sendi
DESCRIPTION
sendi dan pergerakannyaTRANSCRIPT
SENDI & PERGERAKANNYA
dr. Inge Friska WidjayaBagian Anatomi
FK UNTAR
• ALAT GERAK :
1. Pasif = tulang/rangka
2. Aktif = otot dan sendi
• SENDI / ARTICULATIO / ARTHROSIS
hubungan / persambungan antara 2 / lebih tulang,
tulang dengan cartilago, tulang dengan gigi
• Klasifikasi sendi :
1. Berdasarkan struktur (karakteristik anatomi)
2. Berdasarkan fungsi (gerakan yang terjadi)
I. Klasifikasi berdasarkan struktur anatomi
• Kriteria :
1. Ada / tidaknya ruangan di antara tulang2 yang
bersendi (cavitas articularis)
2. Tipe jaringan ikat di antara tulang2 yang bersendi
• Beberapa tipe sendi :
1. Articulatio fibrosa
2. Articulatio cartilaginis
3. Articulatio synovialis
II. Klasifikasi berdasarkan fungsi
• Berhubungan dengan gerakan yang dapat terjadi
• Beberapa tipe sendi :
1. Synarthrosis
Tidak dapat digerakkan
2. Amphiarthrosis
Dapat sedikit digerakkan
3. Diarthrosis
Dapat digerakkan dengan bebas
Merupakan articulatio synovialis
Ada beberapa tipe dengan gerakan tertentu
I. ARTICULATIO FIBROSA
• Cavitas articularis (-)
• Tulang2 yang bersendi dihubungkan oleh jaringan ikat
fibrosa
• Gerakan yang terjadi minimal / (-)
• Tipe :
1. Sutura
2. Syndesmosis
3. Gomphosis
1. SUTURA
• Dibentuk oleh suatu lapisan
jaringan ikat tipis
• Hanya terjadi pada tulang2
tengkorak
• Pertemuan irreguler &
interlocking kuat &
mencegah fraktur
• Secara fungsi = synarthrosis
• Waktu dewasa, beberapa
sutura diganti tulang
synostosis
• Co/ : sutura sagittalis
2. SYNDESMOSIS
• Jarak antar tulang yang bersendi
lebih lebar & jaringan ikat lebih
banyak dibandingkan sutura
• Jaringan ikat berupa
ligamentum / membrana
interossea
• Secara fungsi = amphiarthrosis
• Co/ : membrana interossea cruris
articulatio tibiofibularis
distal
3. GOMPHOSIS
• Articulatio dentoalveolaris
• Antara akar gigi (radix dentis)
dengan processus alveolaris
maxilla / mandibula
• Jaringan ikat yang
menghubungkan adalah
periodontium (periodontal
membran)
• Secara fungsi = synarthrosis
II. ARTICULATIO CARTILAGINIS
• Cavitas articularis (-)
• Antar tulang dihubungkan oleh cartilago hyaline /
fibrocartilago
• Gerakan yang terjadi sedikit / (-)
• Tipe :
1. Articulatio cartilaginis primer (Synchondrosis)
2. Articulatio cartilaginis sekunder (Symphysis)
1. SYNCHONDROSIS
• Pusat2 penulangan dipisahkan
oleh cartilago hyaline
• Secara fungsi = synarthrosis
• Temporer
• Synchondrosis synostosis
• Co/ : lempeng epiphysis
2. SYMPHYSIS
• Terdapat bantalan / cakram
fibrocartilago diantara ujung
dua tulang yang bersendi yang
dilapisi cartilago hyaline
• Terdapat pada ‘midline’ tubuh
• Secara fungsi = amphiarthrosis
• Co/ : symphysis pubica
discus intervertebralis
III.ARTICULATIO SYNOVIALIS
• Cavitas articularis (+)
• Secara fungsi = diarthrosis
• Tulang2 yang bersendi tidak
berhubungan secara langsung
terdapat capsula articularis,
cartilago articularis, cairan
synovialis, cavitas articularis,
membrana synovialis, discus
articularis, ligamentum, bursa
CARTILAGO ARTICULARIS
• Lapisan cartilago hyaline pada ujung
tulang yang bersendi
• Permukaan rata, wear-resistant, low-
frictional, lubricated, compressible &
elastis. Putih, mengkilap, tebal 5-7 mm
• Pada orang tua ketebalan berkurang 1-2
