elmupangaweruh patani jeung...

2
1H/lCfl1J1gHffJ Elmu Pangaweruh Patani jeung AnornaliIklim Ku Johan Iskandar S agala rupa bencana alam pa- ngaruh anomali ikIim balukar tina 'pemanasan global', saperti caah, halodo panjang werit cai jeung sajabana dina sabaraha dasawarsa kiwari kabandunganana beuki sering wae tumiba di hampir sakabeh wilayah Indonesia, kaasup wiIayah Tatar Sunda. Balukarna timbul rupa-rupa karu- gian ka masyarakat, utamana ka masya- rakat patani. Marga lantarana para patani dina ngalakonan usaha tani kacida gu- mantung kana ikIimjeung cuaca. Contona wae, pangaruh halodo panjang taun 1982- 1983, 1987, 1991, 1997-1998, 2002-2003, jeung sababaraha taun can liIa ka tukang, enggeus ngabalukarkeun gagal pan en pare (puso) jeung produksi gabah turun nepi ka ratusan juta ton. Ha! ieu kacida matak ngarugikeun ekonomi para patani sawah. Timbulna bencana alam atawa bencana ekologi ieu teh jigana kahareup mah bakal leuwih sering pisan. Marga-lan- taranana, polusi udara limbah tina indus- tri-industri anu ngabalukarkeun pem- anasan global bakal beuki ningkat. Tapi, sabalikna elmu pangaweruh sistem ekolo- gi tradisional para patani pikeun ngadap- tasikeun kana anomali ikIim,beuki luntur kagerus ku pangaruh modernisasi. Padahal saencana aya program Revolusi Hijau di awal rczo-an, para patani sawah di Tatar Sunda ngabarogaan pangaweruh sistem ekologi tradisional anu beunghar pisan, di antarana soal nganalisis jeung ngaramal parobahan musim, katut nyu- sun kalender tani atawa pranata mangsa. Nganalisis Parobahan Musim Dinajaman baheula, saencan aya pro- gram Revolusi Hijau, para patani pede- saan di Indonesia', kaasup patani sawah di Tatar Sunda ngabarogaan elmu panga- weruh sistem ekologi tradisional anu kaci- da leubeutna. Contona wae, Urang Sunda baheula pikeun nganalisis parobahan 'musim' guyub pisanngagunakeun rupa- rupa pertanda atawa indikator di alam, saperti nitenan rasi bintangjeung nitenan 30 Bijil kidang turun kujang. Nyacar reuma pihumaeun (poto: net) kehadiran rupa-rupa manuk anu biasa ngumbara atawa migrasi datang ka desana. Ngan kacida hanjakalna rehna kiwari, elmu pangaweruh sistem ekologi tradisional soal nganalisis parobahan cuaca atawa musim teh enggeus loba anti kagerus ma!ahan loba oge anu enggeus tumpur, di antarana kagerus ku mo- dernisasi usaha tani sawah Revolusi Hijau anu sifatna kurang mirosea kana panga- weruh sistem ekologi tradisional para patani. Tapi, sanajan kitu, beda jeung para patani sawah guyubna di Tatar Sunda, kiwari warga Baduy di Desa Kanekes, Kabupaten Lebak, Bariten Pakidulan, masih teguh pengkuh ngaguriakeun elmu pangaweruh sistem ekologi tradisional dina melak pare gogo atawa ngaharuma warisan para karuhun maranehna. Samalah waktu aya program Revolusi , Hijau,Urang Baduy mah nolak sagem- blengna, kusabab dianggapna henteu saluyujeung alam lingkungan (ekosistem) desana, oge henteu sapagodos jeung atu- ran adat (pikukuh) Urang Baduy. Kusabab kitu, ulah matak heran Iarnun Urang Baduy nepi ka kiwari masih ngabarogaan rupa-rupa elmu pangaweruh ekologi tra- disional, saperti nganalisis atawa ngara- mal parobahan musim, katut bisa nyusun kalender pertanian tradisional sacara mandiri, make itungan-itungan para pimpinan adat jeung nitenan indikator di alam. Contona, Urang Baduy dina ngam- mitan ngahuma jeung ngagawean tiap tahapan ngahuma biasana ngagunakeun tanda-tanda posisi rasi bentang di langit, biasa dititenan waktu fajar saencan subuh. Aya dua bentang anu biasa dijadikeun padoman ku Urang Baduy pikeun 'migawe tahapan-tahapan ngahuma, nyaeta ben- tang kidang (the belt of orion) jeung ben- tang kartika (pleiades). Kusabab kitu; henteu matak heran lamun di masarakat Baduy dikenal aya rupa-rupa paribasa anu aya pakaitna antara tahapan-tahapan kagiatan huma jeung posisi bentang di alam. Contona wae, aya paribasa anukatelah tanggal Mangle No. 2387 Kllplne HumilS Unpild 2012

