drs. suarman makhzu, mrepository.unp.ac.id/1519/1/sutarman karim_1664_97.pdf · laporan peneliti an...
TRANSCRIPT
-
LAPORAN PENELITIAN
ANALISIS PRESTASI KERJA PARA PEKERJA BENGKEL PENGERJAAN LOGAM PADA SEKTOR INDUSTRI
DAN JASA Dl KODYA PADANG
Oleh :
Drs. Suarman Makhzu, M.Pd ( Ketua ~ e n e l i i i )
Penelitian ini dibiayai oleh : Proyek Operasi dan Perawatan Fasilitas IKlP Padang
Tahun Anggaran 199611997 Surat Perjanjian Kerja No. 56lPT37.H8IN.l .4.2/1996
Tanggal 10 Juni 1996
INSTITUT KEGURUAN DAN ILMU PENDlDlKAN PADANG 1 9 9 7
-
LAPORAN PENELITI AN
ANALISIS PRESTASI KERJA PARA PEKERJA BENGKEL
PENGERJAAN LOGAM PADA SEKTOR INDUSTRI DAN JASA
DI KODYA PADANG
1. D r s . Suarman Ha.hkzu, M. Pd ( Ketua )
2. D r s . R a m 1 i, H. Pd ( Anggota )
3. D r s . A n a s r u l Rukun ( Anggota )
-
ANALISIS PRESTASI KERJA PARA PEKERJA BENGKEL PENGERJAAN LOGAM PAD0
INDUSTRI DAN JASA D I KODYA PADANG Oleh : Drs , Suarman Makhzu, MPd ( d k k )
A B S T R A K
Peningkatan pembangunan i n d u s t r i dan j asa menuntut adanya tenaga k e r j a yang t e r l a t i h dan t e r a m p i l ba i k tenaga a h l i , tenaga pengelo la , maupun peke r j a . Tenaga k e r j a t e r s e b u t d iharapkan m e m i l i k i t i n g k a t p r e s t a s i k e r j a yang t i n g g i sehingga rnampu meningkatkan k u a l i t a s dan k u a n t i t a s p roduks i . P e n e l i t i a n i n i hanya berusaha men- gungkapkan p r e s t a s i k e r j a para p e k e r j a bengkel . Dan m e l i h a t se jauh mana l a t a r belakang pendid ikan; pengalaman k e r j a ; upah ( g a j i ) ; dan k o n d i s i l ingkungan p i s i k tempat k e r j a berpengaruh terhadap pembentukan p r e s t a s i k e r j a para peker ja . Sedangkan k a r a k t e r i s t i k para p e k e r j a yang akan d i t e l i t i ada lah p e k e r j a yang melakukan peker jaan : 1 ) Batangan/lernpengan logam dengan menggunakan tenaga
tangan a tau mesin 2 ) Membuat berbagai macam perkakas d a r i logam dengan
tenaga tangan a tau mesin 3 ) Membuat/mengerjakan p e r a l a t a n a t a u kornponen mesin
dengan rnenggunakan rnesin perkakas 4 ) Mengasah/menajamkan a l a t - a l a t potong untuk penger jaan
logam dengan tenaga manual a tau mesin. H i p o t e s i s yang d i a j u k a n dalam p e n e l i t i a n i n i ada lah
sebagai b e r i k u t : "Terdapat hubungan a n t a r a l a t a r belakang pendid ikan, pengalaman k e r j a , upah ( g a j i ) dan k o n d i s i l i nkungan p i s i k ternpat k e r j a dengan p r e s t a s i k e r j a " .
Popu las i p e n e l i t i a n i n i ada lah s e l u r u h peke r j a bengkel penger jaan logam pada berbagai i n d u s t r i dan perusahaan yang berada d i Kodya Padang y a i t u sebanyak 320 orang. Sarnpel p e n e l i t i a n i n i d i a m b i l sebagian d a r i popu- l a s i menggunakan Tabel Morgan untuk p o p u l a s i 320 maka pe rk i raan sampel yang d i l i b a t k a n dalam p e n e l i t i a n i n i ada lah sebanyak 175 orang, ( s e k i t a r 54,70% d a r i p o p u l a s i ) .
Teknik pengambilan sampel d i l a k u k a n dengan secara acak p ropos iona l . Dalam ha1 i n i sampel d iarnb i l secara acak dengan memperhatikan jumlah para p e k e r j a pada *ma- sing-masing kelompok pada s e t i a p j e n i s peker jaan (mes in ) .
Untuk mengolah da ta menguj i h i p o t e s i s p e n e l i t i a n menggunakan s t a t i s t i k i n f r e n s i a l , y a i t u dengan t e k n i k a n a l i s i s k o r e l a s i productmoment, a n a l i s i s . k o r e l a s i par - s i a l dan a n a l i s i s r e g r e s i ganda.
-
Dari analisis di atas, dapat dinyatakan bahwa : 1. Terdapat hubungan positif yang tidak signifikan secara
sendiri-sendiri antara latar belakang pendidikan, dan kondisi lingkungan pisik tempat kerja dengan prestasi kerja belum bisa diterima
2. Terdapat hubungan positif yang signifikan secara sendiri-sendiri antara pengalaman kerja dan upah (gaji) dengan prestasi kerja
3. Terdapat hubungan secara bersama antara latar belakang pendidikan, pengalaman kerja, upah (gaji) dan kondisi lingkungan pisik tempat kerja dengan prestasi kerja.
Berdasarkan hasil analisis data dapat disimpulkan sebagai berikut : 1. Kenaikan prestasi kerja tidak dapat dikatakan sebagai
akibat dari pengaruh (sumbangan) secara mandiri dari faktor latar belakang, pendidikan dan kondisi lingkun- gan pisik tempat kerja.
2. Kenaikan prestasi kerja hanya terjadi oleh pengaruh secara sendiri (sumbangan) dari pengalaman kerja dan upah (gaji) pekerja.
3. Kenaikan prestasi kerja dapat terjadi akibat pengaruh (sumbangan) secara bersama dari ubahan latar belakang pendidikan, pengalaman kerja, upah (gaji) dan kondisi lingkungan pisik tempat kerja. Oleh karena itu, untuk meningkatkan prestasi kerja para pekerja bengkel pengerjaan logam perlu diawali dengan peningkatan pendidikan, pengalaman kerja, upah (gaji) dan mencip- takan kondisi lingkungan pisik tempat kerja yang baik dan nyaman.
-
K e g i a t a n p ~ n e l i - t i a n merupakan bagiar i d a r i darma p e r g u r u a n .
t i n g g i , d i samping p e n d i d i k a n clan pengabd ian kepada m a s y a u a k s t .
K e g i a t a n p e n e l i t i a n irii. i-raruc; d i l a k s a n a k i l n o l e h IEIP Padang yal-ig
d i k e r j a k a n nleh s t a f akadensj.kriya dala~r r n n g k a man:.ngkatkc?n mutu
p e n d i d i k a n , m e l a l u i p k n i n g k a t a n m u t u s t a f alcaclemi):, beik sebagai
d u s e n maupun ppne l i ti.
Kegia ta r ! p e n e l it. iai-I i .n i mnndukurig pengembangar! i lnicr .;er ta
t r r a p a n n y a . D a l a m ha1 i r ~ i L-cmbaga P r n e l i t i a n IKZP Padang
barusaha rnendurang dosen u n t c ~ k m e l a k ~ r k a n p e n e l i t i a n sebagai
b a g i a n yang t i d a k t e r p i ~ a h k a n d a r i k e g i a t a n m e n g a j a r n y a , baik
yany seca!ra langscrny d i b i a y a j . o l e h dana IEIP Padang m~4upc1n' dana
d a r i sumber lairs yang r e l e v a n a t a u beker- ja sanla dengan i n s ' t a n s i
teu'kaj. t . C)let-: karena i tu, paning) . ;a tan mcrtu tenaga akadernik, p w l e l i t i dan h 8 s i . i p e n e l i t i a n n y a d i l a k u l ~ a n s e r , ~ l a i dengat3
t i l - ~ g k s t a n serta kev,cn;c!-~gan ahaclemik per re l i 'k i .
Saya 1111:~n.yarntru-t. gembfira u s a h a yang dilakinkai7 p r n e l i t i u n t u k
i~jcl;-ri j avrab t ~ e r k a g a i ~:~r.rmasal z , P i p e n d i d i k a n , baxk yang 13ersi-Fat.
i n t e r a k s i beirkragai f al
-
t c r j uan dir.:emioac,i . Mudah-~rtudak~an penel i t i a n ir1.i. hermanfaat hagi pengembangan ilnu pad; uncrnlnya dan peningkatan m u t u staf akadernik
I K I P Padang.
Psda k,eserrrpa'can firti say;. irrgln nrcngucapkan irarima kasil-I
k.epada b e r t a g a i pi.1-m): yiang mcimbari tu tr.r 1 aksananya penel itian ini,
t.crc!tanta k e p a d u pi.nlpinan. lan~bapa t r r k a i t yany mcnjadi ubjck
penelitian , rt?spandsn yang n1en.j a d i sirlnpel p?nel r t i a n , - t i m p e r s v i u L.ernbaga Per,elj.tJ.arr, Duseri Ser.rj.or dari zt'nggota t j . r r r ! : r e d i t Puirrt
-1B:IP Padang yang menjadi p e i i i b 3 h ~ ~ utana clalarn ~=;enr:inar p c n e l i t i a n .
Sacara khu:~n~s kami menya~npaikatn terimakasih kepada l i i rektur
Pembinaan Penei i t i a n clan Pengabdian kspada Masyarakat, D i r e k t o r a t
J~rrderql Pendi.dikan Tirrqqi, yany te3aI-1 ,berkenarr m ~ n l H e r i tiantuiin
pendanaan bagi p ~ n e l i t i a n ini. E a m i y a h i n tanpa d e d i k a s i dan
kcr j a sarna yarig teu j a l i n se1~71rta ir1.i. ,, penel itian i n i 'cidak akan dapa2: d i s e 1. usa i kan sabagai.mana yang c l i harapkan . Il&rj a sanla y ang
1 hr*i!: inj. c;2.l.sa1-?,pk.~n al:an mcnjacli lebih bail: lsgi d i ma?.;a yarry
1 .akan d a t a r ~ y .
Ter imct k a s i j i .
