3. tapeugah lapuran ngön basa nyang jroh;4. tabri balah sambôt keu asoe lapuran nyang ban tadeungö.

A. BACA DAN BÔH MAKNA KATA SULÉT

Tabaca keunarang di miyup nyoe, tatilék kata-kata nyang mantöng sulét bak droeteuh!

MINIMALISASI LIMBAH PABRÉK

Indonesia lawétnyoe leumpah na le wabah nyang meurusak lingkungan. Salah saboh sabab limbah pabrék nyang jiböh deungön h'ana geupeutimang bhah keusihatan. Akibatjih, peunyakét bak manusia meurajalèla. Keureuna nyan, peureulèe tapiké cara peukureueng limbah nyang meurusak lingkungan. Na lhèe boh cara tapeukureueng limbah pabrék: reduce, recycle, dan reuce. Bak geupeulaku hai nyan pabrék peureulée geupeukureueng limbah, geudaur ulang, dan geupeuguna lom bahan nyang ka lheueh geupakè.

Peulajaran

4

40 Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan

Keugiatan peukureueng limbah seucara global geuikôt keubijakan Environmental Protection Agency. PBB bak thôn 1990 jipeudöng saboh badan biseunih untôk keulanjutan peumbangunan. Badan nyan mengadopsi konsep peukureueng limbah. Programjih geuarah keu keurija bisnis nyang meuwawasan lingkôngan nyang geukheun hierarki limbah. Hierarki nyoe geupadu antara urôsan biseunih ngön lingkungan udép. Dalam taatasi masalah limbah nyang paléng göt pabrék bèk geupeuteubiet limbah atawa geutranspormasikan banmandum bahan baku jeuet keu produk. Pabrék pih sanggôp geupeuguna produk beukaih. Lam hai nyoe, pabrék peureulé etika bisnis nyang hase dari pabrék nyan beuna sipheuet ramah lingkungan.

Kosakataminimalisasi = mengurangi dampak dari sesuatulimbah = sisa produksimisi = harapandomestik = lokalimplementasi = penerapanmeuadopsi = meniru yang sudah adahiarki = urutankomponen = bagian dari sesuatuetika = perilakudaur ulang = ulah kembalireduce = peukureung, pengurangan recycle = daur ulangreuce = pakék teuma, pakai ulang

Linguistik 4

Pronomina persona keudua lagèe di miyup nyoe: droeneuh anda, saudaragata anda, saudarakah kamu

Kata droeneuh, gata, dan kah geukheun pronomina persona keudua tunggai. Meunyö taneuk peujamak, bèasajih bak kata-kata nyan jeuet tatamah kata mandum semua atawa awak orang.

Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan 41

droeneuh mandum anda semua awak droeneuh orang(-orang) anda gata mandum anda semua, kalian awak gata orang(-orang) Anda kah mandum kamu sekalian, kalian awak kah orang(-orang) kamu

Conto kata-kata nyan lam kalimat lagèe di miyup nyoe: Droeneuh mandum jeuet neutamöng. Anda semua boleh masuk.

Awak droeneuh jeuet neutamöng. Orang-orang Anda boleh masuk.’ Hai nyoe kamoe peugah bak gata mandum. Hal ini kami katakan kepada kalian.

Awak kah bèk karu that! Kalian janganlah ribut sekali!

(Wildan, 2005: 57—58)

Teunanyong1. Peue nyang geumeukeusud ngön peunceumaran lingkungan?2. Peue mantong peunyeubab peunceumaran lingkungan?3. Pakriban cara takurangi peunceumaran lingkungan?4. Peue nyang geumeukeusud ngön ramah lingkungan?5. Badan peue nyang jipeudöng lé PBB untôk geupeularha lingkungan?

LatihanTapeugöt kalimat ngön kata-kata lam tabei di miyup nyoe!

Leumo Kata Kalimat

1 domestik2 limbah 3 daur ulang4 minimalisasi5 etika

42 Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan

B. TULÉH LAPURAN

Jeunèh lapuran mubagoe-bagoe. Lapuran nyan meuseuti meukaét ngön tujuanjih. Jeunèh lapuran nyan antara laén: lapuran keugiatan, lapuran karya ilmiah, lapuran peungamatan, dan lapuran keuangan. Jinoe geutanyoe tameurunoe bhah lapuran hasé peungamatan, lapuran nyang laén bahkeuh tameurunoe bak watèe laén teuma. Lapuran hasé keumalön barô jeuet tapeugöt meunyö ka lheueh takalon atawa taamati objékjih. Meunyö datajih kana, lapuran nyan jeuet tapeugôt sidroe teuh atawa meukeulompok. Asoe lapuran beu cocok ngön data–data nyang ka takalön. Bangön lapuran nyan jeuet tapeungöt lagèe buku, artikei, beurita, atawa surat. Lapuran jeuet tajôk keu pihak nyang na meukayèt ngön hai nyang geutanyoe lapur. Di sinoe jeuet takalön saboh conto lapuran!

Meuseujid Raya Banda Acèh

Meuseujid Raya Banda Acèh cukôp that meugah, bôh lam nanggroe atawa uluwa, nyang neuduekjih di teungôh–teungôh kuta. Meuseujid nyan Watée awai jeuet ke bèntèng bak geumuprang ngön Belanda.

Meuseujid nyan cukop that indah ngön kubah jih meucula-cula soe nyang kalön meuseujid nyan cukôp that seunang haté gembira. Meunarék haté ubena peungunjong boh ureueng gampông atawa ureueng kuta. Leuen meuseujid gét that geuatô naleueng jih hijö

meubanja-banja. Di dalam kulam eungkôt di meuén lagée takalon lam laôt raya, ie jeuringéh puteh meubleit-bleit meuheut tamanoe oh takalon rupa. Tapi tumpat nyan hanjeuet tagugah sabab nageukeubah tempat MCK.

Tempat MCK gléh that leupah, h'ana meusigeutah dhôi ngön labah di sinan na. Watée tatamöng u dalam leupah, h'ana peue susah bak ie tamita, kateuseudia

Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan 43

barang di sinan tinggai buka kran manoe meuupa. Meunyö sit meuh’eut tajak u jamban, ka na di sinan, tinggai tangui peue nyang tasuka. H'ana sôsah lé tanyoe jak keunan sabab di meuseujid nyan dumpeue teuseudia.

Bagian dalam Meuseujid Raya cukôp meunarék, bintéh geuculék ngön kheuet nyang indah. Peureumadani tika seumayang, geuleueng geulinteueng mubanja–banja. Tatamöng keunan atéteu leupie, lagèe dalam ie indram meuupa. Leumpah that galak bak tajak keunan, meutamah seunang ‘oh takeurija. Atéteuh kuchuek bak ta’ibadat, sangsang cit leumah tangieng syeuruga.

Bak uroe Jeumeu’at ureueng trôh keunan, bak meuseujid nyan keunan geuteuka, geujak seumayang pujoe rabbana. Mulai di dalam sampoe uluwa, geudöng mubanja geupujoe Tuhan. Meunan keuh ramè ureueng bak watèe nyan, sabé cit meunan geupubuet taqwa. Geupeujôk droe ka ubak Tuhan, mohon bantuan beu ampôn dèsya, beu mudah raseuki neubri lé Tuhan, jeuet uroe Tuhan do’a geupinta. Ie mata geurô meutaloe–taloe, basah ija droe sampôh ie mata. Dumnankeuh yakin bak geu’ibadat, h'ana teuingat dalam uroe kha.

Meunan keuh sabé takalön bagoe, cukôp that rugoe meunyö h'ana tateuka. Meunyö na Watée neujak sigö–sigö, neukalön nanggroe Acèh mulia. Meunyö cit mungken beutrôh neulangkah, meuseujid meuseujarah keunan neuteuka. Neucok wudhuk neuseumayang, neuduek di dalam neuiseutigpha. Ampôn neulakèe bak droeneuh Tuhan, seulamat iman beu mubahgia. Beu ék meurumpök Watée jan laén, beu ék beu kayém keunan neuteuka. Rahmat Allah keunan meuhimpôn, neujak hai kawôm nibak musalla. Nibak teumpat nyan seunang bukan lé, h'ana meurawé até lam dada. Meunankeuh bagoe wahé e taulan, nibak teumpat nyan sabé mulia.

TeunanyongTajaweuep teunanyong di miyub nyoe!1. Peue jeunèh lapuran keunarang di ateueh nyoe?2. Pakriban halaman Meuseujid Raya nyan?3. Pat teuma Meuseujid Raya nyan?4. Peue nyang jeut tacok meunapheuat bak lapuran nyan?5. Pakriban suasana dan keuadaan bak meuseujid nyan?

Latihan 1. Takalön suasana sikula droeteu maséng–maséng! Lheueh nyan, tatuléh saboh lapuran

hasé keunalön gata nyan!2. Tatuléh data–data nyang meukayét ngön lapuran gata!

44 Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan

C. PEUGAH LAPURAN

Tadeungö peuneugah lam lapuran guru atawa ngön gata. Contojih lagèe di miyup nyoe.

KRUENG Acèh BEU NA TAJAGA

Krueng Acèh le that paidah keu ureueng nyang tinggai di seukeuliléngjih. Di sinan geutanyoe jeuet tamanoe, jeuet tarhah ija, jeuet tarhah pingan atawa ceupé. Iejih jeuet jiolah keu ie jép atawa ie meusuci.

Menyo takalön jinoe, krueng nyan ka jeuet keu teumpat böh brôh atawa teumpat böh limbah pabrék atawa hai-hai laén nyang h'ana meuguna. Peuekeuh iek atawa ék, ban mandum nyan geupeuhanyöt lam krueng nyan. Jinoe, krueng nyan ka meukeudö. Iejih ka kuto, h'ana jeureunèh lé.

Di geutanyoe mandum beu taseumiké. Bèk na lé ureueng böh brôh lam krueng nyan. Peumeurintah beu geupeugöt undang-undang, beu na hukôman nyang brat keu ureueng nyang peurusak krueng. Peumeurintah atawa badan-badan laén seureuta masyarakat beu sama-sama meujaga krueng nyan mangat sabé gléh ngön suci.

Meunyö geutanyoe ka sapeue anggôk, peue-peue mantong èk takeurija. Kareuna geutanyoe ka saboh até, h'ana ladôm tarek u lhôk, ladôm tarék u deue. Meunyö kön lagée nyan, geutanyoe sabé meuteumeung bala, bôh ie raya atawa thô ie sipanyang masa.

Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan 45

Teunanyong1. Peue paèdah krueng keu manusia?2. Pakriban keuadaan krueng bak daerah gata jinoe?3. Pakön ie krueng ka teuceuma bak masa jinoe?4. Peuekeuh geutanyoe ék sabé pakat bak tapeulihara krueng nyan?5. Seupo tugaih bak jaga krueng nyan?

Latihan’Oh lheueh tadeungö lapuran di ateueh, tapeugah saboh lapuran laén nyang na meukayét ngön lingkungan! Lapuran nyan jeuet tapeugöt atawa takalön röt bhah meunapeu’at keu manusia, bhah peunyakét, atawa saran gata keu masyarakat. Pasoe ruang nyang na di miyup nyoe!

Judôi : ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

D. DEUNGÖ LAPURAN

Deungö beu göt lapuran yang jipeugah lé ngön gata! Tapeurati cit beu sungöh-sungöh mangat droeteuh muphôm asoe lapuran nyan!

TRAGEUDI SITU GINTUNG

Malam Jeumeu’at, 12 Maret 2009, musibah teuka, Gampong Gintung seupôt buta. Ureueng ngön hareuta geuh jimè lé ie. Tanggôi Situ Gintung nyang na lam Keucamatan Ciputat, Kabupaten Tangerang, Provinsi Banten, reulöh. Le that ureueng dan meulatang nyang maté, hanyöt jimè lé ie. Nyang ladôm geuteumèe peusiblah droegeuh watèe ie nyan teuka hingga gopnyan seulamat.

Lagèe jipeugah bak koran atawa majalah, na lapan ploh dua droe ureueng nyang maté, dua reutôh limöng plôh rumöh atawa geudông nyang rusak. Di antara geudông nyang rusak, na cit nyang seulamat, saboh meuseujid tuha Jabal Rahmah.

46 Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan

Lagée geupeugah lé ureueng di seulingka tanggôi, Situ Gintung nyan saboh tanggôi nyang jipeugöt lé Beulanda bak thôn 1933. Trôh ‘an musibah teuka, peumeurintah gohlom geupeugöt keulayi tanggôi nyan.

Mandum ureueng iba geudeungö musibah nyan. Le ureueng geujak bantu warga Gintung. Ureueng-ureueng sakét geupeuubat. Nyang h'ana lé teumpat tinggai geutampông bak saboh teumpat nyang rap ngön gampông nyan, lagèe bak Unipeusitah Muhammadiyah Ciputat.

Teunanyong1. Pajan tanggôi Situ Gintung reulöh?2. Peue nyang jirasa lé masyarakat watèe musibah Situ Gintung?3. Keu peue tanggôi Situ Gintung nyan jipeugöt lé Beulanda?4. Peue nan bangunan nyang h'ana rusak bak Watée musibah nyan?5. Peuekeuh meunurôt gata lapuran nyang tadeungö nyan ka sép syarat sibagoe saboh

lapuran?6. Hai peue mantong nyang kureueng lam lapuran nyan?

LatihanPeugöt saboh laporan keugiatan sikula lam buleuen Puasa! Pasoe ruang nyang na di miyup nyoe!

Judôi : .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan 47

UJI KOMPETENSI

KRUENG KA LAGÈE TONG BROH

Krueng saboh peuneujeuet Tuhan nyang that rayek meunapeu’atjih. Krueng nyan le that guna: jeuet keu teumpat seumeurah, teumpat manoe, atawa teumpat geulabôh dan peuteungöh mubagoe barang brat. Krueng jeuet cit keu teumpat meuramin. Bagi ureueng tani, krueng nyan geupeugöt keu irigasi. Bak masa jinoe, bak binéh krueng ka geupeudong rumoh meubanja-banja. Keugiatan si uroe-uroe di sinan ka salah kaprah. Na nyang seumpom brôh u dalam krueng, na nyang peugöt MCK. Manusia h’an jipiké, nyang jirô lam krueng nyan akan jeuet keu bala bagi droejih. Peue-peue mantöng nyang taböh u krueng akan jeuet keu kumeun. Kumeun nyan jeuet keu peunyakét. Nyan keuh sabab peumeurintah geutham geutanyoe mangat bèk taböh sapeue-sapeue u dalam krueng. Meunyö h'ana tapatéh, droeteuh cit nyang mupaloe. Geutanyo rugoe ngön kureueng raseuki sabab eungkôt h’an beutah tinggai di sinan. Geutanyoe phang-phoe, ruya-rayoe, deuek troe bak tausaha. Meunyö jeuet jinoe bèk lé lagèe nyan. Meunyö ingin seunang krueng nyan tajaga. Bek lé taböh brôh keunan. Mari tapeuseulamat krueng nyan mangat bèk teuka bala.

1. Citabaca keunarang di ateueh ngön teuliti seureuta beu muphôm! ‘Oh lheueh nyan tajaweuep Teunanyong di miyup nyoe!

a. Peue makna krueng keu manusia? ……………………………………………………………………………………………… b. Pakön h’an geubri böh brôh lam krueng? ……………………………………………………………………………………………… c. Soekeuh nyang rugoe meunyö h'ana tapatéh peue nyang geupeugah lé peumeurintah? ……………………………………………………………………………………………… d. Peue natijah nyan jeuet tacok bak keunarang di ateueh? ………………………………………………………………………………………………

48 Basa Aceh Peulajaran 4 Lingkungan

e. Peue makna kata-kata di miyup nyoe?

No Kata Makna1 phang–phoe2 raya–rayoe3 deuek–troe

f. Peugöt kalimat ngön kata-kata di miyup nyoe!

No Kata Kalimat1 phang–phoe2 raya–rayoe3 deuek–troe

2. Tuléh saboh lapuran nyang jroh nyang meukayét ngön teumpat umum!

Judôi : ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Citapeugöt saboh pantôn nyang meukayet ngön lingkungan!

Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt 49

Peulajaran

5LAÔT

Meukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata carong1. tateumèe asoe keunarang atawa beurita keu bhah laôt; 2. tatuléh beurita keu bhah laôt ngön konsep 5W+1H; 3. tabri kata seupakat atawa sanggahan seucara lisan keu asoe beurita bhah laôt deungön

sép bukeuti; 4. tateumèe pokok-pokok beurita nyang geupeudeungö di keue glah.

A. BACA KEUNARANG

PEULARHA EUNGKÔT KEURAPÈE

Gampông Alue Kala, Keucamatan Muara Satu, Kota Lhokseumawe, geuthèe that meugah sabab di sinan na neuh’eun meulinteung luah. Jalan u neuh’eun nyan sabé ramè sabab röt nyankeuh ureueng jak-woe u kota Lhokseumawe. Ureueng galak geujak röt nan sabab le that peumandangan röt laot ngön hai-hai laén nyang that meukeunöng. Watèe trôh keunan, takalön aneuk muda lalè bak koh sirép eungkôt ubit-ubit keu eumpeuen eungkôt keurapèe nyang na lam jaréng. Rayek jaréng nyan 1,5 x 3 mètè. Jaréng lagèe nyan béasa geukheun keuramba. Eungkôt keurapèe nyan na dua jeunèh. Na jeunèh keurapèe alam ngön jeunèh keurapèe cangguek. Eungkot nyan leupah gura. Watèe tapeulheueh phôn inong. Ban na mupadum uroe, ka jeuet keu agam. Lam hai nyan geutanyoe han ék tapiké.

Bak tapeularha eungkôt keurapèe nyan mangat-mangat sakét. Mangat bak tapeugöt keuramba, tapi sakét watèe tapeularha, sabab bacut meusalah bak tabri umpeun, ‘oh takalön

50 Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt

aneukjih ka maté. Eumpeuen nyang h’an abéh jipajôh payah taböh, bèk sampoe khieng di sinan. Jaréng nyan pih sabé-sabé payah tapeugléh. Keuramba nyan geupeugöt lam neuh’eun ngön cara aneuk kayèe geuglöng peuet sagoe. Lheueh nyan, geupasang jaréng nyang luahjih 1,5 x 3 mètè. Bijèh keurapèe nyan ta bloe di Bali. Jikirém röt Medan. Yum aneuk keurapèe alam Rp1.400,00 sikilo, tapi keurapèe cangguek Rp2.000,00 sikilo. ’Oh lheueh tapeularha kira-kira 45 uroe, eungkôt keurapèe nyan kajeuet tacok tajak publoe.Yumjih kira-kira Rp10.500,00 trôh ‘an Rp20.000,00 sikilo. Hasé bak tapeularha eungkôt keurapèe kira-kira na 80%. Meunyö neuheun luah jih 10 x 15 mete. ’Oh tacok meurumpök 500 kilo. Meunyö tapiké, useuha bak bidang nyan that mangat meurumpök raseuki.Sumbe: Pinbis Media Informasi Bisnis Vol 2 No 21/Mei 2008 hlm. 4

Kosakatabijèh = benihcangguek = kodokglöng = menancapkankhieng = bau tidak sedaple that = banyak sekalimeukeunöng = suka/sesuaineuh’eun = kulam, tambakröt = jalansabé = selalu

Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt 51

Linguistik 5

Pronomina persona keulhèe Lam basa Acèh na lhèe boh kata peugantoe persona keulhèe:

droeneuhnyan beliau gopnyan beliau

jih dia

Ban lhèe kata nyan geukheun kata peuganto tunggai. Meunyö tapeujamak, tatamah kata mandum ‘semua’ di likôt kata peutunyok nyan.

droeneuhnyan mandum mereka, beliau semuagopnyan mandum mereka, beliau semuajih mandum mereka, dia semua

(Wildan, 2005: 58—59)

TeunanyongTajaweuep teunanyong di miyup nyoe!1. Peue ide pokok paragraf keu-3?2. Pakön ureueng jinoe galak bak geupeularha eungkôt keurapèe?3. Peue nyang geumeukeusud ngön keuramba?4. Ci tapeugah masaalah jeuneh bijèh keurapèe nyan!5. Tacok meukeusud calitra di ateueh nyan?

