memahami asean community dengan teori-te

8/18/2019 Memahami ASEAN Community Dengan Teori-te

1/16

Memahami ASEAN Community

dengan Teori-teori Integrasi Internasional:

Fungsionalisme, Neofungsionalisme, dan KonstruktiismeOleh: Bambang Wahyu Nugroho1

ABSTRACT

Regionalism and regional integration is a middle-way out in managing world order between the

difficult (even utopian) effort to settle a world government and anarchical nature of nation-states

relationship. It implies causes and effects, factors and goals, as well as process and conditions of

shifting respect and loyalty of the government as well as citizens from its established nation-

states into a newly regional political institution. It also discusses on how procedural and

consensual processes could be (or could not be) achieved and continued in particular regional system. Meanwhile, there are two fundamental powers which shape regional integration, say,

internal and eternal powers. Internal powers means internal cohesion among member countries

within a region, and eternal powers implies the common interest on the potential threat from

etra-regional power as a shared attention.

!o understand about "#$"% &ommunity in term of process and condition of #outheast "sia

regional integration, we will discuss about such aspects with functionalism and neo-

functionalism theoretical framewor' as classic approaches on regional integration. "t least it

could ma'e easier comprehension on the topic, especially for the students. owever, many

criticisms have made to reveal the limitation of both approaches. !herefore we need to develop

our analysis using a more recent constructivist approach. y the framewor', we assume that

"#$"% &ommunity is a product of social construction upon which the cohesivity of the

institution could be better analysed.

*eywords+ integration, regionalism, functionalism, neo-functionalism, constructivism.

PENGANTAR:KONSENSUS, KEKUATAN, DAN KOUN!TAS PO"!T!K D! ASEAN

Komun#$a% &ol#$#' reg#onal $elah lama (#'a)# %ebaga# %ebuah al$erna$#* +)alan $engah an$arau$oan#%me &emer#n$ahan (un#a1 (an anar'#%me negara-bang%a./ !n$#%ar# 'a)#annya ya'n#

#(en$#*#'a%# (an anal#%#% a$a% mengena# 'e'ua$an-'e'ua$an &emben$u' #n$egra%# 'omun#$a%-

'omun#$a% &ol#$#' (# %ua$u 'a0a%an yang 'emu(#an (#%ebu$ %ebaga# 'omun#$a% reg#onal. Dua

ma%alah *un(amen$al yang men)a(# &o'o' 'a)#an #n$egra%# &ol#$#' reg#onal ya'n#: ertama,menga&a a'$or &ol#$#' 0arga negara, ba(an hu'um, a$au bah'an &emer#n$ah2 (# %ua$u negara

mem#n(ah'an a$au $#(a' mem#n(ah'an2 ra%a horma$ (an &engab(#annya 'e&a(a %a$uan &ol#$#'

+baru (# (alam 'a0a%an mana mere'a e'%#%34 (an 'edua, baga#mana &ro%e% 'on%en%u%

&ro%e(ural (an %ub%$an$#* (a&a$ (#5a&a# (an (#$eru%'an 'eberlang%ungannya (# (alam %#%$em

&ol#$#' reg#onal #$u.6

Ter(a&a$ (ua 'e'ua$an (a%ar yang mengena# %umber (aya #n$egra%#reg#onal yang &a$u$

(#&erha$#'an (# %#n#. ertama,%ebu$ %a)a 'e'ua$an en(ogen. S#%$em reg#onal mem&eroleh (an

(a&a$ mem&er$ahan'an 'ohe%#7#$a%nya oleh a(anya n#la#-n#la# ber%ama yang $er%ebar lua% (#

an$ara &ara anggo$a mere'a (an a(anya 'e%e&a'a$an umum mengena# 'erang'a %#%$em $er%ebu$.

S#%$em-%#%$em %e&er$# #$u (#(a%ar'an a$a% &er%e$u)uan &ro%e(ural, a$au 'e%e&a'a$an umum

mengena# 'erang'a &ol#$#' (an &ro%e%-&ro%e% hu'um (engan mana ma%alah-ma%alah (#&e5ah'an,(an &er%e$u)uan %ub%$an$#*, a$au 'e%e&a'a$an umum mengena# %olu%# $erha(a& ma%alah-ma%alah

yang hen(a' (#%ele%a#'an a$au yang $#(a' a'an (#%ele%a#'an2 oleh %#%$em reg#onal $er%ebu$.

Sema'#n $#ngg# &er%e$u)uan &ro%e(ural (an %ub%$an$#* $er%ebu$, %ema'#n 'ua$lah #n$egra%# %#%$em

reg#onal #$u. 8al #n# m#r#& (engan #%$#lah 'onsensus %ebaga# &engab%ahan (legitimation)%ebaga#mana (#5on$oh'anan$ara la#n oleh 8enry A. K#%%#nger ya'n# 'e%e$#mbangan 'e'ua$an

'la%#' (# Ero&a.9 *edua,'e'ua$an e'%ogen. S#%$em-%#%$em &ol#$#' reg#onal men)a(# $e$a& 'ohe%#*

(# b b' l h ( ' ' ( # l ' A # # # b h


2/16

an5aman e'%$rareg#onal.; Namun (em#'#an, (ar# 'e(ua &an(angan $er%ebu$ '#$a (a&a$ menar#'

%ebuah %#%$e%#% mengena# &ro%e% #n$egra%# reg#onal %ebaga# %ebuah 'on%$ru'%# %o%#al yang (#ben$u'

ba#' oleh &ara el#$ reg#onal mau&un &ro%e%-&ro%e% %o%#al yang leb#h menyebar (diverse) (an

ma)emu' (pluralistic). Anal#%#% 'on%$ru'$#7#%me (#hara&'an (a&a$ mem&erba#'# 'e$erba$a%an

'e(ua &en(e'a$an %ebelumnya.

Dalam $ul#%an #n#, '#$a a'an men5oba memaham# %ebera&a 'ua$ 'ohe%#7#$a% ASEAN Commun#$y

%ebaga# %ua$u un#$ &ol#$#' reg#onal (engan menelaah 'e(ua 'e'ua$an $er%ebu$ ber(a%ar'an %enara#

$eor#-$eor# #n$egra%# reg#onal yang $er'emu'a, $eru$ama yang mengguna'an &en(e'a$an

*ung%#onal#%me, neo*ung%#onal#%me, (an 'on%$ru'$#7#%me.UNGS!ONA"!SE DAN !NTEGRAS! D! AS!A TENGGARA

Da7#( #$rany &ernah mengemu'a'an bah0a %e&an)ang $ahun-$ahun an$ara (ua &erang (un#a,

(an )uga ma%a-ma%a %e$elah Perang Dun#a !!, &er'embangan 'om&le'%#$a% %#%$em &emer#n$ahan

$elah men#ng'a$'an (engan &e%a$ $un$u$an-$un$u$an $e'n#% non &ol#$#% yang (#ha(a oleh

&emer#n$ah. Tun$u$an-$un$u$an #$u bu'an hanya men#mbul'an &erm#n$aan a'an 'e$er%e(#aan

%umber (aya manu%#a yang $erla$#h, ba#' &a(a le7el na%#onal a$au&un #n$erna%#onal, yang leb#h

$e'no'ra$#' 'e$#mbang &ol#$#', namun )uga ar$# &en$#ng ma%alah-ma%alah $e'n#% yang ber'embang

%e&an)ang aba( 'e-/? men#ng'a$'an 'e&erluan un$u' men5#&$a'an a$au mem&erba#'# 'erang'a

'er)a %ama #n$erna%#onal. Pemben$u'an organ#%a%#-organ#%a%# *ung%#onal reg#onal (#hara&'an

(a&a$ men)a0ab men#ng'a$nya &roblem-&roblem$e'n#'al, ba#' %'ala mau&un bobo$nya. Pa(ag#l#rannya, organ#%a%# *ung%#onal reg#onal a'an (a&a$ menggan$#'an, a$au %e$#(a'nya meleng'a

#n%$#$u%# la0a% ya'n# negara-negara-bang%a yang men)a(# #n(u'nya.@Dalam $eor# #$rany $er%ebu$

$er(a&a$ 'on%e& ramification, ya'n# &er'embangan (ar# 'er)a %ama (# %a$u b#(ang $e'n#% yang

'emu(#an merembe$ 'e b#(ang-b#(ang $e'n#% la#nnya. Ar$#nya, 'er)a %ama *ung%#onal &a(a %a$u%e'$or men#mbul'an 'ebu$uhan un$u' be'er)a %ama %e5ara *ung%#onal &a(a %e'$or la#nnya.

Con$ohnya, u&aya yang (#a0al# (engan hanya men5#&$a'an &a%ar ber%ama (common mar'et)

(a&a$ men)a(# &a$o'an (benchmar'ing)(an &engung'#$ (leverage) bag# 'er)a %ama %elan)u$nya,m#%alnya &ene$a&an harga, #n7e%$a%#, a%uran%#, &a)a', u&ah &e'er)a, &erl#n(ungan %o%#al, 'euangan

(an &erban'an, %er$a 'eb#)a'an-'eb#)a'an la#nnya. Kom&a$#b#l#$a% #n# a'an men#ng'a$'an

'om&le'%#$a% #n$er(e&en(en%# yang ber&eran bag# &er(ama#an reg#onal.

