i

Kata Pengantar

Puji syukur kami panjatkan kepada Tuhan Yang Maha Esa yang telah memberikan anugerah-

Nya sehingga penyusunan Perkembangan Ekonomi dan Keuangan Daerah (PEKDA) Provinsi

Gorontalo dapat diselesaikan dengan baik. Penyusunan laporan triwulanan ini dimaksudkan

untuk memenuhi kebutuhan intern Bank Indonesia, juga diharapkan dapat memenuhi

kebutuhan pihak ekstern (external stakeholders) terhadap informasi perkembangan ekonomi

regional. Berpijak pada momentum otonomi daerah, setiap Kantor Bank Indonesia (KBI) yang berada

di daerah, termasuk KBI Manado dituntut berperan sebagai economic intelligent and

research unit yang diharapkan mampu memberikan informasi ekonomi dan keuangan

daerah yang lebih akurat, menyeluruh, dan terkini sebagai bahan masukan Kantor Pusat

Bank Indonesia dalam perumusan dan penetapan kebijakan moneter yang tepat sasaran.

Penyajian informasi ekonomi dan keuangan daerah tersebut, disusun dalam bentuk Kajian

Ekonomi Regional Provinsi Gorontalo, yang berisi kajian dan analisis meliputi tingkat inflasi,

PDRB, dan kinerja perbankan dan sistem pembayaran serta keuangan daerah secara

triwulanan. Kami senantiasa mengharapkan masukan dan saran untuk meningkatkan kualitas dan

manfaat laporan di masa yang akan datang. Akhir kata, kiranya laporan ini dapat

memberikan manfaat bagi yang berkepentingan dan kepada pihak-pihak yang telah

membantu dalam penyusunan laporan ini kami ucapkan terima kasih.

Manado, 31 Juli 2008

BANK INDONESIA MANADO

Jeffrey Kairupan Pemimpin

ii

DAFTAR ISI Kata Pengantar .................................................................................................................................................. i Daftar Isi .............................................................................................................................................................. ii Daftar Tabel ........................................................................................................................................................ iv Daftar Grafik ...................................................................................................................................................... v RINGKASAN EKSEKUTIF .................................................................................................................................. 1 BAB 1 KONDISI MAKRO EKONOMI REGIONAL..................................................................................... 8

1. Sisi Permintaan ................................................................................................................................ 11 1.1. Konsumsi............................................................................................................................... 12 1.2. Investasi................................................................................................................................. 13 1.3. Ekspor-Impor ........................................................................................................................ 13

2. Sisi Penawaran............ ................................................................................................................... 16 2.1. Sektor Pertanian...................................................................................................................... 17 2.2. Sektor Pertambangan dan Penggalian ........................................................................ 18 2.3. Sektor Industri Pengolahan .................................................................................................... 19 2.4. Sektor Listrik, Gas, dan Air Bersih ......................................................................................... 20 2.5. Sektor Bangunan.............................................. ........................................................... 21 2.6. Sektor Perdagangan, Hotel, dan Restoran ........................................................................... 21 2.7. Sektor Pengangkutan dan Komunikasi ............................................................................... 22 2.8. Sektor Keuanga, Persewaan dan Jasa................................................................................... 23 2.9. Sektor Jasa-jasa............................. ....................................................................................... 24

3. Analisis Location Quotient (LQ) ........................................................................................... 25

BAB 2 PERKEMBANGAN INFLASI DAERAH............................................................................................. 27 Inflasi ......................................... ....................................................................................................... 28 Bahan Makanan.................................................................................................................................... 29 Makanan jadi, muniman, rokok dan tembakau................... ........................................................ 29 perumahan, Air, Listrik dan Bahan Bakar..................................................................................... 29 Sandang ............................................................................................................................ ...... 30 Kesehatan ................................................................................................................... ...... ...... 30 Pendidikan, rekreasi dan olah raga .................................................................................... ...... 30 Transportasi, komunikasi dan Jasa keuangan ...... .............................................................. ........ 31 BAB 3 PERKEMBANGAN PERBANKAN DAERAH ................................................................................. 32

1. Fungsi Intermediasi ........................................................................................................................ 33 1.1. Penyerapan Dana Masyarakat .............................................................................................. 33 1.2. Penyaluran Kredit Berdasarkan Bank Pelapor ..................................................................... 36 1.3. Penyaluran Kredit Berdasarkan Lokasi Proyek ...................................... ......................... 41 1.4. Kredit UMKM .............................................................................................................. 43

2. Risiko Kredit ....... ............................................................................................................................ 45 2.1. Rasio Kelonggaran Tarik Kredit ............................................ ........................................ 45 2.2. Net Interest Margin (NIM) ............................................................................................ 46 2.3. Rasio BOPO ................................................................................................................. 47 2.4. Return on Asset (ROA) ................................................................................................. 48 2.5. Sensitivitas Resiko Pasar ............................................................................................... 49

3. Perkembangan Bank Perkreditan Rakyat (BPR) ........................................................................... 50 Boks 1. Perkembangan Klaster Rumput Laut di Gorontalo ............................................................. 53

BAB 4 PERKEMBANGAN KEUANGAN DAERAH ........................................................................... 55

1. Perkembangan Keuangan Daerah Provinsi Gorontalo ................................................................ 56 2. Perkembangan Keuangan Daerah di Tingkat Provinsi ............................................................... 56

2.1. Pendapatan Daerah .................................................................................................. 56 2.2. Belanja Daerah ......................................................................................................... 57

iii

2.3. Kontribusi Realisasi APBD Gorontalo terhadap Sektor Riil dan Uang Beredar ............. 58

BAB 5 PERKEMBANGAN SISTEM PEMBAYARAN ................................................................................ 60

1. Perkembangan Aliran Uang Kartal ............................................................................................. 61 2. Perkembangan Kliring Non BI di Gorontalo .............................................................................. 62

BAB 6 KESEJAHTERAAN MASYARAKAT ...................................................................................................... 64

1. Ketenagakerjaan .......................................................................................................................... 65 2. Kemiskinan..... .............................................................................................................................. 67 3. Rasio Gini .................................................................................................................. ...... 68 4. IPM (Index Pembangunan Manusia) ................................................................................. 69

BAB 7 PROSPEK PEREKONOMIAN DAERAH .............