Upload: dinhnhi

Post on 12-May-2019

260 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ElmuPangaweruh Patani jeung AnornaliIklimpustaka.unpad.ac.id/wp-content/uploads/2012/08/mangle-20120822... · Sunda. Balukarna timbul rupa-rupa karu-gian ka masyarakat, utamana ka

1H/lCfl1J1gHffJ

Elmu Pangaweruh Patanijeung AnornaliIklim

Ku Johan Iskandar

Sagala rupa bencana alam pa-ngaruh anomali ikIim balukartina 'pemanasan global', saperticaah, halodo panjang werit caijeung sajabana dina sabaraha

dasawarsa kiwari kabandunganana beukisering wae tumiba di hampir sakabehwilayah Indonesia, kaasup wiIayah TatarSunda. Balukarna timbul rupa-rupa karu-gian ka masyarakat, utamana ka masya-rakat patani. Marga lantarana para patanidina ngalakonan usaha tani kacida gu-mantung kana ikIimjeung cuaca. Contonawae, pangaruh halodo panjang taun 1982-1983, 1987, 1991, 1997-1998, 2002-2003,jeung sababaraha taun can liIa ka tukang,enggeus ngabalukarkeun gagal pan enpare (puso) jeung produksi gabah turunnepi ka ratusan juta ton. Ha! ieu kacidamatak ngarugikeun ekonomi para patanisawah. Timbulna bencana alam atawabencana ekologi ieu teh jigana kahareupmah bakal leuwih sering pisan. Marga-lan-taranana, polusi udara limbah tina indus-tri-industri anu ngabalukarkeun pem-anasan global bakal beuki ningkat. Tapi,sabalikna elmu pangaweruh sistem ekolo-gi tradisional para patani pikeun ngadap-tasikeun kana anomali ikIim,beuki lunturkagerus ku pangaruh modernisasi.Padahal saencana aya program RevolusiHijau di awal rczo-an, para patani sawahdi Tatar Sunda ngabarogaan pangaweruhsistem ekologi tradisional anu beungharpisan, di antarana soal nganalisis jeungngaramal parobahan musim, katut nyu-sun kalender tani atawa pranata mangsa.

Nganalisis Parobahan MusimDinajaman baheula, saencan aya pro-

gram Revolusi Hijau, para patani pede-saan di Indonesia', kaasup patani sawah diTatar Sunda ngabarogaan elmu panga-weruh sistem ekologi tradisional anu kaci-da leubeutna. Contona wae, Urang Sundabaheula pikeun nganalisis parobahan

'musim' guyub pisanngagunakeun rupa-rupa pertanda atawa indikator di alam,saperti nitenan rasi bintangjeung nitenan

30

Bijil kidang turun kujang. Nyacar reuma pihumaeun (poto: net)

kehadiran rupa-rupa manuk anu biasangumbara atawa migrasi datang kadesana. Ngan kacida hanjakalna rehnakiwari, elmu pangaweruh sistem ekologitradisional soal nganalisis parobahancuaca atawa musim teh enggeus loba antikagerus ma!ahan loba oge anu enggeustumpur, di antarana kagerus ku mo-dernisasi usaha tani sawah Revolusi Hijauanu sifatna kurang mirosea kana panga-weruh sistem ekologi tradisional parapatani.

Tapi, sanajan kitu, beda jeung parapatani sawah guyubna di Tatar Sunda,kiwari warga Baduy di Desa Kanekes,Kabupaten Lebak, Bariten Pakidulan,masih teguh pengkuh ngaguriakeun elmupangaweruh sistem ekologi tradisionaldina melak pare gogo atawa ngaharumawarisan para karuhun maranehna.

Samalah waktu aya program Revolusi, Hijau,Urang Baduy mah nolak sagem-blengna, kusabab dianggapna henteusaluyujeung alam lingkungan (ekosistem)desana, oge henteu sapagodos jeung atu-

ran adat (pikukuh) Urang Baduy. Kusababkitu, ulah matak he ran Iarnun UrangBaduy nepi ka kiwari masih ngabarogaanrupa-rupa elmu pangaweruh ekologi tra-disional, saperti nganalisis atawa ngara-mal parobahan musim, katut bisa nyusunkalender pertanian tradisional sacaramandiri, make itungan-itungan parapimpinan adat jeung nitenan indikator dialam. Contona, Urang Baduy dina ngam-mitan ngahuma jeung ngagawean tiaptahapan ngahuma biasana ngagunakeuntanda-tanda posisi rasi bentang di langit,biasa dititenan waktu fajar saencan subuh.Aya dua bentang anu biasa dijadikeunpadoman ku Urang Baduy pikeun 'migawetahapan-tahapan ngahuma, nyaeta ben-tang kidang (the belt of orion) jeung ben-tang kartika (pleiades).