mm, liat, kasar, permukaan tidak rata,
warna kekuningan
• Fungsi : membantu pergerakan,
mengurangi friksi, shock-absorber,
menahan & distribusi tekanan kompresi
• Tidak memiliki inervasi saraf & pembuluh
darah nutrisi secara difusi
CAPSULA ARTICULARIS
• Mengelilingi articulatio
synovialis, menutup cavitas
articularis dan mempersatukan
tulang2 yang bersendi
• Terdiri atas 2 lapisan :
1. Capsula fibrosa (luar)
2. Membrana synovialis (dalam)
1. CAPSULA FIBROSA (lapisan luar)
• Terdiri atas jaringan ikat kolagen
irreguler yang melekat pada
periosteum tulang yang bersendi
• Fleksibel & mudah diregangkan
membantu mencegah dislokasi
• Ligamentum ikatan reguler,
mampu menahan regangan kuat, liat,
agak elastis, tekanan berlebihan akan
dihambat refleks kontraksi otot,
mempersatukan tulang2
• Ditembus oleh pembuluh darah dan
saraf
2. Membrana synovialis (lapisan
dalam)
• Terdiri atas jaringan ikat longgar dengan
serat elastis
• Membatasi capsula fibrosa, melapisi
permukaan tulang, ligamentum
intracapsularis, bursa dan sarung
tendon
• Mensekresi dan mengabsorbsi cairan
synovialis
• Dapat berupa akumulasi jaringan lemak
(articular fat pad). Bantalan elastis,
fleksibel & deformable menempati
ruangan potensial & irreguler yang tidak
terisi cairan synovialis
CAIRAN SYNOVIA
• Kental, warna jernih /kuning pucat
• Terdiri atas asam hyaluronat yang
disekresi fibroblast-like cell di
membrana synovialis & cairan
interstitial hasil filtrasi plasma darah
• Fungsi : mengurangi friksi dengan
melumasi sendi, shock absorber,
supply O2 dan nutrisi, mengeluarkan
CO2 dan hasil metabolisme dari
chondrocyte ke cartilago articularis
serta mengeluarkan bakteri & debris
akibat penggunaan sendi
• Saat diam, cairan synovia kental. Saat
bergerak menjadi lebih encer
LIGAMENTUM ACCESSORIUM
1. Ligamentum extracapsularis
– Terletak diluar capsula articularis
– Co/: ligamentum collaterale
tibiale
2. Ligamentum intracapsularis
– Terletak didalam capsula
articularis tapi terpisah dari
cavitas articularis oleh
membrana synovialis
– Co/: ligamentum cruciatum
anterius
DISCUS ARTICULARIS / MENISCUS
• Berupa bantalan, terletak di antara
permukaan tulang yang bersendi &
melekat pada capsula fibrosa
• Biasanya membagi cavitas articularis
menjadi 2 ruangan, tiap ruangan
memungkinkan terjadi gerakan yang
berbeda.
• Memungkinkan tulang yang berbeda
permukaan sendinya untuk bersendi
dengan cocok & rapat
• Mempertahankan stabilitas sendi &
mengalirkan cairan synovialis ke area
friksi paling berat
BURSA
• Struktur mirip bantal, untuk
mengurangi friksi pada beberapa
persendian. Berisi cairan synovialis
• Antara kulit & tulang, tendo &
tulang, otot & tulang, ligamentum
& tulang
• Co/: articulatio genus
SARUNG TENDO
• Struktur seperti pipa,
membungkus tendo tertentu,
ditempat friksi tinggi
• Co/: tendo M. biceps brachii di
bahu
pada pergelangan tangan
VASKULARISASI
• Persendian menerima darah dari
arteri articularis yang berasal dari
pembuluh darah di sekitar sendi
dan membentuk anastomosis
(anastomosis arteri periarticularis)
• Arteri & vena terletak pada
capsula articularis, terutama pada
membrana synovialis
PERSARAFAN
• Persendian kaya inervasi saraf, ujung saraf banyak