!n$egra%# reg#onal )uga (a&a$ (#&aham# %ebaga# &ro%e% (an 'on(#%#. Ern%$ 8aa% men(e*#n#%#'an

#n$egra%# %ebaga# %ua$u &ro%e% +yang (#$em&uh oleh &ara a'$or &ol#$#' (ar# %e)umlah negara-

bang%a yang berbe(a-be(a yang $er&engaruh un$u' mengge%er (u'ungan, hara&an, (an 'eg#a$an

&ol#$#'nya 'e %ua$u &u%a$ baru, yang lembaga-lembaganya mem#l#'# a$au menun$u$ )ur#%(#'%# a$a%

negara-negara 'ebang%aan yang $elah a(a %ebelumnya.1? 8aa% 'emu(#an )uga menega%'an,

+#n$egra%# a(alah &ro%e% men#ng'a$nya #n$era'%# (an &er5am&uran %e(em#'#an h#ngga

mengabur'an ba$a%-ba$a% an$ara %#%$em organ#%a%# #n$erna%#onal (an l#ng'ungannya yang (#ben$u'

oleh negara-negara 'ebang%aan yang men)a(# anggo$a mere'a.11

Para &a'ar la#n yang mengangga& #n$egra%# reg#onal a(alah %ebuah &ro%e% (an 'on(#%# an$ara la#n


3/16

'eb#)a'an (ome%$#' 'un5# %e5ara beba% %a$u %ama la#n, (an leb#h men5ar# )alan un$u' membua$

'ebia'an bersama a$au un$u' mewa'il'an &ro%e% &embua$an 'e&u$u%an 'e&a(a &ara &ol#$#%# (#

$#ng'a$ reg#onal3 (an /2 &ro%e% (# mana &ara a'$or &ol#$#' (ar# bebera&a setting yang berbe(a

$er(orong un$u' mengge%er hara&an (an a'$#7#$a% &ol#$#'nya 'e %ua$u &u%a$ baru. 1/ Selan)u$nya,

"#n(berg meman(ang #n$egra%# &ol#$#' %ebaga# bag#an (ar# &ro%e% yang leb#h lua% (ar# #n$egra%##n$erna%#onal $em&a$ +&engelom&o'an yang leb#h lua% mun5ul a$au $er5#&$a &a(a le7el

an$arbang%a $an&a mengguna'an $#n(a' 'e'era%an, (an $em&a$ bera(anya +&eran %er$a ber%ama(alam &embua$an 'e&u$u%an ber'elan)u$an yang $er$a$a, %ebaga# %ua$u ha%#l, a$au %ua$u bag#an

(ar# +e7olu%# %e&an)ang ma%a (ar# %ua$u %#%$em &embua$an 'e&u$u%an 'ole'$#* an$arbang%a.14

Donal( . Pu5hala menga)u'an %ua$u (e*#n#%# #n$egra%# %ebaga# %ua$u +'um&ulan &ro%e% yang

mengha%#l'an (an men(u'ung %ua$u %#%$em 'on'or(an%# &a(a $#ng'a$ #n$erna%#onalya'n#,

+%ua$u %#%$em #n$erna%#onal (# mana &ara a'$ornya menemu'an &ro%e% yang memung'#n'an un$u'

%e5ara 'on%#%$en menyelara%'an 'e&en$#ngan-'e&en$#ngan mere'a, meng'om&rom#'an

&erbe(aan-&erbe(aan mere'a, (an merau& 'eun$ungan $#mbal-bal#' (ar# #n$era'%# mere'a #$u.16

Karl W. Deu$%5h menun)u''an #n$egra%# &ol#$#' %ebaga# %ua$u &ro%e% yang b#%a men#mbul'an

%ua$u 'on(#%# (# (alam mana %e'elom&o' orang $elah +men5a&a# %ua$u &era%aan %e'omun#$a%

yang lembaga-lembaga (an &ra'$e'-&ra'$e'nya 5u'u& 'ua$ un$u' men)am#n, un$u' )ang'a

&an)ang, &enghara&an yang (#gan$ung'an &a(a &erubahan (ama# (# (alam %ua$u 0#layah (# an$ara

&en(u(u'nya.19 D#a )uga ber&en(a&a$ bah0a #n$egra%# &ol#$#' (a&a$ (#&erban(#ng'an (engan'e'ua$an, (# (alam mana %e$#(a'nya %a$u a'$or ber$#n(a' %e5ara berbe(a 'e$#mbang a&a yang

a'an (#la'u'annya (alam 'on(#%# la#n m#%alnya )#'a 'e'ua$an #n# $#(a' a(a2. 1; Dalam ura#an yang

la#n, Ph#l#& E. a5ob menya$a'an bah0a #n$egra%# &ol#$#' $elah +%e5ara umum men#mbul'an

hubungan 'e-'omunitas-an an$arma%yara'a$ (# (alam en$#$a% &ol#$#' yang %ama yangmemung'#n'an a(anya 'er)a %ama $#mbal-bal#' (alam %a$u (an la#n hal yang &a(a g#l#rannya

member# %ebuah &era%aan #(en$#$a% %er$a 'e%a(aran-(#r# %ebaga# 'omun#$a% reg#onal. 1ohan K.

De ree menya$a'an bah0a #n$egra%# (a&a$ (#ar$#'an %ebaga# +&ro%e% &emben$u'an (an

&engembangan lembaga melalu# mana $a$a-n#la# $er$en$u (#alo'a%#'an %e5ara o$or#$a$#* bag#

'elom&o'-'elom&o' $er$en$u (ar# a'$or-a'$or a$au un#$-un#$ &ol#$#'.1


4/16

'emu(#an. !n$egra%# (alam ASEAN Commun#$y a'an berha%#l bergan$ung &a(a 'emam&uan

ma%yara'a$ (# negara-negara anggo$a ASEAN un$u' mela'u'an #n$ernal#%a%# #n$egra$#* (# )alur

#n$egra%#. 8aru% (#$e'an'an (# %#n# $en$ang (am&a' (ar# #n$egra%# (# %a$u %e'$or $erha(a&

'emam&uan un#$-un#$ yang ber&eran-%er$a un$u' men5a&a# #n$egra%# &a(a %e'$or la#nnya. Pa(a

a'h#rnya, *ung%#onal#%me menga%um%#'an %e5ara lua% bah0a #n$egra%# reg#onal a(alah %ua$uge)ala mul$#(#men%#. Namun (em#'#an, $eor#-$eor# *ung%#onal#%me memang $am&a' %anga$ Ero&a-

%en$r#%, (an ma%#h memerlu'an re7#%# $eor#$#'. Un$u' 'e&erluan #n#lah anal#%#% ber#'u$ #n# a'an(#mula# (engan &en(e'a$an *ung%#onal#%me un$u' mem&ermu(ah &emahaman a0al '#$a mengena#

#n$egra%# reg#onal, namun'emu(#an (#anal#%#% leb#h lan)u$ (engan &en(e'a$an neo*ung%#onal#%me

un$u' menga$a%# 'e$erba$a%an *ung%#onal#%me %ebaga# ala$ anal#%#%.

ASEAN SEBAGA! KOUN!TAS EKONO! DAN KEAANAN

Sam&a# $ara* yang 5u'u& )auh 'e$#mbang &ara &enul#% la#n mengena# #n$egra%#, Karl W. Deu$%5h

mengguna'an ba#' $eor# 'omun#'a%# mau&un $eo%# %#%$em. Komun#'a%# an$arma%yara'a$ (a&a$

mengha%#l'an &er%ahaba$an a$au&un &er%e$eruan bergan$ung &a(a $ara* yang (#$u)u oleh #nga$an-

#nga$an 'omun#'a%# (#hubung'an (engan banya' %e(#'#$nya &era%aan emo%#2 yang

(#l#ba$'an.Deu%$5h %anga$ mem&erha$#'an rela%# an$ara 'omun#'a%# (an #n$egra%# 'omun#$a%-

'omun#$a% &ol#$#'.// Neger#-neger# a(alah +rum&un &en(u(u', yang (#%a$u'an oleh 'erang'a )ar#ngan al#ran %#%$em-%#%$em 'omun#'a%# (an $ran%&or$a%#, (an (#%ah'an oleh 0#layah-0#layah

&emu'#man yang %e(#'#$ &en(u(u'nya a$au hamr 'o%ong./4 a%yara'a$ a(alah %e'elom&o'

&en(u(u' yang (#%a$u'an oleh %ua$u 'emam&uan un$u' ber'omun#'a%# $en$ang banya' hal3

mere'a mem#l#'# 'eb#a%aan ber'omun#'a%# yang %al#ng meleng'a. Se5ara umum, ba$a%-ba$a%negara a(alah 0#layah (# (alam mana 'e&a(a$an &en(u(u' (an 'omun#'a%# menurun (engan