c j , Maret I Lembaga P e ~ ~ i e
-
DAFTAR IS1
ABSTRAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i
PENGAN'I'AR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii
DAFTAR I S 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
DAFTARTABEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v i i
DAFTARLAMPIRAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . v i i i
BAB I . PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . 1
A . L a t a r B e l a k a n g M a s a l a h . . . . . . . . . 1
B . I d e n t i f i k a s i d s n P e m b a t a s a n M a s a l a h . . . 6
C . P e r u m u s a n M a s a l a h . . . . . . . . . . . 7
D . T u j u a n P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . 8
E . H i p o t e s i s P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . 8
F . Kegunaan P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . 9
1 I . K A J I A N P I J S T A K A . . . . . . . . . . . . . . 1 0
. . . . . . . . . . . . . . A . P r e s t a s i K e r j a 1 0
B . L a t a . r B e l a k a n g P e n d i d i k a n . . . . . . . . 1 4 C . P e n g a . l a n ~ a n Ker j a . . . . . . . . . . . . 1 6
D . Upah ( G a j i ) . . . . . . . . . . . . . . . 18
E . K o n d i s i L i n g k u n g a n P i s i k Tempa.t K e r j a . . 20 F . K e r a n g k a K o n s e p t u a l . . . . . . . . . . . 22
-
I11 . RANCANGAN PENELITIAN . . . . . . . . . . . 2 5 A . J e n i s P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . 25
B . P o p u l a s i d a n S a m p e l . . . . . . . . . . . 2 5
C . U b a h a n d a n Data P e n e l i t i a n . . . . 27 D . I n s t r u m e n P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . 28
E . U j i Coba I n s t r u m e n . . . . . . . . . . . 3 2
F . T e k n i k A n a l i s i s Da. ta . . . . . . . . . . 36
I V . HASIL ANALISIS D A N PEMBAHASAN . . . . . . . . 3 7
A . D e s k r i p s i Data . . . . . . . . . . . . . 37
B . P e n g u j i a n P e r s y a r a . t a n A n a l i s i s . . . . . 39 C . P e n g u j i a n H i p o t e s i s . . . . . . . . . . 4 1
D . P e m b a h a s a n Hasil P e n e l i t i a n . . . . . . 48
V . KESIMPIJLAN DAN SARAN . . . . . . . . . . . 51
A . K e s i m p u l a n . . . . . . . . . . . . . . . 51
D . S a r a n - S a r a n . . . . . . . . . . . . . . 53
DAFTAR PUSTAKA . . . . . . . . . . . . . . 54
-
DAFTAR TABEL
T a b e l
T a b e l
T a b e l
1 . S e b a r a n P o p u l a s i d a n Sa.mpel P e n e l i t i a n . . . . . . 26 2 . Ringka.sa.n H a . s i l U j i R e l i a b i l i t a s I n s t r u m e n . . . 35 3 . R i n g l k a s a n S t a - t i s t i k D e s k r i p t i f , Mean d a n
S t a n d a r D e v i a s i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 7 4 . R ingkasa .n S t a t i s t i k D e s k r i p t i f P e r b a n d i n g a n
Mean Sta.nda.r d e v i a . s i o b s e r v a s i d e n g a n Mean
d a n S t a n d a r D e v i a . s i 1 d e a . l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5 . R ingkasa .n Hasi l US i N o r m a l i t a s 1Jba.ha.n
P e n e 1 i t i a . n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 0 6 . R ingkasa .n Has i l U j i L i n e a r i t a s . . . . . . . . . . . . . . . 41 7 . M a t r i k K o r e l a s i A n t a r Ubahan P e n e l i t i a n . . . . . . 4 2 8 . R i n g k a s a n Hasi l A n a l i s i s P r o d u k Momen
a.nta.ra. 1Jhaha.n B e b a s d e n g a n IJbahan T e r i k a t . . . . 4 3 9 . R ingkasa .n K o r e l a s i P a r s i a l a n t a r a Uba.ha.n
B e b a s d e n g a n Ubahan T e r i k a t . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 4 1 0 . R i n g k a s a m A n a . l i s i s R e g r e s i G a n d a . . . . . . . . . . . . . 4 7
v i i
-
DAFTAR LAMP1 RAN
Lampi ran 1 . I n s t r u m e n P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Lampi ran 2 . U j i V a l i d i t a s d a n r e l i a b i l i t a s . . . . . . . . . . . . 64 L a m p i r a n 3 . Data P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Lampi ran 4 . S t a t i s t i k Univar ia . t , d a n s e h a r a . n Data
( N o r m a l i t a s ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Lampi ran 5 . U j i H i p o t e s i s d e n g a n K o r e l a s i . . . . . . . . . . . . . . 77 I. ,ampiran 6 . U j i H i p 0 t e s i . s d e n g a n R e g r e s i . . . . . . . . . . . . . . . 79
v i i i
-
B A B I
P E N D A H U L U A N
A . L a t a r B e l a k a n g U a s a l a h
Pembangunan i n d u s t r i d a n jasa d i I n d o n e s i a . t e l a h
mampu m e n c i p t a k a n k e k u a t a n d a n p o t e n s i y a n g d i n a m i m Hal
i n i d i t a n d a i d e n g a n s e m a k i n b a n y a k n y a i n d u s t r i dan' jasa
menampung t e n a g a k e r j a , s e m a k i n m e n i n g k a t n y a p e n d x p a t a n
n a s i o n a l , s e m a k i n banyak menggunakan b a h a n baku d a l a m
negeri d a l a m m e n g h a s i l k a n b a r a n g - b a r a n g j a d i y a n g mampu
b e r s a i n g d e n g a n b a r a n g i m p o r .
Arah pembangunan p a d a s e k t o r i n d u s t r i d a n jasa
d i t u j u k a n u n t u k memper lua s k e s e m p a t a n k e r j a ; m e r a t a k a n
ke sempa t an b e r u s a h a , m e n i n g k a t k a n k o m o d i t i e k s p o r ; menun-
j a n g pembangunan d a e r a h ; memanfaa tkan sumbe r d a y a alam,
e n e r g i , d a n sumbe r d a y a m a n u s i a . Pembangunan i n i t i d a k
hanya b e r t u j u a n u n t u k m e n i n g k a t k a n i n d u s t r i b e s a r s a j a ,
t e t a p i j u g a mengembangkan i n d u s t r i s e d a n g , i n d u s t r i k e c i l
d a n i n d u s t r i k e r a j i n a n .
D i Sumbar , p e n e k a n a n pembangunan i n d u s t r i d a n jasa
d i l e t a k k a n p a d a pembangunan ekonomi y a n g r e l e v a n hengan
pemhangunan i n d u s t r i , p e n g a d a a n d a n p e n e r a p a n t e n a g a
k e r j a se r ta d a p a t m e n i n g k a t k a n p e n d a p a t a n d a e r a h . Data
p e r o b a h a n s t r u t u r ekonomi d a e r a h Sumbar menunjukkan p e -
-
n i n g k a t a n ; y a i t u d a r i 9 , 1 8 % p a d a P e l i t a I n a i k m e n j a d i
1 9 , 0 5 % p a d a P e l i t a I V ( N u r d i n , 1988). J i k a d i p e l a j a r i
p e r t u m b u h a n t e r s e b u t , maka k e m a j u a n d a l a m pembangunan
i n d u s t r i b e r a s a l d a r i pembangunan i n d u s t r i m a n u f a k t u r ,
i n d u s t r i k e c i l , d a n i n d u s t r i k e r a j i n a n . K a r e n a i t u , maka
s t r a t e g i pembangunan d a n jasa u n t u k s e l a n j u t n y a d i a r a h k a n
p a d a pembangunan i n d u s t r i m a n u f a k t u r , i n d u s t r i k e c i l d a n
i n d u s t r i k e r a j i n a n .
P e n i n g k a t a n pembangunan i n d u s t r i d a n jasa m e n u n t u t
a d a n y a t e n a g a k e r j a y a n g t e r l a t i h d a n te rampi l b a i k
t e n a g a a h l i maupun t e n a g a p e n g e l o l a d a n p e k e r j a . T e n a g a
k e r j a t e r s e b u t d i h a r a p k a n m e m i l i k i t i n g k a t p r e s t a s i k e r j a
y a n g t i n g g i s e h i n g g a mampu m e n i n g k a t k a n k u a l i t a s d a n
k u a n t i t a s p r o d u k s i . A p l i k a s i t e k n i k b a r u , m e s i n b a r u
d a l a m e r a p e r u b a h a n t e k n o l o g i m e n u n t u t p e n g u a s a a n t e k n i k
d a n p e n i n g k a t a n prestasi k e r j a d i s e k t o r i n d u s t r i d a n
j asa . Kemajuan y a n g p e s a t p a d a t a h u n t e r a k h i r i n i , d a l a m
b i d a n g t e k n o l o g i material d a n t e k n o l o g i e l e k t r o n i k a
s e p e r t i m e s i n - m e s i n k o m p u t e r t e l a h m e r a s u k k e d a l a m m e s i n -
m e s i n i n d u s t r i .
T i n g k a t p r e s t a s i k e r j a t e n a g a k e r j a d i t e n t u k a n o l e h
mutu t e n a g a k e r j a i t u s e n d i r i . Baga imanapun c a n g g i h n y a
m e s i n d a n p e r a l a t a n i n d u s t r i j i k a t i d a k d i d u k u n g o l e h
t e n a g a k e r j a y a n g b e r k u a l i t a s maka t i n g k a t p r o d u k t i v i t a s -
n y a j u g a a k a n t e t a p r e n d a h .
-
P a d a d a s a r n y a s e t i a p i n d u s t r i d a n jasa s e l a l u b e k e r -
j a s e c a r a o p t i m a l , a g a r p e r u s a h a a n d a p a t tumbuh clan
b e r k e m b a n g s e r t a mampu b e r s a i n g d e n g a n p e r u s a h a a n l a i n .
S a l a h s a t u k e n d a . l a y a n g s e r i n g d i h a d a p i o l e h p e r u s a h a a n
t e r s e b u t a d a l a h bahwa p e k e r j a h a n y a b e k e r j a s e k e d a r
memenuhi k e w a j i b a n d a n m e m p e r o l e h i m b a l a n k e r j a
( u p a h / g a j i ) , t a n p a m e m i l i k i k e p e r d u l i a n t e h a d a p p e r t u m b u -
han d a n p e r k e m b a n g a n p e r u s a h a a n . P a d a p e r u s a h a a n i n d u s t r i
d a n jasa m e m e r l u k a n p e k e r j a y a n g b e r p e s t a s i . K a r e n a
p e k e r j a y a n g b e r p r e s t a s i l a h p e r u s a h a a n d a p a t tumbuh d a n
b e r k e m b a n g , s e r t a d a p a t m e n i n g k a t k a n p e n d a p a t a n - p e n d a p a -
t a n d a e r a h .
P e n a m p i l a n p e k e r j a k e a r a h p r e s t a s i , p e r t u m b u h a n d a n
p e r k e m b a n g a n p e r u s a h a a n k u r a n g d i t o n j o l k a n d a n m a l a h
l e b i h b a n y a k d i e k s p o s o l e h m e d i a masa m a s a l a h m e n g e n a i
u p a h d a n mogok k e r j a . P e n e l i t i a n M o k o g i n t a (1988) t e n t a n g
k e p u a s a n k e r j a m e n y e b u t k a n bahwa k a r y a w a n t i d a k m e n g a r a h -
kan s u m b e r d a y a y a n g d i m i l i k i n y a ( t e n a g a , w a k t u , k e a h l i a n
d a n k e t e r a . m p i l a n ) d a l a m m e l a k s a n a k a n p e k e r j a a n w a l a u p u n
h a r a p a n - h a r a p a n n y a . s u d a h t e r p e n u h i . M a s n i t o s ( 1 9 8 8 )
m e n s i n y a l i r bahwa r e n d a h n y a mutu t e n a g a k e r j a t i n g k a t
j u r u t e k n i k clan t e n a g a k e r j a semi terampi l , b e r a s a l d a r i
masa m e r e k a m e n g a l a m i p e n d i d i k a n . Menurunnya mutu d a n
p r e s t a s i t e n a g a k e r j a a d a l a h k u r a n g s e s u a i n y a p e n g e t a h u a n
d a n k e t e r a m p i l a n y a n g d i p e r o l e h d i s e k o l a h d e n g a n p e k e r -
j a a n y a n g d i h a d a p i d i i n d u s t r i s e h i n g g a m e r e k a p e r l u
-
p e n y e s u a i a n l a g i ( L y n S q u a r e , 1 9 8 2 d a n D e p n a k e r , 1 9 8 2 ) .
T e n a g a k e r j a m e n j a d i s a l a h s a t u f a k t o r u t a m a d a l a m
pembangunan i n d u s t r i d a n j a sa . O l e h k a r e n a i t u , i a p e r l u
d i d u k u n g o l e h p e k e r j a y a n g h a n d a l b a i k p e k e r j a k a s a r ,
p e k e r j a terampil a t a u p u n p e k e r j a a h l i . K h u s u s u n t u k
t e n a g a k e r j a t e r a m p i l umumnya berasal d a r i s e k o l a h k e j u -
r u a n (STM) d a n s e k o l a h menengah umum (SMA). B e r d a s a r k a n
p e n e l i t i a n y a n g d i l a k u k a n t e r h a d a p k e d u a s u m b e r t e n a g a
k e r j a t e r s e b u t m e m b e r i k a n h a s i l y a n g b e r b e d a . Hasil
p e n e l i t i a n C l a r k ( 1 9 8 3 ) t e r h a d a p pasar t e n a g a k e r j a d i
I n d o n e s i a , k h u s u s n y a d i d a e r a h J a k a r t a , bahwa l u l u s a n STM
n e m p u n y a i k e s e m p a t a n k e r j a d a n u p a h y a n g l e b i h b a i k j i k a
d i b a n d i n g k a n l u l u s a n SMA. T e t a p i p e n e l i t i a n y a n g d i l a k u -
kan o l e h Abudan ( 1 9 8 8 ) t e r h a d a p p e s e r t a l a t i h a n k e r j a
d i d i k l a t PT . Semen P a d a n g bahwa l u l u s a n s e k o l a h umum
s e t e l a h m e l a l u i l a t i h a n m e n u n j u k k a n h a s i l y a n g l e b i h b a i k
d a r i l u l u s a n s e k o l a h k e j u r u a n . P a d a h a 1 s e h a r u s n y a l u l u - s a n s e k o l a h k e j u r u a n y a n g l e b i h b a i k k a r e n a m e r e k a memang
t e l a h d i p e r s i a p k a n b e k e r j a . Hasi l p e n e l i t i a n S i l a l a h i
( 1 9 9 3 ) t e r h a d a . ~ n i l a i k e r j a k a r y a w a n l u l u s a n STM d a n SMA
p a d a i n d u s t r i s u s u d i Y o g y a k a r t a mengungkapkan bahwa
t e r d a p a t p e r b e d a a n y a n g s i g n i f i k a n a n t a r a n i l a i k e r j a
k a r y a w a n l u l u s a n STM d e n g a n n i l a i k e r j a l u l u s a n SMA p a d a
t a r a f s i g n i f i k a s i 5% n i l a i X ( r e r a t a l u l u s a n SMA
1 5 2 , 9 7 ) .