Latihan1. Baca keulayi beurita bhah ’Peularha Eungkôt Keurapèe’ di ateueh!2. Ingat hai-hai peunténg nyang na lam beurita nyan bak phôn sampoe ache!3. Calitra keulayi beurita nyang ka lheueh tabaca nyan di keue glah ngön basa droeteuh

52 Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt

B. TULEH KEUNARANG NGÖN KONSEP 5W + 1H

KONGRÈH SYÈUDAGA EUNGKÔT

Keupala Dinah Peurikanan dan Keulaôtan Acèh geupeugah, ka muplôh thôn, pasai eungkôt di Acèh jikuasa lé mugè lua Acèh, untông pih meuhat keu awak nyan. “Mugè jicok untông cukôp rayek bak meuneukat eungkôt di Acèh. Eungkôt di Acèh le jimè u Medan, jièkseupo u Malaysia, Jeupang, Singapô, dan Amerika.” Nyan geupeugah bak pembukaan kongrèh syèdaga eungkôt Acèh di Idi Rayek, Acèh Timu, bak uroe Hamèh, tanggai 2 Apré 2009.

Keupala Dinah Peurikanan dan Keulaôtan Acèh bak sambôtan ateueh nan Gubernur Acèh, Irwandi Yusuf, geupeugah, “Ureueng meulaôt ngön ureueng meukat eungkôt di Acèh mantöng bak tingkat asai na buet. Adak pih untông, leubèh dit nibak toké Medan. Meunyö takira meunurôt pereusèn, 60% keu toké Medan, 40% keu ureueng meulaôt ngön toké eungkôt Acèh. Seulama nyoe, ka muplôh thôn, syèdaga eungkôt di Acèh mantöng meuikat ngön toké Medan.” Di keu 200 droe syèdaga ngön toké eungkôt, Keupala Dinah geupeugah, “Eungkôt Acèh jikirém u Medan dilée. ‘Oh lheueh jibôh èh, jikirém keulayi u Acèh, barô dièkseupo u lua nanggroe. H'ana soe bantah, potensi hasé laôt Acèh cukôp that le, tapi hasé laôt nyan le dicue lé awak lua nanggroe.”

Kongrèh syèdaga eungkôt Acèh geupeugöt seulama dua uroe nyang geuikôt lé 200 droe syèdaga eungkôt Acèh. Na cit syèdaga eungkôt asai Malaysia. Kongrèh nyoe geupeugöt untuk geupeusapat syèdaga eungkôt mangat na saboh wadah. Keugiatan nyoe geupeugöt lé Panglima Laôt Acèh ngön Kadin Acèh nyang didukông dana lé UN-FAO Acèh. Sumbe: Serambi Indonesia tanggai 3 Apré 2009.

Kosakatacue = curi eungkôt = ikanhasé = hasil kirém = kirimkongrèh = kongres mugè = penjual/pembeli barang kelilingpeugah = bri thèe, beritahu toké = toke

Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt 53

Teunanyong1. Baca keunarang beurita di ateueh, lheueh nyan ci jaweuep teunanyong di miyup nyoe!

a. Peue acara nyang jipeugöt lé panglima laôt ngön KADIN Acèh ?......................................................................................................................................

b. Soe nyang buka acara nyan?......................................................................................................................................

c. Pajan jipeugöt acara?......................................................................................................................................

d. Pat teumpat jipeugöt acara?......................................................................................................................................

e. Pakriban hasé acara?......................................................................................................................................

f. Pakön jipeugöt acara?......................................................................................................................................

2. Tuléh simpôlan asoe keunarang di ateueh!............................................................................................................................................

3. Ci tabri peundapat gata bhah acara nyang geupeugöt nyan!............................................................................................................................................

4. Meunurôt gata, peue meunapeu’at geupeugöt acara nyan?............................................................................................................................................

LatihanTapeungöt saboh keunarang lam beuntôk beurita nyang di dalam nyan meungandông konsep 5W + 1 H (what ‘peue’, who ‘soe’, where ‘pat’, when ‘pajan’, why ‘pakön’, dan how ‘pakriban’). Piléh saboh topik di miyup nyoe!

a. Mugè eungkôtb. Pasai eungkôtc. Teumpat lèlang eungkôt atawa TPId. Eungkôt krueng/payae. Peunajôh laôt

Judôi : ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

54 Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt

C. PEUTHEUN PEUNDAPAT LAM DIHKUSI

Tabaca saboh keunarang bhah khanduri laöt di miyup nyoe keu bahan dihkusi ngön keulompok droeteuh. Asoe keunarang nyan jeuet keu bahan bak tapeutheun peundapat lam dihkusi nyan!

KHANDURI LAÔT

Khanduri laôt nyan saboh reusam ureueng Acèh nyang tinggai bak binèh laôt. Reusam nyan ka geupubuet lé éndatu geutanyoe jameun dilèe. Khanduri laôt geupeugöt tiep-tiep thôn nyang geupimpin lé panglima laôt. Khanduri nyan geupeugöt keu rasa syukô ateuh le that asoe laôt nyang jeuet keu raseuki bagi ureueng meulaôt. Seulaén nibak nyan, khanduri laôt geupeugöt keu geupeuköng panglima laôt sibagoe pangulèe hukôm laôt lam saboh daerah.

Pat asai khanduri laôt nyan? Meunurôt ureueng-ureueng tuha, jameun na saboh kapai aneuk sidroe panglima nyang karam bak teungöh laôt. Aneuk panglima nyan jipeuseulamat lé saboh eungkôt lumba-lumba u binèh panté. Keu tanda rasa syukô kareuna ka seulamat nibak bahaya, geupeugöt khanduri laôt seulama tujôh uroe tujôh malam. Mulai masa nyan khanduri laôt jeuet keu adat sampoe jinoe.

Khanduri laôt geupeugöt watèe karap trôh musém timu atawa watèe akhé musém barat. Hai nyang phôn-phôn that geupubuet bak khanduri laôt, geupeusiap khanduri keu jamèe ngön ureueng gampông. Seulaén nibak nyan, geupeusiap cit bahan-bahan peusijuek ngön peurahô keu geumè alén u teungöh laôt.

Ban beungöh, lheueh seumayang Suböh, nyang tröh phôn keu nan ureueng beuet meudaruh, geubaca ayat-ayat Al Quran. Lheueh nyan, Panglima Laôt, geupeungön lé Teungku Imum, dan tokoh-tokoh masyarakat geuseumanoe ngön geupeusijuek keubeue nyang geumeuk sie. Ureueng nyang na di sinan geuteukeubi ngön geubaca seulaweuet nabi. Lheueh nyan, keubeue nyan geusie. Sie keubeue nyan geutaguen. Watèe sie ngön bu ka masak, ladôm geupeusè keu

Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt 55

alén nyang geumè u laôt. Asoe pruet keubeue geupasoe lom lam kulét keubeue, lheueh nyan geucop lagèe söt.

Panglima laôt ngön rombongan geubungka u laôt, geumè ulèe keubeue, asoe pruet, ngön tuleueng-tuleueng. Seulama lam perjalanan, geubang. Watèe katrôh bak teungöh laôt, ban-mandum alén nyan geupeutrön lam laôt sira geubaca doa ngön ayat-ayat Al Quran. Ban geuwoe ureueng-ureueng nyan, geupajôh khanduri meusigö ngön jamèe ban-mandum, aneuk yatim, faké miseukin, dan ureueng-ureueng nyang na di sinan.

Lheueh pajôh khanduri, Panglima Laôt geupeugah haba, geubri peutuah bhah pantangan-pantangan laôt, lagèe uroe Jumeuat h’an jeuet trön u laôt seujak ban beungöh sampoe lheueh seumayang Jumeu’at. Meunyö na nyang ék u laôt bak malam Jumeu’at, gopnyan beu ka geutrön seugohlom poh lapan beungöh. Hanjeuet ék u laôt ban siuroe peunoh bak Uroe Raya Puasa ngön bak uroe khanduri laôt. Bak Uroe Raya Haji hanjeuet ék u laôt seulama peuet uroe, sampoe ’oh uroe raya keulhèe. Hanjeuet cit ék u laôt meunyö na ureueng meuninggai lam gampông sampoe lheueh geuseumiyup manyèt.

Lheueh nyan, na cit kadang-kadang geupeugah haba ulama ngön peujabat peumeuréntah bhah hukôm udép lam masyarakat. Bak akhé acara khanduri laôt, geubaca doa lé Teungku sira geupeuamin lé ban-mandum ureueng nyang na di sinan. Meunan keuh geupubuet khanduri laôt nyang jinoe ka jareueng na di Acèh.

Kosakataalén = sesajen yang dilepaskan ke sungai/lautbeungöh = pagibinèh = pinggirbungka = berangkatkhanduri = kendurimeuninggai = meninggalööreusam = hukumseumiyup = menguburkantaguen = memasak

Teunanyong1. Keupeue geupeugöt khanduri laöt?2. Pajan geupeugöt khanduri laöt nyan?3. Peue nyang geupeugot watèe ban beungöh, lheueh seumayang suboh?4. Soe-soe mantöng nyang pajôh khanduri?5. Aci bri conto pantangan hanjeuet ék u laôt, bak uroe peue mantöng?

56 Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt

LatihanKalheueh tabaca keunarang bhah khanduri laôt di ateueh? Meunyö kalheueh, jinoe aci tapubuet hai-hai di miyup nyoe.1. Soe nyang seupakat ngön h'ana seupakat ngön khanduri laöt? Nyang seupakat tapeusapat

droeteuh lam saboh keulompok. Meunan cit nyang h'ana seupakat, tapeusapat droeteuh cit lam saboh keulompok laén.

2. Maséng-maséng bri alasan, pakön seupakat atawa h'ana seupakat. Jeuet alasan lam keunarang nyan atawa alasan di lua keunarang nyan, ngön tabri bukeuti nyang pah.

3. Lam keulompok, maséng-maséng jeuet tateumanyong bak keulompok lawanteuh atawa tajaweuep teunanyong keulompok lawan.

4. Guruteuh geunilai gata lam dihkusi nyan.

D. TEUPEUE ALAT NGÖN CARA TAGUEN EUNGKÔT LAÔT

Teumön bu nyang paléng utama ureueng Acèh sit eungkôt. Eungkôt laôt atawa eungkôt paya. Le that cara tapeulaku eungkôt laôt beujeuet keu peunajôh nyang mangat. “Èndatu geutanyoe ka geukeubah rèsèp bak tataguen eungköt laôt nyan, Jeuet tataguen keu asam keueueng, ta payéh, ta tumèh, ta peuleumak, le that lagèe nyang laén. Jinoe, ci tadeungö saboh masakan Acèh nyang jibaca lé ngönteuh.

EUNGKÔT ASAM KEUEUENG

Bahan:1 eungkôt surè nyang seudang, ta rhah beugléh, takoh-koh3 boh boh kuyuen, tacok ie mantöng½ camca kunyet teutop50 gram asam sunti

Bumbu nyang Tapeuhalôh:15 boh capli mirah7 neuk capli ubit8 neuk bawang mirah¼ camca ladaSira, ubé sép

Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt 57

Cara peugöt:1. Talawök eungkôt ngön ie boh kuyuen,

kunyet, asam sunti, lom bumbu nyang geupeuhalôh.

2. Taadôk beurata, lheueh nyan tapeuduek seulama 30 meunèt sampoe ban-mandum bumbu nyan jilôp lam asoe eungkôt.

3. Tapinah lam kanöt, tataguen di ateueh apui nyang h'ana that rayek sampoe masak ngön bumbujih jilôp lam asoe eungkôt.

4. Ka jeuet tapajôh

Sumbe: Jamalaullail, 2008

TeunanyongLheueh tadeungö cara tataguen eungkôt asam keueueng, ci tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!1. Keupeue geungui boh kuyuen lam masakan nyan?2. Peue bahan nyang peureulèe geubôh lam masakan nyan?3. Peue fungsi kunyèt lam masakan asam keueueng nyan?4. Dumna bahan ngön bumbu nyang tangui meunyö tataguen 4 boh eungkôt?

No Bahan/ Bumbu Jumeulah

1 boh kuyuen

2 Kunyet

3 asam sunti

4 capli mirah

5 capli ubit

6 bawang mirah

7 Lada

8 Sira

58 Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt

Latihan1. Guruteuh geupeugah cara taguen saboh masakan eungkôt Acèh.2. Lheueh nyan tatuléh bahan atawa bumbu ngön cara taguen. Tapasoe lam tabei di miyup

nyoe!

No Bahan/ Bumbu Cara Taguen

11.

2.

3.

23456

Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt 59

UJI KOMPETENSI

RASEUKI UREUENG LAÔT

Jiku’uek manok 'oh beungöh uroe ureueng laôt geutren di rumoh geujak mita raseuki keudeh u laôt. H'ana geutupeue angèön ngön riyeuek ubé-bé raya gopnyan keurija geumita eungkôt. H'ana laôt nyoe geujak laôt jéh, h'ana geupiyôh bak geumita eungkôt lam laôt raya. Meujan watèe le rôh eungkôt, watèe geupubloe ka murah harga. Meunan keuh sabé hasé lam laôt, bak tamita cula-caloe 'oh tapubloe h'ana hareuga. Meunyö dit meurumpök eungkôt bak geumita lam laôt raya, Watée geupubloe jiék hareuga. 'Oh tapiké wasé ureueng nyan sabé h'an senang bak geuusaha.

Lagèe barôesa di Meureudu tanggai 26 uroe Seulasa eungkôt meuseuba peunoh tong raya, teungoh yum Rp20.000,00 sikilo surè, jeuet keu Rp10.000,00. Meunan keuh sabé hasé di gopnyan hantom meuteugom bak mita beulanja. Oleh kareuna nyan, lônsaran bak kaôm rakan ureueng kaya, neupeugöt saboh teumpat simpan eungkôt, nakjeuet geuseutôp eungkôt nak sabé hareuga. Bèk uroe nyoe dit hareuga, singoh ngön lusa kapacép hareuga. Peumeurintah beu geubantu ureueng meulaôt, boh bak alat geumita eungkôt, atawa bak geupeudöng hareuga, beuna usaha bak peuawèt eungkôt mangat trép jitheun eungköt geukirém u luwa. Meunyö han murah barang lagèe nyan ureueng laöt seunang bak geumita eungkôt. Raseuki pih trôh meutamah senang aneuk dengan nang mandum bahgia.

60 Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt

1. Teumèe asoe keunarang bhah laôt 1) Ci tatuléh lé gata peue mantông bhah laôt nyang geupeugah lam keunarang di

ateueh! 2) Seusuai ngön asoe keunarang di ateueh, pajan ureueng meulaôt le raseukigeuh?3) Peue nyang geulakèe bantu bak peumeurintah lé ureueng meulaôt?4) Seusuai ngön asoe keunarang di ateueh, munurôt gata, peue ureueng meulaôt ka

makmu udépgeuh?5) Munurôt gata, peue bida ureueng meulaôt ngön ureueng meutani?

2. Tuléh beurita ngön konsep 5W + 1H Tuléh saboh beurita bhah laôt ngön konsep 5W + 1H lam lhèe boh paragraf !

3. Peugah bhah laôt deungön sép bukeuti 1) Peue peundapat gata meunyangkôt ngön cok eungkôt ngön pukat rimueng?2) Pakriban cara tajaga laôt beu gléh sabé?3) Seulaén eungkôt, peue mantông asoe laôt nyang na bak laôt gata?

4. Tateumèe pokok-pokok beurita

KEUMAMAH

Di Acèh na saboh makanan nyang geupeunan keumamah. Keumamah geupeugöt dari eungkôt surè. Na nyang geupeugöt dari eungkôt surè rayek, na cit dari eungkôt surè nyang ubit-ubit. Beuthat geupeugöt dari surè nyang bida-bida, tapi rasa jih h'ana bida.

Cara peugöt keumamah nyan mudah that. Eungkot surè geupeusieng, geurhah beu gléh, geuböh sira dan ie asam. ‘Oh lheueh nyan geureubôh siteungöh masak. Lheueh nyan teuma geuadèe sampé thô. Béasajih lhèe uroe geuadèe ka sép thô. Eungkôt surè nyang ka sép thô geukheun keumamah. Mangat jeuet takeubah trép, béasajih eungkôt nyan geubôh gapu.

Keumamah jeuet takeubah trép. Tapi, eungkôt nyan makén trép takeubah makén kreueh hingga h'an lut tasie ngön sikin. Lam basa Indonesia, keumamah geupeunan ikan kayu.

Keumamah le jimeukat di pasai-pasai eungkôt. Ureueng geubloe keumamah bak watèe-watèe peureulèe mantöng. Miseuejih, watèe hawageuh geuneuk pajôh, atawa geuneuk bri keu jamée keu bungöng jarô.

Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt 61

Keumamah atawa ikan kayu jeuet tataguen ngön mumacam cara, ban lagèe hawateuh. Na nyang tapeuleumak, tatumèh, atawa tapeuanco tapeugöt lagèe abôn. Bak teumpat-teumpat khanduri, keumamah geuhidang keu jamèe seubagoe hidangan khaih Acèh.

Keumamah jinoe ka jeuet keu barang industri peurikanan. Keumamah ka jipubloe u lua daerah, bahkan na nyang u lua nanggroe. Nanggroe jiran geutanyoe, lagèe Malaysia, h'ana aséng lé ngön keumamah. Ureueng nyan pih galak geuh sit keu keumamah Acèh.

Lheueh tabaca keunarang di ateueh, ci tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!

1) Peue eungkôt nyang jeuet tapeugöt keu keumamah?2) Pakriban cara tapeugöt keumamah nyan?3) Peue sabab keumamah nyan jeuet takeubah trép?4) Pakriban cara taguen keumamah?5) Pakõn keumamah h'ana di daerah laén?

Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat 63

MEUKATMeukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata caröng

1. tateumèe tokoh lata (latar), ngön jalan calitra lam saboh calitra;2. tatuléh saboh hikayat Acèh ngön tangui kata-kata nyang jroh;3. tabri peundapat keu lagu Acèh nyang tadeungö;4. tacalitra keulayi calitra nyang ka tadeungö bak ngönteuh.

A. TEUMÈE TOKOH NGÖN LATA (SETTING) LAM SABOH CALITRA Lam saboh calitra, na tokoh ngön lata. Tokoh geupeunan keu ureueng nyang na lam calitra nyan, peuekeuh tokoh utama atawa tokoh peumbantu. Lata, teumpat dan watèe nyang na lam calitra nyan. Mangat muphôm bhah nyan, citabaca calitra di miyup nyoe!

RAHMA MEUKAT KUÉH

Jeuem jimeusu ngön riyôh, teupat poh 05.30. Matajih mantöng teupét. Si Rahma jilawan teungeut, jijak u kama manoe. “seer..seerr..seerr...” su rhet ie ateueh aleue. ‘Oh lheueh jirhah muka nyang kuneung langsat, Si Rahma pih langsông jipeugoe Umijih mangat geuseumayang suboh. “Tok…tok…tok” su pintô jikeutok lé Rahma. Umi pih geubeudöh bak teumpat éh. Lheueh nyan, langsông bagah geucok ie seumayang. 'Oh lheueh Umi geuseumayang, Si Rahma jitanyong bak Umi, “Umi, Umi peue timphan ka lheueh neuseuop? Pakriban, peue bada ngön risol, kalheueh neucrôh?” Umi si Rahma geujaweuep sira geulipat seuleukom, “ Kalheueh, Umi pubuet beuklam. Ban-mandum kuéh nyan ka Umi keubah lam leumari.

Peulajaran

6

64 Basa Aceh Peulajaran 5 Laôt

Rahma sigra jijak u dapu, teumpat umi geukubah kuéh nyan. Lam leumari cèt muwareuna coklat, ngön pintô kaca. ‘Oh lheueh jibuka pintô leumari, jicok adonan nyan langsöng jimè u dapu. Rahma mulai jicrôh peunajôh thô lam beulangöng minyeuk nyang ka mulai ju. Umi geuseuop adonan peunajôh basah jeunèh kuéh nyan jicroh lé Rahma, kuéh risol, bada, ngön bakwan. Umi geubungkôh kuéh kuéh lapéh, timphan, dan bulukat asoe kaya. Jinoe mandum buet ka seuleusoe. “Heuh…lheueh cit” kheun Rahma sira jiböt-böt droe. Umi geukhém, ”Rahma, jeuem ka poh nam, cuba ngieng lam kama, peue Cuda ngön Adékteuh ka jibeudöh?”. “Jeuet Umi” jaweuep Rahma. Rahma tinggai ngön Ayah, Ummi, sidroe Abu Chik dan dua droe adoejih. Ngön bajèe sikula nyang gléh, meusaneut, leungkap ngön jileubap putéh gléh, ngön taih jisangkôt bak bahô, h'ana tuwö jimè kuéh, jipubloe bak rumoh sikula. Meumèt-mèt babah rakan-rakan saboh glah, Alfis, Hanis, ngön Rezi, ngön peunoh seulira, jimamöh kuéh nyang barô masak beungöh nyan. Lôntanyong lam haté, "Pat jibloe kuéh-kuéh nyan?" Bak sineungöh uroe, barô lônteupeue, awak nyan jibloe kuéh-kuéh nyan bak si Rahma, rakan saboh glah kamoe. Watèe nyan di lôn gohlom meuturi ngön Rahma. Dari kuéh-kuéh nyang dipajôh lé rakan-rakan lônkeuh, lôn meuturi ngön Rahma. Watèe lônkalön, lôncuba hitông-hitông, kuéh nyang jimè lé Rahma ka lagôt cukôp le. Peue lom watèe rakan-rakan laén nyang barô trôh jiteuka pih langsông jibloe kuéh-kuéh nyang jih publoe. Padahai, watèe barô poh tujôh, peulajaran gohlom mulai. Lôn hireun cit.

Rupajih rakan-rakan ka jiteupeue, Rahma na jimeukat kuéh. Uroe ka poh 10:30 dan luncèng pih jimeusu tanda

istirahat. Lôntanyong bak Rahma, “Rahma, mantöng kuéh h'an?”.

Rahma jijaweuep, ”Na, tapi tinggai padum krèk treuk. Tinggai dua boh risol ngön limöng krèk tahu, pakriban, jeuet?” H'ana lônpiké panyang lé, langsöng lônbloe. H'ana taduga, rupajih ban-mandum kuéh nyang jimè lé Rahma, habéh jibloe lé rakan-rakanjih. Peulajaran akhé ka lheueh, watèe nyan kamoe ka muwoe mandum. Lônpeutoe Rahmai. Watèe nyan dijih teungöh meuasé-asé jipeutamöng buku dalam taihjih. Lôn

Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat 65

keuneuk tanyong bak Rahma bhah kisah meukat kuéh. “Rahma, peue na watèe siat? Lôn keuneuk peugah haba ngön droekeuh siat. Neutem jaweuep? Kakira mantöng lôn nyoe seubagoe wartawan sikula nyang teungöh wawancara sidroe murip di SMP geutanyoe." Rupajih, si Rahma nyan kön lagèe nyang lônpiké. Lônkira si Rahma aneuk nyang sombông. Ngön si ôn keureutah ngön sikrèk pena bak jaroe, lôn pih muwawancara Rahma. Akhé jih Rahma jijaweuep mandum nyang lôntanyong. Lôn meuteumèe infomasi nyang cukôp göt, nyang meuguna keu lôn. Rahma jicalitra, awai phôn jimeukat kuéh nyan watèe jih mantöng jijak sikula bak SD. Phôn jimè kuéh u sikula na rasa malèe. Jih yö meunyö ngön-ngön han jitém bloe kuéh-kuéh nyang jimeukat. Rupajih, rakan-rakan seunang that. Kuéh nyang jipubloe lé Rahma mangat. Rahma pih meutamah jeumöt jimukat. Ngön peunoh seumangat, jimeukat tiep uroe. Rahma sidroe aneuk nyang jitém tulông ureueng gasien. Padahai, di jih mantöng sidroe aneuk sikula. Jih jeumöt that jimeurunoe sampoe meuteumèe ranking lam glah. Lônpikékeuh, pakriban saba rakan lôn nyan, Rahma. Lon kagum keu jih, h'ana ramè aneuk miet jeuet lagèe jih. Peusan Rahma pih ka lôntuléh lam keureutah putéh nyang lônngui watèe wawancara ngön jih. Timoh seumangatlôn, keurija beu sunggôh, peugadöh rasa malèe ngön beuö.

Sumbe: buku Mencipta Peradaban

Linguistik 6

Lam basa Acèh na kata teunanyong, nyakni peue ‘apa’, pat ‘di mana’, soe ‘siapa’, töh ‘yang mana’, dan ho ‘ke mana’.

1) Kata peue ‘apa’ tangui keu tatanyong beunda, conto:

Peue haba?‘Apa kabar?’

Na neutupeue peue geupeugah nyan?‘Adakah Anda tahu apa (yang) dikatakan itu?’

66 Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat

2) Kata pat ‘di mana’ tangui keu tatanyong teumpat, conto:

Pat rumoh droeneuh? ‘Di mana rumah Anda?’ Soe na tupat pat geuduek gopnyan? ‘Siapa tahu di mana tempat tinggal beliau?’

3) Kata soe ‘siapa’ tangui keu tatanyong ureueng, conto:

Soe nan aneuk nyan?‘Siapa nama anak itu?’

H'ana soe tusoe nangeuh.‘Tidak ada yang tahu namanya.’

4) Kata töh ‘yang mana’ tangui keu tatanyong beunda atawa hai, conto:

Töh rumoh droeneuh?‘Yang mana rumah Anda?’

H'ana soe tutöh töh rumohgeuh.‘Tidak ada yang mengenali yang mana rumahnya.’

5) Kata ho ‘ke mana’ tangui keu tatanyong arah, conto:

Ho kajak?‘Ke mana kamu pergi?’

H'ana löntuho.‘Tidak saya ketahui.’

Lam basa Acèh na sit pa- dan tu- seubagoe beuntuk gabông nyang jeuet tangui keu kata teunanyong. Beuntuk pa- barô jeuet tangui seubagoe kata teunanyong meunyö ka meurangkai ngön beuntuk lain: jan, kön, kri, dum, dup, dit, ngön nè .

jan ‘waktu’, ’saat’ >> pajan ‘kapan’kön ‘bukan’ >> pakön ‘kenapa’kri ‘cara’ >> pakri ‘bagaimana’

Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat 67

ban ‘cara’, ’barusan’ >> paban ‘bagaimana’dum ‘banyak’ >> padum ‘berapa’dit ‘sedikit’ >> padit ‘berapa’nè ‘asal’ >> panè ‘dari mana’

(Wildan, 2005:65—66)

TeunanyongLheueh tabaca calitra di ateueh, tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!1. Soe nyang taguen kuéh nyang jimeukat lé Rahma bak sikula?2. Kuéh peue mantöng nyang jimeukat lé Rahma?3. Pakön ngön saboh sikula galak jipajôh kuéh nyang jimeukat lé Rahma?4. Pakriban peundapat gata bhah buet Rahma?

LatihanCi tapeuteuntèe tokoh ngön lata nyang na lam calitra ‘Rahma Meukat Kuéh’ di ateueh. Tapasoe tabei di miyup nyoe!

1. Tokoh

Tokoh Utama Tokoh Pembantu

2. Lata

Teumpat Watèe

68 Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat

B. TULÉH HIKAYAT ACÈH NGÖN KATA-KATA NYANG JROH Hikayat nakeuh hasé nyang jiteubiet lam haté, ‘Oh lheueh nyan tatuléh bubeutôi-beutôi ngön tapupakhôk mangat göt iramajih watèe tabaca. Mangat jeuet tatuléh hikayat bubeutôi, ci tabaca hikayat di miyup nyoe!

PEUINGAT Badruddin

Pakön asoe céng han sép kilojihPakön seunukat kureueng asoe jihPakön takoh ija hantrôh seunipat

Ci neupeugah siat soe peudaya

Buet meuneukat mita raseukiHanjeuet meutaki meu-ubé seumaSoe han patéh haba lagèe nyanNuraka Jah'anam teumpat digata

Meuneukat mubagoe-bagoePayah that rugoe meunyö na keunira

Bak tatueng laba beuna seumikéBek ikut kaphé untông meuganda

Meukat hukômjih haleueBèk neutaki jeuet keuriba

Watèe neupubloe bèk peugah pangkaiMeunyö salah pr’ak geutanyoe papa

Beutapatéh haba peuingatBek jeuet keulaknat bak takeurija

Paléh tukang geuböh seunipatPaléh ureueng meukat geuböh keunira

Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat 69

Kosa katacéng = timbangansukat = takarsipat = ukô, ukurtaki = peungeut, tipupr’ak = peugah, bicara

TeunanyongLheueh tabaca hikayat di ateueh, tajaweuep teunayong di miyup nyoe!1. Soe nyang geupeuingat lam hikayat nyan?2. Pakri akibatjih meunyö ureueng meukat geutaki ureueng mubloe?3. Peue asoe lam rungkhè (baét) keudua?4. Peue bida céng, seunukat, ngön seunipat?

Latihan1. Peugöt saboh hikayat Acèh bhah meukat, paléng kureueng na 4 boh rungkhèe (baét).2. Tangui kata-kata nyang jroh lam hikayat nyan.3. Judôi hikayat nyang tapeugöt nyan jeuet tapeuteuntèe keudroe atawa tapiléh judôi nyang

na di miyup nyoe!a. syedagab. pasaic. ureueng mubloed. uroe gantoee. Rugoe lam usaha

C. BRI PEUNDAPAT KEU LAGU ACÈH

Lagu Acèh jinoe le that nyang jipubloe. Na lam CD atawa tadeungö bak radio ngön tivi Acèh. Tiep-tiep lagu nyan teuntée na meukeusudjih. Na nyang bhah seujarah (lagèe lagu-lagu Rafli) atawa lagu-lagu cinta (lagèe lagu-lagu Sabirin Lamno). Na cit lagu Acèh nyang ka jithèe sampoe u lua Acèh, lagèe lagu Bungöng Jeumpa, Bungöng Seulanga, dan Acèh Lônsayang. Meunyö beutoi droekeuh ureueng Acèh, jinoe ci meulagu ‘Publoe Bungöng’ di miyup nyoe!

70 Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat

PUBLOE BUNGONGKarya: A. Manua/Anzib

Bungöng hai cuda bungöngBungöng hai cuda bungöngKeunoe neutamöng neujak paréksaNeutamöng neujak paréksaBungönglôn nyoe kön bungöng teubèeKön bungöng kayèe, kön bungöng jeumpa

Bungönglôn nyoe bungöng mangat bèeNeubôh bak ulèe neupeumulia,Bungöng, bungöng, bungöng, bungöng,Bungöng, bungöng, bungöng, bungöng,Bungöng, bungöng, bungöng, bungöng,

Reff:Bungöng hai neubloe bungöngH'ana peuetanyong meunyeusai teumaPeue tanyong meunyeusai teumaBungöng lôn nyoe bungöng situngkôiKeu ayeuem langgôi dum aneuk dara

Meunyö h'an neubloe haténeuh apônPayah neuheilôn singöh ngön lusaBungöng, bungöng, bungöng,Bungöng, bungöng, bungöng,

Sumber: Agam (1983)

Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat 71

Kosa kataapôn = kecewaayeuem = mainanbèe = baucuda = kakaksitungkôi = setangkaiteubèe = tebu

TeunanyongLheueh ta meulagu ‘Publoe Bungöng’ di ateueh, tajaweuep teunayong di miyup nyoe!1. Bungöng peue nyang jipubloe?2. Pat tangui bungöng nyan?3. Pakön apôn meunyö h'ana tabloe bungöng nyan?4. Peue makna nyang na lam lagu nyan?

Tugaih1. Aci tapeugöt keulompok (saboh keulompok 4 atawa 5 droe murip).2. Tiep-tiep keulompok mita saboh lagu Acèh.3. Tiep-tiep keulompok tamaju u keue glah, tameulagu ngön keulompokteuh.4. Keulompok laén bri peundapat keu keulompok nyang meulagu di keue.5. Peundapat nyang tabri bhah

a. vokaib. laphaic. irama

72 Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat

D. DEUNGÖ CALITRA BHAH UREUENG MEUKAT

Aci deungö saboh calitra bhah ureueng meukat ranup nyang geubaca lé ngön gata!

MEUKAT RANUP

Bak Pasai Acèh, di keue pintô tamöng Mesjid Raya Baiturrahman, Banda Acèh, ramè that ureueng meukat. Na nyang meukat boh kayèe, bajèe. Nyang paléng ramè cit ureueng meukat ranup. Geurubak ureueng meukat ranup saban bandum. Di ateueh geureubak nyan meutuléh ”Jambô Ranup Acèh”.

Salah sidroe nyang po jambô ranup nyan nan geuh Fatmawati (50 thôn) asai Sigli. Bahpih kulét ka krôt, tapi bibi tetap saja mirah. Kön keunöng gincu, tapi gopnyan tiep uroe geupajôh ranup.

Di ateueh mèh jambô ranup gopnyan, na plôk meuasoe ranup nyang ka geugulông tincu. Lam plôk nyan na cit boh pineung nyang ka geutob, gambé, gapu, dan bungong lawang. Meunyö geupeugöt ranup mamèh, geutamah saka.

”Lôn ka tréb meukat di sinoe, thôn 1969, watèe mantöng umu siblah thôn,” kheun nèk nyang béasa jihei lé ngöngeuh ”Kak Fat.”

”Jinoe kamangat, kana bantuan jambô, dilèe kamoe meukat di ateueh meja tuha,” sambông Kak Fat. Jambô ranup nyan nakeuh bantuan dari Pertamina.

Tiep uroe Fatmawati geubloe ôn ranup bak Pasai Keudah. Meunyö h'ana geuteumèe ranup di sinan, gopnyan geupeusan bak mugè di Blang Bintang, Acèh Rayek. Yum saboh ikat ôn ranup Rp1.500,00. Lheueh geupeugöt jeuet keu ranup, geupubloe peuet boh ranup Rp1.000,00. Lam siuroe Fatmawati na laba Rp20.000,00 sampoe Rp30.000,00.

Meuhai bacut sabab lônba barang, sayang gob jimita pèng cit lagèe geutanyoe. Na cit laba bacut, meunyö le lagôt,” kheun Fatmawati sira geukeumbali pèng ureueng mubloe.

”Ranup mamèh ramè nyang galak, h'ana tamah gapu, jadi h'an mabôk. Aneuk muda leubeh galak ranup mamèh,” kheun Fatmawati.

Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat 73

Fatmawati geupubloe cit boh pineung. Saboh boh pineung yumjih Rp300,00. Fatmawati na meurumpök pèng Rp5.000,00 röt boh pineung nyan.

”Pineung nyan ramè nyang bloe keu ubat sakét maag, ubat teuga. Ramè nyang peusan sabab payah that meuteumèe pineung nyèn,” kheun gopnyan.

Ngön hasé meukat ranup, Fatmawati ék geupeusikula peuet droe aneukgeuh. Aneuk phôn ngön keudua jinoe jijak sikula bak MAN. Aneuk keulhèe sikula bak SMP. Aneuk nyang tulôt teungöh jijak beuet bak pasantrèn Ampè Awé, Acèh Rayek. Yum barang meutamah meuhai, makén susah bak geupeusép beulanja rumoh dan beulanja sikula aneuk.

”Béasajih seugohlom jiék yum barang, jeuet tapeusép-peusép. Jinoe ka payah that,” kheun gopnyan.

Seulaén nibak nyan, Fatmawati na cit geuteurimöng ureueng peusan ranup dalông. Yum ranup dalông leubèh meuhai. Yumjih Rp100.000,00 sampoe Rp200.000,00 lam saboh dalông. Ranup dalông bèasajih geumè keu peunuwoe lintô barô. Keunarang ranup dalông mubagoe-bagoe. Na nyang geususôn lagèe kupiah meukeutôp, sipôt, boh aneuh, atawa ranup bungkôh.