terdapat di capsula articularis
• Hukum Hilton saraf yang menginervasi sendi juga
menginervasi otot yang menggerakkan sendi atau kulit
bagian distal yang melapisi otot tersebut
• Persendian meneruskan rangsangan yang disebut
proprioseptif kesadaran terhadap gerakan dan
posisi bagian tubuh manusia
PERSARAFAN
• Membrana synovialis relatif tidak sensitif terhadap
rasa nyeri
• Serabut rasa nyeri banyak terdapat di capsula fibrosa
dan ligamentum. Ketika sendi mengalami
trauma/cedera & infeksi/arthritis nyeri pada sendi
• Ujung saraf sensorik memberikan respon terhadap
puntiran dan regangan
TIPE GERAKAN ARTICULATIO SYNOVIALIS
1. Gerakan meluncur/gliding
2. Gerakan angular
a. Fleksi - Ekstensi
b. Fleksi lateral
c. Hiperekstensi
d. Abduksi – Adduksi
e. Sirkumduksi
3. Rotasi : medial - lateral
4. Gerakan lain (hanya pada sendi tertentu)
4. Gerakan lain (hanya pada sendi tertentu) :
a. Elevasi – depresi
b. Protraksi – retraksi
c. Inversi – eversi
d. Dorsifleksi – plantarfleksi
e. Supinasi – pronasi
f. Opposisi - reposisi
JENIS ARTICULATIO SYNOVIALIS
1. Articulatio plana (plane joint)
2. Ginglymus (hinge joint)
3. Articulatio trochoidea (pivot joint)
4. Articulatio ellipsoidea (condylar joint)
5. Articulatio sellaris (saddle joint)
6. Articulatio spheroidea (ball and socket joint)
1. ARTICULATIO PLANA (PLANE
JOINT)
– Permukaan tulang yang bersendi
rata / hampir rata
– Gerakan meluncur / bergeser diantara
tulang yang bersendi nonaxial
– Co/: articulationes carpi, articulationes
intertarseae
2. GINGLYMUS (HINGE JOINT)
– Permukaan cembung satu tulang
sesuai dengan permukaan cekung
tulang lain
– Tersusun seperti engsel, gerakan
terjadi hanya pada 1 bidang
(monoaxial)
– Gerakan sendi = fleksi & ekstensi
– Co/: articulatio cubiti
3. ARTICULATIO TROCHOIDEA
(PIVOT JOINT)
– Permukaan bulat/tajam satu
tulang bersendi dengan bagian
seperti cincin dari tulang lain
– Sendi monoaxial gerakan yang
terjadi hanya rotasi sekeliling
sumbu longitudinalnya
– Co/: articulatio atlantoaxialis
4. ARTICULATIO ELLIPSOIDEA
(CONDYLAR JOINT)
– Peninggian berbentuk oval
yang cembung dari suatu
tulang sesuai dengan depresi
berbentuk oval dari tulang lain
– Sendi biaxial gerakan yang
terjadi sekeliling 2 sumbu
– Gerakan = fleksi, ekstensi,
abduksi, adduksi & sirkumduksi
– Co/: articulatio
metacarpophalangeae digiti II-
V
5. ARTICULATIO SELLARIS
(SADDLE JOINT)
– Permukaan tulang yang
bersendi seperti sadel/pelana
– Sendi biaxial
– Gerakan = fleksi, ekstensi,
abduksi, adduksi & sirkumduksi
– Pada articulatio
carpometacarpalis pollicis
6. ARTICULATIO SPHEROIDEA
(BALL AND SOCKET JOINT)
– Terdiri dari permukaan seperti
bola pada 1 tulang yang sesuai
dengan permukaan seperti
mangkok pada tulang lain
– Sendi multiaxial gerakan yang
terjadi disekeliling 3 sumbu
– Gerakan = fleksi, ekstensi,
abduksi, adduksi, sirkumduksi &
rotasi
– Co/: articulatio humeri
Articulationes Extremitas Superior1. Articulatio sternoclavicularis
2. Articulatio acromioclavicularis
3. Articulatio humeri
4. Articulatio cubiti
5. Articulatio radioulnaris proximalis
6. Membrana interossea antebrachii
7. Articulatio radioulnaris distalis
8. Articulatio radiocarpalis
9. Articulationes carpi
10. Articulationes carpometacarpales
11. Articulationes intermetacarpales
12. Articulationes metacarpophalangeae
13. Articulationes interphalangeae manus
1. Articulatio sternoclavicularis
2. Articulatio acromioclavicularis
3. Articulatio humeri (glenohumerale)
3. Articulatio humeri (glenohumerale)
4. Articulatio cubiti
Articulatio humeroradialis & humeroulnaris
5. Articulatio radioulnaris proximalis
6. Articulatio radioulnaris distalis
7. Articulatio radiocarpea
8. Articulatio mediocarpea
9. Articulatio carpometacarpal
10.Articulatio intermetacarpal
11.Articulatio metacarpophalangeae & interphalangeae
GERAK EXTREMITAS SUPERIOR
ARTICULATIO STERNOCLAVICULARIS & ACROMIOCLAVICULARIS
• Sendi peluru menurut faalnya
• Gerak pada sendi :
1. Mengangkat bahu
2. Menggerakkan scapula ke depan (memukul ke
depan) / belakang (tarik tambang / mendayung)
3. Menggantung beban badan (menggantung
pada palang tunggal dengan kedua tangan,
menebang pohon dengan kampak, berenang)
1.MENGANGKAT BAHU (PENGGANTUNG GELANG BAHU)
1. M. trapezius pars descendens
2. M. levator scapulae
3. Mm. rhomboidei bagian atas
4. M. serratus anterior bagian atas
5. M. sternocleidomastoideus
2. MENGGERAKKAN SCAPULA KE DEPAN / BELAKANG
1. M. trapezius pars horizontalis
2. Mm. rhomboidei bagian bawah
3. M. serratus anterior bagian tengah
4. M. pectoralis major yang menuju ke
humerus
3. PENGGANTUNG BADAN JIKA LENGAN DIFIKSASI
1. M. trapezius pars ascendens
2. M. serratus anterior bagian bawah
3. M. latissimus dorsi yang melekat pada
humerus
4. M. pectoralis major
5. M. pectoralis minor
ARTICULATIO HUMERI
• Sendi peluru
• Gerak pada sendi :
1. Antefleksi – retrofleksi
2. Abduksi – adduksi
3. Endorotasi – eksorotasi
ARTICULATIO HUMERI
• Articulatio spheroidea
• Dibentuk : caput humeri & cavitas
glenoidalis scapula
• Komponen : capsula articularis, lig.
coracohumerale, lig. glenohumerale,
lig. transversum humeri; labrum
glenoidale & bursa
• Kekuatan sendi terutama dari ‘rotator
cuff muscles’
• Gerakan : fleksi, ekstensi, abduksi,
adduksi, rotasi medial, rotasi lateral &
sirkumduksi
ANTEFLEKSI
1. M. pectoralis major
2. M. deltoideus pars
clavicularis
3. M. biceps brachii
4. M. coracobrachialis
5. M. serratus anterior
RETROFLEKSI
1. M. latissimus dorsi
2. M. triceps brachii caput
longum
3. M. teres major
4. M. deltoideus pars
spinalis
ABDUKSI
1. M. deltoideus
pars acromialis
2. M. supraspinatus
3. M. biceps brachii
caput longum
ADDUKSI
1. M. pectoralis major
2. M. triceps brachii caput
longum
3. M. deltoideus pars
clavicularis dan pars
spinalis
4. M. teres major
5. M. latissimus dorsi
6. M. biceps brachii caput
breve
ENDOROTASI1. M. subscapularis
2. M. teres major
3. M. biceps brachii caput
longum dan breve
(hanya pada posisi
sendi siku ekstensi)
4. M. pectoralis major
5. M. deltoideus pars
clavicularis
6. M. latissimus dorsi
EKSOROTASI
1. M. infraspinatus
2. M. teres minor
3. M. deltoideus pars
spinalis
SENDI SIKU
• Articulatio humeroulnaris
• Articulatio humeroradialis
• Articulatio radioulnaris
proximalis
• Gerak pada sendi :
1. Fleksi – ekstensi
2. Pronasi – supinasi
ARTICULATIO CUBITI
• Ginglymus
• Dibentuk : trochlea
humeri, incisura trochlearis
ulna & caput radii
• Komponen : capsula
articularis, lig. collaterale
ulnare & radiale; lig.
annulare radii
• Gerakan : fleksi & ekstensi
FLEKSI
1. M. brachialis
2. M. biceps brachii
3. M. brachioradialis
4. M. pronator teres
5. M. flexor carpi
radialis
6. M. palmaris longus
EKSTENSI
1. M. triceps brachii
2. M. anconeus
PRONASI
1. M. pronator teres
2. M. pronator
quadratus
3. M. palmaris longus
4. M. flexor carpi radialis
5. M. brachioradialis
6. M. extensor carpi
radialis longus
SUPINASI1. M. supinator
2. M. biceps brachii
3. M. brachioradialis
4. M. extensor carpi
radialis longus
ARTICULATIO RADIOCARPEA• Sendi ellipsoidea /
telur
• Gerak pada sendi :
1. Fleksi palmar
2. Fleksi dorsalis
3. Abduksi radial
4. Abduksi ulnar
1. FLEKSI PALMAR
1. Mm. flexor digitorum
superficialis et
profundus
2. M. flexor pollicis longus
3. M. abductor pollicis longus
4. M. flexor carpi ulnaris
5. M. flexor carpi radialis
6. M. palmaris longus
2. FLEKSI DORSALIS
1. M. extensor digitorum
2. M. extensor indicis
3. M. extensor digiti minimi
4. M. extensor carpi ulnaris
5. Mm. exetensor carpi radialis
longus et brevis
6. M. extensor pollicis longus
3. ABDUKSI RADIAL
1. M. extensor carpi radialis longus
2. M. flexor carpi radialis
3. M. abductor pollicis longus
4. M. extensor pollicis longus
5. M. flexor pollicis longus
4. ABDUKSI ULNAR
1. M. extensor carpi
ulnaris
2. M. flexor carpi ulnaris
3. M. extensor digitorum
4. M. extensor digiti minimi
5. Mm. flexor digitorum
superficialis et profunda
GERAK JARI
• Articulatio carpometacarpal dan intermetacarpal
sendi pasak
• Articulatio carpometacarpal pollicis sendi pelana
• Articulatio metacarpophalangeae sendi telur
• Articulatio interphalangeae sendi engsel
GERAK JARI
• Gerak pada sendi :
1. Oposisi – reposisi ibu jari
2. Fleksi – ekstensi jari
3. Abduksi – adduksi jari
1. OPOSISI
• Sirkumduksi, rotasi dan fleksi berturut-turut
1. Sirkumduksi
M. abductor pollicis brevis
M. opponens pollicis
M. flexor pollicis brevis
2. Rotasi
M. opponens pollicis
M. flexor policis brevis
3. Fleksi
Mm. flexor pollicis longus et brevis
• Jari yang dihadapi akan bergerak mengadakan
fleksi berturut-turut pada :
Articulationes interphalangeae distalis oleh M.
flexor digitorum profundus
Articulationes interphalangeae proximalis oleh
M. flexor digitorum superficialis
Articulationes metacarpophalangeae oleh Mm.
lumbricales manus dan Mm. interossei manus
1. REPOSISI
1. M. extensor pollicis longus
2. M. extensor pollicis brevis
3. M. abductor pollicis longus
2. ABDUKSI - ADDUKSI
• Pada articulationes metacarpophalangeae
Abd : - M. abductor digiti minimi manus dan
Mm. abductor pollicis longus et brevis
jari kelingking dan ibu jari
- Mm. interossei dorsales manus jari
II-IV
Add : - M. adductor pollicis ibu jari
- Mm. interossei palmares jari II, IV dan V
Articulationes Extremitas Inferior
1. Articulatio lumbosacralis
2. Articulatio sacroiliaca
3. Symphysis pubis
4. Articulatio coxae
5. Articulatio genus
6. Articulatio tibiofibularis
7. Membrana interossea cruris
8. Articulatio talocruralis
9. Articulatio subtalaris
10. Articulatio tarsi transversa
11. Articulatio tarsometatarsal
12. Articulatio intermetatarsal
ARTICULATIO COXAE
• Sendi buah pala (spheroidea)
• Gerak lebih terbatas daripada
articulatio humeri
• Gerak pada sendi :
1. Antefleksi dan retrofleksi
2. Abduksi dan adduksi
3. Eksorotasi dan endorotasi
ARTICULATIO COXAE
• Articulatio spheroidea
• Dibentuk : caput femoris &
acetabulum
• Komponen : capsula articularis,
lig. iliofemorale, lig. pubofemorale,
lig. ischiofemorale, lig. capitis
femoris, labrum acetabulare, lig.
transversum acetabuli
• Gerakan : fleksi, ekstensi, abduksi,
adduksi, sirkumduksi, rotasi medial,
rotasi lateral
1. ANTEFLEKSI
1. M. iliopsoas
2. M. rectus femoris
3. M. sartorius
4. M. tensor fasciae latae
5. M. gluteus medius
6. M. gluteus minimus
7. Mm. adductores
1. RETROFLEKSI
1. M. gluteus maximus
2. M. ischiocrurales
3. M. gluteus medius
4. M. adductor magnus
2. ABDUKSI
1. M. gluteus medius
2. M. gluteus minimus
3. M. gluteus maximus
4. M. tensor fasciae latae
5. M. rectus femoris
6. M. piriformis
2. ADDUKSI
1. Mm. adductores
2. M. gluteus maximus
3. M. semimembranosus
4. M. iliopsoas
3. EKSOROTASI
1. M. gluteus
maximus
2. M. gluteus medius
3. M. gluteus minimus
4. M. quadratus femoris
5. M. triceps coxae
6. M. piriformis
7. M. obturator internus
8. M. iliopsoas
9. M. adductor magnus
3. ENDOROTASI
1. M. adductor magnus
2. M. gluteus medius
3. M. gluteus minimus
4. M. tensor fasciae
latae
ARTICULATIO GENU
• Dilihat dari bentuk kepala
sendi articulatio spiralis
• Gerak pada sendi :
1. Fleksi – ekstensi
2. Eksorotasi - endorotasi
ARTICULATIO GENUS
• Dibentuk : condyli femoris, condyli tibia &
patella
• Komponen : meniscus, lig. transversum
genus, lig. meniscofemorale anterius &
posterius, lig. patella, retinaculum
patellae mediale & laterale, lig. collaterale
tibiale & fibulare, lig. popliteum
obliquum & arcuatum, lig.cruciatum
anterius & posterius, bursa prepatellaris;
infrapatellaris & suprapatellaris
• Gerakan : fleksi, ekstensi, sedikit rotasi
medial, rotasi lateral bila lutut fleksi
1. FLEKSI
• Dihambat oleh :
1. Tertegangnya
M. quadriceps
femoris
2. Terjepitnya
ligamentum
cruciatum anterius
3. Mm. flexor diantara
femur dan tibia
• Digerakkan oleh :
1. M. semitendinosus
2. M. semimenbranosus
3. M. biceps femoris
4. M. gracilis
5. M. sartorius
6. M. popliteus
7. M. gastrocnemius
1. EKSTENSI
• Dihambat oleh :
1. Ligamentum
cruciatum
posterius
2. Ligamentum
collateralia• Digerakkan oleh :
1. M. quadriceps
femoris
2. M. tensor fasciae latae
2. EKSOROTASI
1. M. biceps femoris
2. M. tensor fasciae
latae
3. M. gastrocnemius
caput medial
2. ENDOROTASI
1. M. semimembranosus
2. M. semitendinosus
3. M. sartorius
4. M. popliteus
5. M. gastrocnemius caput
lateral
ARTICULATIO TALOCRURALIS
• Sendi engsel
• Gerak pada sendi :
1. Dorsofleksi
2. Plantarfleksi
1. DORSOFLEKSI
• Digerakkan oleh :
1. M. tibialis anterior
2. M. extensor hallucis longus
3. M. extensor digitorum
longus
1. DORSOFLEKSI
• Dihambat oleh :
1. Ligamentum mediale articulationes talocruralis
pars tibiotalaris posterior
2. Ligamentum mediale articulationes talocruralis
pars tibiocalcanea
3. Ligamentum talofibulare posterius
4. Ligamentum calcaneofibulare
5. Tertumbuknya trochlea tali pada kedua malleoli
2. PLANTARFLEKSI
• Digerakkan oleh :
1. M. gastrocnemius
2. M. soleus
3. M. tibialis posterior
4. M. flexor hallucis longus
5. M. flexor digitorum
longus
6. M. peroneus longus et
brevis
2. PLANTARFLEKSI
• Dihambat oleh :
1. Ligamentum mediale articulationes
talocruralis pars tibiotalaris anterior
2. Ligamentum mediale articulationes
talocruralis pars tibionavicularis
3. Ligamentum talofibulare anterius
BAHAN PEMBELAJARAN
1. Diktat Osteologi
2. Diktat Ilmu Alat Gerak
3. Clinical Anatomy 7th ed. Richard S. Snell
4. Clinically Oriented Anatomy 5th ed. Keith L.
Moore
5. Atlas Anatomi Manusia Sobotta
6. Netter, Atlas of Human Anatomy
ARTICULATIO TEMPORO-
MANDIBULARIS (TMJ)
• Kombinasi articulatio plana & ginglymus
• Dibentuk : processus condylaris mandibula,
fossa mandibularis & tuberculum
articularis ossis temporalis
• Komponen : capsula articularis, meniscus,
lig. temporomandibularis, lig. spheno-
mandibularis & lig. stylomandibularis
• Gerakan : depresi, elevasi mandibula,
protraksi & retraksi mandibula