-
Dari p e n d a p a t d i a t a s d a p a t d i s i m p u l k a n bahwa b e l u m
s e p e n u h n y a k a r y a w a n ( p e k e r j a ) m e n g a r a h k a n t e n a g a , w a k t u ,
k e h l i a n d a n k e t e r a m p i l a n t e r h a d a p p e l a k s a n a a n k e r j a . Menurun d a n r e n d a h n y a mutu t e n a g a k e r j a ( p e k e r j a ) b e r a w a l
d a r i m a s a p e n d i d i k a n a k i b a t k u r a n g s e s u a i n y a p e n g e t a h u a n
d a n k e t e r a m p i l a n y a n g d i p e r o l e h d e n g a n p e k e r j a a n y a n g
d i h a d a p i d i i n d u s t r i . B e r d a s a r k a n h a 1 t e r s e b u t k e l i h a t a n
bahwa s e o l a h - o l a h l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n p e k e r j a b e l u m
member i sumbangan t e r h a d a p mutu t e n a g a k e r j a d i p e r u s a -
haan i n d u s t r i d a n jasa . S e m e n t a r a i t u , h a s i l p e n e l i t i a n
y a n g d i l a k u k a n p a d a p e r u s a h a a n i n d u s t r i d a n j a s a member i -
kan gambaran y a n g b e r b e d a - b e d a .
P e n g a r a h a n t e n a g a , w a k t u , k e a h l i a n d a n k e t r a m p i l a n ,
l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n , p e n g a l a m a n , u p a h d a n l a i n - l a i n
a k a n b e r m u a r a p a d a mutu ( k u a l i t a s ) t e n a g a k e r j a . Mutu
a t a u ( k u a l i t a s ) t e n a g a k e r j a t e r s e b u t menggambarkan
p r e s t a s i k e r j a . Hasi l p e n e l i t i a n y a n g a d a b a r u rnengung-
kapkan t e n t a n g p e n g h a r g a a n , u p a h d a n k e s e m p a t a n - ' * k e r j a
s e r t a n i l a i k e r j a b e r d a s a r k a n la tar b e l a k a n g p e n d i d i k a n .
Sedangkan p e n e l i t i a n y a n g m e n g k a j i p re s t a s i k e r j a be lum
a d a y a n g mengungkapkannya , t e r u t a m a p a r a p e k e r j a b e n g k e l
p e n g e r j a a n logam. Dalam r a n g k a i n i l a h p e n e l i t i a n i n i
p e n u l i s l a k u k a n y a i t u u n t u k m e n g k a j i d a n m e n g a n a l i s i s
p r e s t a s i k e r j a p a r a p e k e r j a b e n g k e l p e n g e r j a a n logarn d a n
f a k t o r a p a y a n g menyebabkan b e r p r e s t a s i t i d a k n y a s e o r a n g
-
p e k e r j a .
B. Identifikasi dan Penbatasan Hasalah
P e r t a n y a a n y a n g m u n c u l dalam r n e n e l a a h t e n a g a k e r j a
" B a g a i m a n a m e n g i d e n t i f i k a s i k a n p r e s t a s i k e r j a ? " . P e r t a -
n y a a n i n i l a h y a n g a k a n d i j a w a b p a d a b a g i a n i n i .
M e n e l a a h p r e s t a s i k e r j a d a p a t d i l i h a t s e b a g a i b e r i -
k u t . M e n u r u t R a v i a n t o (1985) bahwa p r e s t a s i k e r j a s a n g a t
t e r g a n t u n g p a d a kemampuan k e r j a , s e d a n g k a n p r e s t a s i k e r j a
d i t e n t u k a n o l e h la tar b e l a k a n g p e n d i d i k a n , p e n a t a r a n d a n
l a t i h a n , p e n g a l a m a n k e r j a , p e n g h a s i l a n / u p a h , k o n d i s i
l i n g k u n g a n k e r j a ( S u t a L a k s a n a d k k , 1979).
P r e s t a s i k e r j a t e n a g a k e r j a b e r h u b u n g a n d e n g a n
p e n d a y a g u n a a n s u m b e r d a y a m a n u s i a . Dari u p a y a t e r s e b u t
o r a n g d a p a t b e k e r j a secara op t imal d a n d a p a t m e m p e r o l e h
p e n g h a s i l a n y a n g l a y a k u n t u k h i d u p ( S i m a n j u n t a k d a l a m
P r i j o n o d k k , 1 9 8 2 ) . B e r d a s a r k a n p e k e r j a a n y a n g d i l a k u k a n -
n y a d a p a t d i l i h a t d a n d i n i l a i kemampuan k e r j a d a n pres ta-
si k e r j a n y a .
M e n g i n g a t k o m l e k n y a p e r m a s a l a h a a n y a n g a d a , maka
p e n e l i t i a n - p e n e l i t i a n i n i p e r l u d i b a t a s i s e h i n g g a d a p a t
m e m b e r i k a n g a m b a r a n y a n g j e l a s m e n g e n a i r u a n g l i n g k u p d a n
c a k u p a n p e n e l i t i a n . P e n e l i t i a n i n i h a n y a b e r u s a h a men-
g u n g k a p k a n p r e s t a s i k e r j a p a r a p e k e r j a b e n g k e l . Dan
m e l i h a t s e j a u h mana l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n
-
( l a t i h a n / m a g a n g ) p e n g a l a m a n k e r j a ; u p a h (ga j i ) ; d a n kon-
d i s i l i n g k u n g a n p i s i k tempat k e r j a b e r p e n g a r u h t e r h a d a p
p e m b e n t u k a n p r e s t a s i k e r j a . S e d a n g k a n k a r a k t e r i s t i k para
p e k e r j a y a n g a k a n d i t e l i t i a d a l a h p e k e r j a y a n g m e l a k u k a n
p e k e r j a a n :
1) M e n g e r j a k a n b a t a n g a n / l e m p e n g a n logam d e n g a n mengguna-
kan t e n a g a t a n g a n a t a u m e s i n
2 ) Membuat b e r b a g a i macam p e r k a k a s d a r i logam d e n g a n
t e n a g a t a n g a n a t a u m e s i n
3 ) Membua t /menger jakan p e r a l a t a n a t a u komponen m e s i n
d e n g a n menggunakan m e s i n p e r k a k a s
4 ) Mengasah/menajamkan a l a t - a l a t p o t o n g u n t u k p e n g e r j a a n
logam d e n g a n t e n a g a m a n u a l a t a u m e s i n .
( D e p n a k e r 1982, h . 5 7 6 ) .
C. Perumusan Uasalah
B e r t i t i k t o l a k d a r i p e r n a s a l a h a n y a n g d i a j u k a n s e b e -
lum i n i , maka d a p a t d i r u m u s k a n p e r m a s a l a h a n p e n e l i t i
s e b a g a i b e r i k u t :
1. L a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n ( l a t i h a n / m a g a n g ) y a n g p e r n a h
d i i k u t i o l e h p e k e r j a b e n g k e l p e n g e r j a a n l o g a m .
2 . P e n g a l a m a n k e r j a p a r a p e k e r j a b e n g k e l p e k e r j a a n logam.
3. Upah ( g a j i ) y a n g d i p e r o l e h p a r a p e k e r j a b e n g k e l p e k e r -
j a a n l o g a m .
4 . K o n d i s i l i n g k u n g a n p i s i k t e m p a t k e r j a p a r a p e k e r j a
b e n g k e l p e k e r j a a n logam.
-
5 . Gambaran t i n g k a t p res tas i k e r j a para p e k e r j a b e n g k e l
p e k e r j a a n logam.
6 . Hubungan a n t a r a l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n ( l a t i h a n /
magang) p e n g a l a m a n k e r j a ; u p a h (ga j i ) d a n k o n d i s i
l i n g k u n g a n p i s i k t e m p a t k e r j a d e n g a n p r e s t a s i k e r j a
b a i k secara s e n d i r i maupun secara b e r s a m a .
D . Tujuan P e n e l i t i a n
S e s u a i d e n g a n rumusan m a s a l a h , maka t u j u a n d a r i
p e n e l i t i a n i n i a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t :
1. U n t u k m e n g e t a h u i l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n ( l a t i h a n /
magang) y a n g d i i k u t i o l e h para p e k e r j a b e n g k e l p e k e r -
j a a n l o g a m .
2 . U n t u k m e n g e t a h u i j u m l a h u p a h ( g a j i ) y a n g d i p e r o l e h
para p e k e r j a b e n g k e l p e k e r j a a n l o g a m .
3. U n t u k m e n g e t a h u i p e n g a l a m a n k e r j a para p e k e r j a b e n g k e l
p e k e r j a a n logam
4 . U n t u k m e n g e t a h u i k o n d i s i f i s i k l i n g k u n g a n t e m p a t k e r j a
para p e k e r j a b e n g k e l l o g a m .
5 . U n t u k m e n g e t a h u i hubungan l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n
( l a t i h a n / m a g a n g ) p e n g a l a m a n k e r j a ; u p a h ( g a j i ) d a n
k o n d i s i l i n g k u n g a n tempat k e r j a d e n g a n p r e s t a s i k e r j a .
Hipotesis P e n e l i t i a n
H i p o t e s i s y a n g d i a j u k a n d a l a m p e n e l i t i a n i n i a d a l a h
s e b a g a i b e r i k u t :
-
" T e r d a p a t hubungan a n t a r a l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n
p e n g a l a m a n k e r j a ; u p a h ( g a j i ) d a n k o n d i s i l i n g k u n g a n
k e r j a d e n g a n prestasi k e r j a " .
F. Kegunaan P e n e l i t i a n
Has i l p e n e l i t i a n . i n i , d i h a r a p k a n d a p a t b e r g u n a b a g i :
1. Badan p e n g e l o l a k e t e n a g a k e r j a a n d a l a m m e n e n t u k a n d a n
m e n y a l u r k a n t e n a g a k e r j a u n t u k p e k e r j a b e n g k e l p e k e r -
j a a n logam.
2 . Badan p e n g e l o l a i n d u s t r i d a n p e r u s a h a a n d a l a m m e n e r i m a
d a n menernpatkan t e n a g a k e r j a y a n g b e r k u a l i t a s g u n a
rnendukung u p a y a p e n i n g k a t a n p r e s t a s i k e r j a , t e r u t a m a
p a r a p e k e r j a b e n g k e l p e n g e r j a a n l o g a m .
3. Badan p e n g e l o l a p e n d i d i k a n d a n l a t i h a n / k u r s u s k e j u r u a n
( p e n g e r j a a n l o g a m ) d a l a m p e n y i a p a n t e n a g a k e r j a y a n g
r e l e v a n d e n g a n k e b u t u h a n i n d u s t r i d a n p e r u s a h a a n .
4 . P e m e r i n t a h d a e r a h d a l a m m e n i n g k a t k a n pembangunan
k e t e n a g a k e r a j a a n , i n d u s t r i d a n p e n d i d i k a n g u n a me-
n i n g k a t k a n p e r e k o n o m i a n d a n p e n d a p a t a n d a e r a h .
-
B A B I1
KAJIAN PUSTAKA
A . Prestasi Kerja
P r e s t a s i k e r j a a d a l a h kemampuan s e s e o r a n g d a l a m
m e l a k s a n a k a n p e k e r j a a n , N a i n g g o l a n ( 1984) m e n y a t a k a n
p r e s t a s i k e r j a d i s e b u t s e b a g a i h a s i l y a n g d i c a p a i k a r y a -
wan d a l a m m e n c a p a i t u g a s y a n g d i e m b a n n y a . B e r d a s a r k a n
h a s i l k e r j a n y a , a k a n d a p a t d i l i h a t s e s e o r a n g m e n g e r t i d a n
memahami p e l a k s a n a a n k e r j a y a n g b a i k d a n b e r k u a l i t a s .
B e r p r e s t a s i t i d a k n y a s e o r a n g p e k e r j a d a p a t d i l i h a t p a d a
n i l a i p r e s t a s i k e r j a n y a . B a i k b e r u p a k e t e r a m p i l a n maupun t i n g k a h l a k u d a l a m b e k e r j a y a n g s e l a n j u t n y a d i s e b u t
d e n g a n p e n i l a i a n p r e s t a s i k e r j a . P e n i l a i a n prestasi k e r j a
maksudnya a d a l a h u n t u k m e n g e t a h u i a p a k a h s e o r a n g p e k e r j a
d a p a t m e n g e r j a k a n d a n t u g a s n y a m e n u r u t y a n g d i g a r i s k a n .
A k t i f i t a s para p e k e r j a d a l a m s u a t u p e r u s a h a a n b a n y a k
t e r l i b a t d a l a m b e r b a g a i k e g i a t a n p e k e r j a a n . O l e h k a r e n a
i t u m e r e k a d i t u n t u t m e m i l i k i kemampuan u n t u k m e l a k s a n a k a n
p e k e r j a a n t e r s e b u t d e n g a n b a i k . M e n u r u t L i g h b o d y d a n Kidd
(1968) t e d a p a t t u j u h macam k o p e t e n s i y a n g h a r u s d i m i l i k i
b a g i p e k e r j a y a n g b e r p r e s a s i , y a i t u :
1) K u a l i t a s h a s i l k e r j a
2 ) K e t e r a m p i l a n d a l a m menggunakan m e s i n d a n p e r a l a t a n
s e r t a f a s i l i t a s k e r j a
-
3 ) Kemampuan m e n g a n a l i s a , m e r a n c a n g p r o s e d u r k e r j a d a n
melaksa .na .kan p e k e r j a a n
4 ) Waktu y a n g t e r p a k a i d a l a m b e k e r j a
5 ) Kemampuan m e n e r a p k a n i l m u d a n k e t e r a m p i l a n t e k n i k
d a l a m b e k e r j a .
6 ) Kemampuan membaca g a m b a r , s i m b o l d a n k o d e p e k e r j a a n
7 ) S i k a p d a n d i s i p l i n d a l a m b e k e r j a .
Dalam h u b u n g a n d e n g a n p e k e r j a a n W e s t i n g h o u s e d a l a m
Su t a l a l { s a n a d k k , ( 1 9 7 9 ) , mengemukakan b a h w a t e r d a p a t
empa.t f a k t o r y a n g m e n e n t u k a n p r e s t a s i k e r j a . y a . i t u k e t e r -
a .mpi la .n , u sa .ha , k o n s i s t e n s i d a n k r s a t i f i t a s . K e t e r a m p i l a n
m e r u p a k a n kemampuam p e k e r j a . m e l a k u k a n p e k e r j a a . n . U s a h a
a.da.1a.h kesur1gguha.n ya-ng d i t u n j u k k a n a t a u d i t a m p i l k a n o l e h
p e k e r j a d a l a m m e l a k u k a n p e k e r j a a n . K o n s i s t e n s i a d a l a h
kenanta .pa .n d a l a m n e l a k s a n a k a n p e k e r j a a n . K r e a t i f i t a s
a d a l a h kemampuan mendapa. tka.n da.n m e n c i p t a . k a n gaga.sa.n ya.ng
l e b i h p r a k t i s d a n e f i s i e n d a l a m b e k e r j a .
P e n e 1 i t i a . n p r e s t a . s i k e r j a d i m a k s u d k a n u n t u k rnemas-
t i ka.n ba.hwa s e o r a m g p e k e r j a d a p a . t m e n g e r j a k a n
t u g a . s / p e k e r j a a . n m e n u r u t ya.ng d i g a r i s k a n . P r e s t a s i y a n g d i c a p a i o l e h p e k e r j a d a p a t d i g u n a k a n u n t u k p r o m o s i ,
k e n a i k a . n ga . j i , m u t a s i , m e n c i p t a k a m k o n d i s i k e r j a y a n g
b a . i k d a n k e n a i k a n pa.ngka.t d a n j a b a t a n ( R a o , 1986) .
Pa.ra. p e k e r j a d i d a l a m i n d u s t r i / p e r u s a h a a n a k a n b a n y a k
t e r l i h a t d a l a m b e r b a g a i I c e g i a t a n p e k e r j a a n . M e r e k a d i t u n -
t u t m e m i l i k i kema.mpuan y a n g c u k u p u n t u k m e l a k s a n a . k a n
-
k e r j a t e r s e b u t . M e n u r u t Rao (1986) t e d a p a t t i g a macam
kemampuan y a n g h a r u s d i m i l i k i o l e h s e o r a n g p e k e r j a y a i t u :
kemampuan t e k n is. Kemampuan mane j e r i a l d a n kemampuan
p e r i l a k u , kemampuan t e k n i s m e n y a n g k u t pemahaman m e n g e n a i
i l m u s a t u k e n d a l a y a n g p e k e r j a a n . Kemampuan m a n e j e r i a l m e n y a n g k u t kemampuan m e n g e l o l a p e k e r j a a n . Kemampuan
p r i l a k u a d a l a h m e n y a n g k u t kemampuan m e l a k s a n a k a n p e k e r -
j a a n s e c a r a t epa t d a n c e r m a t . P e n e l a a h a n kemampuan t e r se -
b u t d a p a t d i l a k u k a n d a l a m t i g a ( 3 ) d i m e n s i , y a i t u d i m e n s i
k o g n e t i f , a f e k t i f d a n p s y c o m o t o r i k . D i m e n s i k o g n e t i f
m e n y a t a k a n p e n g g u n a a n p e n g e t a h u a n i n f o r m a s i , d a n m e t o d a
t e k n i k y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n p e l a k s a n a a n t u g a s p e k e r -
j a a n . D i m e n s i a f e k t i f m e - n y a n g k u t cara p e n g g u n a a n p e n g e -
t a h u a n d a n i n f o r m a s i s e r t a m e t o d a t e k n i k d a n d i m e n s i
p s y c o r n o t o r i k a d a l a h t i n d a k a n / p e n e r a p a n p e n g e t a h u a n i n f o r -
masi d a n m e t o d a t e k n i k k e d a l a m p e l a k s a n a a n t u g a s p e k e r -
j a a n . A n a l i s i s p r e s t a s i k e r j a m e r u p a k a n p e n e l a a h a n b a g a i -
mana g a m b a r a n p r e s t a s i k e r j a (kemampuan) k e r j a s e s e o r a n g
d a l a m b e k e r j a . B e r d a s a r k a n h a 1 t e r s e b u t d a p a t d i t e l a a h
l e b i h j a u h u n s u r ( f a k t o r ) apa y a n g membentuk s e o r a n g
p e k e r j a d a p a t be rpres tas i t i n g g i d a l a m b e k e r j a . Dengan
m e n g a n a l i s i s p res t a s i k e r j a , s e o r a n g m a n e j e r a k a n d a p a t
m e n g e n a l ;
1. F a k t o r a p a y a n g mendukung s e o r a n g p e k e r j a d a p a t menca -
p a i p r e s t a s i t i n g g i
-
2 . B a g a i m a n a s e o r a n g p e k e r j a d a p a t b e r h a s i l b a i k d a l a m
b e k e r j a
3 . B a g a i m a n a u s a h a ( i n i s i a t i f ) s e o r a n g p e k e r j a d a l a m
b e k e r j a
4 . P e n g e t a h u a n a p a y a n g d i p e r l u k a n o l e h p e k e r j a g u n a
m e k a k s a n a k a n t u g a s - t u g a s k e r j a .
( R a o , 1986).
Dengan m e l a k u k a n a n a l i s i s p r e s t a s i k e r j a s e o r a n g m a n e j e r
( p i m p i n a n ) p e r u s a h a a n a k a n d a p a t m e n g e n a l k e b u t u h a n
p e k e r j a , p e r e n c a n a a n u n t u k p e n i n g k a t a n p e r a n s e r t a p e k e r j a
t e r h a d a p p e r u s a h a a n d a n m e l a k s a n a k a n u p a y a t i n d a k a n p e n
i n g k a t a n p r o d u k t i v i t a s k e r j a , s e r t a m e l a k u k a n p e r u b a h a n
d a n p e m b a h a r u a n k e b i j a k s a n a a n g u n a mengembangkan p e r u s a -
h a a n .
K e k u a t a n s e t i a p p e r u s a h a a n t i d a k t e r l epas d a r i
o r g a n i s a s i a t a u p e k e r j a y a n g t e r l i b a t d i d a l a m p e r u s a h a a n
t e r s e b u t . B i l a s e o r a n g m a n e j e r ( p e m i m p i n ) p e r u s a h a a n
m e n g e n a l d a n m e n g h a r g a i kemampuan p e k e r j a , mengembangan
kemampuan d a n m e n g g u n a k a n n y a secara t e p a t , maka o r g a n i s a -
s i d a n o r a n g t e r l i b a t s e r t a d a l a m p e r u s a h a a n t e r s e b u t
a k a n b e r k e m b a n g d e n g a n pesat ( R a o , 1986, p - 2 3 ) . S a l a h
s a t u c i r i p e r u s a h a a n y a n g d i n a m i s a d a l a h m a n e j e r (p impi-
n a n n y a ) mampu m e n g e n a l k e b u t u h a n p e k e r j a d a n mampu men-
c i p k a n k o n d i s i y a n g mengacu p a d a p e n g e m b a n g a n p e r u s a h a a n ,
s e r t a p e n i n g k a t a n s u m b e r d a y a m a n u s i a .
-
Sumber d a y a m a n u s i a d a p a t d i k e m b a n g k a n secara m a k s i -
m a l , k a r e n a d e n g a n p e n a n g a n a n y a n g t e p a t kemampuan manu-
s i a d a p a t d i k e m b a n g k a n b e r l i p a t g a n d a . Pengembangan
s u m b e r d a y a h a r u s p r o f e s i n a l s e h i n g g a d a p a t m e n g u n t u n g k a n
b a g i p e r u s a h a a n . S e o r a n g p e k e r j a b e n g k e l l e b i h b a n y a k
d i t u n t u t kemampuan t e k n i k y a i t u p e n g u a s a a n kemampuan
a k t i f i t a s d a n k e c a k a p a n k e r j a , t e r u t a m a m e t o d e , p r o s e s
p r o s e d u r d a n t e k n i k p e n g e r j a a n ( R a o , 1986, p - 2 4 ) . P a r a
p e k e r j a b e n g k e l umumnya b a n y a k t e r l i b a t d a l a m b i d a n g
k e r j a t e k n i s i d a n o p e r a t o r o l e h k a r e n a n y a m e r e k a s a n g a t
d i t u n t u t m e n g u a s a i kemampuan p r o f e s i o n a l d a l a m b i d a n g
t e k n i k s e p e r t i y a n g d i k e m u k a k a n d i a t a s .
D i d a l a m b e k e r j a t i d a k b i s a t e r l epas d a r i f a k t o r
p e k e r j a i t u s e n d i r i . P r e s t a s i k e r j a p e k e r j a s a n g a t d i t e n -
t u k a n o l e h d i r i p e k e r j a d a n l i n g k u n g a n p i s i k t e m p a t k e r j a
i t u y a i t u l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n , l a t i h a n d a n magang
p e n g a l a m a n k e r j a , u p a h ( g a j i ) s e r t a k o n d i s i l i n g k u n g a n
p i s i k t e m p a t k e r j a . O l e h k a r e n a i t u , l a t a r b e l a k a n g
p e n d i d i k a n , l a t i h a n d a n magang , p e n g a l a m a n k e r j a , p e n g -
h a s i l a n d a n k o n d i s i l i n g k u n g a n p i s i k t e m p a t k e r j a mempen-
g a r u h i p r e s t a s i k e r j a .
B . L a t a r B e l a k a n g P e n d i d i k a n
P e n d i d i k a n a d a l a h s a l a h s a t u f a k t o r y a n g s a n g a t
p e n t i n g d a l a m pengembangan s u m b e r d a y a m a n u s i a . M e l a l u i
-
p e n d i d i k a n t i d a k s a j a d a p a t menambah p e n g e t a h u a n , a k a n
t e t a p i j u g a d a p a t m e n i n g k a t k a n k e t e r a m p i l a n b e k e r j a
( S i m a n j u n t a k d a l a m P r i j o n o d k k , 1 9 8 2 ) . Dengan d e m i k i a n
p e n d i d i k a n d a p a t d i p a n d a n g s e b a g a i i n v e s t a s i y a n g imba-
l a n n y a b i s a d i p e r o l e h s e t e l a h b e k e r j a . I n v e s t a s i p e n d i d i -
kan d a l a m b i d a n g k e t e n a g a k e r j a a n t e r s e b u t d i s e b u t "Human
C a p i t a l " d e n g a n p e n g e r t i a n bahwa s e s e o r a n g a k a n m e n i n g k a t
p e n g h a s i l a n n y a s e t e l a h r n e l a l u i p e n i n g k a t a n p e n d i d i k a n .
L a t i h a n d a n magang merupakan s u a t u u p a y a m e n i n g k a t k a n
p r e s t a s i k e r j a . L a t i h a n d a n magang t e r s e b u t d a p a t d i i k u t i
d i d a l a m d a n d i l u a r p e r u s a h a a n . P e n a t a r a n d a n l a t i h a n
d a p a t j u g a d i p a n d a n g s e b a g a i b e n t u k i n v e s t a s i y a n g imba-
l a n n y a d a p a t d i p e r o l e h d a l a m b e n t u k p r e s t a i k e r j a Rav in-
t o , 1 9 8 5 ) . B i l a l a t i h a n l e b i h d i k a i t k a n d e n g a n k u a l i t a s
d a n k u a n t i t a s p r o d u k s i maka k e g i a t a n t e r s e b u t d a p a t
m e n i n g k a t k a n p r o d u k t i v i t a s k e r j a . Menuru t Sukamto ( 1 9 8 3 ) ,
bahwa l a t i h a n k e r j a merupakan cara y a n g s i s t i m a t i s u n t u k
mendapa tkan k e t e r a m p i a n k h u s u s . Sedangkan b i l a l a t i h a n
k e r j a d i l a k s a n a k a a n d a l a m waktu p e n d e k l e b i h banyak
d i t u j u k a n u n t u k p e l a k s a n a a n k e r j a d a l a m b i d a n g t e r t e n t u
( S i k u l a , 1 9 8 1 ) . K a r e n a i t u l a t i h a n d a p a t m e n i n g k a t k a n
p r e s t a s i k e r j a .
K e t e r a m p i l a n d a p a t d i kembangkan m e l a l u i p e n d i d i k a n ,
l a t i h a n d a n magang. P e n d i d i k a n k e t e r a m p i l a n d i l a k s a n a k a n
p a d a s e k o l a h k e j u r u a n , B a l a i L a t i h a n Kerja I n d u s t r i
-
(BLKI ) , d a n magang p a d a p e r u s a h a a n . Yang l e b i h d i p e n t i n g -
kan dalam p e n d i d i k a n k e t e r a m p i l a n a d a l a h p e n i n g k a t a n
kemampuan p r a k t e k . S e m a k i n t e r p i m p i n k e g i a t a n p e n d i d i k a n
p r a k t i s s e s e o r a n g s e m a k i n t i n g g i t i n g k a t p e n g a l a m a n
k e t e r a m p i l a n n y a . (Rao, 1 9 8 6 , p - 3 0 ) .
C . Pengalanan Kerja
P e n g a l a m a n k e r j a j u g a m e r u p a k a n kumpu l a n pemahaman
s e s e o r a n g t e r h a d a p p e k e r j a a n y a n g d i a l a m i n y a d a l a m p r i o d e
w a k t u t e r t e n t u . O l e h k a r e n a i t u , p e n g a l a m a n d i t e n t u k a n
o l e h l a m a n y a s e s e o r a n g d a l a m p e k e r j a a n t e r t e n t u . Hal i n i
s e s u a i d e n g a n p e n d a p a t C r i t e s ( 1 9 6 9 ) y a n g m e n y a t a k a n
p e n g a l a m a n a d a l a h w a k t u y a n g d i p a k a i d a l a m m e l a k u k a n
k e r j a m u l a i d a r i masuk k e r j a s a m p a i s e k a r a n g d i p e r u s a -
h a a n . S e l a n j u t n y a B a r n a d i b (1982) m e n g a t a k a n bahwa p e n g -
a l a m a n a d a l a h s e n d i b a g i p e n g e t a h u a n . S e d a n g k a n S iman-
j u n t a k ( 1985) m e n y a t a k a n p e n g a l a m a n k e r j a m e r u p a k a n
b a g i a n d a r i l a t i h a n k e r j a , k a r e n a d e n g a n l a t i h a n k e r j a
a k a n m e n i n g k a t k a n p r o d u k t i f i t a s s e s e o r a n g d a n mempunyai
p e n g a r u h t e r h a d a p b e s a r k e c i l n y a h a s i l k e r j a s e s e o r a n g .
J a d i d a p a t d i k a t a k a n p e n g a l a m a n k e r j a m e r u p a k a n p e n g e t a -
huan d a n k e t e r a m p i l a n y a n g d i p e r o l e h m e l a l u i l a m a n y a
m e n a n g a n i p e k e r j a a n d a n l a t i h a n y a n g d a p a t m e n i n g k a t k a n
p r o d u k t i f i t a s k e r j a .
B e r d a s a r k a n b a h a s a n d i a t a s , maka p e n g a l a m a n k e r j a
-
m e r u p a k a n p e n g e t a h u a n da.n kemampuan y a n g d i p e r o l e h d a . r i
a k t i v i t a s m e n t a l da.n f i s i k y a n g d i l a k u k a n secara t e r u s
m e n e r u s dam b e r k e s i n a . m b u n g a n . Karyawan y a n g m e m i l i k i
p e n g a l a m a n da.n p e n g e t a h u a n l e b i h b a n y a k a k a n d a p a t mela-
k u k a n p e k e r j a a n d e n g a n b a i k . Hal i n i s e j a l a n d e n g a n
p e n d a . p a t W a s k i t o ( 1 9 8 2 ) m e n g a t a k a n f a k t o r p e n g e t a h u a n d a n
k e t e r a m p i l a n s a n g a t b e r p e n g a r u h da1a.m m e n e n t u k a n p r e s t a s i
k e r j a k a r y a w a n . Da1a.m h a 1 i n i , p e n g a l a m a n k e r j a . a d a l a h
p e r w u j u d a n d a r i p e n g e t a h u a n d a n k e t e r a m p i l a n .
P e n g a l a m a n k e r j a m e r u p a k a n rangkuma.n d a r i a . k t i f i t a . s
y a n g d i a . l a .mi d a n d i l a k u k a n o l e h s e s e o r a n g , s e h i n g g a
a . k t i v i t a . s t e r s e b u t m e n j a d i m i l i k n y a . P e n g a l a m a n k e r j a
d i p e r o l e h s e d i k i t d e m i s e d i k i t , secara b e r t a h a p selama
b e k e r j a . P e n e l i t i a n ( C e r c i o d a n V a l e n s i , 1 9 7 7 ) mengung-
ka.pka.n bahwa t e n a g a k e r j a y a n g b e r p e n g a - l a m a n t e r n y a t a
n e m b e r i k a n kemampua.n k e r j a l e b i h b a i k d i b a n d i n g k a . n d e n g a n
ya.ng t i d a . k be rpenga1a .ma .n . Y u s u f ( 1 9 8 2 ) j u g a m e n g a t a k a n
ba.hwa. o r a n g y a n g t e l a h b e r p e n g a l a m a n a k a n l e b i h mudah
meneca.hkan masa.1a.h d i b a . n d i n g k a n d e n g a n o r a n g y a n g b e l u m
b e r p e n g a l a m a n . B e g i t u p e n t i n g n y a . p e n g a l a m a n d a l a m s u a t u
k e g i a , t a n , s e h i n g g a muncu 1 p e n d a p a t ya.ng m e n g a t a k a n bahwa.
p e n g a l a m a n merupaka.n g u r u y a n g L e r h a r g a .
P r e s t a s i k e r j a a k a n m e n i n g k a t s e i r i n g d e n g a n m e n i n g -
k a t n y a p e n g a l a m a n k e r j a s e s e o r a n g . Mak in lama d a n m a k i n
s e r i n g s e s e o r a n g m e l a k u k a n t u g a s y a n g sama m a k i n c e k a t a . n
i a b e l r e r j a ( S i k a l a . , 1 9 8 1 ) . P a d a t e n a g a k e r j a y a n g b e r p e -
-
n g a l a m a n a k a n t e r l i h a t c e k a t a n d a n mampu m e l a k s a n a k a n
t u g a s d a n p e k e r j a a n y a n g d i b e r i k a n ( S u s i l o M a r t o y o ,
1 9 8 7 ) . O l e h k a r e n a i t u p e n g a l a m a n k e r j a d a p a t n e n i n g k a t -
kan p r e s t a i k e r j a .
B e b e r a p a p e n e l i t i a n y a n g r e l e v a n a n t a r a l a i n a d a l a h
p e n e l i t i a n Kaufman ( 1 9 7 8 ) m e n y i m p u l k a n bahwa p e n g a l a m a n
k e r j a s a n g a t b e r p e n g a r u h t e r h a d a p p r e s t a s i k e r j a k a r y a -
wan. P e n g a l a m a n y a n g d i p e r o l e h k a r y a w a n d a r i l a m a n y a
b e k e r j a , p e n d i d i k a n d a n l a t i h a n a k a n m e n c e r m i n k a n p r e s t a -
s i k e r j a n y a . U n t u k i t u i n d i k a s i d a r i p e n g a l a m a n k e r j a
a d a l a h l a m a n y a k a r y a w a n t e r s e b u t b e k e r j a d i p e r u s a h a a n i t u
s e r t a f r e k w e n s i j e n i s l a t i h a n d a n k e t e r a n p i l a n y a n g
p e r n a h d i i k u t i n y a . A w a l u d i n ( 1 9 8 9 ) y a n g m e n y i m p u l k a n
p e n g a l a m a n k e r j a y a n g d i p e r o l e h k a r y a w a n m e l a l u i p e k e r -
j a a n selama s e l a n g w a k t u t e r t e n t u a k a n d a p a t m e m b e r i k a n
p e n g e t a h u a n d a n k e t e r a m p i l a n k e r j a d a n s e l a n j u t n y a a k a n
d a p a t m e n i n g k a t k a n p r e s t a s i k e r j a .
Upah ( G a j i )
P e n g h a s i l a n m e r u p a k a n p e n c e r m i n a n d a r i h u b u n g a n
a n t a r a p e n d i d i k a n d a n l a t i h a n d e n g a n p r o d u k t i f i t a s k e r j a
( S i m a n j u n t a k d a l a m P r i j o n o , 1 9 8 2 ) . Dengan m a k i n t i n g g i n y a
p e n d i d i k a n maka s e m a k i n t i n g g i p u l a p e n g h a s i l a n , d a n
s e k a l i g u s a k a n mak in t i n g g i p r o d u k t i f i t a s k e r j a . P e n g h a -
s i l a n y a n g d i p e r o l e h t e n a g a k e r j a d i d a s a r k a n a t a s b e s a r -
n y a u p a h ( g a j i ) o l e h i n d u s t r i d a n p e r u s a h a a n d i m a n a i a
-
b e k e r j a . S i s t e m p e n g u p a h a n p a d a d a s a r n y a b e r t u j u a n s e b a -
g a i i m b a l a n k e r j a , p e m b e r i a n i n s e n t i f s e b a g a i j a m i n a n
h i d u p d a n m e n i n g k a t k a n p re s t a s i ( Z a i n d a l a m P r i j o n o ,
1 9 8 2 ) . J a d i d e n g a n a d a n y a i n s e n t i f d a p a t m e n i n g k a t k a n
p e n g h a s i l a n d a n s e k a l i g u s d a p a t m e n i n g k a t k a n p r e s t a s i
k e r j a s s e s e o r a n g .
P e n g h a s i l a n y a n g d i p e r o l e h p e k e r j a d i t e n t u k a n
b e r d a s a r k a n s i s t em p e n g u p a h a n y a n g b e r l a k u d i p e r u s a h a a n
t e m p a t i a b e k e r j a . F u n g s i d a r i sistem p e n g u p a h a n d a p a t
d i p a n d a n g s e b a g a i p a t o k a n p e m b e r i a n i m b a l a n y a n g s e s u a i
t e r h a d a p n i l a i k e r j a a t a u jasa y a n g d i b e r i k a n p e k e r j a
t e r h a d a p p e r u s a h a a n ( S i r e g a r d a l a m P r i j o n o , h . 2 3 , 1982) .
Dengan k a t a l a i n s e o r a n g p e k e r j a a k a n mener ima u p a h
s e b e s a r n i l a i k e r j a n y a . K o n s e k u e n s i d a r i s is tem p e n g u p a -
han i n i , bahwa o r a n g y a n g p r o d u k t i v i t a s k e r j a n y a r e n d a h
a k a n m e n e r i m a u p a h y a n g r e n d a h d a n o r a n g y a n g p r o d u k t i v i -
t a s k e r j a n y a t i n g g i a k a n m e n e r i m a u p a h y a n g l e b i h b e s a r .
D i n e g a r a m a j u , y a n g t i n g k a t p e n d i d i k a n r a k y a t n y a t i n g g i
y a n g m e m e l i k i s a r a n a p r o d u k s i y a n g e f e k t i f d a n e f i s i e n ,
g o l o n g a n p e k e r j a y a n g p r o d u k t i v i t a s k e r j a n y a r e n d a h
s a n g a t s e d i k i t .
S i s t e m pengumpulan j u g a b e r f u n g s i s e b a g a i a l a t p e -
r a n g s a n g u n t u k m e n i n g k a t k a n p r e s t a s i k e r j a ( S i r e g a r d a l a m
P r i j o n o , 2 3 , 1982) . S i s t e m u p a h d i b u a t s e d e m i k i a n r u p a
s e h i n g g a . mampu m e n i n g k a t k a n kemampuan d a n pres tas i k e r j a
-
k a r y a w a n . S e b a g a i f u n g s i s o s i a l s is tem u p a h j u g a mampu
men j a m i n k e h i d u p a n y a n g l a y a k b a g i p e k e r j a d a n k e l u a r g a -
n y a . Dan s e c a r a e k o n o m i s s i s tem u p a h d a p a t memenuhi kebu-
t u h a n h i d u p min imun .
E . Kondis i Lingkungan Pisik Tempat Kerja
Hubungan a n t a r a p e k e r j a d e n g a n tempat k e r j a m e s i n
d a n p e r a l a t a n t e r j a d i secara u n i k , k a r e n a i n t e r a k s i
a n t a r a k e d u a h a 1 t e r s e b u t a k a n membentuk s i s t e m k e r j a
y a n g r u m i t d a n m e l i b a t k a n b e r b a g a i d i s i p l i n i l m u
( S u t a l a k s a n a d k k , 1 9 7 9 ) . P a d a p a b r i k k e c i l d e n g a n j u m l a h
m e s i n d a n p e r a l a t a n s e r t a p e k e r j a y a n g k e c i l a k a n mengha-
d a p i p r o s e s y a n g s e d e r h a n a d a n d a p a t m e l i h a t secara
l a n g s u n g h a s i l a k h i r b a r a n g y a n g d i p r o d u k s i n y a . S e b a l i k -
n y a p a d a p a d a p a b r i k y a n g b e s a r y a n g p r o d u k s i n y a b e r s i f a t
massal, j u m l a h m e s i n d a n p e r a l a t a n y a n g r u m i t a k a n men-
g a l a m i : t u g a s s p e s i a l i s a s i y a n g b e r u l a n g - u l a n g , memer lu -
k a n p e n g a w a s a n k e t a t t e r h a d a p m e s i n d a n s u l i t m e l i h a t
h a s i l a k h i r h a r a n g y a n g d i p r o d u k s i n y a .
K o n d i s i l i n g k u n g a n p i s i k tempat k e r j a m e r u p a k a n
k e a d a a n y a n g menggambarkan k o n d i s i s e k i t a r t e m p a t k e r j a .
K o n d i s i l i n g k u n g a n p i s i k tempat k e r j a b e r p e n g a r u h t e r h a -
d a p h a s i l k e r j a m a n u s i a ( S u t a l a k s a n a , d k k , 1 9 7 9 ) . M a n u s i a
a k a n b e k e r j a d e n g a n b a i k d e n g a n h a s i l o p t i m a l b i l a d i t u n -
j a n g k o n d i s i tempat k e r j a y a n g b a i k . S e b a l i k n y a m a n u s i a
t i d a k a k a n b e k e r j a d e n g a n b a i k d e n g a n h a s i l o p t i m a l b i l a
-
t i d a k d i d u k u n g l i n g k u n g a n p i s i k tempat k e r j a y a n g b a i k .
F a k t o r y a n g mempengaruh i t e r b e n t u k n y a s u a t u k o n d i s i
l i n g k u n g a n p i s i k tempat k e r j a a d a l a h : t e m p e r a t u r , ke lem-
b a b a n , s i r k u l a s i u d a r a , p e n c a h a y a a n , k e b i s i n g a n , g e t a r a n
m e k a n i k d a n b a u - b a u a n . ( S u t a l a k s a n a , d k k , 1 9 7 9 ) .
P e k e r j a y a n g b e k e r j a d i d a e r a h p a n a s a k a n b e r b e d a
kemampuan b e r a d a p t a s i d e n g a n p e k e r j a y a n g b e r a d a d i
d a e r a h d i n g i n a t a u s e d a n g . T i c h o u e r ( d a l a m S u t a l a k s a n a ,
d k k , 1 9 7 9 ) , m e n y e l i d i k i p e n g a r u h t e m p e r a t u r t e r h a d a p
p r o d u k t i v i t a s k e r j a p e n e n u n a n k a p a s , m e n y i m p u l k a n bahwa
t i n g k a t p r o d u k s i p a l i n g t i n g g i d i c a p a i p a d a k o n d i s i
t e m p e r a t u r 7 5 - 8 0 ' ~ (24-27OC). K e l e m b a b a n m e n u n j u k k a n
b a n y a k n y a a i r y a n g t e r k a n d u n g d a l a m u d a r a . Ke lembaban
s a n g a t d i p e n g a r u h i o l e h t e m p e r a t u r u d a r a , k e c e p a t a n
b e r g e r a k u d a r a d a n r a d i a s i p a n a s d a n s e k a l i g u s mempenga-
r u h i k e a d a a n t u b u h m a n u s i a saat m e n e r i m a a t a u m e l e p a s k a n
p a n a s ( S u t a l a k s a n a , d k k , 1 9 7 9 ) . U n t u k m e n j a g a agar u d a r a
d i s e k i t a r tempat k e r j a t e t a p s e h a t c u k u p mengandung
o k s i g e n p e r l u d i c i p t a k a n s i r k u l a s i u d a r a y a n g b a i k se-
h i n g g a t e r j a d i p e r g a n t i a n y a n g l a n c a r a n t a r a u d a r a k o t o r
d e n g a n u d a r a b e r s i h .
D i d a l a m b e k e r j a k i t a s a n g a t membutuhkan p e n c a h a y a a n
y a n g b a i k d a n t e r h i n d a r d a r i k e b i s i n g a n t e r u t a m a u n t u k
m e n g e r j a k a n p e k e r j a a n y a n g memer lukan k e t e l i t i a n p e n g l i -
h a t a n . P e n c a h a y a a n m e m p e n g a r u h i kemampuan m e l i h a t o b j e k
-
secara j e l a s , cepat d a n t e p a t , mata a k a n t e r g a n g g u b i l a
m e l i h a t c a h a y a s i l a u a t a u s u r a m . K e b i s i n g a n t i m b u l a k i b a t
b u n y i - b u n y i a n y a n g t i d a k d i k e h e n d a k i o l e h t e l i n g a , meru-
s a k p e n d e n g a r a n d a n k e s a l a h a n k o m u n i k a s i . P e n d e n g a r a n
a k a n t e r g a n g g u a p a b i l a t e l i n g a p e k e r j a s e l a l u m e n e r i m a
k e b i s i - n g a n . ( S u t a l a k s a n a , d k k , 1979).
T e m p a t k e r j a p e r l u t e r h i n d a r d a r i g e t a r a n d a n b a u -
b a u a n . G e t a r a n t i m b u l a k i b a t g e r k a n y a n g t e r l a l u k e r a s
d a r i m e s i n d a n a l a t - a l a t m e k a n i k y a n g s a m p a i k e t u b u h
k i t a s aa t b e k e r j a . K o t o r a n i n i s a n g a t mengganggu k o n s e n -
t r as i k e r j a , m e m p e r c e p a t d a t a n g n y a k e l e l a h a n d a n g a n g g u a n
p e n g l i h a t a n , g e r a k a n o t o t d a n l a i n - l a i n . ( S u t a l a k s a n a ,
d k k , 1979). Bau-bauan d i s e k i t a r tempat k e r j a d a p a t
d i a n g g a p p e n c e m a r a n , k a r e n a b i s a mengganggu p e n c i u m a n d a n
k o n s e n t r a s i b e k e r j a . B e g i t u j u g a w a r n a d i n d i n g p e n c a -
h a y a a n d a n c a t m e s i n h a r u s y a n g m e n y e n a n g k a n p e n g l i h a t a n ,
t i d a k m e r a n g s a n g p e n g l i h a t a n a t a u m e n y i l a u k a n .
F . Kerangka Konseptual
P r e s t a s i k e r j a p a d a d a s a r n y a p e r w u j u d a n d a r i a s p e k
kemampuan k e r j a . P r e s t a s i k e r j a t e r g a n t u n g p a d a f a k t o r -
f a k t o r l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n , p e n g a l a m a n k e r j a , u p a h
d a n k o n d i s i l i n g k u n g a n p i s i k tempat k e r j a . P a r a p e k e r j a
y a n g b e k e r j a p a d a p e r u s a h a a n i n d u s t r i d a n jasa s e k a r a n g
a d a l a h p e k e r j a y a n g b e r a s a l d a r i s e k o l a h k e j u r u a n d a n
s e k o l a h umum. O l e h k a r e n a i t u l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n ,
-
p e n g a l a m a n k e r j a , u p a h d a n k o n d i s i l i n g k u n g a n p i s i k
t e m p a t k e r j a mempengaruh i p r e s t a s i k e r j a .
P r e s t a s i k e r j a p a r a p e k e r j a d i p e n g a r u h i o l e h l a t a r
b e l a k a n g p e n d i d i k a n , p e n g a l a m a n k e r j a , u p a h ( g a j i ) d a n
k o n d i s i l i n g k u n g a n p i s i k t e m p a t k e r j a . L a t a r b e l a k a n g
p e n d i d i k a n m e m p e n g a r u h i p r e s t a s i k e r j a k a r e n a u n t u k
b e k e r j a memer lukan p e n d i d i k a n t e r t e n t u u n t u k m e m p e r o l e h
k e t e r a m p i l a n k e r j a y a n g r e l e v a n . P e n g a l a m a n k e r j a mempen-
g a r u h i p r e s t a s i k e r j a k a r e n a makin l a m a / s e r i n g m e l a k u k a n
p e k e r j a a n a k a n d a p a t m e n i n g k a t k a n k u a l i t a s d a n k u a n t i t a s
k e r j a . Upah ( g a j i ) mempengaruh i p res tas i k e r j a k a r e n a
d e n g a n d e m i k i a n i m b a l a n y a n g c u k u p memadai a k a n membuat
p e k e r j a s e m a k i n t e k u n , r a j i n d a n p r o d u k t i v d a l a m b e k e r j a .
K o n d i s i 1 ingkunga .n p i s i k tempat k e r j a mempengaruh i pres-
t a s i k e r j a k a r e n a k o n d i s i l i n g k u n g a n k e r j a y a n g b a i k a k a n
menyenangkan , d a n a k a n membuat p e k e r j a l e b i h cermat d a n
t e l i t i s e h i n g g a m e n g h a s i l k a n p e k e r j a a n y a n g b e r k u a l i t a s
d a n b e r k u a n t i t a s b a i k .
B e r d a s a r k a n k o n s e p p e m i k i r a n d i a t a s d a p a t d i k e m u k a
k a n k e r a n g k a k o n s e p t u a l a n t a r m a s i n g - m a s i n g u b a h a n seper-
t i p a d a Gambar 1.
-
Latar B e l a k a n g P e n d i d i k a n 14, I P e n g a l a m a n K e r j a
Kerja Upah/Gaj i
K o n d i s i L i n g k u n g a n P i s i k t e m p a t K e r j a 4"
Gambar 1. K e r a n g k a K o n s e p t u a l Hubungan A n t a r Ubahan P e n e l i t i a n
-
B A B I11
RANCANGAN PENELITIAN
A . J e n i s P e n e l i t i a n
P e n e 1 i t i a . n i n i merupaka.n p e n e l i t i a n e x p o s t f ac t0
d e n g a n pendeka.ta.n k o r e l a . s i o n a 1 , a r t i n y a u b a h a n b e b a s y a n g
d i t e l i t i t i d a . k d a p a t d i k e n d a l i k a n a t a u d i m a n i p u l a s i
s e c a . r a l a n g s u n g o l e h p e n e l i t i . Menuru t A r i e f (1982)
ubaha.n ya.ng d i t e l i t i t e l a h t e r j a d i s e c a r a a l a m i , a r t i n y a
d a t a . d i k u m p u l k a n s e t e l a h semua k e j a d i a n b e r l a n g s u n g .
P e n e l i t i a n k o r e l a s i o n a l i n i d imaksudkan u n t u k m e l i h a t
sebera.pa. b e s a r hubunga.n a n t a r ubahan b e b a s d e n g a n uba.han
t e r i k a t , s e h i n g g a . da .pa t d i k e t a h u i k u a t n y a hubungan a n t a r
uba.llan t e r s e b u t .
B . P o p u l a s i d a n Snmpel
1. Populasi
Sesua . i d e n g a n a r e a p e n e l i t i a n , maka y a n g m e n j a d i
p u p u l a . s i p e n e 1 i t i a . n a d a l a h s e l u r u h p e k e r j a b e n g k e l p e k e r -
j a a n logam p a d a b e r b a g a i i n d u s t r i d a n p e r u s a h a a n y a n g
berada . d i Kodya P a d a n g . Menuru t c a t a t a n k a n t o r S t a t i s t i k
P r o p i n s i S u m a t r a B a r a t (1989) bahwa t e r d a p a t 320 o r a n g
p e k e r j a y a n g t e r s e b a r p a d a b e n g k e l i n d u s t r i logam d i
Kodya P a d a n g , ya.ng m e l i p u t i p e k e r j a p a d a m e s i n b u b u t ,
s k r a p , f r a . i s , b o r , g e r i n d a , g e r g a j i d a n k e r j a b a n g k u .
MPIK UPT PihYUSl L ~ \ ~ ~ ; N \ I I ( \ P F A D A N G
-
2. Sampel
K e r l i n g e r ( 1986) menyataka .n s a m p e l a.da1a.h b a . g i a n
d a r i p o p u l a s i y a n g d i a m b i l s e b a g a . i w a k i l ( r e p r e s e n t a s i )
p o p u l a s i . Dalam p e n e l i t i a n i n i p e n e n t u k a n j u m l a h s a m p e l
m i n i m a l d i l a k u k a n d e n g a n T a b e l M o r g a n . U n t u k p o p u l a s i
320 o r a n g , maka d i p e r o l e h j u m l a h sampel s e b a n y a k 1 7 5
o r a n g ( s e k i t a r 5 4 , 7 0 % d a r i jum1a.h p o p u l a s i ) s e b a g a . i m a n a
d i s a j i k a n pada T a h e l 1.
Tabel 1. Sebaran Populasi dan Sampel Penelitian
Teknik pengambilan sampel dilakukan secara acak
proposional. Dalam ha1 ini sampel diambil secara acak
dengan memperhatikan jumlah pekerja menurut jenis mesin
dan kelompok jenis pekerjaan. Hal ini dilakukan karena
jumlah pekerja pada masing-masing perusahaan tidak sama.
No
1 2 3 4 5
6
7
R
Jenis Pekerjaan
Pembubutan Penyekrapan Pengef raisan Pengeboran Penggerindaan alat Penggerindaan komponen Penggerga j ian denqan mesin Kerja bangku
J u m l a h
Jml. Populasi Pekerja
74 23 18 59 52
7
46
41
Jumlah Sampel
41 13 10 32 29
3
25
22
320 175
-
C. LJbahan dan Data Penelitian
1. Ubahan Penel i t i a n
Ubahan yang diteliti dalam penelitian ini terdiri
dari dua macam, yaitu sebagai berikut :
a. Ubahan Bebas
Ubahan bebas adalah ubahan yang menyebabkan berva-
riasinya prestasi kerja para pekerja bengkel pengerjaan
logam dengan mesin. Sebagai ubahan bebas dalam penelitian
ini adalah latar belakang pendidikan, pengalaman kerja,
upah (gaji), dan kondisi lingkungan pisik tempat kerja.
b. Ubahan Terikat
Ubahan terikat dalam penelitian ini adalah prestasi
kerja para pekerja bengkel pengerjaan logam.
2 . Data P e n e l i t i a n
Untuk menjaring data penelitian digunakan angket
isian dan lembaran penilaian. Angket isian digunakan
untuk mendapatkan data latar belakang pendidikan, penga-
laman kerja; upah (gaji) dan kondisi lingkungan pisik
tempat kerja. Sedangkan lembaran penilaian digunakan
untuk mendapatkan data prestasi kerja yang diisi oleh
atasan pekerja.
-
D. Instrumen Penelitian
1 . Fengukuran F r e s t a s i h'erja
Instrumen yang digunakan dalam pengukuran prestasi
kerja adalah lembaran penilaian yaitu dengan melakukan
pengamatan terhadap pekerja pada saat persiapan, pelaksa-
naan dan akhir selesai bekerja. Adapun indikator penilai-
an prestasi kerja adalah :
a) Pengetahuan tentang teknik pengerjaan yaitu pengua-
saan pengetahuan tentang ilmu dan metoda teknikdan
penerapannya dalam situasi praktis.
h) Kemampuan merancang prosedur kerja yaitu kemampuan
merencanakan dan mempersiapkan pelasanaan kerja
menurut urutan pengajaran.
C ) Kemampuan mengorganisir pekerjaan yaitu kemampuan
mengarahkan, mengkoordinir danmemadukan kegiatan
persiapan pelaksanaan dan penyelesaian tugas -tugas
peker jaan.
d) Keterampilan bekerja, yitu kecakapan dan kemahiran
hekerja dalam melaksanakan tugas-tugas menurut renca-
na, prosedur dan urutan pekerjaan.
e ) Kesungguhan bekerja yaitu usaha (inisiatif) pekerja
dalam memulai, melaksanakan, menyelesaikan dan me-
ngatasi masalah (kesulitan) kerja.
f ) Konsistensi yaitu kemantapan dalam bekerja tanpa
dihuru wak tu, tergesa-gesa atau terlalu santai.
-
g) Kreativitas yaitu kemampuan mencari dan menciptakan
gagasan yang lebih praktis dan lebih efesien dalam
mengerjakan dan menyelesaikan tugas-tugas pengerjaan.
h) Kecepatan kerja yaitu berapa lama waktu untuk melaku-
kan setiap unit tugas pengerjaan pemeliharaan.
i) Pemeliharaan dan keselamatan.kerja yaitu penerpan
aturan-atr~ran keselamatan dalam bekerja baik terhadap
mesin peralatan, tempat kerja dan pekerja.
Masing-masing indikator menjadi satu butir penilaian
yang berkisar antara luar biasa, sangat baik, baik,
cukup, kurang dan buruk (jelek). Luar biasa (istimewa)
diberi nilai enam (61 , sangat baik diberi lima (51, nilai
baik diberi empat (4), nilai cukup diberi tiga (31, nilai
kurang diberi ( Z ) , dan nilai buruk diberi nilai satu (1).
Dari sembilan indikator atau (butir) penilaian prestassi
kerja maka nilai tertinqgi memperoleh skor 54 dan skor
terendah 9. Pengisian lembaran penilaian dilakukan oleh
atasan langsung pekerja.
2. Fengr.lk~lran L a t a r Relakang P e n d i d i k a n , Pengalaman K e r j a
dan 1-lpah.
Mengukur latar belakang pendidikan, pengalaman kerja
dan upah tnenggunakan lembaran isian data. Data isian yang
diperoleh tergantung pada pertanyaan yang diajukan.
Diukur dengan skala interval dan dikelompokkan sesuai
dengan indiktornya.
-
a. Latar Belakang Pendidikan
1) I.jazah pendidikan tertinggi
SD ni lainya 1 SMP nilainya 2 ST nilainya 3 SMA nilainya 4 STM ni lainya 5
2) Latihan yang berkaitan dengan tugas pekerjaan
1 - 2 bulan nilainya 4 3 - 4 bulan nilainya 6 5 - 6 bulan nilainya 8 7 - 8 bulan nilainya 10 Tidak pernah 0 bulan nilainya 0
3) Magang yang berkaitan dengan tugas pekerjaan
Selama/akhir pendidikan 0 - 1 bulan nilainya 4 Setelah pendidikan 2 - 3 bulan nilainya 6 Setelah pendidikan 6 - 8 bulan nilainya 10 Tidak pernah 0 bulan nilainya 0
b. Pengalaman kerja yang berkaitan dengan pekerjaan.
Lama bekerj a
1 - 3 tahun nilainya 1 4 - 6 tahun nilainya 2 7 - 9 tahun nilainya 3 10 - 12 tahun nilainya 4 14 - 15 tahun nilainya 5 16 tahun keatas nilainya 6
c. Upah (gaji) Gaji yang diterima 1 bl
100-200 ribu nilainya 1 200-300 ribu nilainya 2 301-400 ribu nilainya 3 401-500 ribu nilainya 4 501-600 ribu nilainya 5 601-700 ribu nilainya 6
-
3. P e n g ~ l k u r a n K o n d i s i L i ngkungan P i s i k Tempa t k'er j -a
Instrumen yang digunakan untuk mengukur kondisi
ljngkungan pisik tempat kerja menggunakan lembaran
kuesinner. Indikatornya adalah temperatur ruang kerja,
kondisi kelernbaban udara, kondisi sirkuasi udara, kondisi
cahaya, kondisi kebisingan, kondisi getaran mekanis,
kondisi hau-bauan dan kondisi warna, kebersihan, pengatu-
ran ruang dan pemeliharaan dan keselamatan. Kondisi
lingkungan kerja dapat dikelompokan sebagai berikut :
(a). Kondisi temperatur Ruang Kerja :
Normal /sejuk nilainya 5 Sedang nilainya 4 Agak panas/dingin nilainya 3 Panas/dinqin nilainya 2 Sangat panas/dingin nilainya 1
( b ) . Kondisi kelernbaban udara pada ruang kerja.
Normal/sedang ni 1 ainya 5 Kering nilainya 4 Sangat kerinq ni 1 ainya 3 Lembab nilainya 2 Rasah nilainya 1
(c). Kondisi sirkulasi udara diruang kerja
Sangat 1 ancar nilainya 5 Lancar nilainya 4 Agak tertahan nilainya 3 Tertahan ni 1 ainya 2 Pengab (sangat tak lancar nilainya 1
(dl. Kondisj cahaya diruang kerja
Sanqa t. terang Terang Sedanq Redup Eel ap
nilainya 5 nilainya 4 nilainya 3 ni 1 ainya 2 nilainya 1
-
(e). Kondisi kebiasaan pada ruang kerja
Sun y i Tenang Ber i s i . k Ri but Hiruk pikuk
nilainya ni lainya ni 1 ainya nilainya nilainya
( f ) . Kondisi getaran mekanis diruang kerja
Goncang Bergetar Rgak hergetar Stabi 1 Diam
(9). Kondisi bau ruang kerja
Tengi k Menyenga t Merangsang Sedap Sanga t sedap
nilainya nilainya nilainya nilainya nilainya
ni lainya ni lainya ni lainya nilainya nilainya
(h). Kondisi warna pada ruang kerja
Lernbut/sangat menyenangkan nilainya 5 Menyenangkan nilainya 4 Agak silarl ni lainya 3 Si 1 au nilainya 2 Kontras/sangat menyilaukan nilainya 1
E. U j i Caha Instrumen
Instrumen yang akan digunakan untuk menjaring data
penelitian terlebih dahulu harus diuji coba. Uji coba
dimaksudkan untuk mengetahui apakah instrumen penelitian
memiliki validitas clan reliabilitas. (Jamaludin Ancok,
1987,131. Uji validitas dimaksudkan untuk melihat sejauh
mana sustu instrumen dapat menqukur apa yang hendak di-
ukur. Menurut Messick yang dikutip Kumaidi (1994, h.30)
-
'mengungkapkan bahwa : V a l j . d j . t a s s u a t u i n s t r u m e n b u k a n l a h
m a s a l a h a d a a t a u t. iclaknya b u k t i , t e t a p i m a s a l a h d e r a j a t
k e s a h j . han k e s j inpu 1 arl yanq d i bua t pernakai h a s i l p e n g u k u r a n
t e r h a d a p kepu t u s a n y a n g d i p u t u s k a n . O l e h s e b a b i t u d a l a m
p r o s e s m e r n v a l i d a s i s u a t u i n s t r u m e n p e r l u d i d u k u n y o l e h
b u k t i d a n i n f o r m a s i y a n q r e l e v a n ( K u m a i d i , 1994,301.
U j l v a l j d i t a s j ~ ~ s t r u r n e n clalam p e n e l i t i a n i n i . dilak1.1-
kan d e n q a n d u a c a r d y a i t u : V a l i d i t a s isi darl V a l i d i t l a s
K o n s t r u k . V a l i d . i t a r ; isi t e r h a d a p i n s t r u m e n d a l a m p e n e l i -
t i arl i n i d e n g a n m e ~ ~ g g ~ ~ n n k ; r n " R a t i o n a l Judgemeh t " , y a i t c ~
a p a k a h bu t i r - b u t i r inst rumen t e l a h menggambarkan . i . n d i k a -
tor d a r i u b a h a n y a n g d i rnaksud . C a r a n y a a d a l a h d e n g a n
menyusun b i - u k i r i n s t rumen b e r d a s a r k a n i n d i k a tor -
i n d i k a t o r y a n q t e l a h d i t e n t - u k a n s e s u a i d e n g a n m a s i n g -
m a s i n g u b a h a n p c n e l i t i a n . Hal i n i d i l a k u k a n m e n g i n g a t
v a l i d i t a s isi t i d a k d a p a t d i n y a t a k a n d a l a m b e n t u k a n g k a ,
s e h i n g g a p e n q e s a h a n v a l i d i t a s n y a . d i d a s a r k a n a t a s p e r t i r n -
banQan y a n g r a s i a n a l . ( G r i e f , 1982).
. L l j i v a l i d j t a s k o n s t r u k rnengarah p a d a se jaul .1 mana
i n s t r u r n e r ~ ' mengl.lkur s i f a t b a n g u n a n p e n g e r t i a n a t a u kon-
s t r u k t e r t e n t u ( G r i e f , 19821. U j i v a l i d i t a s k o n s t r u k i n i
d i l a k ~ ~ l c a n t e r h a d a p s e l u r u h i n s t r u m e n menggunakan a n a l i s i s
f a k t u r d a r i NCSS. : I
Un t u k menguj i r e 1 i a b i 1 i t a s m a s i n g - m a s i n g i n s t r u m e n
d i y u n a I < a n .formt.~la Icoef i . s i . en "alpha". U j i r e 1 i a b i l i t a s
j .ns t rumen d i 1 akl-~karl d e n g a n rne r~gh i t u n g k o e f i s i e n re1 i a b i 1 i-
-
tias s e t i a - p f a k t o r . Kemudian d i l n n j u t k a n d e n g a n m e n g h i t u n g
k o e f e s i e n r e l i a b i l . i t a s g a b u n g a n d a r i s e l u r u h f a k t o r p n d a
s e t . i a p u b a h a n . Dalam ha.1 i n i b u t i r - h u t i r y a n g r e l i a b e l
y a n g a k a n d i a m b i l u n t u k d i a n a l i s i s l e b i h l a n j u t . K r i t e r i a
y a n g d i g u n a k a n u n t u k m e n e t a p k a n r e l i a b i l t a s i n s t r u m e n
a d a l a h j i ka . k o e f i s i e n r e l i a b i l i t a s b e s a r a t a u sama d e n g a n
0 , 5 ( G a y , 1 9 8 0 ) .
Hasil u j i v a l i d i t a s d a n r e l i a b i l i t a s i n s t r u m e n
ada1a .h s e b a g a i b e r i k u t . P e r h i t u n g a n u j i v a l i d i t a s kon- s t r a k d i l a k u k a n d e n g a n menggunakan p r o g r a m NCSS. U n t u k
s a m p a i p a d a k e s i m p u l a n i n t e r p r e s t a s i g u n a m e n e n t u k a n
a p a k a h b u t i r i n s t r u m e n g u g u r a t a u t i d a k d a p a t d i l a k u k a n
d e n g a n mengada.kan r o t a s i t e r h a d a p f a k t o r - f a k t o r d e n g a n
menggunakan m e t o d e o r t o g o n a l , d i d a p a t m u a t a n f a k t o r
( F a c t o r Load . i n g 1 d a n h a r g a k o m u n a l i t a s v a r i a n (Common
f a c t o r v a r i a n c e ) .
U n t u k m e n e t a p k a n a p a k a h s u a t u b u t i r g u g u r a t a u t i d a k
d i l a k u k a n l a n g k a h sebagai b e r i k u t :
a ) . M e l i h a t k o r e l a s i a n t a r b u t i r d e n g a n m u a t a n f a k t o r ,
m u a t a n f a k t o r y a n g k e c i l a t a u sama clengan 0 , 3 0 d i n y a -
t aka ] - I g u g u r . ( K i m d a n M u l l e r , 1 9 7 8 , 7 0 ) .
h ) . K r i t e r i a y a n g d i g u n a k a n u n t u k m e n e t a p k a n r e l i a b i l i t a s
i n s t r u m e n a d a l a h b e r d a s a r k a n h a r g a k o e f e s i e n r e l i a b i -
l i t a s , j i k a b e s a r a t a u sama d e n g a n 0 , 5 mempunyai
r e l i a . b i l i t a s y a n g t i n g g i . ( G a y , 1 9 8 0 , 1 9 2 ) .
-
H a s i l a . n a . l i s i s u j i v a 1 i d i t a . s t e r h a d a p uba.han p res ta -
s i k e r j a . , l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n , p e n g a l a m a n k e r j a d a n
k o n d i s i . l i n g k u n g a n p i s i k t e m p a t k e r j a m e n u n j u k k a n bahwa
semua b u t i r mernpunyai m u a t a n f a k t o r b e s a r ( > ) d a r i 0,3,
berarti s e l u r u h b u t i r d a p a t d i i n t e r p r e s t a s i k a n , k a r e n a
m e m i l i k i h a r g a v a i d i t a s y a n g t i n g g i . D a r i h a s i l u j i c o b a
un tuk . uba.han-ubaha-n d i a t a s , semua b u t i r mempunyai m u a t a n
f a k t o r l r b i h b e s a r d a r i 0 , 3 0 ( l i h a t L a m p i r a n 2 ) , b e r a r t i
s e l u r u h b u t i r da.pa.t d i i n t e r p r e t a s i k a n , k a r e n a m e m i l i k i
v a l i d i t a s ya.ng t i n g g i .
H a s i l a . n a . l i s i s r e l i a b i l i t a s i n s t r u m e n u b a h a n pres ta-
s i kerja, l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n , p e n g a l a m a n k e r j a d a n
k o n d i s i 1 i n g k u n g a n p i s i k tempat k e r j a d a p a t d i l i h a t
s e p e r t i 'l'a.bel 2 b e r i k u t , i n i :
Tabel 2 . Ringkasan Hasil Uji Reliabilitas Instrumen
Dari Tabel 2 diperoleh harga koefesien re1 iabi litas
instrumen lebih besar dari 0,50. Artinya instrumen terse-
but mempunyai reliabilitas yang tinggi untuk digunakan.
Harga Koef eien Reliabi litas
0,72
0,57 0,62 0,59
No
1 2
3 4
U b a h a n
Prestasi Kerja Latar belakang Pendidikan Latihan dan Magang Pengalaman K e r j a Kondisi Lingkungan Pisik Tempa t K e r j a
-
F. Teknik Analisis D a t a
Pengolahan data menggunakan teknik analisis deskrip-
tif dan teknik analisis infrensial. Teknik analisi des-
kriptif diqunakan untuk mendeskripsikan data latar bela-
kang pendidikan, pengalaman kerja, penghasilan, kondisi
lingkungan pisik tempat kerja dan prestasi kerja.
Untuk mengolah data dan menguji hipotesis penelitian
menqgunaan statistik infrensial, yaitu teknik analisis
korelasi productmoment, analisis korelasi parsial dan uji
regresi ganda.
-
B A B I V
H A S I L A N A L I S I S DAN PEMBAHASAN
A . D e s k r i p s i Data
P a d a p e n j e l a s a n b e r i k u t i n i a k a n d i j e l a s k a n b e b e r a p a
d a t a p e n e l i t i a n d a r i u b a h a n p e n e l i t i a n y a k n i ; P r e s t a s i
k e r j a , L a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n , Upah ( g a j i ) ; d a n Kon-
d i s i l i n g k u n g a n p i s i k tempat k e r j a para p e k e r j a p e n g e r -
j a a n l o g a m . Data - d a t a t e r s e b u t m e l i - p u t i mean ( x ) d a n
s t a n d a r d e v i a s i (SD) d a r i s e t i a p u b a h a n p e n e l i t i a n .
Dari h a s i l a n a l i s i s d a t a p a d a t a b e l 3 . b e r i k u t i n i
d i t e m u k a n h a r g a mean d a n s t a n d a r d e v i a s i m a s i n g u b a h a n
p e n e l i t i a n .
Tabel 3. Ringkasan Statistik Deskriptif Mean dan Standar Deviasi
Berdasarkan harga mean dan stadar deviasi diatas
dapat dilihat kecendrungannya ; yaitu dengan membanding-
kan data observasi dengan harga mean ideal. Tabel 4.
berikut dapat dijelaskan perbandingan harga mean dan
No
1 2
3 4 5
Ubahan Penelitian
Prestasi kerja Latar belakanq pen- didikan, latihan dan -gang Pengalaman kerja Upah Kondisi lingkungan pisik tempat kerja
Mean
40,9314 3,4743
2,1657 2,4 41,2914
Standar deviasi
5,5704 1,4693
0,8516 0,9097 4,6807
-
s t a n d a r d e v i e s i o b s e r v a s i deng8.n harga mean d a n s t a n d a r
d e v i a s i i d e a l .
Tabel 4. Rinqkasan S t a t i s t i k Deskript if Perbandingan Mean dan Standar Deviasi Observassi dengan Mean dan Standar Deviasi Ideal .
B e r d a s a r k a n h a r g a mean d i a t a s , t e r l i h a t bahwa ;
Harga mean o b s e r v a s i d a n mean i d e a l p r e s t a s i k e r j a a d a l a h
40,93 d a n 31,50, maka h a r g a M > M i . Dengan d e m i k i a n bahwa
p r e s t a s i k e r j a p a r a p e k e r j a b e n g k e l p e n g e r j a a n logam
c e n d r u n g t i n g g i . H a r g a mean o b s e r v a s i d a n mean i d e a l
l a t a r b e l a k a n g p e n d i d i k a n a d a l a h 3,4743 d a n 17,00, maka
M < M i . Dengan d e m i k i a n d a p a t d i k a t a k a n bahwa l a t a r b e l a -
kang p e n d i d i k a n p e k e r j a b e n g k e l p e n g e r j a a n logam c e n d r u n g
r e n d a h . H a r g a mean o b s e r v a s i d a n mean i d e a l penga laman
k e r j a a d a l a h 2,1657 d a n 4,50, maka M < M i . Dengan d e m i k i a n
d a p a t d i k a t a k a n bahwa p e n g a l a m a n k e r j a p e n g e r j a a n logam
c e n d r u n g k u r a n g . H a r g a mean o b s e r v a s i d a n mean i d e a l
u p a h / g a j i p e k e r j a b e n g k e l p e n g e r j a a n logam a d a l a h 2,4 d a n
3,5, maka M < M i . Dengan d e m i k i a n d a p a t d i k a t a k a n bahwa
No
1 2
3 4 5
Ubahan P m e l i t i a n
P r e s t a s i ke r j a Latar belakang pen- d i d i kan Pengalaman Kerja Upah Kondisi lingkungan p i s ik tempat k e r j a
K e t
M > M i M < M i
M < M i M < M i M > M i
M e a n
Observasi M
40,93 3,4743
2,1657
2,4 41,29
Idea 1 M i
31,50 17,OO
4,50 3,50
s , O O
-
upah/gaj i pekerja bengkel pengerjaan logam adalah cen-
drung agak rendah, yaitu sekitar R p 240.000,- perbulan
(kurang lebih Rp 6.000,- perhari). Harga mean observasi
dan mean ideal kondisi ling