Watèe karap trôh Mugréb, ureueng meukat boh kayèe ka geugulông lapakgeuh. Jigantoe lé ureueng meukat sipatu, jeum, talo keuieng, buku. Fatmawati teutap geumeukat sampoe malam uroe. Gopnyan barô geupiyôh meukat watèe ka teungöh malam. Lheueh geupubèrèh dabeuehgeuh, barô geuwoe ngön bècak meusén langganan gopnyan. Jiintat u Peuniti, u rumohgeuh nyang geupeudöng ngön hasé meukat ranup.(Mellyan, 2009)

Kosa katadabeueh = baranggambé = gambirgeureubak = gerobakjambô = dangaupeunuwoe = bawaankupiah meukeutôp = kopiah nyang dipakai dengan pakaian adat Acèh (laki-laki)Pasai Acèh = salah satu nama pasar di Banda Acèh Pasai Keudah = salah satu nama pasar di Banda Acèh plôk = kotakranup = sirih

74 Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat

TeunanyongLheueh tabaca calitra di ateueh, jinoe tajaweuep Teunanyong di miyup nyoe!1. Soe Fatmawati lam keunarang nyan?2. Peue bida ranup béasa ngön ranup mamèh?3. Pakriban cara geubloe ôn ranup lé Fatmawati?4. Pakön pineung nyèn ramè ureueng bloe?5. Pakriban peundapat gata keu Fatmawati?

LatihanAci tacalitra keulayi bhah ”Meukat Ranup” nyang kalheueh tadeungö bunoe ngön basa droeteuh di keue rakanteuh!

UJI KOMPETENSI

BLOE-PUBLOE

Bloe-publoe, atawa meukat, saboh ôseuha nyang that geupujoe lam agama Islam. Buet nyan geupubuet lé Rasulullah yôh Gopnyan gohlom jeuet keu rasul. Lam bloe-publoe bèk na mubacut pih iri haté atawa teumipèe. Hai nyan that mupaloe lam hukôm agama. Lam meukat bèk sagai tapeugah pangkai meunyö h'ana beutôi. Buet nyang lagèe nyan that rugoe meunyö tapubuet. Ulama geupeugah, geutanyoe bèk sagai tameusulét ngön tateumaki. Meunyö h'an tapatéh nyang geuyu lé Tuhan, geutanyoe geutiek lam nuraka 'oh uroe dudoe. Bak tateumimang barang beu cukôp asoejih, bèk tapeukureueng meusipadé. Meunan cit bak taseumukat bèk tahat asoe arè.

Meunan cit lom bak taseumipat bèk tasingkat ujông metè. Meuhan tapatéh peue nyang geupeugah geutanyoe susah uroe dudoe. Buet timangan ngön seumukat seureuta seumipat beu that hati-hati, bèk sampé ureueng mubloe sakét haté h'an geujak lé singoh lusa. Ureueng mubloe tatueng haté bék tarawé peue-peue nyang suka. Beu tasadong ureueng mubloe nak bèk rugoe bak taôseuha. Menyoe até seunang di ureueng mubloe, sabe geuwoe geujak beulanja. Meunyö langganan ramé bak geutanyoe, untung meuteumèe meulipat ganda. Geutanyoe senang di dônya meunan cit teuma 'oh uroe dudoe.

Basa Aceh Peulajaran 6 Meukat 75

1. Tateumèe tokoh lata (setting) dan jalan calitra1) Pakön buet meukat nyan geukheun ôseuha nyang göt that?2) Pakriban watak nyang göt ureueng meukat?3) Peue sabab ureueng meukat h'an geubri peugah pangkai meunyö h'ana beutoi?4) Ureueng meukat nyang pakriban yang jigalak lé ureueng mubloe?5) Pakriban cara tateumimang nyang beutôi?

2. Tuléh saboh hikayat Acèh ngön kata-kata nyang jroh!1) Tuleh saboh hikayat Acèh nyang meukaét ngön meukat!2) Cok natijah bak hikayat nyang ka tatuléh nyan!

3. Bri peundapat keu lagu Acèh nyang tadeungö atawa nyang di miyup nyoe!

Eungkôt Seungkö

Neubloe-neubloe hai ma neubloe Eungkôt seungkö udép lampaya Wahé e aneuk h'an lônbloe dilée Sabab eungkôt suré barô jiteuka

Pakön-pakön meunan hai ma meutuah Dilôn that payah bak peutrôh hawa Beu that lagée nyan aneuk meutuah Ulôn that sôsah meupénglôn h'ana Hanjeuet-hanjeuet lagée nyan hai ma lôntuan Eungkôt seungkö nyan beu tatém ôseuha Bèk that takarat nibak eungkôt nyan Cukôp that mumang nibak tamita

1) Peugah keulayi meukeusud nyang na lam lagu nyan!2) Peue sabab di ma h'ana geupeutrôh h'eut aneukgeuh?3) Tuléh saboh lagu Acèh nyang meukayet ngön meukat!

4. Calitra keulayi calitra nyang ka tadeungö bak ngönteuh!1) Calitra keulayi asoe calitra “Bloe-Publoe”!2) Taci peugah peue meukeusud calitra “Bloe-Publoe” nyan!

Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng 77

PÈNGMeukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata caröng

1. tapuphôm bhah pèng lam udép manusia lagèe geupeugah lam keunarang;2. tatuléh bhah pèng ngön basa peusuasi;3. tapeugah bhah pèng nyang na lam narit maja;4. tateumèe inti sari seujarah pèng nyang ka tadeungö.

A. BACA BHAH PÈNG LAM KEUNARANG

Baca keunarang ngön tapuphôm bhah pèng lam udép manusia!

UREUENG TEUKABÔ SABAB PÈNG Pèng seubeunajih lethat paèdah. Ureueng udép lam dônya cukôp that peureulèe keu pèng. Pèng nyan alat mubloe, bôh tabloe breueh atawa ija seureuta hai-hai laén nyang tapeureulèe. Meunyö pèng h'ana, sapeupih hanjeuet tapeuelaku. Lagèe kheun narit, "Meunyö h'ana pèng di dalam jaroe, seupôt lam nanggroe peungeuh lam rimba”.

Meunyö geutanyoe mantöng udép lam dônya, beu sunggôh keuh bak tamita pèng. Ban ka na pèng, peue-peue nyang meuh'eutteuh teuntèe ék tapeuna. Meunan cit tamséjih, tanyoe ék tahareukat atawa taibadat meunyö tubohteuh sihat dan pruetteuh doe. Geutanyoe ék tapeupunoh hai nyan meunyö geutanyoe na pèng. Meunyö nyan h'ana, h'ana mungkén geutanyoe jeuet taôseuha.

Peulajaran

7

78 Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng

Meunyö kana pèng beu ingat-ingat, bék sampoe laloe 'oh tapeuguna. Ladôm ureueng ban kana pèng, gopnyan bingkèng su ubé raya. Geukheun keu gop peue-peue nyang galak, sabab ka ramphak bak peugah haba. H'ana geuthèe droe nibak teukabô, seumeungeut pih le bak peugah haba. Meunan cit lom bak meubloe-publoe sabé geupeugah rugoe, padahai laba. Bèk lagèe peupatah nyang ka geurika lé ureueng tuha masa saboh roe, “Meunyö bak pèng gadöh janggôt, meunyö deuh meundôt gadöh ulama“. Hai lagèe nyan cit h'ana patôt taikôt sabab bak buet teukabô sinan nyang le ureueng binasa.

Di geutanyoe bèk that tapakoe bak buet nyang h'ana jroh. Geutanyoe bèk tatém rugoe siumu masa. ‘Oh kana pèng beu le meuseudeukah. Bak buet nyang ridha Allah beu na ta hirö. Bèk geutanyoe pumanyang bahô bak ureueng lingka. Beu na tapiké, geutanyoe pih maté mandum, tacré tatinggai dônya. Meunyö ka maté, pèng le h'ana lé fungsi, mandum hai akhi tinggai keu syèdara. Geutanyoe tawoe hadap Ilahi, barô na meukri meunyö amaiteuh na. Meunyö kön meunan geutanyoe susah, apôh ngön apah sabé lam séksa. Buet lagèe nyan nak èk geugundah, tabri seudekah bantu musalla. Nyan keuh amai nyang keubajikan, nyang sajan sabé seutia.

Meunyö h'ana pèng geutanyoe susah, h'ana pat peugah h'ana syèdara. Hai lagèe nyan meunan geupeugah, saboh lam kisah bak ureueng tuha. Meunyö gasien meukuwien lam tapéh, meunyö kaya mulia bak waréh.

Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng 79

Kosakatapèng = uangbloe = beliseupôt = gelappeungeuh = terangtubôh = badan, tubuhdoe = timbunbingkéng = ego/suka marahteukabô = takaburgadöh = hilangcré = pisah/cerai

Linguistik 7

Kata meunileueng kata nyang tangui keu tabileueng jumulah beunda atauwa hai. Kata meunileueng na lhèe macam, nyakni kata meunileueng pokok, kata meunileueng tingkat, dan kata meunileueng peucahan.7.1 Kata Meunileueng Pokok

Kata meunileueng pokok kata nyang tangui keu tameubileueng atauwa keu tapeugah jumulah. Conto kata meunileueng pokok lagèe di miyup nyoe.

1-- sa ‘satu’’2 -- dua ‘dua’3 -- lhèe ‘tiga’4 -- peuet ‘empat’5 -- limöng ‘lima’6 -- nam ‘enam’7 -- tujôh ‘tujuh’8 -- lapan ‘delapan’9 -- sikureueng ‘sembilan’

10 -- siplôh ‘sepuluh’11 -- siblah ‘sebelas’12 -- duablah ‘duabelas’13 -- lhèeblah ‘tiga belas’19 -- sikureuengblah ‘sembilan belas’20 -- duaplôh ‘dua puluh’

80 Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng

21 -- duaplôh sa ‘dua puluh satu’30 -- lhèeplôh ‘tiga puluh’73 -- tujôhplôh lhèe ‘tujuh puluh tiga’

100 -- sireutôh ‘seratus’105 -- sireutôh limöng ‘seratus lima’200 -- dua reutôh ‘dua ratus’

1.000 -- siribèe ‘seribu’2.000 -- dua ribèe ‘dua ribu’3.001 -- lhèe ribèe sa ‘tiga ribu satu’

1.000.000 -- sijuta ‘satu juta’5.000.000 -- limöng juta ‘lima juta’200.000.000 -- dua reutôh juta ‘dua ratus juta’

Di sampéng nyan, dalam basa Acèh na sit kata meunileueng pokok h'ana teuntèe. Contoh:mandum ‘semua’meubagoe ‘berbagai’sigeunap ‘segenap’le ‘banyak’dit ‘sedikit’

Meunileueng pokok h'ana teuntèe nyan pih jeut takheun ngön taulang kata beunda atau kata meunileueng dan tatamah awalan meu-.

Conto:meureutôh-reutôh ‘beratus-ratus’meuthôn-thôn ‘bertahun-tahun’meukilo-kilo ‘berkilo-kilo’mumoto-moto ‘bermobil-mobil’meugeureupôh-geureupôh ‘berkandang-kandang’

Conto lam kalimat lagèe di miyup nyoe.Lôntuan lahé bak tanggai duaplôh dua buleuen sa.‘Saya lahir pada tanggal dua puluh dua bulan satu.’

Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng 81

Mandum aneuk sikula jimeuruno basa Acèh.‘Semua anak sekolah belajar bahasa Acèh.’

Ka meuthôn-thôn gopnyan geujak bak beuet.‘Sudah bertahun-tahun beliau pergi mengaji.’

(Wildan, 2005:68—69)

TeunanyongTajaweuep Teunanyong di miyup nyoe!1. Peue peureulèe ureueng geumita pèng?2. Peue meukeusud haba peupatah nyoe? ‘Meunyö h'ana pèng di dalam jaroe, seupôt lam nanggroe peungeuh lam rimba’3. Pakiban nyang geukheun ureueng teukabô?4. Peue ôseuha geutanyoe supaya pèng geutanyoe beureukat?

Latihan1. Jinoe, aci tapeugöt/tacok inti wacana di ateueh!2. Peue jeunèh pèng nyang geupakèk bak masa keurajeuen Sultan Iskandar Muda?3. Ci tapeugah peu peungarôh pèng lam masyarakat!

B. TULÉH NGÖN BASA PEUSUASI

BLOE-PUBLOE

Bak jameun jinoe bloe-publoe na mubagoe cara. Kadang geutanyoe tamubloe tajak u peukan. Meunyö di kota tiep uroe na peukan nyan, teutapi meunyö di gampông peukanjih lam siminggu siuroe: uroe Seulanyan mantöng, uroe Seulasa, Rabu, Hameh, Saptu, atawa uroe Aleuhat. Uroe-uroe peukan nyang ka meuato atawa lazém lagèe nyan geukheun uroe ganto. Lawét nyoe ka leubèh maju, ureueng ka jimeukat lewat intenet, nanjih keudèe 'onlèn (online). Tanyoe jeuet tamubloe atawa tapeusan barang röt intenet nyan.

82 Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng

Watèe tamubloe bak sidroe-droe ureueng, miseuejih bak uroe ganto atawa bak keudèe di kuta, takalön na nyang rumèh dan na nyang ceukén. Meunyö ureueng meukat rumèh teuntèe ureueng galak jimublo, teutapi meunyö ureueng nyan ceukén atawa bingkhèng ka teuntèe le ureueng h'ana galak. Na cit takalön keudèe nyang cukôp that ramèe ureueng mubloe, payah taprèh, taantri sabab göt that lagôt. Na cit nyang h'ana göt lagôt. Nyan geukheun raseuki nyang meukaét ngön cara meukat.

Dalam 'èlemèe meukat, na cara beugöt lagôt meuneukat. Cara nyan geukheun promosi, areutijih peuturi barang/jasa. Promosi nyang cara langsông nanjih iklan. Iklan cara bujôk ureueng ramè beu jibloe atawa jisuka keusaboh-saboh beunda. Lam hai laén, iklan nyan geusebôt bri thèe atawa peumaklum bak koran, majalah, atawa bak teumpat umum.

Basa bak iklan jeut takheub peusuasi: jituléh, keu jipakat, jibujuk sidroe-droe atawa ureueng ramè ngön cara jibri alasan, mangat ureung nyang mubloe yakin barang nyang geuneuk blo nyan göt. Teuntèe basajih meunarék, mangat teubujôk ureueng mubloe.

Teunanyong1. Peue nyang geumeukeusud ngön basa peusuasi?2. Pakön meukat nyan peureulèe na promosi?3. Peue nan uroe meuneukat bak saboh-saboh teumpat?4. Pat-pat mantöng teumpat nyang jeuet tamubloe? 5. Ci tapeugah meunurôt gata cara-cara mubloe jameun jinoe?6. Ci tabri peundapat gata pakön ureueng meukat na nyang göt lagôt dan na nyang h'ana

lagôt! Latihan’Oh lheueh takalön conto di miyup nyoe, gata tatuléh laén bhah bloe-publoe ngön basa peusuasi!

Conto: Piléh abu, piléh teungku, piléh sipatu cap buaya! Harga murah that meusyeuhu, neubloe laju töh-töh nyang suka! Watèe neusôk mangat bak neujak, cukôp lagak takalön rupa!

Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng 83

C. PEUGAH BHAH PÈNG NGÖN NARIT MAJA Bhah pèng jeuet cit tapeugah lam narit maja. Hai nyan jeuet takalön bak conto di miyup nyoe.a. Hina bak dônya meupèngteuh tan, hina bak Tuhan ‘'èleumèe h'ana.b. Bak pèng gadöh janggöt, bak peulikôt gadöh ulama.c. Meunyö tan pèng dalam keuieng, h'an jingieng lé ureueng lingka.d. Pèng abéh gaséh pih kureueng, peue lom tatueng kamoe ka hina.e. Bak tamita cula-calo, ‘oh tapubloe h'ana hareuga.

TeunanyongCi tapeugah lé gata peue meukeusud narit maja nyang na lam tabei di miyup nyoe!

Leumbôi Narit Maja Meukeusud

1Hina bak dônya meupèngteuh tan, hina bak Tuhan ‘eleumée h'ana.

2 Bak pèng gadöh janggöt, bak peulikôt gadöh ulama.

3Meunyö tan pèng dalam keuieng, h'an jingieng lé ureueng lingka.

4Pèng abéh gaséh pih kureueng, peue lom tatueng kamoe ka hina.

5Bak tamita cula-calo, ‘oh tapubloe h'ana hareuga.

LatihanTapeugöt lé gata lhèe boh narit maja yang na meukayet ngön bhah pèng!

Leumbôi Narit Maja

123

84 Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng

D. DEUNGÖ BHAH SEUJARAH PÉNG

‘Oh lheueh tadeungö saboh calitra, taci cok meukeusud calitra nyan. Carajih, tacatèt ide dari peue nyang tadeungö, 'oh lheueh nyan tapeugah keulayi ide nyan bak ngön-ngön gata. Di ngön gata jikeuritik hai-hai nyang gata peugah. Cuba jinoe tadeungö calitra bhah pèng di miyup nyoe!

PÈNG

Manusia sabé peureulèe keu mumacam dabeueh lam udép lam dônya nyoe. Watèe jameun dilèe, manusia geupeuna mumacam barang ngön cara tuka barang ngön barang. Miseujih, sidroe peutani peureulèe cangkôi, barô meuteumèe ngön geutuka ngön breueh atawa padé atawa ngön barang laén. Ka teuntèe hai nyang lagèe nyan that sôsah. Payah that, sabab meujan-jan h'ana mandum ureueng trôk meukeusud lagèe nyang geuharap. Ureueng nyang h'ana peureulèe keu barang nyoe nyang na barang laen. Jadi, siseutém tuka barang h'ana that pah. Keureuna nyan, ureueng peureulèe geupiké keu alat tuka nyang leubèh seusuai. Lahé treuk pèng. Bak awai-awai, geupeuegöt pèng logam. Mantöng cit sôsah bacut sabab geuhön. Dudoe geupeugöt treuk pèng keureutah. Dalam hai peugöt alat tuka na mumacam syarat. Syarat-syarat nyan lagèe di miyup nyoe.

1. Jigalak lé mandum ureueng; areutijih, jiteurimöng lè mandum ureueng, bôh sibagoe alat bloe-peubloe atawa keu jisimpan atawa sibagoe alat bayeue utang.

2. Trép jitheuen; areutijih, alat nyan h'an bagah reulöh.3. Mangat bak taba.4. Barangjih beu sama bak jeuet teumpat.5. Mangat bak taèda dan h'ana kureueng hareuga.6. Mangat bak takeubah.

Pēng nyan beu jeuet keu alat nyang jiteurimöng seucara umum lam hai bloe-publoe (alat meunayeu) barang-barang atawa jasa-jasa.

Bak geutanyoe, pèng na dua macam:a. pèng logam (pèng griek); pèng nyoe gunajih bak yuem-yuem barang ubit. Pèng

logam nyan na nyang yum Rp100,00; Rp200,00; Rp500,00; dan Rp1.000,00. Pèng logam nyan geupeugöt dari nikel meujampu ngön teumaga.

Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng 85

b. pèng keureutah; nyang yumjih leubèh rayek-rayek nibak pèng logam. Pèng keureutah yumjih na nyang Rp500,00; Rp1.000,00; Rp2000,00; Rp5.000,00; Rp10.000,00; Rp20.000,00; Rp50.000,00; dan Rp100.000,00. Lagèe nyan keuh nyang ka na jinoe siat. Pèng nyoe jeuet tapeuguna lam nanggroe droeteuh mantông. Meunyö di lua nanggroe payah tatuka ngön pèng nanggroe nyan, barô jeuet tamubloe.

(Buyanto dan Nurhadi, 2004)

TeunayongTajaweuep teunayong di miyup nyoe beu sahèh!

1. Pakön manusia peureulèe keu pèng?2. Peue nyang geumeukeusud ngön pèng?3. Pajan pèng nyan tapeuguna?4. Padum macam pèng nyang na bak geutanyoe?5. Taci peugah yum-yum pèng nyang na bak nanggroe geutanyoe?6. Pakön pèng geutanyoe h'an jeuet tamubloe di luwa nanggroe?7. Pakiban cit cara tanyoe jeuet tamubloe di luwa nanggroe?

LatihanPeugöt saboh kliping nyang meukayét ngön pèng! Jeuet tangui pèng jinoe atawa pèng masa dilèe!

86 Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng

UJI KOMPETENSI

PÈNG PALEUSU

Bak koran Serambi Indonesia, 17 Apré 2009, jipeugah pèng paleusu leumpah that le meuèda di Indonesia. Teuntèe di Acèh meunan cit. Pèng paleusu meuteumèe man saboh nyan, bak bèng (bank) atawa bak ureueng meukat. Geutanyoe beu hati-hati that bèk keunöng peungeut ngön pèng paleusu nyan. Meunyö h'ana tapeurati beu beutôi-beutôi, h'ana tatu’oh peue bida pèng paleusu ngön pèng aseuli.

Na lhèe boh cara tapeumeuri pèng paleusu atawa kön paleusu. Meunyö lam basa Indonesia geukheuen dilihat, diraba, diterangan atawa 3D. Lhèe boh cara nyan jeuet cit tapeugah lam basa Acèh: takalön, taraba, talhôh atawa 3T.

Cara nyan phôn, takalön, pakriban wareuna pèng nyan? Pèng aseuli nyan wareunajih trang that, h'ana pheu. Di dalamjih deuh gamba pahlawan, dan beuneueng peungaman putôh-putôh. Lheueh nyan, keureutahjih h'ana bagah runyöh.

Cara keudua, taraba. Meunyö taraba atawa tagusuek pèng nyang aseuli rasajih teubai, meugreuh-greuh bacut, h'ana licén. Bida that ngön pèng paleusu: pèng paleusu h'ana teubai, licén, h'ana meugreuh-greuh.

Cara keulhèe talhôh. Cara nyoe h'ana susah, jeuet talhôh ngön mata uroe atawa panyöt. Jinoe ka leubéh mudah lom, jeuet tapakè sinar ultra violet. Pèng aseuli, watèe talhôh, beuneuengjih deuh lam wareuna mirah, putôh-putôh, warna mata iejih göt ngön trang.

Lhèe boh cara nyan mubantu geutanyoe mangat taturi pèng paleusu atawa aseuli. Meunyö teuliti lam hai nyan, teuntèe geutanyoe h'an keunöng peungeut.

Basa Aceh Peulajaran 7 Pèng 87

1. Meunyangkôt ngön pèng, citajaweuep teunanyong di miyup nyoe!a. Pakriban cara geutanyoe beu taturi pèng paleusu nyan?b. Pakön pèng paleusu nyan ék sampé na di nanggroe geutanyoe?c. Peue sabab pèng paleusu nyan h'an jeuet tamubloe?d. Pakriban cara bak tajaga, pèng paleusu nyan bèk na di Acèh?e. Pakriban peundapat gata bhah pèng paleusu nyan?

2. Tuléh bhah bloe-publoe ngön basa peusuasi!Bajèe barô le that meutabu, le that meuseu-u ‘oh uroe raya. Neucopjih göt, potongan pih na, cukôp meusigak lagak that ija. Meunyö h'an neubloe rugoe ka neujak, teulah ‘oh neuwoe h'ana lé guna. Cukôp that seudéh até lôntuan, barang peuneusan keunoe ka lônba. Neubloe laju wahé e teungku, mangat bèk karu ngön aneuk dara.

‘Oh lheueh tabaca keunarang di ateueh, ci tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!a. Peue jeunèh keunarang nyan?b. Peue nyang geupeugah lam keunarang nyan?c. Tuléh keunarang laén lagèe keunarang nyan!

3. Peugah bhah pèng nyang na lam narit maja! Peue makna narit maja di miyup nyoe? a. Meunyö h'ana pèng di dalam jaroe, seupôt lam nanggroe peungeuh lam rimba. b. Meunyö gasien meukuwin lam tapéh, meunyö kaya mulia bak waréh. c. Ék dèng sak keudèng, pèng broek sak u bèng (bank). d. Lam dônya peureulèe pèng, di akhérat peureulèe amai. e. Tapak jak urat nari, na tajak na raseuki.

Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat 89

Peulajaran

8UPACARA ADAT

Meukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata caröng

1. tapiléh ngön tabôh makna haba mupakhôk lam wacana;2. tatuléh saboh upacara adat Acèh nyang na bak teumpat gata ngön basa nyang jroh;3. tapidato bak saboh acara adat Acèh; 4. tacatat hai-hai nyang peunténg nyang tadeungö lam pidato upacara adat Acèh.

A. BACA NGÖN BÔH MAKNA HABA MUPAKHÔK

SEUMAPA

Bagian nyoe tamulai ngön peugah bhah seumapa. Watée lintô barô ka geutamöng u leuen rumoh dara barô, ureueng nyang intat lintô geudöng di lua siat. ‘Oh blah dara barô ka siap geuteurimöng lintô barô, blah lintô barô geumulai ngön seumapa. Haba seumapa nyoe geukheun lam beuntôk pantôn. Blah lintô geusapa bisan blah dara barô ngön padum-padum boh pucôk pantôn. Lheueh nyan teuma, pihak dara barô geubalah sapa keu rombôngan lintô barô lam padum-padum pucôk pantôn cit. Pantôn seumapa nyang geukheun lam acara nyan lagèe di miyup nyoe.

90 Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat

Blah Lintô

Assalamua’alaikum lônmubri saleuemKeurakan bandum syèdara lingkaLônlakèe meu’ah bak droeneuh mandumKadang leupah kheun h'ana seungaja

Di gampông Blang Oe kamoe beurangkatMeunuju meuhat keunoe meuteukaLagèe meukeusud nyang ka tahajatTeumeujak sambat taloe syèdara

Leubèh ngön kureueng bèk neukheun sapeueCit ka neutupeue ulèh syèdaraSabab kamoe nyoe cit ureueng dusônTinggai lam gampông jiôh ngön kuta

Ngön jalô puntông peungayôh patahLônilah-ilah keunoe lônteukaPeuturôt até sabé lam gundahSabab that susah judô lônmita

Ka maté raja, maté ngön putroeTutông meuligoe nanggroe pih pahnaH'ana soe gasèh h'ana soe sayangBeu neutém pandang meusiblah mata

Blah Dara Barô

Alaikum salam jamèe barô trôhNeudöng neupiyôh siat di luaNeupiyôh siat dang-dang thô reuôhDi gampông jiôh ban trôk neuteuka

Ranup kunèng ôn di gampông LamrèhKareueng meucungkèh pasi Krueng RayaPadum trép lawét kamoe muprèh-prèhUroe nyoe jadèh syèdara teuka

Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat 91

Labôhan Haji pasi Lhôk PaôhKuala Susôh raya that dawaHaba ka kawi janji ka putôhUroe nyoe katrôh lintô ka neuba

Taék u glé u Padang KawatRanup meulipat lam ija bungkôhNeudöng di lua neupiyôh siatCit meunan adat ureueng tuha bôh

Blah Lintô

Di Pantu Labön di Pantön LabuSinyak jéb susu saboh glah duaLônbalék langgam lôntuka buhuAdak bak tinju ronde ke dua

Ranup kunèng ôn di gampong JuliPineung keutanggi Geulumpang DuaMeu’ah dèsyalôn tanglông kudangdiBeu ék Tuhan bri tanyoe bahgia

Puncak Seulawah manyang meualônSaboh seunurôn tanoh cémpagaSigö bak adék rindu ngön rihôn Siribèe bak lôn ateueh jeumala

Ie Krueng Keureutoe nanggroe LhôksukônAneuk buya trôn Kuala JangkaMalam ngön uroe jaroe lônseuônRindu hatélôn adék keu gata

Neuidin kamoe tamong lam keubônMeujak duek ayôn taman istanaDilôn hai adék apôn h'an apônSang-sang ka meuthôn tan lôn-eu gata

92 Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat

Ranup kunèng ôn di gampông LamrèhKareueng meucungkèh pasi Krueng RayaRombôngan lintô reuôh ka lilèhBèk lé neupuprèh kamoe di lua

Blah Dara Barô

Ôn tapak tapông ôn tapak tapôngLam jurông ôn tapak gudaRondé peurtama kalheueh meulangsôngDeungö lônsambông ronde keudua

Jaroelôn siplôh di ateueh ulèeMeu’ah lônlakèe bak jamèe teukaJaroelôn siplôh lônbet sikureuengGeunantoe lônleueng tika musalla

Jaroe sikureueng ulônbet lapanGeunantoe talam cipé dalicaJaroelôn lapan ulônbet tujôhGantoe ruti gôh dengön halua

Jaroelôn tujôh lônbeuôt namGeunantoe talam pirak suasaJaroe ulôn nam lônbeuôt limongGeunantoe bungöng si meulu cina

Jaroelôn limong lônbeuôt peuetGeunantoe jeubeuet ngön minyeuk ataJaroe ulôn peuet lônbeuôt lhèeGeunantoe teubèe lasôn u muda

Jaroe ulôn lhèe dua lôn beuôtGeunantoe pulôt kupi ngön badaJaroe lôn dua lôn beuôt sabohJéh pat di rumoh ka lônleueng tika

Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat 93

Cicém keumarom di blang Poh RohAneuk baköh di dalam bangkaKa jeuet neutamong wahé teungku jrohBèk lé di yup moh uroe ka jula

Neupeurap laju keudéh bak guciNeujak rhah gaki jamèe ubé naNeu ék bak reunyeun beu ingat-ingatBeuköng neumumat reunyeun leupah gla

Tapeurap laju hai teungku lintôJéh dara barô jiprèh-prèh gataDuek di seuramoe di ateueh kasôCit ka geuatô lé ureueng tuha

(Royani, (1994)

Kosakatadara barô = peungantèn inong judô = jodoh jamèe = ureueng teuka, tamukawi = köng, sahèhlintô = peungantèn agamranup = sirihsambat = sambông, seumöngpineung = pinangpiyôh = mampir, istirahatprèh = tunggu

Linguistik 8

Kata beunileueng tingkat tabeuntôk ngön cara tatamah keu- di keue kata beunileueng. Kata beunileueng tingkat nyoe kayém jiduek teulheueh kata beunda. Conto kata beunileueng tingkat lagèe di miyup nyoe.

minggu keudua 'minggu kedua'aneuk keulhèe 'anak ketiga'buleuen keupeuet 'bulan keempat'lapéh keulimong 'lapis kelima'

94 Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat

Conto lam kalimat:Löntuan aneuk keulhèe lam keuluarga.Saya adalah anak ketiga dalam keluarga.

Buleuen keupeuet le ureueng tanyong, buleuen keulimöng makanan gop ba.Bulan keempat banyak orang menanyakan, bulan kelima makanan orang antar.

Khanduri molôt rhet bak minggu keudua buleuen nyoe.Kenduri maulid jatuh pada minggu kedua bulan ini.

(Wildan, 2005:70)

Teunanyong‘Oh lheueh tabaca pantôn seumapa di ateueh, jinoe tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!1. Peue nyang geukheun seumapa?2. Pajankeuh seumapa nyan geupubuet lé ureueng Acèh ?3. Peue meukeusud nyang geupeugah bak rungkhè keulhèe seumapa di ateueh?4. Aci tapeurati pantôn di miyup nyoe!

Taék u glé u Padang Kawat Ranup meulipat lam ija bungkôh Neudöng di lua neupiyôh siat Cit meunan adat ureueng tuha bôh

a. Peue asoe pantôn seumapa nyan?b. Peue nyang jeuet tacok bak pantôn nyan keu peudoman udép bak masa jinoe?

Latihan1. Ci tapeugah lé gata meukeusud seumapa watèe intat lintô!2. Ci tacalitera lé gata saboh peungalaman nyang tom takalön meukayet ngön seumapa

bak intat lintô!3. Ci tabagi glah gata lam dua boh keulompok, saboh keulompok lintô, saboh keulompok

dara barô! Lheueh nyan ci taseumapa ngön pantôn nyang ka na di ateueh!4. Pantôn seumapa di ateueh gohlom seuleusoe, ci gata baca keulayi buku Pantôn Seumapa

nyang ka geupeuteubiet lé LAKA, lheueh nyan, ci tatuléh balasan pantôn blah ureueng tuha!

Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat 95

B. TULÉH KEUNARANG BHAH UPACARA ADAT NGÖN BASA NYANG JROH Teumuléh nyan salah saboh neubeuet basa. Hai nyan that peureulèe keu geutanyoe. Gata mandum beu caröng bak teumuléh. Ci tabeuet conto keunarang di miyup nyoe mangat gata leubèh muphôm bak keumarang.

INTAT LINTÔ

Intan lintô nyan saboh reusam ureueng meukawén di Acèh. Béasajih acara intat lintô geupeuputôh watèe geumè tanda keu dara barô, lheueh geumupakat ngön pihak dara barô, lintô barô, seulangké, keuchik, ureueng tuha gampông. Acara intat lintô geupeugöt di rumoh dara barô. Béasajih padum-padum uroe sigohlom trôh uroe acara, bak rumoh dara barô ka gabuek ngön ureueng keurija. Ureueng inöng gabuek bak maguen. Ureueng agam gabuek geupeugöt seueng di leuen rumoh. Ureueng nyan ban-mandum geupeusiap keu acara khanduri bak uroe acara. Dara barô pih gabuek ngön bôh gaca, bak jaroe ngön bak gaki. Watèe bak uroe acara, khanduri geupeusiap keu ureueng lingka, kawôm ngön undangan laén. Dara barô geupeungui bajèe Acèh, geupeungui ngön ceudah, geupeuduek sidroe ateueh peulamin. Ureueng nyang trôh ban-mandum na geumè bungöng jaroe. Dara barô bak uroe nyan lagèe putroe. Bak malam uroe, barô geupeugöt acara intat lintô (lawét nyoe intat lintô ka geupeugöt uroe, kön lé malam). Lheueh seumanyang Mugréb, katrôh rombôngan lintô barô. Lintô barô geupeungui ngön bajèe Acèh. Rincông bak keu-ieng ngön geupeuseuôn kupiah meukeutôp. Rombôngan lintô meulangkah röt babah jurông rumoh dara barô. Rombongan lintô geupimpin lé keuchik, seulangké, ngön ureueng tuha gampông röt blah lintô barô. Baréh geuatô, baréh paléng di keue keu ureueng seu-ôn barang peunuwoe, lheueh nyan baréh lintô barô (jiapét lé peundampéng), keuchik, seulangké, dan ureueng tuha gampông. Di likôt nyan barô rombôngan ureueng agam, di likôt nyan baréh ureueng inöng.

96 Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat

Watèe katrôh bak pintô pageue rumoh dara barô, nyang ka geuprèh lé pihak dara barô, salah sidroe röt pihak lintô barô geumulai seulaweut ”Allahumma shalli ‘ala sayiddina Muhammad”. Ban-mandum rakan lintô barô geujaweup ”shallu ‘alaih” lhèe gö meuturôt-turôt. Lheueh nyan, pihak dara barô geujak tueng lintô barô sira geusipreuk breueh padé. Lintô barô geupeutamöng u dalam rumoh lé sidroe ureueng tuha blah dara barô, geupeuduek di ateueh kasô nyang ka geuhiah. Lintô barô jipajôh bu nyang geuidang lam dalông. Rombôngan lintô barô pih pajôh bu meusigö ngön lintô barô. Lheueh pajôh bu, geupeugöt acara nikah. Acara nikah geupimpin le Teungku Kadi nyang ka geubri wakilah lé ayah dara barô ngön dua droe ureueng agam keu saksi nikah. Dara barô geupeuteubiet lam kama, geupeuduek meujandréng ngön lintô barô. Teungku Kadi geupeuleumah jeulamèe bak ureueng nyang na di sinan. Lheueh nyan, Tengku Kadi geubaca khutubah nikah. Lheueh nyan geulaphai akad nikah nyang jiseuôt lé lintô barô sira mumat jaroe ngön Teungku Kadi. Lheueh jilaphai lé lintô barô, Teungku Kadi geutanyong bak saksi, peue na sah. Meunyö gohlom sah, lintô barô payah jiulang lom laphai nyan hingga beutoi. Lheueh akad nikah, lintô barô dan dara barô geupeuék u ateueh peulamin. Dara barô jibeudöh, jiseumah teuôt lintô. Lintô barô jijôk seuneumah keu dara barô. ’Oh lheueh nyan, lintô barô ngön dara barô geupeuap bu nyang na lam pingan meututôp lé ureueng tuha gampông. Ban dua awak nyan geupeuduek meusapat di ateueh peulamin. Bandua awak nyan geupeusijuek lé kawôm ban dua pihak. Lintô barô geupeusijuek lé kawôm dara barô. Dara barô geupeusijuek lé kawôm lintô barô. Nyang phôn that peusijuek nakeuh mak dara barô. Lheueh peusijuek, geuteumeutuek keu lintô barô. Lheueh nyan peusijuek lé ureueng-ureueng laén. Béasajih jumlah ureueng peusijuek ganjé: 3, 5, atawa 7 droe ureueng. ’Oh ka lheueh ban-mandum acara nyan, rombongan lintô barô geulakèe idin, geugisa u rumohdroegeuh meusigö ngön lintô barô. Na sit lintô barô nyang geutinggai bak rumoh dara barô. Meunyö lagèe nyan, singöh beungöh-beungöh that lintô barô payah jiteubiet nibak rumoh dara barô. Menurôt adat Acèh, malèe meunyö lintô barô cöt uroe mantöng na bak rumoh dara barô.

(Sufi & Wibowo, 2004)

Teunanyong“Oh lheueh tabaca keunarang adat intat lintô di ateueh, tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!1. Peue asoe paragraf phôn bak naseukah di ateueh?2. Pajan acara intat lintô nyang na lam keunarang di ateueh?3. Pajan lintô geupeuék u ateueh peulamin?4. Pajan phôn geumulai meuseulaweuet bak acara intat lintô?

Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat 97

Latihan1. Lheueh tabaca reusam intat lintô di ateueh, jinoe tatuléh peue mantöng nyang geupubuet

lam reusam intat lintô nyan dari phôn sampoe akhé!