Kusabab kitu; henteu matak heranlamun di masarakat Baduy dikenal ayarupa-rupa paribasa anu aya pakaitnaantara tahapan-tahapan kagiatan humajeung posisi bentang di alam. Contonawae, aya paribasa anukatelah tanggal

Mangle No. 2387

Kllplne HumilS Unpild 2012

Page 2: ElmuPangaweruh Patani jeung AnornaliIklimpustaka.unpad.ac.id/wp-content/uploads/2012/08/mangle-20120822... · Sunda. Balukarna timbul rupa-rupa karu-gian ka masyarakat, utamana ka

Bada panen, ngalantay pare (poto: net)

kidang turun kujang, Hal ieu hartina,lamun posisi rasi bentang kidang enggeuskatingali muncul di upuk timur din awaktu fajar, sakabehna Urang Baduy kudungamimitian nyacar leuweung urut nga-huma saencana (reuma)' ku parang(kujang), pikeun ngamimitian ngahuma.ContoIianna, saperti kidang mancer kudungaseukHartina, lamun katingali posisibentang kidang persis diluhureun hulu(manceran), warga Baduy kudu ngaseukpare. Pon kitu deui, aya paribasa anungagambarkeun rehna lamun ben tangkidang enggeus henteu katempo deui dilangit, mangsa ngahuma kudu eureun.Nyaeta, paraibasana anu katelah bintangkidang pareum ulah melak pare lobakungkang. Hal ieu jadi patokan lamunbentang kidang enggeus rnarem.di alam,biasana Urang Baduy henteu wasa (tabu)pikeun melak pare. Kusabab taneuhnadianggap enggeus panas, panonpoe eng-geus ngageser ka kaler. Salian ti eta, lamundipaksakaeun wae melak pare, pendudukbakal nanggung resiko loba hama, sapertikungkang (tingali seratanIskandar, 1998).Kusabab kitu, kujalaran ayana padornankalender tani tradisional, Urang Baduy.dina melak pare jeung pan en pare humabiasana kompak pisan, waktuna bareng.Ha] ieu mangrupa upaya penting pikeunadaptasi kana kondisi iklirn, jeung bisanyegah ceuyahna ham a pare, kusababrupa-rupa hama pare rengse panen pare,biasana paraeh, marga lantaran henteuloba kadaharanana deui di huma.Kusabab kitu oge henteu matak heran,nepi ka kiwiri di huma Baduy mah henteupernah katarajang ham a wereng anuserius jiga di sawah.

Lainkitu wungkul, Urang Baduy biasa.oge ngagunakeun ciciren soal parobahanmusim di alam; ngagunakeun cicirenatawa indikator hadima manuk migrasi didesana. Contona wae, lamun Urang Baduyenggeus sering ngadenge reang ku soramanuk kangkangkot {Cuculus microp-terns). Hal ieu nurutkeun Urang Baduymah nyirikeuu rehna dina waktu harita,enggeus usum ngijih jeung usum ngahu-ma. Ngaualisis hal ieu the jigana mah hen-teu salah-salah teuing. Marga lantarnanurutkeun ilmu biologi (ornitologi),manuk kangkakot kaasup .salah sahijiras/variasi manuk migrasi. Nyaeta

biasana lamun usum halodo manukkangkangkot biasana nganjrek di wilayahAsia bagian kaler, tapi lamun usum hujanmanuk kangkangkot biasa migrasi kawilayah selatan. Kusabab, kitu UrangBaduy biasa nyirikeun.lamun aya manukkangkangkot di desana, osok dianggapwaktuna musim hujan jeung usum ngahu-madi Baduy.

Lamun ku urang dititenan tina con-toh-contoh di luhur, bisa disimpulkeunyen tetala: Urang Baduy ngabogaan elmupangaweruh sistem ekologi tradisional(Traditional Ecological KnowledgeSystems) anu cukup saluyu jeung jeungelmu pangaweruh sistem ekologi OrangBarat (Western Scientific Systems). Halieu oge penting pikeun ngaramalkeun soalparobahan musim jeung adaptasi pen-duduk supaya ulah gagal panen. Kusababkitu, rupa-rupa elmu pangaweruh sistemekologi tradisional di Indonesia kuduleuwih digiatkeun pikeun ditalungtik kupara ahli ti paguron tinggi. Hal ieu lain waepenting pikeun ngajembarkeun elmu pa-ngaweruh wungkul, tapi oge sacara prak-tisna, bisa dikawinkeun atawa "dihibrid-keun" jeung sistem elmu pangaweruh sis-tern ekologi Orang Barat, pikeun ngaro-jong pangwangunan di Indonesia, sapertipangawangunan pertanian anu lestarijeung tangguh dina nyanghareu pan sagalaparobahan lingkungan, saperti anomaliiklim, balukar tina pemanasan global.

JOHAN ISKANDARDosen Etnobiologijeung

Panaluntik Linqkunqan. UNPAD

Panen di huma (poto: net)

31