analisis pelaksanaan program manajemen berbasis …repository.ump.ac.id/6954/1/mochamad ilhamudin -...

16
ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH DI SD NEGERI 4 PENGADEGAN SKRIPSI Diajukan untuk Memenuhi Sebagian dari Syarat Memperoleh Gelar Sarjana Pendidikan Program Studi Pendidikan Guru Sekolah Dasar Oleh: MOCHAMAD ILHAMUDIN 1001100197 PROGRAM STUDI PENDIDIKAN GURU SEKOLAH DASAR FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH PURWOKERTO 2014 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Upload: others

Post on 01-Feb-2020

14 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

9

ANALISIS PELAKSANAAN

PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH

DI SD NEGERI 4 PENGADEGAN

SKRIPSI

Diajukan untuk Memenuhi Sebagian dari Syarat

Memperoleh Gelar Sarjana Pendidikan

Program Studi Pendidikan Guru Sekolah Dasar

Oleh:

MOCHAMAD ILHAMUDIN

1001100197

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN GURU SEKOLAH DASAR

FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN

UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH PURWOKERTO

2014

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 2: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

ii

ANALISIS PELAKSANAAN

PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH

DI SD NEGERI 4 PENGADEGAN

Oleh :

MOCHAMAD ILHAMUDIN

1001100197

Diperiksa dan disetujui oleh:

Pembimbing I

Pembimbing II

Drs. Sony Irianto, M.Pd

NIK. 2160135

Drs. Karma Iswasta Eka, M.Si

NIK. 2160057

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 3: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

iii

Skripsi Berjudul

ANALISIS PELAKSANAAN

PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH

DI SD NEGERI 4 PENGADEGAN

Dipersiapkan dan disusun oleh :

MOCHAMAD ILHAMUDIN

1001100197

Telah dipertahankan di depan Dewan Penguji pada tanggal 9 Agustus 2014

dan dinyatakan memenuhi syarat untuk diterima sebagai kelengkapan

persyaratan untuk mendapatkan gelar Sarjana Pendidikan

Program Studi Pendidikan Guru Sekolah Dasar

Pembimbing

1. Drs. Sony Irianto, M.Pd .......................... NIK. 2160135

2. Drs. Karma Iswasta Eka, M.Si ..........................

NIK. 2160057

Penguji

1. Drs. Sri Harmianto, M.Pd ..........................

NIP. 19580507 198712 1 001

2. Drs. Pamujo, M.M., M.Pd ..........................

NIK. 2160088

Purwokerto, 9 Agustus 2014

Universitas Muhammadiyah Purwokerto

Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan

Dekan,

Drs. Ahmad, M.Pd

NIP. 19650804 199403 1 002

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 4: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

iv

SURAT PERNYATAAN

Saya yang bertanda tangan di bawah ini:

Nama : MOCHAMAD ILHAMUDIN

NIM : 1001100197

Program Studi : Pendidikan Guru Sekolah Dasar

Fakultas : Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan

Menyusun skripsi dengan judul:

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS

SEKOLAH DI SD NEGERI 4 PENGADEGAN

Menyatakan dengan sesungguhnya bahwa skripsi ini adalah hasil karya tulis saya

sendiri dan bukan dibuatkan orang lain atau jiplakan atau modifikasi karya orang lain.

Apabila pernyataan ini tidak benar, maka saya bersedia menerima sanksi atas

perbuatan tersebut termasuk pencabutan gelar kesarjanaan yang sudah saya peroleh.

Purwokerto, 21 Juni 2014

Yang Menyatakan,

Mochamad Ilhamudin

NIM. 1001100197

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 5: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

v

ABSTRAK

Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan (1) peran kepala sekolah

dalam pelaksanaan manajemen sekolah (2) Penerapan PAKEM di SD Negeri 4

Pengadegan (3) Peran serta masyarakat dalam pelaksanaan manajemen berbasis

sekolah di SD Negeri 4 Pengadegan (4) peran program BOS dan sekolah gratis dalam

pelaksanaan MBS di SD Negeri 4 Pengadegan. Penelitian ini merupakan jenis

penelitian kualitatif. Partisipan dalam penelitian ini yaitu stake holder sekolah yang

terdiri dari kepala sekolah, guru, siswa, komite dan masyarakat dari SD Negeri 4

Pengadegan. Teknik pengumpulan data menggunakan observasi, wawancara, dan

dokumentasi. Analisis data yang digunakan dalam penelitian ini bersifat deskriptif