$a)am. a%yara'a$ men)a(# $er#n$egra%# &a(a %aa$ mere'a %al#ng berhubungan (an %al#ng

bergan$ung. em#n)am Deu$%5h (engan 'al#ma$ la#n, +a&ab#la $er(a&a$ ge)ala

'e%al#ngbergan$ungan men5a'u& )en#% barang (an )a%a yang berbe(a-be(a (an lua% 5a'u&annya,

ma'a &a$u$ (#(uga bah0a '#$a $engah beruru%an (engan %ebuah 'omun#$a% e'onom#. /6Dar# %#n#

lah '#ranya '#$a (a&a$ memaham# *re'uen%# (an #n$en%#$a% hubungan l#n$a%-ba$a% negara yang

men#ng'a$ %e5ara %#gn#*#'an %eh#ngga (#%ebu$ %ebaga# &u%a$-&u%a$ &er$umbuhan. D# A%#a Tenggara

$er(a&a$ berbaga# +%eg# $#ga &er$umbuhan yang men)a(# %ema5am enclave %o%#al-e'onom# (an )u%$ru 'emu(#an (#$e$a&'an %e5ara &ol#$#% %ebaga# 'a0a%an-'a0a%an e'onom# 'hu%u%, %em#%al

S#)or# S#nga&ura-ohor- R#au2 yang &a(a g#l#rannya mengalam# spill-over men)a(# !S-GT

(Indonesia-Malaysia-#ingapore /rowth !riangle), A5eh, Suma$era U$ara, "ang'a0#, Ke(ah,

Perl#%, Pera', Selangor, Kelan$an, Phu'e$, Song'hla, Sa$urn, Trang, Pa$$alung, (an

Na'hon%#$hammara$ men)a(# !T-GT (Indonesia-Malaysia-!hailand /rowth !riangle), (an

Sabah, Sera0a', "abuan, #n(anao, Pala0an, Kal#man$an, Sula0e%#, alu'u, (an Brune#men)a(# B!P-EAGA (runei-Indonesia-Malaysia-hilippines $ast "#$"% /rowth "rea). Pa(a

&ro%e% %elan)u$nya, *ung%#-*ung%# #n$egra$#* #n# &un men)a(# lar bag# aran%emen &er(agangan

beba% an$arnegara ASEAN yang (#'u'uh'an %ebaga# A>TA ("#$"% 0ree !rade "rea).

Dalam hal 'omun#$a% 'eamanan, Deu$%5h (an re'an-re'annya mene$a&'an (ua )en#% 'omun#$a%

'eamanan: ya'n# 'omun#$a% 'eamaan lebur (amalgamated), (# (alam mana un#$-un#$ &ol#$#' beba%

%ebelumnya $elah memben$u' %ua$u un#$ $unggal (# ba0ah &emer#n$ah ber%ama3 (an 'omun#$a%

'eamanan ma)emu' (pluralistic), (# (alam mana &emer#n$ah-&emer#n$ah na%#onal %e5ara $er%ah

ma%#h men)alan'an 'e(aula$an hu'umnya. Amer#'a Ser#'a$ a(alah 5on$oh 'omun#$a% 'eamanan

yang lebur, %emen$ara A.S.-Kana(a a$au Pran5#%-erman %e)a' Perang Dun#a !! a(alah 'omun#$a%

'eamanan yang ma)emu'./9

Pre%$a%# ma'ro ASEAN (alam me0u)u('an %$ab#l#$a% 'eamanan 'a0a%an %elama hamr em&a$

(a%a0ar%a $era'h#r /; $#(a' (#%ang%#'an lag#, me%'#&un &a(a le7el m#'ro ma%#h 5u'u& banya'

+&e'er)aan rumah (alam b#(ang #n#. Dalam 'on$e'% 'omun#$a% 'eamanan reg#onal, berang'a$

(ar# 5a&a#an $er%ebu$, ASEAN h#ngga %aa$ #n# ma%#h ber5#r# %ebaga# 'omun#$a% 'eamananma)emu'.

enuru$ Deu$%5h, un$u' memben$u' %ebuah 'omun#$a% 'eamanan ma)emu', a(a $#ga 'on(#%#

yang &a$u$ (#$aml'an ya'n#:


5/16

oleh &emer#n$ah la#nnya. Dalam %ua$u 'omun#$a% 'eamanan ma)emu', un#$-un#$

anggo$anya mengh#n(ar# 5ara-5ara ber'e'era%an un$u' menyele%a#'an &er%el#%#han.

Dar# &o'o' '#ran $er%ebu$ '#$a (a&a$ memaham# bah0a %am&a# ba$a% $er$en$u, $a$a-n#la# (# an$ara

&ara &embua$ 'e&u$u%an (# l#ng'u& Komun#$a% ASEAN, 'hu%u%nya (alam &enyamaan a$au &enye%ua#an &er%e&%# mengena# &engh#n(aran 5ara-5ara ber'e'era%an (alam menyele%a#'an

&erma%alahan an$arnegara anggo$a $elah men5a&a# $aha& yang $erlembaga (an ber'e%#nambungan,%e'al#&un $er(a&a$ %e)umlah #n%#(en m#'ro yang menyang'u$ &er$ahanan (an 'eamanan, %e&er$#

ben$ro'an an$ara &a%u'an m#l#$er Tha#lan( (an Kambo)a, )uga bebera&a 'al# 'e$egangan yang

$er)a(# an$ara !n(one%#a (an alay%#a (# ba$a% &era#ran 'e(ua negara. Namun (em#'#an ma%alah-

ma%alah $er%ebu$ $#(a' mengalam# e%'ala%# &ol#$#', %eh#ngga %e5ara umum $e$a& (a&a$ memel#hara

%$ab#l#$a% 'a0a%an. Sela#n #$u, '#$a )uga (a&a$ memaham# #n'lu%#7#$a% *ung%#onal Komun#$a%

Keamanan ASEAN(alam AR> ("#$"% Regional 0orum) yangber$u)uan mema)u'an 'eamanan

(an &er(ama#an melalu# (#alog (# an$ara negara-negara A%#a Pa%#*#'. AR> (##n#%#a%# oleh ASEAN

(an %aa$ #n# mel#ba$'an / anggo$a ya'n# 1? negara anggo$a ASEAN, 1? negara m#$ra (#alog

ASEAN Au%$ral#a, Kana(a, Ch#na, Un# Ero&a, !n(#a, e&ang, Selan(#a Baru, Korea Sela$an,

Ru%%#a (an Amer#'a Ser#'a$2, (an bebera&a ob%er7er Pa&ua N#ug#n#,Korea U$ara, ongol#a,

Pa'#%$an, T#mor "e%$e, Bangla(e%h (an Sr# "an'a.

ENATAP KOUN!TAS ASEAN DA"A B!NGKA! NEO>UNGS!ONA"!SE

Neo*ung%#onal#%me meru&a'an ana'-'e$urunan 5en(e'#a *ung%#onal#%me. Peranan u$amanya

$erle$a' &a(a &emer#n5#an, mo(#*#'a%#, (an &engu)#an &ra(uga-&ra(uga mengena# #n$egra%#.

Tul#%an-$ul#%an 'aum neo*ung%#onal#% mel#&u$# 'arya-'arya Ern%$ 8aa%, Ph#l#&&e S5hm#$$er, "eon

"#n(berg, o%e&h Nye, Rober$ Keohane, (an "a0ren5e S5he#neman. Banya', namun $a' berar$#

%emuanya, (ar# $ul#%an 'aum neo*ung%#onal#% (#&u%a$'an &a(a &emben$u'an (an e7olu%#

a%yara'a$ Ero&a. Sebaga#mana (#'emu'a'an oleh Charle% Pen$lan(, menga5u &a(a l#$era$ur

neo*ung%#onal#% $ahun 1@;?-an, +neo*ung%#onal#%me memben$u' %ua$u 'e5en(erungan un$u'

menyu%un $eor# ber)ang'auan menengah (middle-range theory), yang memam&u'annya un$u'

menem&a$'an (#r# %e5ara leb#h a0al (engan %ua$u ura#an yang meya'#n'an (an berguna)#'a

$#(a' %elalu $er7er#*#'a%#mengena# %#$ua%#-%#$ua%# (# Ero&a./


6/16

Ber(a%ar'an &o'o'-&o'o' '#ran Nye (a&a$ (#'emu'a'an (# %#n# bah0a $u)uh +me'an#%me

&ro%e% #n$egra%# reg#onal mam&u meng'on%e&$ual#%a%#'an ulang (an merumu%'an ulang $eor#

neo*ung%#onal#%.