Nyang Keu- Hai Nyang Geupeubuet

phôn geupeupah watèe intat lintô ngön blah dara barô, lintô, seulangké, keuchik , ureueng tuha gampông

dua

lhèe

peut

limöng

........

........

2. Pakat ngön 4 atawa 5 droe rakan dan peugöt saboh keulompokteuh! 3. Lheueh nyan, tapeuteuntèe saboh reusam nyang na di daerah gata. Jeuet tapeuteuntèe

keudroe atawa jeuet cit tapiléh salah saboh nyang na di miyup nyoe!a. khanduri meulôtb. tueng dara barôc. peutrön aneukd. khanduri blange. khanduri khatam Quran lam buleuen puasa

4. Tatuléh peue-peue nyang geupubuet lam reusam nyang ka tapiléh nyan, bak phôn sampoe akhé, ngön basa nyang jroh!

C. PEUGÖT PIDATO BAK ACARA ADAT ACÈH

Sigohlom geupidato bak saboh acara, sidroe-droe ureueng peureulèe leubèh dilèe geutupeue, peue nyang harôh geupeugah, soe nyang deungö pidato nyan, dan lam suasana pakriban pidato nyan harôh geupeugah. Lhèe boh peukara nyan peureulèe tapiké sigohlom tapidato. Ureueng nyang ka caröng bak pidato, ‘oh lheueh geupiké lhèe boh hai di ateueh, geucatat cit hai-hai peunténg nyang jeuet keu asoe pidatogeuh. Watèe geupidato hai-hai nyang ka geucatat nyan, geupeugah saboh-saboh, mulai bak awai sampoe akhé. Bagi gata nyang barô meurunoe, leubèh göt sigohlom tapidato tapeugöt keurangka pidato.

98 Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat

Keurangka pidato béasajih geususôn ateueh lhèe bagian. Bagian phôn, peunganta, (a) saleuem, (b) pujoe syukur, (c) masalah nyang geuneuk peugah, ngön (d) tujuan pidato. Bagian keudua, asoe pidato, nyang geupeugah menyangkôt ngön (a) masalah pokok, (b) dali-dali atawa hukôm nyang meunyangkôt ngön masalah pokok nyan, (c) fakeuta nyang meunyangkôt ngön masalah pokok, (d) solusi nyang geuyue piléh. Bagian keulhèe, peunutôp, nyang geupeugah béasajih (a) rangkôman asoe pidato, (b) saran-saran, dan (c) saleuem peunutôp.

Latihan1. Peugöt saboh keurangka pidato nyang meunyangkôt ngön salah saboh acara adat di

miyup nyoe! (a) Sunat Rasul (b) Teurimöng Lintô Barô (c) Prèh Dara Barô (d) Keureubeuen2. Ci tapeugah pidato nyang ka tapeugöt keurangka nyang di keue glah!3. Ci tapeurati beu bit-bit rakan gata pidato di keue glah, lheueh nyan tabôh nilai pidatojih

nyan! Mangat bagah, tangui foreumat di miyup nyoe!

Nan Murip : ................................................ Glah : ................................................Judoi Pidato : ................................................

LeumôiAseupèk Nyang

GeunilaiSub-sub Aseupèk Nyang Geunilai

Seuko

1 2 3 4 5

1CaraPuphônPidato

Saleuem phônSeumapa seureuta pujoe syukôPeugah seucara jeulaih topik pidatoPeugah seucara jeulaih tujuan pidato

2

Cara Ulah Asoe Pidato

Masalahjih meunarékLandasan hukôm atawa dali-daliFakeutaPeunutôh atawa solusi

3 AkhéPidato

RangkômanSaran-saranNatijah keu ureueng deungöSaleuem akhé

Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat 99

D. DEUNGÖ PIDATÔ UPACARA ADAT

Pidatô nyan saboh cara ureueng peugah haba di keue ureueng ramè. Pidato nyan teuntèe na mubagoe-bagoe tapeusé. Na nyang göt, na cit nyang kureueng pah. Mangat bèk salah, ureueng pidato peureulèe cit geuatô basa pidatogeuh, mangat mudah jipuphôm lé ureueng deungo. Su pidato pih beu glah, bèk meukabom-kabom. Teuma di gata kön kayeum tajak bak ureueng pidato, miseuejih bak pidato molôd atawa pidato mikreuj Nabi. Di miyup nyoe na conto pidato Imuem Mukim bak khanduri blang.

Assalamu'alaikum warahmatullahi wabarakatuh, Ureueng chiklôn, syèdaralôn, nyang ka trôk neulangkah bak teumpat nyoe. Uroe nyoe na khanduri blang. Khanduri tren u blang nyoe saboh anjôran lam agama. Ulama geupeugah, lam tiep buet göt, teuleubèh dilèe beu na takhanduri. Lam hai nyoe, di geutanyoe bèk tatren u blang dilèe meunyö h'ana ta meukhanduri. Khanduri nyoe tapeugöt di blang yôh gohlom

tamulai tren u blang. Khanduri blang nyoe na lhèe boh tahap. Phôn, watèe geutanyoe ta meutren u blang. Lam hai nyoe, tren meusigö, geupimpin lé maséng-maséng keuchik, keujruen blang, dan imuem meunasah. Kedua, watèe padé ka meuasoe. Khanduri nyoe geupeugöt lé maséng-maséng ureueng po padé bak teumpat padé droegeuh. Keulhèe, geupeugöt di rumoh maséng-maséng ‘oh ka lheueh geupuwoe padé u rumoh. Khanduri nyoe geupeugöt watèe

geubôh jakeut, bagi ureueng nyang trôh hisap. Meunan sit ureueng nyang goh trôh hisap jeuet sit geumeukhanduri. Khanduri nyoe tanda geutanyoe na tasyukô keu Po geutanyoe, Tuhan Nyang Maha Peungaséh. Seubagoe tanda syukô keu Ilahi rabbi. Bak khanduri nyan jeuet tahei tokoh masyarakat, ureueng gasien, faké miseukin, dan aneuk yatim. Lônharap bak droeneuh mandum beu neumeukhanduri sit bak hai-hai laén nyang na meunapeu’at keu geutanyoe atawa keu ureueng laén. Harap geutanyoe mandum, Allah geuteurimöng amai nyang tapubuet nyoe. Hasé meugo pih geubri beu beureukat. ‘Eh noekeuh mantöng nyang jeuet lônpeugah bak watèe nyoe. Meunyo na kureueng lônlakèe meu’ah. Billahi taufik wal hidayah. Wassalamu’alaikum warahmatullahi wabarakatuh

(A. Hamid dan Osno, Ed., 2007)

100 Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat

Teunanyong1. Pakön masyarakat Acèh peugöt khanduri blang?2. Pajan geukhanduri blang nyan geupeugöt?3. Soe nyang pimpin khanduri blang nyan? 4. Peue tujuan khanduri blang?5. Soe-soe nyang kayém geuhei bak khanduri blang? 6. Ci tapeugah keulayi peue asoe pidato khanduri blang di ateueh!

Latihan1. Pakön khanduri blang nyan geuyue peulaku bak ureueng meugo?2. Peugöt saboh pidato acara adat lagèe conto di ateueh!3. Aci tacalitra keu bhah pidato upacara adat nyang na tadeungö! Nyang peureulèe

tapeugah: soe nyang pidato, soe mantöng nyang deungö, peue asoe pidato?

Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat 101

UJI KOMPETENSI

Sunat Rasul Sunat rasul salah saboh keuwajiban ureueng tuha keu aneuk-aneukgeuh. Upacara nyoe geupeugöt watèe umu aneuk agam leubèh kureueng 10 thôn dan umu aneuk inong sithôn. Sunat rasul keu aneuk inong h'ana acara rayek, sép ngön geutaguen bulukat mantöng, khanduri sikadajih mangat geuteupeue lé syèdara. Teutapi, keu aneuk agam béasajih geupeuna upacara nyang leubèh seumarak, lazémjih na khanduri ngön piasan, rayek atawa ubiet, meunurôt ék. Watèe acara khanduri keu aneuk agam, di aneuk nyan geupeusôk peukaian adat,

lagèe peukaian lintô barô, geupeuduek bak peulamin, geupeusijuk lé syèdara ngön

keurabat. Ureueng nyang geuundang bak khanduri béasajih na geumè kadô atawa geumè péng teumeutuk. Bagi nyang mampu, aneuk nyan geuarak di ateueh tandu atawa guda, geuiréng ngön seurunèe kalé dan geundrang, geupeukeuliléng gampông, geupeusinggah bak meuseujid. Bak malam oroe, geupeuduek piasan, lagèe seurunèe kalé, geundrang, rapai dabôh,

rapai saman, meuseukat, phô, atawa baca hikayat.

Meunyö h'ana piasan, geupeuduek beuet. Bak acara nyan geuundang teungku nyang göt su atawa qari. Kuruan geubaca meugilir. Ban trôh siteungoh juh, geupiyôh siat sira geujép ie kupi atawa ie tè. Watèe nyan keuh béasajih na qasidah dan seulaweuet keu Nabi Muhammad, na caé wasiet ngön haba peuingat. Seulaweuet geubaca le sidroe atawa dua, teuma geuikôt lé mandum majeuleih beuet. 'Oh lheueh baca Kuruan, geubaca diké, geumeudo'a bak Allah, mangat aneuk nyang geupeusunat nyan seulamat dan sihat. ‘Oh lheueh acara, singöh barô aneuk nyan geupeusunat rasul lé mudim (juru sunat). Aneuk nyan geujaga malam ngön uroe meugantoe-gantoe, geubri makanan mangat bagah puléh.

102 Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat

1. Lheueh tabaca keunarang di ateueh, tajaweuep teunanyong di miyup nyoe! a. Padum umu aneuk inöng dan aneuk agam nyang keuneuk geusunat? b. Pakriban acara sunat rasul keu aneuk inông? c. Peue mantöng acara watèe peusunat aneuk agam? e. Seulaén beuet (baca Kuruan), peue bacaan laén nyang kayém na bak acara

peusunat aneuk agam? f. Peue caé nyang geubaca dalam majeuléh peungajian watée sunat rasul? g. Peue nan ureung nyang peusunat aneuk agam?

2. Tabaca beu teuliti seumapa di miyup nyoe, lheueh nyan tajaweuep teunanyong di miyup jih!

Lintô : Ta’ek geuritan tadöng bak tapak Buka pintô prak jeungeuk u luwa Dari ji’oh nyoe ho ka lôn jak Bak pi’e galak ulôn keu gata.

Dara Baro : Leuek jikutru jicok u gadéng Aneuk rampuneung di dalam cintra Cit kapadum natrép ulôn keureuléng Beu ’ek meusandéng geutanyoe dua

Lintô : Tapeugah haba bak keudè kupi Tameuturi watèe bak sikula Bèk beungèh adék lôntungèe janji Sabab ka lawi katrôh keutika

Dara Barô : Dilèe uroe jéh meuikat janji Mantong han basi siumu masa Katrép ka lônprèh abang neuili Peutupat janji geutanyoe dua ’Oh lheueh tabaca seumapa di ateueh, tatuléh meukeusud tiep-tiep bait seumapa nyan! Keu hai nyan jeuet tangui tabei di miyup nyoe!

Bait Meukeusud

Basa Aceh Peulajaran 8 Upacara Adat 103

3. Tabaca keulai pidato bhah ”Sunat Rasul” nyang na di ateueh ngön teuliti, lheueh nyan takeureuja tugas-tugas di miyup nyoe.

a. Tuléh saboh upacara adat nyang na bak teumpat teueh! b. Tacatat hai-hai nyang peunéng nyang na lam pidato bhah ”Sunat Rasul”!

Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi 105

Peulajaran

9SEUNI TRADISI

Meukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata carong1. tateumèe nan-nan seuni tradisi nyang na lam wacana;2. tatuléh teureutip acara keu saboh piasan;3. tapeugah saboh seuni tradisi nyang na di daerah gata;4. tacok meunapeu’at nyang na lam caé seuni tradisi nyang ka tadeungö.

A. BACA DAN TEUMÈE NAN SEUNI TRADISI

SEUNI TRADISI ACÈH Posisi Acèh na bak ujông pulo Sumatra. Acèh cukôp that kaya ngön seuni tradisi. Seuni nyan mubagoe-bagoe, na bak maséng-maséng daerah, dan that geugalak lé ureueng nanggroe. Lam seuni nyan geupadu dua hai: grak ngön lagu. Umumjih, seuni Acèh nyan geumeu’èn ngön grak anggèta tubôh, seureuta geumeucaé ngön lagu-lagu nyang meukaét ngön agama atawa ngön hai siuroe-uroe. Mubagoe-bagoe seuni nyan, seusuai ngön budaya maséng-maséng ureueng nanggroe, jeuet takalön di miyup nyoe.

1. Ranup Lampuan Tari ranup lampuan nyan saboh tari nyang jimeu'èn watèe trôh jamèe peunténg u Acèh. Tari nyan jimeu’èn lé sikureueng droe aneuk dara-dara. Awak nyan jimeunari sira jipeumeu’èn baté nyang meuasoe ranup seureta. Tarian nyan bèasajih jiiréng

106 Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi

ngön seurunè kalé. Bak akhé tari nyan, ranup nyang na lam batè jijôk keu mandum jamèe, beu that pih h'ana geupajôh. Ranup nyan seubagoe lambang peumulia jamèe, lagèe narit maja di miyup nyoe. Mulia waréh ranup lampuan Mulia rakan mamèh suara

2. SeudatiSeudati saboh seuni nyang that meuceuhu di Acèh. Bak jameuen dilèe seudati jeuet keu saboh media dakwah. Asai kata seudati dari basa Arab ‘saadati’ nyang areutijih ”tuan-tuan atawa bapak-bapak“. Nyang geumeukeusud lam hai nyan lapan droe ureueng agam nyang meu’èn seudati nyan. Seudati nyan jimeu'èn lé sidroe syèh, dua droe apét syèh, limöng droe anggèta peunari, seureuta dua droe aneuk syahi. Meunankeuh bacut kisah bhah seudati seubagoe tarian nyang that meusyeuhu di Acèh hingga jithèe u luwa nanggroe.

3. SamanTari saman geukheun cit tari jaroe siribèe. Tari nyoe jimeu’èn ‘oh watèe na acara agama. Tari saman jiiréng ngön caé, nyang geurawi keu pujoe rabbana atawa doa. Geurakan saman jipuphôn ngön peuleuheuen, bacut- bacut, ho trép ho bagah, makén trép makin bagah ngön grak tubôh ureueng meu’èn tari nyan. Tari saman asaijih dari Acèh Seulatan.

4. Tari PhôTari phô asaijih bak kata pubaô po. Pubaô maknajih moe, po maknajih nyang mulia atawa geusayang. Tari phô nyan phôn na bak abad keu 16 di Acèh Seulatan.Bak watèe nyan, tari phô jimeu'èn 'oh watèe na sulôtan wapheut atawa meuninggai ureueng nyang mulia, seubagoe rasa seudéh atawa gundah keu ureueng nyang ka h'ana lé nyan. Teuma ‘oh dudo, tari phô pih jimeu'èn bak acara meukawén, nyang geupeuduek watèe geupeumanoe dara barô, bak watèe geupeusijuek, yôh gohlom geumeukhanduri. Tari phô jipimpin lé sidroe syèh. Lam tari nyan jikisah lagu-lagu bhah udép dara barô watèe lahé sampoe watèe meunikah. Asoe kisah nyan na nyang meukayét ngön ôseuha ureueng syikjih, nyang sabé geumeudo'a keu aneukgeuh,

Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi 107

mangat bèk tuwö keu jasa poma ‘oh ka jiudép ngön lakoe teuma. Kisah nyan kadang sit seudéh h'an meukön, sampoe ureueng nyang deungö, ayah ngön poma seureuta jamèe, geurô ie mata.

5. DidongTari didong nyoe na di Gayo. Tari nyan cukôp göt geupeutimang lé ureueng di daerah nyan. Didong jimeu’èn meukeulompok, 20 droe atawa leubèh.Tiep-tiep gampông di Gayo na grôp didong. Didong jimeu’èn sira jiduek meulingka,

jigrak-grak badan, jiayôn sapai atawa jaroe ngön jiprok-prok jaroe, nyang jipadu ngön lagu-lagu.

Seuni didong jipimpin lé sidroe syèh, nyang jibantu lé syèh sa, dua, lhèe sampoe syèh seuneulheuh.

6. RapaiRapai nyan saboh seuni tradisi Acèh lagèe gamba di sampéng nyoe. Rapai nyan that meuceuhu sabab piasan nyan udép lam masyarakat béasa. Meu'èn rapai jiiréng ngön caé, lagu nyang meukayét ngön agama. Lam lagu atawa caé nyan, le that nyang meungandông nasihat atawa haba peuingat. Na narit maja peunajôh timphan, piasan rapai. Lagèe nyan geuumpama rapai nyan, cukôp that peunténg bak ureueng Acèh. Rapai nyan mubagoe-bagoe jeunèhjih.a. Rapai Wirid

Rapai nyan jipèh sira jimeucaé. Caé nyan na nyang meuhubông ngön jihat (liké), seulaweut, atawa caé agama. Rapai nyan jimeu’èn lé 10 droe sampoe 15 droe ureueng, béasajih bak malam jumuat atawa malam seunayan.

b. Rapai UrohRapai uroh leubèh raya nibak rapai béasa. Rapai nyan suejih that teumeunggô. Cara pèhjih kadang ngön jaroe kadang payah pakèk gö. ’Oh tadeungö sujih klo atawa tunyè geulinyungteuh.

c. Rapai PulôtRapai pulôt saboh piasan rapai nyang geupimpin lé sidroe syèh dan geubantu lé dua droe apét syèh. Anggètajih trôk siplô atawa duablah droe. Syèh ngön apét syèh duek di teungöh-teungöh. Watèe rapai nyan geupèh, mandum ureueng nyan geuasék u wie ngön u uneun geuikô irama rapai.

108 Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi

d. Rapai LagèeRapai nyan karap saban ngön rapai pulôt. Bidajih bak iramajih, geupèh lagèe su canang. Rapai lagèe na teuiréng ngön caé, lagèe caé seudati.

e. Rapai GrimphèngRapai grimphèng nyan rap saban ngön rapai lagèe. Irama rapi grimphèng leubèh ceupat nibak rapai lagèe. Meu'èn rapi grimphèng tajam-tajam, teuiréng ngön likok seureta anggôk-anggôk ulèe.

Kosakatapiasan = penampilan seni budayacaè = syairrawi = peugah, meriwayatkanbuet = keureuja, pekerjaansi uroe-uroe = sehari-harisambôt = sambutjamèe = tamubaté = ceurana, tempat sirihjôk = bri, beripajôh = makanlapan = delapanbacut = peuleuheuen, pelanbagah = tajam, cepatmanoe = mandidara barô = pengantin wanitangui = pakèk, dandan, pakai lakoe = suamiuroh = hei, panggilpèh = pukulasék = geleng

Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi 109

Linguistik 9

Kata meunileueng mupar'ak lagèe conto di miyup nyoe:

siteungöh setengahseuperpeuet seperempatteungöh duaplôh tengah dua puluh, lima belasteungöh lhèeplôh tengah tiga puluh, dua puluh lima

Conto kata-kata nyan lam kalimat lagèe di miyup nyoe.

