modul operasi jaringan rawa pasang surut · 2018-04-11 · judul mata diklat operasi jaringan rawa...
TRANSCRIPT
KETERKAITAN MODUL OPERASI
JARINGAN RAWA PASANG SURUT
MODUL PEMELIHARAAN
MODUL HUBUNGAN AIR-TANAH-
TANAMAN
MODUL KELEMBAGAAN
4
AKHIR DARI PEMBELAJARAN MAKA PESERTA MAMPU MENJELASKAN
TENTANG :
1. PENDAHULUAN,
2. ASPEK FISIK YANG BERKAITAN DENGAN OPERASI, DAN
3. KEGIATAN OPERASI JARINGAN REKLAMASI RAWA PASANG SURUT
DALAM RANGKA MENUNJANG PELAKSANAAN PEKERJAAN OPERASI
JARINGAN REKLAMASI RAWA PASANG SURUT PADA UNIT KERJA YANG
BERSANGKUTAN
TUJUAN PEMBELAJARAN:
5
PENDAHULUAN
1. TUJUAN UTAMA PENGELOLAAN RAWA PASANG SURUT: MELESTARIKAN
RAWA SEBAGAI SUMBER DAYA AIR DAN MENINGKATKAN MANFAATNYA
UNTUK PERTANIAN, PENGEMBANGAN WILAYAH
2. PRINSIP PENGELOLAAN RAWA PASANG SURUT: KESEIMBANGAN ANTARA
KONSERVASI DAN PENGEMBANGAN/PENDAYAGUNAAN
3. PEMBUKAAN RAWA DILAKUKAN SECARA BERTAHAP
4. TUJUAN PENGELOLAAN AIR:
A. MENJAMIN KETERSEDIAAN AIR
B. MEMBUANG AIR (HUJAN) YANG BERLEBIH
C. MENCEGAH TUMBUHNYA TANAMAN LIAR
D. MENCEGAH RACUN
E. MENJAGA KUALITAS AIR
5. PENGELOLAAN AIR PADA 2 LEVEL:
A. PENGELOLAAN DI JARINGAN UTAMA
B. PENGELOLAAN DI PETAK TERSIER (MIKRO)
6
ASPEK FISIK YANG TERKAIT DENGAN OPERASI
IKLIM
A. IKLIM HUJAN TROPIS
B. TEMPERATUR HARIAN 25 – 30O C
C. CURAH HUJAN TAHUNAN 2000 – 2500 MM
D. VARIASI CURAH HUJAN BERPENGARUH
PADA POLA MUSIM TANAM
E. DIPERLUKAN 7 BULAN BASAH UNTUK
PADI 2 KALI/TAHUN PADA KATEGORI A
DAN B
7
TOPOGRAFI
1. ELEVASI TANAH RAWA PASUT BERKISAR
PADA ELEVASI MUKA AIR PASANG
PURNAMA (RATA-RATA MUSIM HUJAN)
ANTARA 1-3 M DPL
2. PERBEDAAN ELEVASI SANGAT TERKAIT
DENGAN KUBAH GAMBUT
3. ELEVASI YANG HAMPIR DATAR SANGAT
MEMUNGKINKAN UNTUK MENGELOLA AIR
SECARA ALAMI
4. SETELAH REKLAMASI UMUMNYA TERJADI
PENURUNAN MUKA TANAH ASLI
(SUBSIDENCE)8
HIDROTOPOGRAFI
1. ADALAH HUBUNGAN ANTARA ELEVASI
LAHAN-TINGGI MUKA AIR PASANG DAN
PEREDAMAN MUKA AIR PASANG
2. ADA 4 KATEGORI HIDROTOPOGRAFI
9
4 KATEGORI HIDROTOPOGRAFI
Katagori A Katagori B Katagori C Katagori D
Lahan
terluapi
minimum
4-5 kali per
siklus
pasang
purnama
baik
musim
hujan
maupun
musim
kemarau Saluran tersier
Muka air pasang musim hujan (MH)
Muka air surut MH
Muka air pasang musim kemarau (MK)
Muka air surut MK
Lahan tidak
terluapi oleh air
pasang.
Tetapi muka air
tanah masih
dipengaruhi air
pasang surut
Lahan tidak
dapat terluapi
pasang.
Tidak ada
pengaruh pasang
surut pada
air tanah.
Lahan terluapi
minimum
4-5 kali per
siklus pasang
purnama hanya
musim hujan
hujan
10
TANAH
JENIS TANAH YANG SERING DIJUMPAI DI RAWA PASUT:
1.TANAH MINERAL RAWA, (mengandung bahan organik yang tinggi,
drainase buruk, daya dukung tanah rendah, kesuburan sedang-
tinggi)
2.TANAH GAMBUT DAN TANAH BERGAMBUT
A. Tanah gambut (lapisan organik >40 cm, kandungan abu
<25%, tingkat kesuburan rendah. Lebih dari 3 m dilarang)
B. Tanah bergambut: (tanah mineral kaya kandungan organik,
sering mengandung pirit, memerlukan perlakuan khusus)
3.TANAH MINERAL LAHAN KERING
A. Sering ditemukan antara lahan kering dan lahan rawa, tanah
miskin/ kesuburan rendah, kapasitas menahan air buruk,
rentan kekeringan)
11
KESESUAIAN LAHAN
No. Satuan lahan
Kesesuaian lahan per tipe satuan lahan
Tanaman
Padi Rawa
pasang surut
Padi Irigasi
pompa
Padi Tadah
hujan PalawijaTanaman Keras
dan Kebun
1. Lahan terluapi air pasang surut S1 - - S3 *) S3 *)
Tanah berpirit dan tanah bergambut
Air saluran asin selama (sebagian) musim
tanam dan:
2. kedalaman potensi drainase kurang dari 60
cm S3/N S3/N S3 S2 S3 *)
3. kedalaman potensi drainase lebih dari 60 cm S3/N S3/N S3 S2 S1
Air saluran tidak asin sepanjang musim tanam
dan:
4. kedalaman potensi drainase kurang dari 60
cm - S2 S2 S2 S3 *)
5. kedalaman potensi drainase lebih dari 60 cm - S2 S2 S2 S1
6. Tanah gambut N N N S3 / N S2 / S3 *)
7. Tanah lahan kering, keputihan dan kesuburan
rendah N N N S3 / N S3 *)
Tanah tidak berpirit:
Air saluran tidak asin sepanjang musim tanam
dan:
8. kedalaman potensi drainase kurang dari 60
cm - S1 S1 S3 *) S3 *)
9. kedalaman potensi drainase lebih dari 60 cm - S1 S1 S3 *) S2
10. Air saluran asin selama (sebagian dari) musim
tanam S3 / N S3 / N S2 S3 *) S2 / S3 *)
CATATAN:
-Huruf tebal merah menunjukkan penggunaan lahan yang disarankan untuk tiap satuan lahan
- satuan lahan 10 paling sesuai untuk pertambakan
-*) membuat guludan diperlukan untuk menjamin drainase lahan
S1: sangat sesuai
S2: sesuai sedang
S3: Sesuai terbatas
S4: Tidak sesuai 12
MENGATUR AIR DI JARINGAN RAWA PASANG SURUT SESUAI DENGAN
RENCANA OPERASI YANG DITETAPKAN
TUJUAN OPERASI:
14
SASARAN OPERASI
1. terciptanya kondisi tanah (pematangan tanah, keasaman dan zat racun) dan
kualitas air yang memenuhi syarat untuk budi daya tanaman;
2. terpenuhinya kebutuhan air suplesi dan drainase sesuai dengan kebutuhan
tanaman;
3. terhindarnya drainase yang berlebihan (over drainage) yang dapat mengakibatkan
terbentuknya asam dan racun serta penurunan muka tanah (subsidence) yang
berlebihan, khususnya pada tanah gambut;
4. terciptanya keseimbangan kebutuhan air untuk tanaman dan untuk pemenuhan
kebutuhan pokok sehari-hari;
5. terhindarnya pengaruh air asin agar tidak mengganggu tanaman dan penerima
manfaat;
6. terlaksananya pengaturan navigasi (bila diperlukan); dan/atau
7. terhindarnya erosi/longsor pada tebing saluran.
15
Sungai Utama
Sungai Utama
Saluran Utama
Saluran
Drainasi
Saluran
Suplesi
7 -15 km
3,5 km
400 m
Tipe III: SISTEM SISIR
19
ZONASI PENGELOLAAN AIR
- PADA DASARNYA DITENTUKAN OLEH HIDROTOPOGRAFI
- DENGAN KOMBINASI STRATEGI PENGELOLAAN AIR MAKA
DIMUNGKINKAN MEMBAGI ZONA KESESUAIAN LAHAN
- ZONA KESESUAIAN DIPEROLEH DENGAN CARA SISTEM
INFORMASI GEOGRAFIS (GIS)
PENGELOLAAN AIR DI SISTEM UTAMA
- BERDASARKAN KETINGGIAN RATA-RATA PERMUKAAN
PADA SATU BLOK SEKUNDER
PERBEDAAN PENGOPERASIAN:
- PADA MUSIM KEMARAU
- PADA MUSIM HUJAN
- PADA KONDISI NORMAL
- PADA KONDISI EKSTRIM
PENGELOLAAN AIR DI SISTEM UTAMA
(RINCIAN TERLAMPIR PADA MODUL HUBUNGAN AIR-TANAH DAN TANAMAN)
21
KEBUTUHAN AIR TANAMAN.
1. PENGELOLAAN AIR UNTUK PADI SAWAH
2. PENGELOLAAN AIR UNTUK PALAWIJA
3. PENGELOLAAN AIR UNTUK TANAMAN KERAS
4. PENGELOLAAN AIR DIMASA BERO
22
23
Operasi pintu air tersier Operasi pintu air sekunder
( Pintu sorong/klep/skot balok ) ( Pintu sorong/klep/skot balok )
Jika perlu,3 atau 4 hari sebelum pasang purnama, turunkan muka air
disaluran tersier sebanyak mungkin, lalu masukan air segar saat pasang
purnama.
Jika perlu,3 atau 4 hari sebelum pasang purnama, turunkan muka air
disaluran sekunder sebanyak mungkin, lalu masukan air segar saat pasang
purnama.
1. Kondisi Normal
Pengolahan tanah Tanah lembab/air Kategori A/B : semua pintu dibuka Kategori A/B : semua pintu dibuka
dibawah kapasitas lapang Kategori C/D : semua pintu ditutup, kecuali kondisi asam Kategori C/D : semua pintu ditutup, kecuali kondisi asam semua
(20-30 cm dibawah semua pintu dibuka pintu dibuka
muka tanah
Tahap penanaman Air macak-macak/tanah Mempertahankan muka air tersier < 20 cm dibawah muka tanah. Mempertahankan muka air tersier 50-60 cm di bawah muka tanah.
Pertumbuhan
Vegetatif
Genangan air 3 - 5 cm Operasi pintu untuk mempertahankan muka air tersier 10-20 cm di
bawah muka tanah. Jika muka air lebih rendah, pintu air dibuka waktu
pasang dan tutup waktu surut. Jika muka air lebih tinggi dari 10-20
cm, dilakukan drainase hingga elevasi muka air saluran sesuai dengan
yang dikehendaki.
Mempertahankan muka air sekunder 50 – 60 cm di bawah muka tanah.
Jika muka air lebih rendah, pintu air dibuka waktu pasang dan tutup
waktu surut, atau jika muka air sekunder lebih tinggi dari 50 – 60 cm,
maka pintu klep beroperasi mengikuti fluktuasi pasang surut, pintu
sorong dibuka sebagian atau skot balok dipasang sesuai elevasi muka
air yang dikehendaki.
Pertumbuhan
reproduktif
Genangan air 5-10cm Operasi pintu untuk mempertahankan muka air tersier 10 cm di
bawah muka tanah. Jika muka air lebih rendah, pintu air dibuka waktu
pasang dan tutup waktu surut. Jika muka lebih tinggi dari 10 - 20 cm,
dilakukan drainase hingga elevasi muka air saluran sesuai yang
dikehendaki.
Mempertahankan muka air sekunder 50–60 cm di bawah muka tanah.
Jika muka air lebih rendah, pintu air dibuka waktu pasang dan tutup
waktu surut, atau jika muka air sekunder lebih tinggi dari 50–60 cm,
maka pintu klep beroperasi mengikuti fluktuasi pasang surut, pintu
sorong dibuka sebagian atau stoplog dipasang sesuai elevasi muka air
dengan yang dikehendaki.
Tahap pemasakan Tanah disekitar jenuh
lapang
Operasi pintu untuk mempertahankan muka air tersier < 40 cm di
bawah muka tanah. Jika muka air lebih tinggi, pintu air dibuka waktu
surut dan tutup waktu pasang.
Mempertahankan muka air sekunder 50–60 cm di bawah muka tanah.
Jika muka air lebih rendah, pintu air dibuka waktu pasang dan tutup
waktu surut, atau jika muka air sekunder lebih tinggi dari 50–60 cm,
maka pintu klep beroperasi mengikuti fluktuasi pasang surut, pintu
sorong dibuka sebagian atau stoplog dipasang sesuai elevasi muka air
dengan yang dikehendaki.
2. Kondisi Darurat
Terjadi hujan ekstrim
pada setiap tahapan
pertumbuhan padi
Air banjir atau genangan
sangat tinggi
Semua pintu dibuka serendah mungkin guna drainase maksimum. Semua pintu dibuka serendah mungkin guna drainase maksimum.
Tahap Pertumbuhan Pengaturan Disawah
Jika muka air lebih rendah, pintu air dibuka waktu pasang dan tutup
waktu pasang surut.
Jika muka air lebih rendah, pintu air dibuka waktu pasang dan tutup
waktu surut
jenuh air (genangan 0-3 cm)
Operasi pintu air untuk tanaman padi musim hujan
Hasil Pemantauan dan Evaluasi
Oleh Juru Pengairan/PPL
Untuk tindak lanjut
Penyusunan Rencana Tata tanam
oleh P3A, Juru Pengairan dan PPL
(Hidrotopografi, Curah Hujan,
Prasarana SDA)
(7)
Rencana Operasi
oleh
Juru Pengairan
(1)
Rencana Operasi
oleh
Pengamat Pengairan
(2)
Definitif Operasi
Oleh Balai Wilayah Sungai, Propinsi,
Kab/Kota
(terkait kewenangan)
Pelaksana Operasi
Pintu Air
Tingkat Tersier: P3A
Tingkat Primer/Sekunder: PPA
Pemantauan dan Evaluasi
(3)
(4)
(5)
(6)
PERENCANAAN OPERASI PINTU
27
HAL-HAL YANG HARUS DIPERHATIKAN DALAM
MENYUSUN OPERASI PINTU AIR
1. RENCANA TATA TANAM
2. RENCANA PENGATURAN/PENGELOLAAN AIR
3. RENCANA OPERASI
4. DEFINITIP OPERASI PINTU AIR
5. PELAKSANAAN OPERASI PINTU AIR
28
1. RENCANA TATA TANAM
HAL-HAL YANG HARUS DIPERHATIKAN :
1. INFORMASI TENTANG JENIS TANAMAN (YANG MENENTUKAN ADALAH TANAMAN
YANG DOMINAN)
2. KALENDER
3. KONDISI FISIK AREAL TANAMAN
4. P3A, JURU DAN PPL HARUS BEKERJA SAMA
5. PERLU DILIHAT PENGALAMAN SEBELUMNYA
6. KONDISI RIIL LAPANGAN SEPERTI:A. CURAH HUJAN (RATA-RATA)
B. TINGGI MUKA AIR
C. KUALITAS AIR
D. TINGGI MUKA AIR TANAH TERCAKUP DALAM BLANKO
E. KUALITAS AIR TANAH
F. KONDISI RIIL PRASARANA JARINGAN
29
2. RENCANA PENGELOLAAN AIR
HAL-HAL YANG HARUS DIPERHATIKAN DALAM RENCANA PENGELOLAAN AIR:
1. PENGELOLAAN AIR DIPERSIAPKAN UNTUK SATU AREAL YANG DIKONTROL PINTU
AIR
2. PADA AREAL YANG BELUM TERSEDIA PINTU HANYA DAPAT DIATUR MELALUI
SALURAN KUARTER (CACING), DAN RENCANA MUSIMANNYA TERGANTUNG PADA
PETANI
3. RENCANA PENGELOLAAN AIR DISIAPKAN OLEH P3A-JURU DAN PPL
MANFAAT PENYUSUNAN PENGELOLAAN AIR ADALAH MENCEGAH KONFLIK
KEPENTINGAN MELALUI KESEPAKATAN (MUKA AIR MAKSIMUM/MINIMUM –
PEMBAGIAN WAKTU UNTUK KEPENTINGAN YANG BERBEDA)
30
3. RENCANA OPERASI
RENCANA OPERASI MUSIMAN, MINGGUAN DAN HARIAN DISUSUN OLEH PENGAMAT
BERDASARKAN RENCANA PENGATURAN DARI JURU
1. RENCANA OPERASI MUSIMAN
A. DISUSUN BERDASARKAN RENCANA PENGATURAN MUSIMAN
B. RENCANA INI MENCAKUP KEBUTUHAN OPERASI PINTU DAN SASARAN TINGGI
MUKA AIR SALURAN YANG DIINGINKAN PADA TAHAP-TAHAP PERTUMBUHAN
TANAMAN
2. RENCANA OPERASI MINGGUAN
A. DISUSUN UNTUK MENETAPKAN ELEVASI MUKA AIR DI SALURAN BESERTA
CARA PENGOPERASIAN PINTU
B. BERDASARKAN KEBUTUHAN TANAMAN DAN CURAH HUJAN AKTUAL
3. RENCANA OPERASI HARIAN
A. DISUSUN BERDASARKAN RENCANA PENGATURAN MINGGUAN
B. PADA SAAT EKTREM SEPERTI BANJIR/CURAH HUJAN SANGAT LEBAT MAKA
PPA DAPAT MENENTUKAN LAIN
31
4. DEFINITIF OPERASI PINTU AIR
KEPALA BALAI WILAYAH SUNGAI/PROVINSI/KABUPATEN/KOTA MEMUTUSKAN ATAU
MENYEPAKATI DEFINITIF OPERASI PINTU AIR BERDASARKAN RENCANA OPERASI
MUSIMAN, MINGGUAN DAN HARIAN
32
5. PELAKSANAAN OPERASI PINTU AIR
SEBAGAI PELAKSANA OPERASI PINTU:
A. DI TINGKAT TERSIER ADALAH P3A
B. DI TINGKAT SEKUNDER ADALAH JURU ATAU PPA
DATA /INFORMASI YANG MENJADI MASUKAN ADALAH:
1. ASPEK PELAYANAN AIR (CURAH HUJAN, ELEVASI MUKA AIR SALURAN,
KEDALAMAN DRAINASE, OPERASI PINTU, KUALITAS AIR DAN MUKA AIR TANAH)
2. ASPEK TANAMAN (LUAS TANAM, PRODUKSI, KERUSAKAN TANAMAN)
3. ASPEK TANAH (Ph, RACUN, SALINITAS, SUBSIDENCE, KETEBALAN GAMBUT)
4. ASPEK BANJIR/GENANGAN (MUKA AIR BANJIR/GENANGAN)
5. ASPEK BIAYA OP
33
PROSEDUR PELAKSANAAN OPERASI
A. OPERASI NORMAL: DILAKUKAN SESUAI DENGAN RENCANA SEMULA
B. OPERASI DARURAT: DILAKUKAN SETELAH KOORDINASI ANTARA STAF OP DAN
P3A.
OPERASI DARURAT DILAKUKAN JIKA TERJADI:
1. BANJIR
2. KEKERINGAN
3. AIR ASIN
4. AIR TERLALU ASAM (Ph < 4,5)
34
PELAKSANAAN OPERASI DI SEKUNDER
OPSI YANG DAPAT DITERAPKAN:
1. DRAINASE TERKENDALI
A. SAAT NORMAL, OPERASI PINTU AIR (DRAINASE, SUPLESI DAN
RETENSI)SELAMA PERIODE PASANG TINGGI (SPRING TIDE)
B. DRAINASE TERKENDALI DILAKUKAN SAAT PASANG PERBANI (NEAP TIDE)
2. PENGGELONTORAN:
A. 1-2 HARI SEBELUM PASANG BESAR DILAKUKAN DRAINASE MAKSIMUM
(SELURUH PINTU DIBUKA)
B. PEMASUKAN AIR SEGAR SAAT PASANG BESAR
3. OPERASI DARURAT, DILAKUKAN:
A. JIKA MUKA AIR DI PRIMER TERLALU TINGGI (TERUTAMA SAAT MUSIM HUJAN)
B. JIKA TERJADI HUJAN BESAR DI AREAL TANAMAN (PINTU AIR DIOPERASIKAN
PADA POSISI DRAINASE)
C. JIKA AIR ASIN MASUK KE SALURAN
35
PELAKSANAAN OPERASI DI TERSIER
MENGINGAT SALURAN TERSIER BERADA DI LAHAN USAHA TANI, HASIL
PENCUCIAN (ASAM/ZAT BESI) AKAN TERAKUMULASI PADA SALURAN.
SECARA TERATUR PERLU DILAKUKAN OPERASI PINTU UNTUK PENYEGARAN AIR
GUNA MENDUKUNG PRODUKTIVITAS LAHAN
JIKA MASIH BERUPA SALURAN TERBUKA, PENGATURAN AIR HANYA DAPAT
DILAKUKAN PADA LEVEL KUARTER
36