kualitatif. Hasil penelitian menunjukkan bahwa (1) peran kepala sekolah dalam

manajemen berbasis sekolah yaitu sebagai manajer, fasilitator, supervisor, inovator,

motivator dan administrator (2) pelaksanaan PAKEM di SD Negeri 4 Pengadegan

sudah terlaksana dengan baik. Guru dan siswa sudah melakukan PAKEM dengan

baik meskipun dalam pelaksanaanya belum berjalan secara maksimal (3) peran serta

masyarakat dalam manajemen berbasis sekolah di SD Negeri 4 Pengadegan yaitu

berbentuk keterlibatan, kepedulian serta dukungan baik berbentuk moral maupun

finansial. (4) Program BOS dan sekolah gratis memberikan dampak positif dan

negatif. Dampak positif bagi masyarakat yaitu mengurangi beban masyarakat dalam

pendanaan. Dampak negatif bagi guru yaitu manambah pekerjaan karena harus

mengurusi administrasi BOS dan sekolah gratis. Program BOS dan sekolah gratis

tidak menghambat peran serta masyarakat dalam manajemen berbasis sekolah di SD

Negeri 4 Pengadegan, meski ada kebijakan sekolah dilarang menarik pungutan

kepada masyarakat, tetapi sekolah masih bisa meminta sumbangan suka rela kepada

masyarakat.

Kata kunci: MBS, Kepemimpinan Kepala Sekolah, PAKEM, Peran Serta

Masyarakat, Program BOS dan Sekolah Gratis

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 6: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

vi

MOTTO

“Sesungguhnya bersama kesulitan ada kemudahan. Maka apabila engkau telah selesai

(dari sesuatu urusan), tetaplah bekerja keras (untuk urusan yang lain), dan hanya

kepada Tuhanmulah engkau berharap”

(QS. Al Insyirah : 6 – 8)

“Cukup Alloh sebagai penolong kami dan Dia adalah sebaik-baiknya pelindung”

(QS. Ali Imran : 173)

“Pendidikan adalah tiket ke masa depan. Hari esok dimiliki oleh orang-orang yang

mempersiapkan dirinya sejak hari ini”

(Malcolm X)

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 7: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

vii

PERSEMBAHAN

Tiada kata yang pantas kuucapkan selain kata syukur Alhamdulillah kepada

Allah SWT yang telah memberikan anugerah dan segala kemudahan dalam setiap

perjalanan hidupku. Dengan setulus hati, kupersembahkan karya ini sebagai wujud

syukur, cinta dan terima kasihku teruntuk:

Kedua orang tuaku, Ayahanda Jamil Priyanto dan ibunda Marchanah, terimakasih

atas segala pengorbanan, dukungan, motivasi serta doa yang tiada henti untukku.

Kakak-kakakku, Yuli Astuti Amelia, Siti Sundari, Erlin Nurlina, terimakasih atas

segala dukungan, motivasi dan doa yang selalu diberikan untukku.

Sahabat-sahabatku, terimakasih atas persaudaraan, bantuan, dukungan, motivasi,

pengertian serta doa yang selama ini telah kalian berikan kepadaku.

Almamaterkur yang telah memberikan banyak ilmu bermanfaat kepadaku

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 8: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

viii

KATA PENGANTAR

Penulis panjatkan puji syukur atas kehadirat Allah SWT karena hanya

dengan limpahan rahmat, taufik, hidayah serta inayah-Nya sehingga pada kesempatan

ini penulis dapat menyelesaikan tugas membuat laporan penelitian dengan sebaik-

baiknya. Laporan penelitian ini ditulis sebagai realisasi untuk memenuhi Tugas Akhir

Skripsi, sekaligus diajukan kepada Fakultas Ilmu Pendidikan Program Studi PGSD

Universitas Muhammadiyah Purwokerto untuk memenuhi sebagian persyaratan

memperoleh gelar Sarjana Pendidikan Sekolah Dasar.

Penulis menyadari bahwa kelancaran dalam menyelesaikan skripsi ini berkat

bantuan dari berbagai pihak, maka perkenankanlah penulis menyampaikan rasa

terimakasih dan penghargaan yang setulus-tulusnya kepada :

1. Dr. H. Syamsuhadi Irsyad, S.H, M.H, selaku Rektor Universitas Muhammadiyah

Purwokerto.

2. Drs. Ahmad M. Pd, selaku Dekan Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan

Universitas Muhammadiyah Purwokerto beserta staf, atas segala kebijaksanaan,

perhatian dan pemberian kesempatan hingga peneliti selesai studi.

3. Drs. Sri Harmianto, M. Pd. Selaku Kaprodi Pendidikan Guru Sekolah dasar

(PGSD) Universitas Muhammadiyah Purwokwrto.

4. Drs. Sony Irianto, M. Pd selaku Dosen Pembimbing I yang telah meluangkan

waktunya untuk memberikan bimbingan, dorongan, arahan, dan masukan

kepada Peneliti.

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 9: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

ix

5. Drs. Karma Isvasta Eka, M.Si, selaku Dosen Pembimbing II yang telah

meluangkan waktunya untuk memberikan bimbingan, dorongan, arahan, dan

masukan kepada Peneliti.

6. Seluruh dosen PGSD S1 yang telah membantu dalam penyusunan penelitian ini.

7. Sugiono, S.Pd selaku Kepala Sekolah SD Negeri 4 Pengadegan yang telah

mengijinkan peneliti untuk mengadakan penelitian.

8. Seluruh Bapak/Ibu Guru dan Karyawan/Karyawati di SD Negeri 4 Pengadegan

yang telah mambantu kelancaran penelitian ini.

9. Semua pihak yang telah membantu hingga terselesaikannya skripsi ini.

Semoga amal baik semua pihak dinilai sebagai ibadah dan amal sholeh yang

dilandasi dengan keikhlasan sehingga akan mendapat balasan dari Allah SWT.

Penulis berharap semoga skripsi ini dapat diterima dan bermanfaat bagi semua pihak

dan menambah wawasan berfikir baik bagi penulis sendiri maupun pembaca.

Purwokerto, 21 Juni 2014

Peneliti

Mochamad Ilhamudin

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 10: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

x

DAFTAR ISI

Halaman

HALAMAN SAMPUL ................................................................................... i

HALAMAN PERSETUJUAN ...................................................................... ii

HALAMAN PENGESAHAN ........................................................................ iii

HALAMAN PERNYATAAN ........................................................................ iv

ABSTRAK....................................................................................................... v

MOTTO .......................................................................................................... vi

PERSEMBAHAN ........................................................................................... vii

KATA PENGANTAR .................................................................................... viii

DAFTAR ISI ................................................................................................... x

DAFTAR TABEL .......................................................................................... xiii

DAFTAR GAMBAR...................................................................................... xiv

DAFTAR LAMPIRAN .................................................................................. xv

BAB 1 PENDAHULUAN

A. Latar Belakang .............................................................................. 1

B. Fokus Penelitian ............................................................................ 6

C. Rumusan Masalah ......................................................................... 6

D. Tujuan Penelitian........................................................................... 7

E. Manfaat Penelitian ......................................................................... 8

BAB II KAJIAN PUSTAKA

A. Manajemen Berbasis Sekolah ....................................................... 9

1. Pengertian Manajemen Berbasis Sekolah ................................ 9

2. Peran Kepala Sekolah dalam MBS .......................................... 10

3. PAKEM .................................................................................... 11

4. Peran Serta Masyarakat dalam MBS ....................................... 16

B. Program BOS dan Sekolah Gratis ................................................. 17

1. Pengertian BOS ........................................................................ 17

2. Penggunaan Dana BOS ............................................................ 19

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 11: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

xi

BAB III METODE PENELITIAN

A. Tempat Penelitian ......................................................................... 22

B. Metode Penelitian .......................................................................... 23

C. Instrumen Penelitian ...................................................................... 23

D. Partisipan Penelitian ...................................................................... 23

E. Teknik Pengumpulan Data ............................................................ 24

1. Wawancara ................................................................................ 24

2. Observasi ................................................................................... 25

3. Dokumentasi.............................................................................. 26

F. Teknik Analisis Data ..................................................................... 26

G. Pengujian Kredibilitas Data / Keabsahan Data ............................. 29

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN

A. Peran Kepala Sekolah...................................................................... 31

1. Sebagai Manajer .......................................................................... 32

2. Sebagai Fasilitator ....................................................................... 35

3. Sebagai Supervisor ...................................................................... 37

4. Sebagai Inovator.......................................................................... 41

5. Sebagai Motivator ....................................................................... 44

6. Sebagai Administrator ................................................................. 48

B. PAKEM ........................................................................................... 51

1. Pembelajaran Aktif....................................................................... 52

2. Pembelajaran Kreatif .................................................................... 62

3. Pembelajaran Efektif .................................................................... 72

4. Pembelajaran Menyenangkan ...................................................... 80

C. Peran Serta Masyarakat ................................................................... 91

D. Peran Program BOS dan Sekolah Gratis ......................................... 102

BAB V SIMPULAN DAN SARAN

A. Simpulan ......................................................................................... 115

B. Saran ................................................................................................ 118

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 12: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

xii

DAFTAR PUSTAKA.................................................................................... . 121

LAMPIRAN-LAMPIRAN............................................................................ 123

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 13: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

xiii

DAFTAR TABEL

Halaman

Tabel 4.1 Aktivitas Guru dalam Pembelajaran Aktif ....................................... .... 59

Tabel 4.2 Aktivitas Siswa dalam Pembelajaran Aktif ..................................... .... 60

Tabel 4.3 Aktivitas Guru dalam Pembelajaran Kreatif .................................... .... 69

Tabel 4.4 Aktivitas Siswa dalam Pembelajaran Kreatif .................................. .... 70

Tabel 4.5 Aktivitas Guru dalam Pembelajaran Efektif .................................... .... 77

Tabel 4.6 Aktivitas Siswa dalam Pembelajaran Efektif ................................... .... 78

Tabel 4.7 Aktivitas Guru dalam Pembelajaran Menyenangkan....................... .... 86

Tabel 4.8 Aktivitas Siswa dalam Pembelajaran Menyenangkan ..................... .... 87

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 14: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

xiv

DAFTAR GAMBAR

Halaman

Gambar 3.1 Komponen dalam analisis data (interactive model) ..................... 27

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 15: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

xv

DAFTAR LAMPIRAN

Halaman

LAMPIRAN A PEDOMAN WAWANCARA ............................................. 124

1. Manajemen Sekolah dan Peran Kepala Sekolah (Kepala Sekolah

dan Guru) ..................................................................................................... 125

2. Pelaksanaan PAKEM (Kepala Sekolah dan Guru) ...................................... 127

3. Pelaksanaan PAKEM (Siswa) ...................................................................... 129

4. Peran Serta Masyarakat dalam MBS (Kepala dan Komite Sekolah) ........... 131

5. Peran Program BOS dan Sekolah Gratis dalam pelaksanaan MBS

(Kepala dan Komite Sekolah) ...................................................................... 133

6. Peran Program BOS, Sekolah Gratis dan Peran Serta Masyarakat dalam

MBS (Masyarakat) ....................................................................................... 135

LAMPIRAN B TRANSKIP WAWANCARA ............................................. 137

1. Manajemen Sekolah dan Peran Kepala Sekolah .......................................... 138

2. Pelaksanaan PAKEM ................................................................................... 156

3. Peran Serta Masyarakat dalam MBS............................................................ 185

4. Peran Program BOS dan Sekolah Gratis dalam pelaksanaan MBS............. 196

5. Peran Program BOS, Sekolah Gratis dan Peran Serta Masyarakat dalam

MBS ............................................................................................................. 204

LAMPIRAN C HASIL OBSERVASI .......................................................... 213

1. Hasil Observasi Aktivitas Guru Dalam PAKEM ......................................... 214

2. Hasil Observasi Aktivitas Siswa Dalam PAKEM ....................................... 226

LAMPIRAN D DOKUMENTASI ................................................................ 232

1. RPP ............................................................................................................... 233

2. Foto-foto ....................................................................................................... 241

2. Berita Acara Serah Terima ........................................................................... 247

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013

Page 16: ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS …repository.ump.ac.id/6954/1/MOCHAMAD ILHAMUDIN - COVER.pdf · 9 ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM MANAJEMEN BERBASIS SEKOLAH . DI SD

xvi

LAMPIRAN E SURAT-SURAT ................................................................... 253

1. Surat Permohonan Ijin Penelitian................................................................. 254

2. Surat Pemberian Ijin Penelitian .................................................................... 255

3. Surat Keterangan telah Melaksanakan Penelitian ........................................ 256

4. Surat Keputusan DEKAN FKIP UMP ......................................................... 257

ANALISIS PELAKSANAAN PROGRAM ...,MOCHAMAD ILHAMUDIN, PGSD, UMP 2013