Boh limèng nyoe keu droeneuh siteungöh.Belimbing ini untuk Anda setengah.

Seuperlhèe umöng nyoe geupula kacang ijô.Sepertiga sawah ini ditanami kacang hijau.

(Wildan, 2005:71)

Teunanyong ‘Oh lheueh tabaca wacana di ateueh, tajaweup teunanyong di miyup nyoe!

1. Pakön ureueng that geugalak keu seuni Acèh?2. Peue sabab tari ranup lampuan cukôp that peunténg bak ureueng Acèh?3. Peue maknajih narit maja di miyup nyoe?

Mulia waréh ranup lampuan, Mulia rakan mamèh suara.4. Peue makna kata seudati?5. Padum droe ureueng meu’èn seudati?6. Pajan phôn na tari phô?7. Pat asai tari didong nyan?8. Pakriban cara meu'èn didong?9. Peue makna narit maja di miyup nyoe?

Peunajôh timphan, piasan rapai.10. Aci taseuböt jeunèh-jeunèh rapai!

Latihan 1. Aci tatuléh kisah saboh tari tradisi nyang na bak teumpat gata!2. Peue mantöng tari tradisi Acèh nyang ka gata kalön?3. Ci tatuléh nan-nan seuni tari Acèh nyang gohlom teusebôt lam wacana di ateueh!

110 Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi

B. TULEH TEUREUTÉP ACARA

LOMBA TARI TRADISI ACÈH

Lam rangka tasambôt thôn barô HijeuriyahTabri seumangat keu aneuk miet geutanyoeLam lomba:• Tari ranup lampuan• Saman• Seudati• Meudiké

Sabtu, 19 Januari 2010 (tari ranup lampuan ngön seudati)Minggu, 20 Januari 2010 (saman ngön meudiké)

Acara bak lapangan Blang PadangMulai poh 20.00

Teunanyong1. Ci takalön lé gata, peue nan keunarang di ateueh!2. Ci tatuléh syarat-syarat nyang beu na bak keunarang jeunèh nyan!3. Ci tapeugah lé gata, peuekeuh syarat-syarat nyang ka gata tuléh nyan ka na ban-mandum

bak keunarang di ateueh!

Latihan1. Pakat ngön lhèe atawa peuet droe, peugöt keulompok!. 2. Lheueh nyan, piléh saboh piasan (seuni tradisi) nyang jeuet taba bak saboh acara nyang

geupeugöt di daerah gata. Jeuet tapeuteuntèe keudroe atawa jeuet cit tapiléh salah saboh nyang na di miyup nyoe!a. Piasan lam rangka uroe peundidikan b. Lomba lagu Acèh c. Lomba meunari keu aneuk murip SD dan SMP

3. Tuléh maklumat piasan nyang ka tapiléh nyan. Mangat maklumat nyan leubèh meunarék, jeuet tangui keureutah nyang rayek, tapeugöt gamba-gamba, atawa tapeugöt tulésan mubagoe warna. ban ka lagèe nyan, ureueng nyang kalön teutarékgeuh keu keunarang gata nyan.

4. Susôn saboh teureutép acara keu piasan nyang ka tapiléh nyan!

Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi 111

C. PEUGAH BHAH SEUNI TRADISI

Watèe na peue mantong acara di gampông atawa di kota, panitia geubri watèe keu aneuk muda mangat jipeusiap acara seilingan. Mubagoe piasan jeuet jipeugöt bak acara nyan, miseuejih meucaé. Ci tacoba lé gata peugah caé di miyup nyöe!

NGUI KEURUDÔNGHai ureueng inông tuha ngön mudaPatéh agama titah tajunjôngPakèk peukaiyan atoran beu naAurat tajaga pakèk keurudông

Di ureueng inông umat IseulamPakèk peukaiyan h'an jeuet nyang pancôngDalam ajaran meubèk deuh badanHareuem bak Tuhan tasôk rok puntông

Bèk that taikôt mode lam tiviAwak meunari jigoyang punggôngDi gop di sinan mita raseukiTanyoe di kaki kota ngön gampông

Teubiet di rumoh 'oh watèe neujakBèk neusôk cut kak bajèe leumah lhôngBèk bajèe paneuk tasôk 'oh tajakBacut meusilak leumah keukitông

Nyang ladôm inông leupah that guraMantöng geuhawa pakèk rok puntông‘Oh watèe geusok meuputa-putaTakalön rupa lagèe keurungkông

Ladôm inông ka leupah lagak‘Oh watèe geujak u bak keununjôngIja tôp ulèe cuma geusawak'Oh ta-eu talak lagèe bruek tupông

112 Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi

Teuma nyang ladôm na geutôp ulèeTapi tan bajèe nyang trok bak punggông Bacut meuteukui ka jièk bajèeH'ana lé malèe leumah urat lhông

Wahé kawom umat IslamSok peukayan lagèe lam hukômMeunyö aurat leumah sikhan-khanKeunong hukoman lam apui tutông

Di ureueng inông nyang tan tôp ulèeKa keunöng palèe lam uroe tutôngTajak ngön talak 'oh dudoe teuntèeMalam sang reulèe dosa tatanggông

(Medya Hus, 1998: 3-4)

Teunanyong1. Peue tèma caé di ateueh?2. Hai-hai peue mantöng nyang teusurat lam caé nyan?3. Peue amanat nyang jeuet tacok lam caé nyan?4. Peue nyang geumeukeusud ngön "peukayan pancông"?5. Soe sasaran caé nyan?

Latihan1. 'Oh lheueh tadeungö caé di ateueh, ci tadihkusi meunyangkôt ngön meukeusud caé nyan!2. Ci tapeugah lé gata peue nyang meunarék bak caé nyang ka gata deungö nyan!3. Ci gata tuléh ngön basa droeteuh meukeusud caé nyan lam limöng boh kalimat!4. Meunurôt gata, peuekeuh na hai-hai nyang jeuet tacok keu teuladan lam udép geutanyoe

jinoe?

Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi 113

D. DEUNGÖ CAÉ SEUNI TRADISI

Peuratép aneuk ka jeuet keu tradisi lam rumoh tangga ureueng Acèh. Aneuk ureueng Acèh nyang mantong manyak béasajih geupeu-éh lam ayôn. Watèe aneuk nyan mantöng ubit-ubit, mantöng cut, aneuk nyan geuayôn sira geumeucaé, caé do da idi. Ngön caé nyankeuh ureueng Acèh geumeulakè bak Allah mangat aneukgeuh nyan bagah rayek, sèhat, panyang umu, caröng, mudah raseuki, meutuah, jeuet keu aneuk nyang salèh, dan seulamat dônya akhérat. Tradisi peuratép aneuk nyoe seuring sit geupeulomba. Nanjih lomba peuayôn aneuk. Ci tadeungö lé gata caé di minyup nyoe nyang jibaca lé sidroe rakan gata!

AYÔN SINYAKMedya Hus

Lailahaillallah …Teungeut bagah boh até maTeungeut laju dalam ayônPoma seumabôn jak rhah ija

Allah-Allah Allahu RabbiNyak putéh di rijang raya'Oh tèe rayek mak jok bak beuetSupaya jeuet keu ulama

Ala hai do do da idoTeungeut laju boh até maBeu jröh akai watèe rayekMangat mak jôk bak sikula

Lailahaillallah ...Nabiyullah pang ulèe dumna'Oh rayek muda seudangTaseumayang pujoe Rabbana

114 Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi

Ala hai do ku do da idiTapujoe Rabbi neuk watèe rayaTabalah jasa poma ngön abiBèk Allah bri darôhaka

Allah hai do do da idangRukôn Iseulam limong peukaraWajéb pubuet taamaikanPeurintah Tuhan takeureuja

Lailahaillallah ...Gunong bukulah keu labang dônyaBeu peungeuh até aneuk meutuahDum hukôm Allah beu tabeulaja

Teungeut laju neuk di dalam ayônPoma jak trôn lôntinggai gataAdak lôntinggai pih kön sidroeMalaikat toe deungön gata

Ala hai do ku do da idiBeu göt budi neuk watèe rayaKeu jasa gurèe neuk taingatNyang peuteupat hukôm agama

Subh'anallah walhamdulillahTeungeut bagah boh até maÉh lam ayôn lindôngan AllahBeu meutuah mubahagia.

(Medya Hus, 2003: 9)

Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi 115

Latihan1. Ci tatuléh peue amanat nyang na lam caé nyan barô tadeungö nyan!2. Ci tapeugah lé gata pakön bak masa nyoe peuratép aneuk geupeugöt keu saboh

tradisi nyang geupeulomba di Acèh!3. Peue meukeusud ureueng syik geutanyoe geupeuratép aneukgeuh?4. Ci tatuléh lé gata dua boh baét caé peuratép aneuk nyang bèk saban ngön nyang

ka na di ateueh!

116 Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi

UJI KOMPETENSI

SEUNI PIASAN UDÉP Bandum ureueng galakgeuh keu seuni, bôh ureueng tuha atawa ureueng muda, bôh ureueng agam atawa ureueng inöng. Seuni tradisi nyan umumjih teupadu ateueh dua hai: geurak anggèta tubôh dan caé. Ureueng Acèh jeuet geupubeudöh seumangat masyarakat ngön seuni. Jadi, seuni jeuet keu alat. Masyarakat Acèh göt that galakgeuh bak deungö ureueng meucaé dan bak kalön likok tari. Miseuejih, masyarakat Acèh that meuseumangat lam prang kaphé Beulanda keureuna geudeungö hikayat atawa caé-caé. Jadi, ngön seuni masyarakat Acèh geubri seumangat bak geumuprang. Lam masyarakat Acèh na untai kata lagèe di miyup nyoe: Ngön agama udépteuh teuarah Ngön ‘èleumée udépteuh mudah Ngön seuni udépteuh meugairah

Meunan keuh narit nyang ka meususôn keu mandum kaôm mangat geupuphôm makna seuni. Sibarang kasoe h'ana galak keu seuni, ureueng nyan h'ana halôh jiwa. Ureueng nyang meusyén keu seuni geuturi mubagoe-bagoe jeunèh seuni. Ladôm galak keu rapai, ladôm galak keu seudati, ladôm meusyén keu ureueng yup bansi. Na cit nyang galak keu saman atawa didong mantöng. Seuni Acèh leupah meusyeuhu, cukôp that mubuhu bak kisah haba. Di sinan keuh galak nibak geukalön atawa deungö haba calitra. Sira meunari na kheun lagu, likok ngön buku meupadu dua. Nyang ladôm cit galak keu lagu sabab bak buhu meunarék kata. Di dalam lagu nyan mubagoe asoe, meujampu dudoe padum peukara: na nyang di sinan soai agama, nasèhat dan hareukat, atawa bhah ubat peuneunang jiwa.

1. Lheueh tabaca keunarang di ateueh, ci tajaweuep teunanyong di miyup nyoe!1) Peue mantöng nan seuni tradisional nyang na lam keunarang nyang ka tabaca nyan?2) Di daerah Acèh bagian töh seuni tradisi nyan jinoe mantöng na?3) Ci tabri peunjeulasan gata keu peue mantöng seuni tradisi nyan geupakèk le

masyarakat?

Basa Aceh Peulajaran 9 Seuni Tradisi 117

2. Tuléh Teureutép Acara Bak sikula gata thôn nyoe geuneuk peugöt peurayaan uroe peundidikan daerah nyang leubèh meugah nibak thôn nyang ka lheueh. Peurayaan nyan geumulai ngön acara peuék beundèra. Lheueh nyan geusambông ngön peuntaih seuni tradisi. Peurayaan nyan peureulèe tasusôn lam saboh teureutép acara.

Pakriban kira-kira teureutép acara nyan? Ci tatuléh lé gata teureutép acara seusuai ngön meukeusud nyan!

3. Aci baca keulayi wacana bak laman 107--108, bhah rapai. 'Oh lheueh nyan, aci tapeugöt saboh keunarang laén teuntang seni tradisi nyang na bak tempat (gampông) gata beu lagèe conto nyan!

4. Aci tapeugöt padum-padum boh baét caé peuayôn adoe seubagoe seunambông caé di miyup nyoe!

Dô ida idô Adék bungsu teungohlôn dô da Beu rijang rayek adoe meutuah Ingat keu ayah ngön guna poma

Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn 119

Peulajaran

10MEUNEU’ÈN

Meukeusud’Oh lheueh tameurunoe neubeuet nyoe, gata caröng 1. tateumèe kosakata bhah meuneu’èn lam wacana;2. tatuléh keunarang meunurôt urôtan kronologi; 3. tapeugah alat-alat nyang tangui lam meuneu’èn tradisional Acèh;4. tapuphôm cara meu’èn meuneu’èn lagèe nyang tadeungö.

A. BACA DAN TEUMÈE KOSAKATA BHAH MEUNEU’ÈN

Geutanyoe mandum peureulèe beusihat, tubôh ngön pikéran serueta badan jeut-jeut anggota. Geutanyo jeut meubagoe meneu’èn, diantarajih meu’èn gaséng. Tameu’èn gaséng, jeut talatih ketangkasan anggota badan ngön pikéran.

MEU’ÈN GASÉNG

Meu’èn gaséng meneu'èn nyang alatjih jipeugöt dari kayèe, beuntôkjih bulat lagèe boh manok, bak ujông jibôh labang keu mata. Lam basa Indonesia geukheun ‘gasing’. Laén nibak nyan, bak meu’èn gaséng pereulèe talo nyang köng: talo ija atawa talo kulét kayèe nyang halôh. Talo nyan gunajih ngön peuputa gaséng.

Gaséng jipeugöt dari kayèe nyang kreuh dan tuha. Meuh'an h'an trép jitheun. Béasajih nyang jipiléh cabeung kayèe nyang ubé beutéh, garéh teungöhjih 10 sampoe 15 cm. Sigohlom jipeugöt, kayèe payah jireundam lam leuhop leubèh kureung siminggu. Lheuh nyan, barô jipeugöt keu gaséng.

120 Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn

Watèe lheuh keumeukoh, buet meublang ka seuleuso. Aneuk miet agam meusapat bak saboh teumpat. Di sinankeuh awak nyan jimeu’èn gaséng. Gaséng nyang jipeumeu’èn nyan meunurôt jeunèh atawa ukôranjih. Nyang rayek sabé rayek, meunan cit nyang ubit sabé ubit. Cara meu’ènjih poh-meupoh, lét-meulét, dan ikat-meuikat. Nyankeuh cara meu’èn gaséng, nyang bida ngön jeunèh meneu’èn laén.

Meu’èn gaséng le ureueng galak. Miseujih aneuk miet, aneuk muda, na cit ureueng tuha. Jeut takheun meneu’èn nyan h'ana piléh umu. Chik putik tuha muda. Na nyang meu’èn, na cit nyang lonton mantöng. Kayém takalön, watèe jimeu’èn dari beungöh sampoe seupôt. Cukôp ramè nyang meulonton. Ureueng-ureueng cukôp lalè ngön subra.

(Suwondo dkk, 1981)

Kosakatameuneu’èn = permainankayèe = kayuboh manok = telur ayamtaloe = taliköng = kuatija = kainhalôh = halusputa = putarsubra = riyôh, karu, ribut

Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn 121

Linguistik 10

Preposisi lam bahasa Acèh na dua macam, preposisi saboh kata dan preposisi dua kata. Preposisi saboh kata lam bahasa Acèh lagée conto di miyup nyoe.

di di, dari bak kepada, pada, ke, di, dari u kekeu untuk, kepada lam/lang dalamngön denganateueh atasyup bawahbinèh sampingtoe dekatnibak daripada lé olehphôn sejak, dari trôk sampailingka sekitar

Conto lam kalimat: Gopnyan geuseumubeuet di meuseujid.Si Wujida jimeurunoe bak si Wulida.Ayah ka geujak u keudè.Awaknyan bunoekön jimeusom lam uteuen.Si Raja jikirém surat keu ureueng chikjih.Gopnyan geupeusieng eungkôt ngön sikin tumpôi.Malam nyan si Dara jiduek toe ayahjih.Si Putri leubèh caröng nibak aduenjih.Si Putra geubri pèng lé Yah Nek.

Preposisi dua kata lam bahasa Acèh lagée conto di miyup nyoe.

trôk ‘an sampai dengan/sampai/hinggatrôk bak sampai ke/sampai padatrôk u sampai kephôn di sejak daridi ateueh di atas

122 Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn

di dalam di dalambak geuniréng di sampingbak binèh di pinggirdi yub di bawahdi keue di depandi likôt di belakangu ateueh ke atasu yub ke bawahu keue ke depanu likôt ke belakangphôn…trôk sejak … sampaiphôn…trôk an sejak ... sampaiphôn di…trôk u sejak dari ... sampai ke

Conto lam kalimat: Si Raiyana jiintat si Salsabila trôk bak pintô röt sikula.Kuruan tuha nyan geukeubah di ateueh para.Di dalam rumoh cèt ijô nyan ramé that ureueng.Aneuk leumo nyan sabé jimeuröt di geuniréng majih.Bèk tatôh ék di yup kayèe muboh.Phôn di sinoe trôk ‘an keu déh sabé lagèe nyan.

(Wildan, 2005:73—75)

Teunanyong1. Peue nyang geukheun gaséng?2. Pakriban cara meu’èn gaséng?3. Pakön watèe meu’èn gaséng pereulèe talo?4. Meunurôt gata, peue paèdah meu’èn gaséng?5. Pakön jinoe jareueng that takalön ureueng meu’èn gaséng?

Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn 123

Latihan1. Tamita 5 boh kosakata bhah meneu’èn nyang na lam wacana ”Meu’èn Gaséng”

Lembôi Kosakata

12345

2. Tuléh maséng-maséng sabôh kalimat dari kosakata nyang ka tateumèe bak tugaih lembôi 1 di ateuh!

Lembôi Kosakata Kalimat

12345

B. TULÈH KEUNARANG MEUNURÔT URÔTAN KRONOLOGI

Beurita nyang na lam koran jituléh lé wartawan menurôt hasé peue nyang jikalön atawa hasé wawancara ngön sidroe-droe ureueng, dari phôn sampoe selesoe. Geutanyo jeuet cit tatuléh beurita lagèe nyan. Sigohlom tatuléh saboh beurita baih menue’èn, tabaca dilèe saboh beurita di muyup nyoe!