1. *eter'aitan fungsionalis dari tuntutan-tuntutan, atau 'onsep pelimpahan. enuru$ Nye

me'an#%me #n# $#(a' mel#&u$# +ge)ala 'er)a %ama a&a &un yang men#ng'a$, namun hanyage)ala-ge)ala &en#ng'a$an yang ber'a#$an %e5ara *ung%#onal (engan &ro%e% #n$egra%#

$er%ebu$, a$au $#n(a' lan)u$ (ar# u&aya-u&aya %er#u% &ara el#$ #n$egra%#on#% un$u' men(ulang &el#m&ahan. Dan haru% (##nga$ bah0a )#'a 'e$er'a#$an *ung%#onal $un$u$an-

$un$u$an #$u (a&a$ mengha%#l'an &el#m&ahan, ma'a $en$unya )uga (a&a$ mengha%#l'an

lang'ah mun(ur (spill-bac').31Dengan (em#'#an, ma)u-mun(urnya &elembagaan

Komun#$a% ASEAN (a&a$ (#anal#%#% (ar# &ro%e% spill-over (an spill-bac' #n#.

/. !ransa'si yang mening'at.!n$egra%# menu)u Komun#$a% ASEAN mung'#n (#$an(a#

(engan 'ena#'an $ran%a'%# &er(agangan, &ergera'an mo(al, 'omun#'a%#, (an &er$u'aran

ma%yara'a$ %er$a gaga%an-gaga%an. Para a'$or &ol#$#' reg#onal mengha(a $un$u$an yang

bera$ $erha(a& lembaga ber%ama yang (#ha%#l'an (ar# men#ng'a$nya 7olume $ran%a'%#.

B#%a %a)a mere'a mem#l#h un$u' berhubungan (engan ma%alah-ma%alah $er%ebu$ (engan

ba%#% na%#onal, a$au mere'a mung'#n memu$u%'an un$u' mem&er'ua$ lembaga ber%ama.

enuru$ Nye, +en#ng'a$nya $ran%a'%# $#(a' haru% memba0a menu)u %ua$u &erlua%an

5a'u&an 5a'u&an $un$u$an2 #n$egra%#, namun meng#n$en%#*'an 'a&a%#$a% 'elembagaan%en$ral un$u' menangan# %ebuah $un$u$an 'hu%u%.44 Dalam hal #n# &elembagaan

Komun#$a% ASEAN (a&a$ (#anal#%#% (ar# u&aya mere'a mela'u'an reg#onal#%a%# #%u,

bu'an hanya $erba$a% &a(a 'omun#'e-'omun#'e ber%ama a$au ren5ana a'%#, namun )uga

&ene$ra%# #%u reg#onal $er%ebu$ 'e ranah %o%#al yang leb#h lua%.4. ertalian sengaa dan pembentu'an 'oalisi. D# %#n# Nye memu%a$'an &erha$#an 'embal#

$erha(a& 'on%e& &el#m&ahan, a$au yang (#%ebu$nya %ebaga# pelimpahan yang dite'an'an

(accentuated spill-over) (# (alam mana +ma%alah-ma%alah %e5ara %enga)a (#&er$al#'an

ber%ama 'e (alam %ua$u &er)an)#an %eren$a', bu'an 'arena 'ebu$uhan $e'nolog#,

mela#n'an 'arena a(anya &roye'%# #(eolog# (an &ol#$#' %er$a 'ela#'an &ol#$#'.46D# %#n#

'#$a haru% mel#ha$ u&aya-u&aya &ara &ol#$#%#, b#ro'ra$ #n$erna%#onal, (an 'elom&o'-

'elom&o' 'e&en$#ngan yang $erl#ba$ lang%ung (# (alam Komun#$a% ASEAN (alam

men5#&$a'an 'oal#%# yang (#(a%ar'an a$a% &roblem-&roblem yang ber$al#an. Namun &erlu(##nga$, me%'#&un u&aya-u&aya $er%ebu$ mung'#n men(u'ung #n$egra%#, barang'al# )uga

men#mbul'an e*e' nega$#* a&ab#la, m#%alnya, 'eberun$ungan &ol#$#' (ar# 'elom&o'-

'elom&o' &en(u'ung #n$egra%# $er%ebu$, a$au &roblem-&roblem yang (##(en$#''an (engan

#n$egra%#, mengalam# 'emero%o$an. ASEAN ma%#h $am&a' ra&uh 'e$#'a m#%alnya

mengha(a 'r#%#% e'onom# global. Pengalaman mengha(a 'r#%#% e'onom# $ahun 1@@

(an /??< ma%#h menun)u''an spill bac' 'e 'e&en$#ngan na%#onal ma%#ng-ma%#ng negaraanggo$anya.

6. #osialisasi *aum $lit. Sam&a# %e)auh mana 'aum b#ro'ra$ na%#onal men)a(# &ar$#%#&an

(alam #n$egra%# reg#onal a'an (#$en$u'an oleh le7el %o%#al#%a%# mere'a. 8al #n# &en$#ng

%ebab &ara b#ro'ra$ na%#onal b#a%anya 'ha0a$#r $erha(a& #n$egra%# reg#onal 'arena'emung'#nan a'an 'eh#langan 'en(al# na%#onalnya. Ber(a%ar'an hal #n#, (engan

mem&er$#mbang'an he$erogen#$a% negara-negara ASEAN, $am&a'nya )alan menu)u &elembagaan Komun#$a% ASEAN yang leb#h %ub%$an$#* (an e*e'$#* ma%#h 5u'u& $er)al,

%ebab 'aum el#$ ASEAN %en(#r# ma%#h mengha(a banya' &er'ara-&er'ara men(a%ar (#

negaranya ma%#ng-ma%#ng, (an leb#h (ar# #$u, mere'a meman(ang bah0a &er%oalan-

&er%oalan $er%ebu$ ma%#h leb#h ba#' mere'a ha(a (engan 5ara-5ara (ome%$#' )uga.

9. embentu'an *elompo' Regional. !n$egra%# reg#onal (#'a$a'an a'an merang%ang (aya

5#&$a, ba#' *ormal mau&un #n*ormal, (ar# 'elom&o'-'elom&o' non-&emer#n$ah a$au&un

a%o%#a%#-a%o%#a%# $ran%a%#onal. Pa(a ranah #n# &elembagaan organ#%a%# reg#onal non

&emer#n$ah mau&un a%o%#a%#-a%o%#a%# $ran%na%#onal (# l#ng'u& ASEAN ma%#h rela$#*

lemah. 8anya 'e&en$#ngan-'e&en$#ngan yang leb#h umum lah yang (#agrega%#'an oleh

'elom&o'-'elom&o' %e&er$# #$u &a(a le7el reg#onal, %emen$ara 'e&en$#ngan yang leb#h

'hu%u% $e$a& bera(a (# (alam &erha$#an 'elom&o'-'elom&o' 'e&en$#ngan &a(a le7el

na%#onal.49

Sebaga# 5on$oh, $elah %e)a' $ahun 1@


7/16

mengha(#r'an %ua$u (aya yang %anga$ 'ua$ (alam men(u'ung #n$egra%# reg#onal.

enuru$ Nye, +Sema'#n 'ua$ ra%a &ermanen (an %ema'#n be%ar (aya $ar#' #(en$#$a%nya,

%ema'#n ber'urang 'emauan 'elom&o'-'elom&o' &enen$ang un$u' menyerang %'ema

#n$egra%# %e5ara *ron$al.4; D# ba0ah 'on(#%# %e&er$# #$u lah %eharu%nya negara-negara

anggo$a ASEAN leb#h men$oler#r 'erug#an )ang'a &en(e' 'e$#mbang 5ara la#nnya, (an'eg#a$an b#%n#% &un leb#h memung'#n'an un$u' men(a&a$'an #n7e%$a%# (engan hara&an

&ela'unya a'an men(a&a$'an 'eun$ungan yang 'on$#nyu, (engan a(anya &a%ar yang lua%.. *eterlibatan a'tor e'sternal dalam proses itu. Dalam (un#a yang menuru$ Nye ma%#h

menem&a$'an negara-bang%a %ebaga# &en$#ng namun +&anggungnya %ema'#n (#&enuh#

a'$or non-negara ma'a Komun#$a% ASEAN &erlu menggrar#%ba0ah# ar$# &en$#ng

&engaruh &emer#n$ah-&emer#n$ah a%#ng, organ#%a%# #n$erna%#onal la#n, (an )uga a'$or-a'$or

non-&emer#n$ah, %ebaga# 'a$al#% (alam %'ema #n$egra%# reg#onal. Dalam hal #n# AR> (a&a$

men)a(# 5on$oh yang 5u'u& ba#' un$u' menem&a$'an ASEAN %ebaga# 'omun#$a%

'eamanan reg#onal yang %e5ara 'ole'$#* ber'e'ua$an menengah, (# $engah-$engah $e'anan

Ch#na (an &engaruh !n(#a, %er$a (# ranah global berha(a&an (engan 'e'ua$an Ru%%#a,

Au%$ral#a, mau&un Amer#'a Ser#'a$.

ang aga' men)a(# &roblem %er#u% bag# Komun#$a% ASEAN ya'n# a&a yang oleh Nye yang(#%ebu$nya %ebaga# potensi integratif ya'n#, 'on(#%#-'on(#%# #n$egra$#* yang (#rang%ang oleh

+me'an#%me &ro%e%. Dalam hal #n# (#a mene$a&'an em&a$ 'on(#%# yang ber&engaruh $erha(a&

'om#$men a%l# mau&un e7olu%# lan)u$ (ar# %ua$u %'ema #n$egra%#.1. #imetri atau 'esetaraan e'onomi dari unit-unitnya.Dalam &ro%e% #n$egra%# reg#onal,

%e%ungguhnya $#(a' beg#$u ma%alah a&a'ah $er(a&a$ +0#layah-0#layah #n$# (5core

areas6) yang e'%#% bag# #n$egra%#, a$au a&a'ah &ar$#%#&an &ro%&e'$#*nya rela$#* %e$ara

u'urannya. Namun 'e%en)angan $ara* &ere'onom#an (# ASEAN ma%#h men)a(# 'en(ala

bera$ bag# &enye$araan e'onom# ASEAN. S#nga&ura (an Brune# a(alah negara

ber&en(a&a$an $#ngg#, %emen$ara alay%#a $ergolong upper middle, (an (# le7el lower

middle $er(a&a$ Tha#lan(, !n(one%#a, >#l#na, (an #e$nam, 'emu(#an "ao%, yanmar

(an Kambo)a $erma%u' low income countries.4Sebe$ulnya $#(a' men)a(# ma%alah a&ab#la

S#nga&ura (an Bruney men)a(# 0#layah e'onom# #n$#, %e&an)ang 'e&em#mnan mere'a

menun)u''an %#gn#*#'an%# beru&a &en#ng'a$an aru% e'onom# $#mbal-bal#' #n$ra reg#onal

(#ban(#ng e'%$rareg#onal.

/. *omplementaritas tata-nilai 'aum elit. Nye menga'u# bah0a le7el 'em#r#&an &em#'#ran

an$arel#$ &en(u'ung #n$egra%# &en$#ng ar$#nya. Bu'$#nya, (#a menya$a'an bah0a %ema'#n

$#ngg# le7el 'om&lemen$ar#$a% el#$, %ema'#n be%arlah &ro%&e' bag# (aya (orong yang(#(u'ung menu)u #n$egra%# reg#onal. Dalam me0u)u('an hal #n# aga'nya ASEAN leb#h

%er#u%. Tam&a' (ar# a(anya %e)umlah be%ar lembaga (# ba0ah ASEAN yang men(orong

'om&lemen$ar#$a% $a$a-n#la# 'aum el#$ mel#&u$# berbaga# b#(ang.

4. *eberadaan pluralisme. Se5ara *ung%#onal, 'elom&o'-'elom&o' $er$en$u yang &lural#%(#'a$a'an (a&a$ men#ng'a$'an &eluang #n$egra%#. D# %#n#, Nye menun)u''an %ua$u

&erbe(aan u$ama an$ara &engalaman Ero&a Bara$ (an a&a yang (#alam# oleh Dun#a

Ke$#ga, (# mana 'elom&o'-'elom&o' %e&er$# #$u $#(a' a(a. enuru$ Nye, +%ema'#n be%ar

&lural#%me (# %emua negara anggo$a, %ema'#n ba#' 'ea(aan bag# %ebuah $angga&an

#n$egra%# $erha(a& um&an bal#' (ar# me'an#%me &ro%e% #$u.4


8/16

Organ#%a%# e'onom# m#'roreg#onal (# ASEAN yang $eru% ber'embang men)a(# un#$-un#$ baru

memang &erlahan-lahan menggerogo$#, a$au menggan$#'an, negara-negara bang%a yang a(a. A'an

$e$a, organ#%a%#-organ#%a%# e'onom# m#'roreg#onal #$u ber%ama-%ama (engan organ#%a%#-

organ#%a%# &ol#$#' ma'roreg#onal $elah ber&eran bag# %$ab#l#$a% 'a0a%an.ung'#n hal #n# men)a(#

%ebuah l#han yang $#(a' mu(ah bag# negara-bang%a, 'arena (# %a$u %#%#, %#'a& +5#n$a (ama# #$u berar$# memb#ar'an &erlahan-lahan o$onom# 'e(aula$annya (#geru%, %e'al#&un (# %#%# la#n &eluang

bag# 'e%e)ah$eraan ma%yara'a$nya %ema'#n ba#'. Namun meng#nga$ &ra%arana e'onom# (ome%$#' mau&un &ra%arana reg#onal#%a%# e'onom# ASEAN belum 5u'u& mema(a#, ma'a &eranan negara-

bang%a %ebaga# un#$ &ol#$#' &en$#ng (alam )ang'a 0a'$u rela$#* lama 'e (e&an, %ebab me%'#&un

(am&a' &er'embangan $e'nolog# -- 'hu%u%nya $e'nolog# #n*orma%#, $ele'omun#'a%# (an

$ran%&or$a%# -- $erha(a& un#$-un#$ &ol#$#' yang e'%#% (# ASEAN $elah nya$a-nya$a mengurang#

o$onom# negara-bang%a, namun $ernya$a hanya %ebag#an (ar# 'e'ua$an na%#onalnegara-negara

anggo$a ASEAN yang (#re(#%$r#bu%#'an (# $#ng'a$ reg#onal.

R#ng'a%nya, organ#%a%#-organ#%a%# e'onom# m#'roreg#onal $elah mengo'oh'an $au$an-$au$an

*ung%#onal yang &a(a g#l#rannya $elah men#ng'a$'an rela%# an$aranggo$a. Semen$ara #$u &ol#$#'

ma'roreg#onal ASEAN $elah mam&u mema#n'an &eranan 'on%$ru'$#* (alam mengen(al#'an

'on*l#' an$arnegara an$aranggo$a, 0alau&un $#(a' berha%#l (alam menangan# 'a%u%-'a%u% 'on*l#' yang u$amanya ber%#*a$ #n$ernal#n# meru&a'an %ua$u 'e$erba$a%an %er#u% %ebaga#mana (#a'u# oleh

Nye.4@u%$ru, (# %e)umlah negara anggo$a ASEAN, $an$angan yang leb#h %egera bag# %en$#men

na%#onal#%menya &a(a (a%a0ar%a bela'angan #n# (a$ang bu'an bera%al (ar# global#%a%# a$au&unreg#onal#%a%#, namun (ar# 'e'ua$an-'e'ua$an %ubna%#onal %en$r#*ugal &ara &en(u'ung o$onom#

'e(aerahan yang (alam bebera&a hal men)elma men)a(# gera'an &em#%ahan (#r# (secession),

'emu(#an an5aman $erha(a& &lural#$a% ASEAN beru&a &engu5#lan a$au &en#n(a%an $erha(a&

'elom&o'-'elom&o' m#nor#$a% yang $a' (#'ehen(a'# (ar# %ebuah 0#layah 'ebang%aan, (an

&erebu$an (om#na%# %a$u 'elom&o' e$n#', baha%a, a$au 'eagamaan oleh 'elom&o' la#nnya.

KR!T!K TER8ADAP >UNGS!ONA"!SE DAN NEO>UNGS!ONA"!SE

>ung%#onal#%me $elah men)a(# obye' bebera&a )en#% 'r#$#' (an mo(#*#'a%#, 'hu%u%nya yang(#la'u'an oleh 'aum neo*ung%#onal#%. D# an$ara 'e'urangan yang (#$u(uh'an 'e&a(a

*ung%#onal#%me a(alah %ebaga# ber#'u$:6?

12 memang %ul#$, )#'a bu'an mu%$ah#l, un$u' mem#%ah'an a%&e'-a%&e' e'onom# (an %o%#al(ar# &ol#$#'3

/2 bah0a &emer#n$ah-&emer#n$ah $elah menun)u''an bah0a (#r# mere'a enggan

menyerah'an hal-hal yang menyang'u$ &ol#$#' 'e&a(a 'e0enangan #n$erna%#onal3

42 bah0a $un$u$an-$un$u$an e'onom# (an %o%#al $er$en$u $#(a' +men5abang a$au

+mel#m&ah 'e %e'$or &ol#$#'3 (an,

62 bah0a )alan menu)u #n$egra%# &ol#$#' leb#h bergan$ung &a(a +$#n(a'an (ar# 'emauan

&ol#$#', 'e$#mbang #n$egra%# *ung%#onal (# (alam %e'$or-%e'$or e'onom# (an %o%#al.

Semen$ara #$u neo*ung%#onal#%me (#angga& $#(a' 5u'u& mam&u meme5ah'an ma%alah-ma%alah (#+b#(ang-b#(ang yang bergola' (alam hubungan #n$erna%#onal, (engan banya'nya ma%alah-

ma%alah global (# a'h#r aba( 'e-/?, $erma%u' ma%alah be%ar beru&a 'r#%#% *#nan%#al (an e'onom#

yang melan(a Amer#'a Ser#'a$ &a(a $ahun /??< (an yang menyuram'an na%#b Un# Ero&a %aa$

#n#.Semen$ara #$u, )u%$ru (# A%#a, &er'embangan e'onom# Ch#na (an !n(#a men#ng'a$'an &o$en%#

mere'a bu'an hanya %ebaga# ra'%a%a e'onom# reg#onal, namun )uga %ebaga# &ema#n &en$#ng

&ere'onom#an (un#a (# ma%a (e&an. Dalam 'r#$#' la#n $erha(a& *ung%#onal#%me, Charle% Pen$lan(

meny#m&ul'an bah0a %e$#(a'nya ber(a%ar'an &engalaman Ero&a Bara$ %e)a' Perang Dun#a !!,

$er(a&a$ %e(#'#$ bu'$# un$u' menya$a'an bah0a (engan &er$umbuhan $e'nolog# (an e'onom#

%en(#r#, (# %ebuah (un#a men5#u$ #n#, a'an mengha%#l'an #n$egra%# melalu# 'er)a %ama *ung%#onal.+8ubungan an$ara 'ebu$uhan *ung%#onal (an a(a&$a%# %$ru'$ural, yang men)a(# #n$# $eor# #$u,

ber%#*a$ F&erlu hanya un$u' men5#&$a'an %ebuah gambaran #(eal a$au norma, bu'an (alam hal

mene$a&'an arah &erubahan.61

Terleb#h, &engaruh-&engaruh (an $e'anan-$e'anan &ol#$#' $elah$erbu'$# men)a(# %anga$ &en$#ng (alam men(ayaguna'an &ro%e% #n$egra%# (# Ero&a Bara$. Ter(a&a$

%e(#'#$ a$au $#(a' %ama %e'al# hal-hal yang ber%#*a$ +non-&ol#$#' (alam &engalaman #n$egra%#


9/16

o(el #n$egra%# neo*ung%#onal#% )uga 'urang $e&a$ un$u' meng'a)# %#%$em-%#%$em #n$egra$#* (#

Dun#a Ke$#ga. Berla0anan (engan a'$or-a'$or #n(u%$r# ma)u, negara-negara Dun#a Ke$#ga

mung'#n mem&unya# leb#h %e(#'#$ $u)uan yang (a&a$ (#&ua%'an oleh #n$egra%#. Sebaga# 5on$oh,

hara&an mem&eroleh 'eun$ungan e'onom# (ar# men#ng'a$nya &er(agangan, yang (#(u'ung

(engan &engurangan a$au &engha&u%an halangan $ar#*, $elah meleng'a (orongan 'ua$ &emben$u'an 'e%a$uan &abean, 'hu%u%nya (# Ero&a Bara$. Namun %$ru'$ur &er(agangan (an

&ro(u'%# (# %ebag#an be%ar Dun#a Ke$#ga, yang %e5ara menye)arah (#(a%ar'an a$a% %u&la# &ro(u' &er$an#an (an bahan-bahan men$ah 'e negara-negara #n(u%$r# ma)u, $elah mer#n$ang# &ro%&e'nya,

(an %e$#(a'nya (alam )ang'a &en(e', bag# 'om&lemen$ar#$a% e'onom# &a(a %ua$u $#ng'a$ yang

mema(a# un$u' mema)u'an #n$egra%# (# Dun#a Ke$#ga (engan &emben$u'an 'e%a$uan-'e%a$uan

&abean a$au Pa%ar Ber%ama yang b#%a (#ban(#ng'an (engan Ero&a Bara$.6/ Bah'an (# 0#layah

%e&er$# Amer#'a "a$#n (an Dun#a Arab, (# mana $er(a&a$ $a$a-n#la# baha%a (an bu(aya yang %ama

yang me%$#nya men(u'ung &ro%e% #n$egra%#, $e$a bu'$#nya bah0a &ere'onom#an na%#onal

(#arah'an leb#h 'e luar 'e 'a0a%an-'a0a%an #n(u%$r# (un#a 'e$#mbang 'e&a(a %a$u %ama la#n,

men)a(#'an %a$u halangan %er#u% bag# reg#onal#%a%#. Oleh 'arena #$u, 5ara-5ara #n$egra%# yang $e&a$

un$u' 'on(#%#-'on(#%# Dun#a Ke$#ga #n# %e5ara %ub%$an%#al berbe(a (ar# a&a yang rele7an bag#

negara-negara #n(u%$r#. Dan mo(el-mo(el yang (#ura#'an (# (alam bab #n# ber&eran leb#h un$u'

men5#&$a'an &en)ela%an mengena# 'urangnya #n$egra%# (# Dun#a Ke$#ga, %emen$ara lu&u$

meman(ang 'e'ha%an #n$egra%# (# Dun#a Ke$#ga $er%ebu$.

EA8A! KOUN!TAS ASEAN DA"A B!NGKA! KONSTRUKT!!SE

Dalam bu'unya #ocial !heory of International olitics, AleHan(er Wen($ mengembang'an %ua$u

$eor# mengena# %#%$em #n$erna%#onal %ebaga# %ebuah 'on%$ru'%# %o%#al. 64 Wen($ men)ela%'an 'la#m

%en$ral &en(e'a$an 'aum 'on%$ru'$#7#% yang menaml'an &an(angan (un#a %$ru'$ural (an #(eal#%

yang 'on$ra% (engan #n(#7#(ual#%me (an ma$er#al#%me yang men(u'ung aru% u$ama $eor# 8!.

Wen($ membangun $eor# 'ul$ur mengena# &ol#$#' #n$erna%#onal (engan men(a%ar'an (#r# &a(a

&er$anyaan a&a'ah negara-negara meman(ang %a$u %ama la#n %ebaga# mu%uh, &e%a#ng, a$au $eman,

yang men)a(# &enen$u *un(amen$al. Wen($ menyebu$ &eranan-&eranan #n# %ebaga# +bu(aya

anar'#, yang mem#l#'# $#ga a$r#bu$: 8obbe%#an, "o5'ean, (an Kan$#an. Kul$ur #n# meru&a'an

gaga%an-gaga%an umum yang memben$u' 'e&en$#ngan (an 'a&ab#l#$a% negara, (an

membang'#$'an $en(en%# (alam %#%$em #n$erna%#onal. ang (#ma'%u( (engan 'ul$ur 8obbe%#an

a(alah %ua$u a%um%# (engan mana negara-negara meman(ang %a$u %ama la#n &a(a (a%arnya

%ebaga# mu%uh, 'ul$ur "o5'ean menga%um%#'an bah0a negara a(alah %a#ngan bag# negara la#n,

%e(ang'an 'ul$ur Kan$#an a(alah a%um%# (engan mana negara-negara mengangga& %a$u %ama la#n

%ebaga# $eman. Walau&un %e5ara umum 'e(aula$an negara %er#ng (#a%o%#a%#'an (engan &enen$uanna%#b %en(#r# (self-determination) (an 'eman(#r#an (self-help), Wen($ mene'an'an bah0a hanya

'ul$ur 8obbe%#an lah yang murn# self-help. Kul$ur la#n men(a%ar'an (#r# &a(a a%um%# bah0a

log#'a 'ul$ur 8obbe%#an 5'ill or to be 'illed6 $#(a' lag# rele7an (alam me0u)u('an &er(ama#an

(u)n#a (an 'e%e)ah$eraan uma$ manu%#a. Kemu(#an (engan mengemu'a'an $#ga $#ng'a$an &ene$ra%# #n$ernal#%a%#2 $erha(a& 'ul$ur $er%ebu$ a'an mam&u member#'an 'on%$ru'%# $erha(a&

%#%$em #n$erna%#onal yang a'an (#ben$u'. Kemu(#an $er(a&a$ em&a$ *a'$or yang oleh Wen($

(#&an(ang (a&a$ men(orong &erubahan %$ru'$ural (ar# %a$u 'ul$ur 'e 'ul$ur la#nnya, ya'n#

'e%al#ngbergan$ungan (interdependence), &era%aan %ena%#b (common fate), &enyerba%amaan

(homogenization), (an %#'a& menahan (#r# (self-restraint) .Con$oh yang rele7an (alam 'erang'a

'on%$ru'$#7#% $er%ebu$ ya'n# #n$ernal#%a%# &a(a (era)a$ yang $#ngg# (era)a$ 42 (ar# 'ul$ur Kan$#an

a'an ber#m&l#'a%# &a(a %o%#al#%a%# 'on%e& #(en$#$a% 'ole'$#* yang %e&a(an (engan %emanga$

'e'#$aan (we-feeling), %ol#(ar#$a%, %ubye' ma)emu' (plural subects), #(en$#$a% 'eber%amaan

(alam 'elom&o' (common-in-group identity), ber'#r %ebaga# $#m (thin'ing li'e a team),

'e%e$#aan (loyalty), (an %ebaga#nya.66 Dengan (em#'#an, (alam &an(angan #n# Komun#$a% ASEAN

a'an (#a%um%#'an %ebaga# ha%#l (ar# &ro%e% 'on%$ru'%# %o%#al yang (#ben$u' %e&an)ang %e)arah

'ebera(aannya.

Salah %a$u &a'ar 'a)#an A%#a Tenggara yang $er%ohor (an %anga$ &ro(u'$#* a(alah Am#$a7A5harya. engguna'an &an(angan 'on%$ru'$#7#%me, (#a ber&en(a&a$ bah0a bag# banya' %ar)ana

8ubungan !n$erna%#onal, ASEAN a(alah %ebuah anomal#. ASEAN meru&a'an %e'elom&o'

negara-negara r#ng'#h yang $elah mena$a (#r# un$u' men(a&a$'an &erha$#an %#gn#*#'an (ar#

negara negara be%ar Kembal# %oal AR> yang $elah %aya (#$erang'an (# a$a% A5harya menya$a'an


10/16

ber$abra'an, or#en$a%# (an 'e&en$#ngannya. A5harya menambah'an, bag# 'aum Real#%, &eranan

ASEAN %e&er$# #$u be$ul-be$ul meru&a'an %ebuah anomal# %$ru'$ural.Negara-negara r#ng'#h yang

%eme%$#nya men)a(# obye' 'e$#mbang %ubye' bag# negara a(#(aya, 'enya$aannya $elah mam&u

menun)u''an 'e'ua$an %o%#al#%a%# 'e$#mbang ber%&e'ula%# (engan &ol#$#' 'e'ua$an.69

A5harya %elan)u$nya mengemu'a'an bah0a %e)a' )aman 'uno, A%#a Tenggara meru&a'an 0#layah

yang ma%yara'a$nya $er&a&ar oleh &engaruh 'ua$ 'ebu(ayaan Ch#na (an !n(#a, %e'al#&un %am&a# ba$a% $er$en$u menun)u''an #(en$#$a% yang %e5ara %#gn#*#'an berbe(a (engan 'e(uanya.

a%yara'a$ A%#a Tenggara $#(a' membab#-bu$a (alam mener#ma hegemon# 'ul$ural (ar# (ua

&era(aban be%ar $er%ebu$, (an 'emu(#an melo'al#%#r gaga%an-gaga%an yang bera'ar (# !n(#a

mau&un Ch#na yang rele7an (engan 'on$e'% lo'al (an men(u'ung 'eab%ahan %er$a

member(aya'an ma%yara'a$ lo'al.D#a 'emu(#an mengembang'an 'on%e& yang (#%ebu$nya

subaltern universalism un#7er%al#%me la% ba0ah2, yang meru&a'an %ua$u e'%$ra&ola%# (ar#

'a)#annya mengena# ma%a lam&au A%#a Tenggara (an agen-agen ma%yara'a$ A%#a Tenggara yang

leb#h 'on$em&orer. Kon%e& #$u menyebu$'an bah0a $er(a&a$ 'emung'#nan ha' yang lemah &un

b#%a mem#l#'# agen3 (an mere'a (a&a$ meng'on%$ru'%#'an $a$a reg#onal (an global.6;

Ber(a%ar'an argumen #$u A5harya ber&en(a&a$ bah0a %e'al#&un $er(a&a$ 'ebang'#$an 'e'ua$an

ra'%a%a (# A%#a, 'hu%u%nya Ch#na (an !n(#a, ASEAN a'an $e$a& ber$ahan a&ab#la mam&umengelola (#r# un$u' memel#hara 'ohe%#7#$a% &a(a (era)a$ $er$en$u. >a'$anya, bah0a 'e'ua$an-

'e'ua$an be%ar (# A%#a $#(a' menaruh %al#ng 'e&er5ayaan un$u' mengembang'an %ebuah Kon%er

Ke'ua$an, namun 'e'ua$an-'e'ua$an be%ar $er%ebu$, $erma%u' Amer#'a Ser#'a$ (an Ch#na, )u$ru

$elah mener#ma %en$ral#$a% ASEAN (# (alam ar%#$e'$ur 'eamanan reg#onal. Te$a haru% (##nga$ bah0a ASEAN mu%nah )#'a 'eh#langan &er%a$uan (an mengamb#l &o%#%# (# %alah %a$u a(#(aya

mela0an a(#(aya la#nnya. a'a ASEAN haru% menye(#a'an (#r# %ebaga# bro'er 'eamanan

reg#onal yang $er&er5aya (an ne$ral, 'hu%u%nya 'e$#'a negara-negara a(#(aya $#(a' menaruh

'e&er5ayaan %a$u %ama la#n.6K#$a $elah menya'%#'an 'emam&uan ASEAN un$u' berge%er (ar#

'erang'a #(eolog# +an$#-'omun#% (# ma%a a0al &en(#r#annya 'e arah yang leb#h &ragma$#%, (an

berha%#l menar#' ma%u' bag# negara-negara %o%#al#% (an $o$al#$ar#an (# A%#a Tenggara un$u'

bergabung. ASEAN )uga berha%#l menye%ua#'an (#r# (engan &er'embangan global#%a%# e'onom#

(an &a%ar beba%, %e'al#&un 'a(ang (#&an(ang %ebaga# +$er)eba' (# $engah aru% neol#beral#%meglobal. Pa(a $ahun-$ahun bela'angan #n#, ASEAN $elah %e(#'#$ men#nggal'an (o'$r#n non-

#n$er*eren%#nya. ASEAN )uga $elah mengembang'an me'an#%me un$u' mengha(a $an$angan-

$an$angan $ran%na%#onal (an 'on*l#' reg#onal.

Dalam 'a%u% re*orma%# &ol#$#' (# yanmar, ASEAN, %am&a# ba$a% $er$en$u, mula# $am&a'

mela'u'an (e%a'an &ol#$#% (an memula# merumu%'an me'an#%me reg#onal un$u' menga$a%# &roblem-&roblem 8a' A%a%# anu%#a 8A2.6


11/16

'ebang'#$an e'onom# (an &er$ahanan Ch#na (an !n(#a, ma%a (e&an ASEAN 'embal# bergan$ung

&a(a 'ual#$a% %o%#al#%a%# (an #n$era'%#nya. A&ab#la ASEAN $e$a& 'ohe%#* (an menem&a$'an

(#r#nya un$u' merang'ul %emua 'e'ua$an #n$erna%#onal yang &en$#ng $an&a mem#ha' (alam

'on$e'% &er%a#ngan (# an$ara mere'a, ma'a ASEAN a'an $e$a& e'%#%, (an (engan (em#'#an,

Komun#$a% ASEAN men)a(# %ema'#n &en$#ng %e5ara %$ra$eg#%.

Dengan (em#'#an Komun#$a% ASEAN $elah menem&uh %ua$u alur 'on%$ru'%# %o%#al (alammengubah 'ul$ur 8obbe%#an yang +%eme%$#nya men)a(#'an negara-negara A%#a Tenggara %ebaga#

obye' &ol#$#' #n$erna%#onal 'e'ua$an a(#(aya %ebaga#mana &ernah $er)a(# %elama beraba(-aba(

ma%a #m&er#um Ch#na (an !n(#a mau&un ma%a 'olon#al Bara$, men)a(# %ebuah 'on%$ru'%# %o%#al

%ebaga# %ubye' yang ber&eran %ebaga# +$uan rumah un$u' men5#&$a'an (an memel#hara

%$ab#l#$a% 'a0a%an. 8al #$u (#la'u'an (engan menumbuh'an %#'a& 'e%al#ngbergan$ungan un$u'

men5#&$a'an &er(ama#an 'arena ASEAN meya'#n# bah0a &er(ama#an $#(a' b#%a (#$en$u'an

%e5ara %eha'. Pera%aan %ena%#b %ebaga# negara-negara +$anggung (# $engah &u%aran 'e'ua$an

global (an reg#onal (#)a(#'an %ebuah 'on%$ru'%# +%ena%#b %e&enanggungan oleh negara-negara

anggo$a ASEAN %eh#ngga &a(a g#l#rannya )uga memben$u' homogen#%a%# (engan men5ar# 5elah-

5elah 'eber%amaan (# $engah belan$ara 'eane'aragaman (# hamr %emua a%&e' 'eh#(u&an.

Pera%aan $er%ebu$ )uga $elah $erbu'$# %elama 69 $ahun $era'h#r negara-negara ASEAN mam&u

menahan (#r# un$u' $#(a' meng#n$er7en%# uru%an (alam neger# anggo$anya. ang $era'h#r #n#%er#ng (#&an(ang %ebaga# 'elemahan ASEAN, &a(ahal %e%ungguhnya (alam &an(angan #n#, %#'a&

$er%ebu$ meru&a'an 'e'ua$an un$u' +ber'orban (alam uru%an m#'ro un$u' men5a&a#

'ema%laha$an ma'ro 'a0a%an.

S!PU"AN

enelaah &elembagaan Komun#$a% ASEAN (engan mo(el *ung%#onal 5u'u& mu(ah (#&aham#,

ya'n# (#a%um%#'an bah0a &er'embangan $ran%na%#onal#$a% %e'$oral (an non-&ol#$#' &a(a $aha&an

$er$en$u 'emu(#an meng#mba% men)a(# 'ebu$uhan un$u' mem&erlua% (an a'h#rnya men)ang'au

ranah &ol#$#' %ebaga# &engua$ (an *ormal#%a%# #n$egra%# reg#onal ASEAN. Dengan (em#'#an,

menuru$ &en(e'a$an *ung%#onal, Komun#$a% ASEAN a(alah %alah %a$u milestone &elembagaan

#n$egra%# reg#onal negara-negara A%#a Tenggara. Nemun, &en(e'a$an #n# (#angga& Ero&a-%en$r#%,meng#nga$ bah0a ASEAN (#ben$u' )u%$ru %ebal#'nya, (#mula# (ar# #n#%#a$#* &ol#$#%-#(eolog#% (#

ma%a Perang D#ng#n, baru 'emu(#an mela'u'an &erlua%an (an &ragma$#%a%# 'e ranah non-&ol#$#'.

o(el neo*ung%#onal#% leb#h %em&urna 'e$#mbang mo(el *ung%#onal#% 'arena (a&a$ menye(#a'an

%ua$u 'erang'a anal#%#% un$u' memban(#ng'an &ro%e%-&ro%e% #n$egra$#* (# 'a0a%an-'a0a%an

yang leb#h (an 'urang ber'embang (# (un#a, (an un$u' men#la# %e)auh mana organ#%a%#-organ#%a%#e'onom# m#'roreg#onal, a$au yang %e5ara *ung%#onal ber%#*a$ 'hu%u% memel#hara &o$en%# bag#

&er'embangan %elan)u$nya menu)u %eben$u' *e(era%#. Bangunan mo(el neo*ung%#onal#% (a&a$ (an

$elah menye(#a'an &ro&o%#%#-&ro&o%#%# $eor#$#' yang leb#h e'%&l#%#$ yang &en$#ng un$u'

memaham# ba$a%an-ba$a%an, (an )uga &o$en%#, (alam men)ela%'an #n$egra%# (an menye(#a'an %a$u%$ra$eg# un$u' mem&er5e&a$ &ro%e% #n$egra%#. Namun (em#'#an, %emen$ara &ol#$#' ma'roreg#onal

ASEAN $elah mam&u mema#n'an &eranan 'on%$ru'$#* (alam mengen(al#'an 'on*l#' an$arnegaraan$aranggo$a, ASEAN $#(a' berha%#l menangan# 'a%u%-'a%u% 'on*l#' yang u$amanya ber%#*a$

#n$ernal.D# %e)umlah negara anggo$a ASEAN ma%#h $er(a&a$ $an$angan yang bera%al (ar#

'e'ua$an-'e'ua$an %ubna%#onal %en$r#*ugal (ar# &ara &ara &en(u'ung o$onom# 'e(aerahan yang

(alam bebera&a hal men)elma men)a(# gera'an &em#%ahan (#r# (secession), 'emu(#an an5aman

$erha(a& &lural#$a% ASEAN beru&a &engu5#lan a$au &en#n(a%an $erha(a& 'elom&o'-'elom&o'

m#nor#$a% yang $a' (#'ehen(a'# (ar# %ebuah 0#layah 'ebang%aan, (an &erebu$an (om#na%# %a$u

'elom&o' e$n#', baha%a, a$au 'eagamaan oleh 'elom&o' la#nnya. Belum lag# $erma%u' mara'nya

'e)aha$an $ran%na%#onal %e&er$# &enyelun(u&an, &er(agangan oba$ $erlarang (an nar'oba,

&er(agangan &erem&uan (an ana'-ana', &erbu(a'an manu%#a, &er(agangan gela& %en)a$a, (an

%ebaga#nya. Un$u' men)a0ab &er%oalan %e&er$# #n# 'erang'a &em#'#ran neo*ung%#onal#% $#(a'

banya' berb#5ara.

Semen$ara #$u &en(e'a$an 'on%$ru'$#7#% mam&u men)ela%'an ASEAN yang %er#ng (#&an(ang

%ebaga# anomal# (alam &ol#$#' #n$erna%#onal, (# mana %ebaga# negara-negara lemah r#ng'#h2, a$au


12/16

(homogenization), (an %#'a& menahan (#r# (self-restraint). a%a (e&an Komun#$a% ASEAN

$erle$a' &a(a )a0aban a$a% &er$anyaan a&a'ah ASEAN mam&u $eru% men)a(# bro'er e'onom# (an

'eamanan yang ne$ral (an (#&er5aya oleh negara-negara be%ar, (an #$u %emua $erle$a' &a(a %e)auh

mana 'ohe%#7#$a% ASEAN $eru% (#&a5u agar $#(a' 'e$#nggalan oleh la)u &er'embangan global#%a%#

e'onom# (an %o%#al (# 'a0a%an mau&un (# (un#a. Tambahan, Keberha%#lan ASEAN mela'u'an%$ab#l#%a%# &ol#$#' 'a0a%an, ba#' (# la% &er$ama 'eamanan2 mau&un (# la% 'e(ua e'onom#2

hen(a'nya %egera (##'u$# #n$ernal#%a%# (an %o%#al#%a%# %e5ara %er#u% 'e la% 'e$#ga ma%yara'a$2agar $uga%-$uga% reg#onal *ormal ASEAN men(a&a$'an leg#$#ma%# (an (u'ungan lua% ma%yara'a$

A%#a Tenggara (alam rang'a men#ng'a$'an 'ual#$a% h#(u& ma%yara'a$ %er$a mengha(a

mara'nya &roblem-&roblem %o%#al, &en(#(#'an, 'eamanan, e'onom#, (# la% 'e$#ga $er%ebu$.I2

CATATAN


13/16


14/16

1@ ame% A. Ca&ora%o (an Alan ". Pelo0%'#, +E5onom#5 an( Pol#$#5al !n$egra$#on #n Euro&e: A T#me

%er#e% Jua%#-EH&er#men$al Analy%#%. "merican olitical #cience Review, ;9, No. / un# 1@92, hal.

6/1-6//.

/? Am#$a# E$#on#, olitical 7nification Ne0 or': 8ol$, R#nehar$ an( W#n%$on, 1@;92, hal. 6. +Sua$u

'omun#$a% &ol#$#' a(alah %ua$u 'omun#$a% yang mem#l#'# $#ga )en#% #n$egra%#: a2 &unya 'en(al# e*e'$#*

a$a% &enggunaan 5ara-5ara 'e'era%an me%'#&un mung'#n Fmen(elega%#'an %ebag#an (ar# mono&ol# #n#

&a(a un#$-un#$ anggo$anya3 b2 &unya %ua$u &u%a$ &embua$an 'e&u$u%an yang mam&u mem&engaruh#%e5ara berar$# alo'a%# %umber (aya (an &enghargaan bag# %egena& 'omun#$a%3 (an 52 $er(a&a$

&emu%a$an &erha$#an (om#nan &a(a #(en$#*#'a%# &ol#$#' bag# mayor#$a% lua% (ar# 0arga yang %a(ar &ol#$#'. !b#(., hal. 4/@.

/1 !b#(., hal. 44/.

// Dalam 'aryanya mengena# na%#onal#%me, Deu$%5h menul#%: +Komun#$a% yang meng#)#n'an %ua$u

%e)arah ber%ama un$u' (#alam# ber%ama a(alah %ebuah 'omun#$a% 'eb#a%aan 'om&lemen$er (an

meru&a'an *a%#l#$a% bag# 'omun#'a%#. Boleh (#'a$a'an bah0a hal #$u mem&er%yara$'an 'eleng'a&anun$u' %ebuah $uga%. Tuga% #n# mel#&u$# &eny#m&anan, &emangg#lan 'embal#, &eng#r#man,

&enggabungan ulang, (an &enera&an ulang (ar# #n*orma%# yang rela$#* ber)ang'auan lua%, (anF'eleng'a&an yang $er'an(ung (# (alam #nga$an-#nga$an, %#mbol, 'eb#a%aan, l#han-l#han yang berla'u, (an *a%#l#$a%-*a%#l#$a% yang (#&ela)ar# $er%ebu$, yang %e%ungguhnya a'an %e5ara mema(a#

ber%#*a$ 'om&lemen$er un$u' memung'#n'an '#ner)a *ung%#-*ung%# #n#. #uatu 'elompo' orang yang

lebih besar yang dipertali'an oleh 'ebiasaan 'omplementer tersebut dan memfasilitasi 'omuni'asi(a&a$ '#$a %ebu$ ma%yara'a$. %ationalism and #ocial &ommunication Cambr#(ge, a%%.: .!.T.

Pre%%, 1@942, hal. @;. 5e$a' m#r#ng (ar# a%l#nya.2

/4 Karl W. Deu$%5h, +The !m&a5$ o* Commun#5a$#on U&on !n$erna$#onal Rela$#on% Theory, (alamAb(ul Sa#(, e(., !heory of International Relations+ !he &risis of Relevance Engle0oo( Cl#**%, N..:

Pren$#5e-8all, 1@;


15/16

1@;62, hal. 6rganization, L u%#m Gugur, 1@;12, hal. 4/.

41 o%e&h S. Nye, eace in arts+ Integration and &onflict in Regional >rganization Bo%$on: "#$$le,

Bro0n, 1@2, hal. 9;-9


16/16

69Cl#**or(, S. /?112 FTheory Tal' 6/: Am#$a7 A5harya on $he Rele7an5e o* Reg#on%, ASEAN, an( We%$ern !R% >al%eUn#7er%al#%m%, !heory !al's, h$$&:MM000.$heory$al'%.orgM/?11M?

memahami asean community dengan teori-te

Documents