MEU’ÈN POLI

Tiep thôn, bak akhé semeste, bak SMP Neugri 1 Banda Acèh na geupeugöt mumacam lomba. Nyang ramè that aneuk mit galak cit bak meu'èn poli. Bak thôn nyoe, tim bola poli glah dua-sa trôk bak babak keudua. Watèe tandéng barô beungöh (7/12/2009) awak nyan jipeutalô tim glah dua-dua (18-25, 25-17, 25-21, dan 25-16). Lam meutandéng nyan, ban dua tim jimeu’èn meuapui-apui, peunonton cukôp karu ngön subra. Bak sèt phôn, aneuk glah dua-

124 Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn

dua, nyang pang ulèejih Nyak Ni ngön Azizah, meunang (25-18). Bak sèt keudua, keulhèe, ngön keupeuet, tim glah dua-sa nyang, pang ulèejih Syarifah ngön Mariam, meunang (25-17, 25-21, 25-16). Ngön lagèe nyan, aneuk glah dua-sa meunang lam tandéng nyan.

Teunanyong1. Soe nyang meunang lam tandéng poli bak SMP 1 Banda Aceh?2. Pat jipeugöt lomba poli nyan?3. Pajan tandéng poli nyan jipeugöt?4. Soe nyang jeuet keu pang ulèejih maséng-maséng tim?5. Peue mantöng alat nyang tangui bak meu’èn poli?

LatihanSingöh di keucamatan geutanyoe na geupeugöt lomba meu'èn catô, lam acara peurayaan uroe lahé kecamatan geutanyoe. Lam lomba nyan Pak Camat geulakèe bak keupala-keupala SMP ngön MTs beu geukirém utôsan. Maséng-maséng sikula jiikôt lédua droe murip. Acara nyan geupeugöt bak tanggai 20 sampoe 23 Januari 2010, mulai poh 08.00 sampoe poh 12.00, di balè keucamatan. Seulama peuet uroe nyan, aneuk sikula geubri watèe mangat jilipôt acara nyan. Gata salah sidroe ureueng nyang geulakèe beu talipôt acara nyan.

Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn 125

Tugaih gata jinoe tapeugöt saboh keunarang (lapuran) seusuai ngön acara di ateueh, nak jeuet tapasoe bak majalah sikula. Syarat-syarat lapuran nyan lagèe di miyup nyoe.

1. Lapuran beu leungkap, areutijih na bagian phôn, bagian asoe, ngön peunutôp.2. Asoe lapuran meukayét ngön 5W + 1H.3. Asoe lapuran beu jitamöng mandum, mulai watèe geubuka bak uroe phôn sampoe

uroe seuneulheuh.4. Panyang lapuran siôn keureutah polio meugaréh.

C. PEUGAH NAN ALAT MEUNEU’ÈN TRADISI

MEU’ÈN PÈH KAYÈE

Meu’èn pèh kayèe geukheun sit meu’èn gok atawa meu’èn sungkét. Meuneu’èn nyoe béasajih jimeu’èn lé aneuk miet nyang ka jeuet jikeumira sabab lam meuneu’èn nyoe na keumira. Meuneu’èn pèh kayèe jimeu’èn ngön sikrak kayèe nyang panyangjih leubèh kureueng 60 sèntimetè. Kayèe nyan jingui keu gö, ngön pèh. Kayèe sikrak treuk nyang panyangjih leubèh kureueng 10-15 sèntimetè, jingui keu aneuk seunungkét. Na uruek nyang lhôkjih leubèh kureueng 5 sèntimetè. Meuneu’en nyoe béasajih jimeu’èn sa lawan sa atawa dua lawan dua. Pèh kayèe payah meu’èn bak lapangan nyang luah. Meunyö di gampông, kayém jimeu’èn di leuen rumoh atawa lam lampôh soh. Lam meuneu’èn pèh kayèe na padum-padum boh iseutilah, lagèe boh sungkét, boh pèh, dan boh jeungki. Boh sungkét nyan meuneu’èn phôn. Carajih, peuduek aneuk seunungkét meulinteueng di ateueh uruek. ’Oh lheueh nyan, sungkét ngön kayèe, pèh ubé na tenaga u keu lawan. Meunyö aneuk seunungkét nyan jiteumèe drop lé lawan watèe teungöh meulayang jiphö, ureueng nyang meu’èn talô. Meunyö h'an jiteumèe drop, peuduek kayèe pèh meulinteueng di ateueh uruek, jirhôm lé lawan ngön aneuk sungkét bak teudöng aneuk sungkét nyan. Meunyö keunöng kayèe pèh nyang ka teulinteueng nyan, ureueng meu’èn talô. Menyö h'ana keunöng, jeuet sambông u meuneu’èn boh pèh. Boh pèh nyan meuneu’èn kedua. Carajih, aneuk seunungkét jilayang u ateueh lé ureueng meu’èn. Lheueh nyan, ngön kayèe pèh jipèh ubé na tenaga. Meunyö h'ana keunöng bak pèh nyan, talô. Meunyö keunöng, bak teumpat aneuk sungkét nyan maté, jikira ngön keulipatan aneuk sungkét sampoe u binèh uruek. Yum sabôh aneuk sungkét meunurôt kheuen pakat. Meunyö gémjih 100, yumjih 1. Meunyö gémjih 1.000, yumjih 10.

126 Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn

Nyang keulhèe boh jeungki. Nyoe jimeu’èn ngön cara aneuk seunungkét jipeudöng bak binèh uruek. Lheueh nyan, jipèh bak ujông aneuk seunungkét ngön kayèe pèh. Watèe aneuk seunungkét ka meulayang, jithèk-thèk mupadum gö barô jipèh ubé na tenaga. Meunyö h'an jeuet jithèk-thèk, pèh langsông pih jeuet cit. ’Oh lheueh nyan, jikira lagèe jikira bak meu’èn boh pèh di ateueh. Hasé keunira thèk-thèk laén ngön pèh langsông. Pèh langsông jikira ubé jumeulah aneuk seunungkét. Meunyö meuteumèe thèk-thèk, jikira ubé jumeulah aneuk seunungkét kali jumeulah gö thèk-thèk beunoe. Meuneu’èn barô gém meunyö na nyang ka trôh 100 atawa 1.000. Ureueng talô béasajih keunöng hukôm. Ureueng talô peu-ék kông ureueng meunang meudua gö puta.

(Sufi dan Wibowo, 2004)

Kosakatajeungki = alat tôp padéphö = terbangkira = hitungpèh = pukulsungkét = sungkituruek = lubang

Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn 127

Teunanyong1. Soe béasajih nyang meu’èn pèh kayèe?2. Padum droe ureueng nyang meu’èn meuneu’èn nyan?3. Peue nyang geumeukeusud ngön bôh sungkét?4. Pakriban nyang geukheun talô atawa meunang lam meneu’èn pèh kayèe?5. Pajan töh batah meneue’èn nyan seuleusoe?

Latihan1. Lheueh ta baca keunarang meuneu’èn ureueng Acèh di ateueh, aci tapeugah bak

rakanteuh keudua hai nyoe!a. Alat nyang jingui lam meunue’en pèh kayèeb. Cara meu’èn pèh kayèe

2. Maséng-maséng gata tapiléh saboh meunue’en nyang na di daerah gata. Jeuet tapeuteuntèe keudroe atawa jeuet cit tapiléh salah saboh nyang na di miyup nyoe! Aci tacalitra keu hai meunue’en bak rakan-rakan gata!

a. geulayang tunangb. meu’èn chéc. meu’èn gaséngd. meu’èn catôe. meu’èn tak galahf. meu’èn pông

3. Tapeugah alat nyang tangui ngön cara meu’èn lam saboh meuneu’èn tradisional Acèh nyang tapiléh nyan.

128 Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn

D. PUPHÔM CARA MEU’ÈN MEUNEU’ÈN

HASÉ LOMBA

Dua uroe nyang ka ulikôt di keucamatan geutanyoe na geupeugöt lomba catô. Nyang ikôt lomba nyan aneuk-aneuk murip SMP ngön MTs. Lam pengumuman panitia geupeugah haséjih lagèe di miyup nyoe.

TABE HASÉ LOMBA CATÔLeumbôi

UrôtNan

Peumeu’èn Sikula Asai Ronde dan Seuko Jumulah Seuko

1 Cut Rosnita SMP Al-Alaq 1 0 1 1 0 1 4

2 Ade Putri SMP Al-Alaq 0 1 1 1 0 0 3

3 Nurlina SMPN 1 Dewantara 0 0 0 1 0 0 1

4 Khairina SMPN 1 Dewantara 1 0 0 0 0 0 1

5 Dedi Iskandar SMPN 2 Dewantara 0 0 0 0 0 0 0

6 T. Hidayat SMPN 2 Dewantara 1 0 0 1 0 0 2

7 Faizul SMP Iskandar Muda 1 0 1 0 0 1 3

8 Nora SMP Iskandar Muda 0 1 0 0 1 0 2

9 Bunga SMP PGRI Kruenggeukueh 0 0 0 0 0 0 0

10 Hafis SMP PGRI Kruenggeukueh 0 0 0 1 0 0 1

11 Dewi Hasnita MTsN 1 Dewantara 1 0 1 0 0 1 3

12 M. Nasir MTsN 1 Dewantara 0 1 0 0 0 0 1

Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn 129

Teunanyong1. Soe nyang paléng le seuko lam lomba catô nyan?2. Padum boh sikula nyang ikôt lam lomba nyan?3. Padum droe agam dan padum droe inöng peuseureuta lomba?4. Sikula töh nyang jeuet ke juara lomba nyan?5. Meunurôt gata, peue muenapeu'at hasé lomba geupeutamöng lam tabe?

Latihan‘Oh lheueh tadeungö hasé lomba nyang geupeugah lé panitia, ci gata jaweuep tugaih di miyup nyoe.1. Ta ci peugöt lé droeteuh saboh peukiraan urotan soe-soe nyang mungkén meunang

sesuai ngön peungumuman nyan!2. Ci tatuléh alasan droeteuh menyangkôt ngön reuncana droeteuh lam peuneutapan soe-

soe nyang juara!3. Menyoe droeteuh ketua panitia lam lomba nyan, kateuntèe tapeugah haba seunambôt

bak acara jok hadiah keu aneuk miet. Cit tatuléh saboh haba seunambôt nyang taneuk peugah bak watèe nyan euntreuk!

130 Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn

UJI KOMPETENSI

Baca keunarang di miyup nyoe ngön laphai nyang beutoi!

CARA MEU’ÈN BHAN

Peuekeuh digata na muphôm cara sipak bhan? Di miyup nyoe na teupeugah cara-cara sipak bhan nyang beutoi, na nyang tasipak ngön likôt gaki, na sit nyang tasipak ngön gaki blah dalam.

1. Sipak bhan ngön likôt gaki:a. Taseurôt dua sampoe lhèe langkah u likôt boh bhan, posisi gaki teupat ngön boh

bhan.b. Langkah bak boh bhan nyang taneuk sipak.c. Gaki wie bak sampéng boh bhan ngön posisi sirông, teuôt beu cöt bacut.d. Gaki uneun taayon u likôt, tuôt beu kreueh, ujong gaki beucikok u miyup seureuta

likoet gaki tapeukeue bak boh bhan.

e. Ayôn gaki u keue hingga likôt gaki beu teupèh ngön boh bhan.f. Tasipak pah di teungoh (titék pusatjih) di bagian yup boh bhan.g. Watèe tasipak boh bhan badan beu bungkôk u keue bacut.

2. Sipak boh bhan ngön gaki blah dalam:a. Cok ancang-ancang: surôt u likôt padum-padum boh langkah dari teumpat jiduek

boh bhan!b. Lheueh nyan, langkah beu toe ngön boh bhan!c. Ayôn gaki uneun u likôt dan teuôt beu kreueh!

Basa Aceh Peulajaran 10 Meuneu’èn 131

d. 'Oh lheueh nyan, ayôn gaki u keue, atôt gaki taputa u lua, mata gaki teupat di keu boh bhan!

e. Bak watèe tasipak boh bhan, badan beu bungkok u keue.

(Trimansyah dkk.)

Lheuh tabaca wacana bhah meu’èn bhan, tajaweuep teunanyong di muyup nyoe!1. Miita dan tuléh 10 boh kata bhah meu’èn bhan lam wacana di ateuh!2. Pakriban cara sipak boh bhan ngön likôt gaki?3. Pakriban cara sipak boh bhan ngön gaki blah dalam?

MEU’ÈN MEUGENTEUT-GENTEUET

Meuneu’èn nyoe jipeugöt watèe lheuh keumeukoh. Jumeulah ureung meu’èn 2 sampoe 8 droe. Umu peumeu'èn 8 sampoe 20 thôn. Meneu’èn nyoe jimeu’èn sidroe-droe. Watèe meuneu’èn h'ana batah. Alat nyang jingui lam meneu’èn dua krèk ujông trieng nyang rayekjih ubé sapai, panyangjih 2 sampoe 3 mètè atawa 4,5 hah. Bah teungöh ujông trieng nyan jipeugöt saboh cungkèh keu teumpat gilhö, teumpat ék-tren watèe jijak. Bak cungkèh nyan jibôh tapéh atawa bruek u nyang ka gléh jirawôt, mangat bèk sakét gaki watèe jigidöng.

Lheueh tabaca wacana bhah meu’èn genteuet, tajaweup teunanyong di muyup nyoe!4. Peue mantöng alat nyang pereulèe bak meuneu’èn geunteuet!5. Pakiban cara meu'èn geunteuet?6. Soe mantöng nyang kayém meu'èn geunteuet?

134 Basa Aceh Dapeuta Puseutaka

DAPEUTA PUSEUTAKA

Abdullah, Razali. 2006. Humor Acèh ngon Macam-Macan Hiem. Jakarta: Intermasa.

Agam, Usman. 1983. Kumpulan Lagu-Lagu Daerah Istimewa Acèh. Banda Acèh: Proyek Pengembangan Kesenian DI Acèh

A. Hamid, Mukhlis dan Medri Osno (Ed.). 2007. Leksikon Sastra Acèh. Banda Aceh: Dewan Kesenian Banda Aceh.

A. Hasjmy. 1975. Iskandar Muda Meukuta Alam. Jakarta: Bulan Bintang.

A. Majid AR; Azmi Djakfar; dan M. Yusuf. 2004. Cerita Rakyat Nanggroe Acèh Darussalam. Banda Acèh : Dinas Kebudayaan Nanggroe Acèh Darussalam.

Ara, L. K. 2005. Berkenalan dengan Sastrawan Acèh. Cet. II. Jakarta: Citra Putra Bangsa.

Basri, M. Hasan. 1994. Kamus Umum Indonesia-Acèh. Jakarta: Yayasan Cakra Daru.

Buyanto dan Nurhadi. 2004. Ekonomi untuk SMP kelas IX. Jakarta: Erlangga.

Depdiknas. 2001. Manajemen Peningkatan Mutu Berbasis Sekolah. Buku 4. Pedoman Tatakrama dan Tata Tertib Kehidupan Sosial Sekolah bagi SLTP. Jakarta: Dirjen Pendidikan Dasar dan Menengah.

Dipodjojo, Asdi S. 1983. Cerita Binatang dalam Beberapa Relief pada Candi Sojiwan dan Mendut. Yogyakarta: Lukman Offset.

Djupri, Choziadin. tanpa tahun. Nasehat Bapak kepada Anak. tanpa penerbit.

Ensiklopedi Islam. 1997. Buku 2. Jakarta: Ichtiar Baru van Hoeve.

Hadikusuma, H. Djarnawi. tanpa tahun. Aliran Pembaharuan Islam dari Jamaluddin Al-Afghani sampai K. H. A. Dahlan. Yogyakarta: Penerbit Persatuan.

Jamalullail, Fitri Hannan. 2008. Hidangan Khas Acèh : Aneka Macam Lauk. Jakarta: Gramedia Pustaka Utama.

Kompas. ”Manfaat Jambu”. 10 Maret 2006.

Koran Acèh Kita. ”Yusri Melon”. Edisi 036/Tahun ke-2, 4—10 Oktober 2006.

Mellyan. 2009. “Perempuan Ranub” www.junaidimulieng.blogspot.com. Diunduh tanggal 3 Maret 2009.

Mulyana, Deddy. 2004. Santri-Santri Bule, Kesaksian Muslim Amerika, Eropah, dan Australia. Jakarta: Remaja Rosdakarya.

Mulyasa, E. 2006. Kurikulum Tingkat Satuan Pendidikan. Bandung: Remaja Rosdakarya.

Basa Aceh Dapeuta Puseutaka 135

Nyakpha, M. Hakim dan Rusdi Sufi. 2000. Adat dan Budaya Acèh. Banda Acèh: Balai Kajian Sejarah dan Nilai Tradisional.

Nurcholis, Hanif dan Mafrukhi. 2003. Saya Senang Berbahasa Indonesia. Jakarta: Erlangga.

Royani. 1994. Pantôn Seumapa. tt: tp.

Syaukani, Imam. 2005. Pedoman Amalan Ramadhan. Surabaya: Anfaka Perdana.

Sufi, Rusdi dan Agus Budi Wibowo. 2004. Budaya Masyarakat Acèh. Banda Acèh : Badan Perpustakaan Provinsi Nanggroe Acèh Darussalam.

Sulaimana, Budiman. 2000. Peulajaran Basa Acèh Jilid 6. Banda Acèh: Dinas Pendidikan Provinsi Nanggroe Acèh Darussalam.

-------. Zaini Ali; dan Razali Cut Lani. 2001. Peulajaran Basa Acèh Jilid 4. Banda Acèh: Dinas Pendidikan Provinsi Nanggroe Acèh Darussalam.

Suwondo, Bambang, dkk. 1981. Permainan Rakyat Daerah Provinsi Daerah Istimewa Acèh. Banda Aceh: Depdikbud.

Trimansyah, Bambang dkk. Pelajaran Bahasa Indonesia Kelas 3.

Variasi. “Kesehatan Gigi”. Edisi 8 Tahun 1, Mei 2004.

Wibowo, Budi Agus. 2002. Jurnal Hasil Penelitian Kesejarahan dan Nilai Tradisional Suwa. Banda Acèh: Balai Kajian Sejarah dan Nilai Tradisional.

Wildan. 2005. Tata Bahasa Acèh untuk Madrasah Dasar dan Madrasah Lanjutan. Cetakan Ketiga. Banda Acèh : Geuci.

Wildan, dkk. 2002. Nilai-Nilai Budaya dalam Narit Maja. Banda Acèh : Balai Kajian Sejarah dan Nilai Tradisional.

Zainuddin. 1966. Media Aspira Rakyat. Edisi Keunam, tanggai 27 Februari 2009.

Dikutép : Bahasa dan Sastra Indonesia Untuk SLTP kelas 2 Departemen Pendidikan Nasional. 2003. Pelajaran 2 A

Sufi, Rusdi dan Agus Budi Wibowo. 2004. Budaya Masyarakat Acèh. Banda Acèh : Badan Perpustakaan Provinsi NAD.

Trimansyah, Bambang; Endang Hermawan; ngön Asep Wahyu Fs. Tt. Pelajaran Bahasa Indonesia Kelas 3. Jakarta: PT Mapan.

Catatan: