PROBLEM PSIKOLOGISE PARAGA UTAMASAJRONE CERKAK TAK MODHIK AE, PROF ANGGITANE TRINIL

ING KALAWARTI JAYA BAYA MINGGU II NOVEMBER 2015

Ah. Syahrul Rahmat12020114047

2012-BS1 Pendhidhikan Basa lan Sastra Jawa, FBS-Unesa

A. Purwaka

Manungsa urip ing donya ora bisa uwal saka apa kang diarani tresna. Tresna kuwi

bisa diwujudake antara sapa wae, antara wong wadon karo wong lanang utawa antara

manungsa siji lan sijine. Amarga tresna kuwi ora bisa diwatesi marang sapa tuwuhe.

Tuwuhe tresna ora bisa dikira-kira kapan lan mapan ana ngendi. Sing mesthi tresna kuwi

bakal dirasake dening sakabehe manungsa ing donya kang ana gayutane karo

sesambungane manungsa siji lan sijine.

Sesambungan antarane manungsa iku duweni perbawa sing gedhe tumrap

panguripane sing nandhang. Sesambungan kaya mangkana bisa duweni werna kahanan

seneng, bungah, anyel, pegel lan gething. Sesambungan kang duweni maneka werna rasa

pangrasa mau banjur nuwuhake sikap utawa tanggepan wong sing ana ing sesambungan

mau. Sikap-sikap iki minangka perwujudan saka Id sing diwujudake dening ego nanging

isih oleh pertimbangan saka superegone.

Sesambungan kang apik tumrap manungsa bisa nuwuhake rasa tresna antarane

manungsa siji lan manungsa liyane. Rasa tresna iku bisa tuwuh marang sapa wae. Tresna

tegese salah sawijine rasa seneng banget marang pawongan liya. Senajan rasa tresna kuwi

minangka sesambungan antar manungsa kang apik, nanging kadhang kala rasa tresna uga

nuwuhake sesambungan antar manungsa mau malih dadi ora apik. Rasa tresna mau

kadhang kala ora kewales, mula ndadekake rasa lara ati tumrap pawongan liyane. Sawise

lara ati kadhang kala pawongan mau wis ora gelem nyedheki pawongan kag ditresnani,

malahan kanggo nyawang wae ora gelem.

Rasa tresna minangka rasa kang ana ing ati kang dinduweni saben pawongan. Rasa

tresna uga minangka rasa kang tuwuh saka anane emosi diri kang bisa nuwuhake emosi

kang positif sajrone ati manungsa. Rasa tresna bisa ndadekake saben pawongan ngrasa

bahagya ing uripe. Nalika pawongan wis bisa ngrasa bahagya, mula dheweke mesthi ora

kepengin kelangan kabahagyan iku mau. Gegambaran sing kaya ngene uga ana sajrone

reriptan fiksi.

1

UTS

Minangka karya imajiner, crita fiksi asring nyuguhake maneka warna prakara kang

diadhepi manungsa ing uripe. Karya crita fiksi, miturut Nurgiyantoro (2007:2) mujudake

karya kang nyritakake samubarang kang asipat rekaan, khayal, samubarang kang ora ana

lan dudu nyata saengga karya mau ora perlu digoleki bener orane sajroning kasunyatan.

Senajan sajrone crita, pangripta iku ngripta paraga kang urip sajrone lingkungan khayalan

nanging ana gayutane antarane paragaparaga, lan sipate paraga kang bisa dimangerteni

dening pamaos lan bisa ditrima adhedhasar karya sastra. Salah sijine reriptan fiksi iku

yaiku cerkak kang irah-irahane Tak Modhk Ae, Prof! anggitane Trinil kang kapacak ing

kalawarti Jaya Baya minggu II November 2015. Cerkak iku nyritakake kahanane paraga

sing ngempet tresna nganti tumindake kaya wong edan. Saben dina tansah kelingan.

Nanging tresna sing ditandang iku ora kewales. Mula nuwuhake sawijine problem

psikologis tumrap paraga iku.

Adhedhasar andharan ing ndhuwur, cerkak iki bakal katintingi nggunakake teori

psikologi sastra. Teori iki mawas ngenani kedadean psikologis kang dialami dening

paragane. Kanthi analisis struktural mligine ngenani paraga lan pamaragane cerkak iki

bakal dionceki problem psikologis kang ditandang dening paragane. Problem kajiwan

utawa problem batin sing dialami dening paraga sajrone karya sastra bisa dianalisis

migunakake psikologi sastra. Miturut Endraswara (2011:97) sastra lan psikologi iku

padha-padha ngrembug ngenani kajiwane manungsa. Problem kajiwan utawa problem

batin mujudake problem kang dumadi sajroning ati, jiwane paraga (Nurgiyantoro,

2007:124). Psikologi ngrembug kahanan jiwane manungsa kanthi masalah kang nyata.

Dene psikologi ing sastra nyinaoni kahanan jiwane paraga kang asipat imajinatif. Ancas

psikologi satra yaiku mangerteni aspek-aspek kajiwan sing kinandhut sajrone karya sastra

(Ratna, 2013:342). Andharan sing wis diandharake cetha anane sesambungan antarane

psikologi lan sastra. Pangripta ora bisa uwal saka kahanan psikologi sajroning ngripta

paraga critane. Mula saka iku, banjur ana disiplin ilmu psikologi sastra. Panliten ing kene

bakal ngandharake ngenani ilmu psikologi sing digunakake sajrone karya sastra, dudu ilmu

psikologi murni. Teori sing dianggo yaiku teori psikologi kapribaden Sigmung Freud

mligine ngenani prblem psikologis.

Panliten iki nduweni tujuwan kanggo ngonceki unsur psikologis sajrone reriptan

sastra. Kanthi metodhe dheskriptif kuwalitatif, dhata sing ana bakal diandharake struktur

psikologise mligine ngenani problem psikologis. Bogdan lan Taylor (sajroning Moleong,

205:4) ngandharake yen panliten kang asipat kualitatif mujudake panliten kang ngasilake

dhata deskriptif arupa tembung-tembung tinulis utawa lisan saka sawijining pawongan

2

utawa tingkah laku kang digatekake. Pangetrape sipat kualtatif sajroning panliten iki

banjur dilarasake karo teori psikologi sastra.

B. Landhesan Teori

Perangan iki bakal diandharake teori kang digunakake sajrone ngonceki problem

psikologis sajrone cerkak kang irah-irahane Tak Modhk Ae, Prof! anggitane Trinil kang

kapacak ing kalawarti Jaya Baya minggu II November 2015. Teorine kaya mangkene.

1. Sastra lan Psikologi

Psikologi ana sesambungane karo manungsa. Lumrahe, psikologi minangka ilmu

kang nyinaoni ngenani prilaku lan pigunane mentale manungsa kanthi ilmiah. Psikologi

wiwit tuwuh minangka ilmu pasinaonan ing pertengahan abad XIX ing Jerman, kang

didadekake objek yaiku tumindak sadhare pawongan kang normal, dewasa lan nduweni

adab. Prakara iki tuwuh amarga anane pengaruh Descartes, miturut dheweke “cogito ergo

sum” kang maknane netepake objek psikologi yaiku tumindak sadar utawa rasa sadhare

manungsa. Psikologi nduweni jejibahan yaiku nganalisis rasa sadhar kuwi, rasa sadhar

diandharake lan bisa diperang dadi maneka unsur struktural kang sesambungan karo

proses-proses sajrone panca indera, nanging Freud ora sarujuk karo pamawas kasebut.

Miturut pamawas Freud rasa sadhar mung perangan cilik saka sakabehe panguripane ing

donya psikis (Freud sajrone Suryabrata 2011:141). Sesambungan antarane sastra lan

psikologi, ana maneka faktor kang wigati. Kapisan, sawijine sastra kudu nggambarake

kakuwatan lan kapinteran pangriptane. Kaloro, karya sastra kudu nduweni kautaman ing

babagan gagrag lan basa minangka piranti kanggo nyuntak pikiran lan rasane pangripta.

Katelu, prakara gaya, struktur lan tema karya sastra kudu ana sesambungane karo elemen-

elemen kang nggambarake pikiran lan rasane pawongan tertamtu (Minderop, 2010:61-62).

2. Psikologi Sastra

Dhefinisi psikologi sastra bisa diperang dadi papat yaiku kapisan, study psikologi

pengarang kang minangka tipe pribadhi. Kapindho, study proses kreatif. Katelu, study tipe

lan ukum-ukum psikologi kang ana sajrone karya sastra. Kapapat, mangreteni akibate

karya sastra marang pamaca (psikologine pamaca) (Wellek&Warren, 2014:81). Saka

pamawas kasebut nuduhake menawa psikologi sastra bisa ditegesi kanthi amba. Psikologi

sastra nyinaoni babagan psikologis pengarang, proses kreatife nulis karya sastra kang oleh

pengaruh saka peran alam bawah sadhar lan alam sadhare pengarang, psikologine karya

sastra, lan psikologise pamaca.

3

Miturut Endraswara (2011:96) sejatine psikologi sastra yaiku salah sawijine ilmu

kang menehi pamawas tumrap karya sastra minangka wujud aktivitas kajiwane manungsa.

Nyinaoni psikologi sastra sejatine saemper karo nyinaoni manungsa ing perangan luwih

jero. Anane psikologi sastra nduweni guna kang wigati tumrap panliten karya sastra

(Endraswara, 2011:15). Bab kasebut dijalari tanpa anane psikologi sastra, maneka aspek-

aspek kajiwan kang tuwuh ing karya sastra ora bisa dingerteni kanthi cetha.

3. Teori Psikologi Sigmond Freud

Kasenengan, nesu, wedi, lan sedhih kerep diarani minangka emosi kang paling

mendhasar (primary emoticons). Kahanan kang dialami mengkono bisa mangaribawani

apa kang bakal dilakoni ing urip bebrayan iki. Kayata gething marang wong liya bisa

mangaribawani perasaan nesu, cemburu, lan iri hati. Titikan kang khas kanggo

mratandhani gething yaiku kapenginan kanggo mbuwang bab kang digethingi iku mau.

Rasa gething mau bisa ilang yen kita nduweni rasa tresna marang pawongan kasebut.

Masiya sejatine rasa tresna uga bisa njalari pawongan gething marang wong liya. Bab iku

dititiki kanthi maneka werna panyebab. Mula rasa tresna uga kalebu sub bab ing andharan

iki.

a. Tresna

Tresna kang satemene gumantung ing individu lan objek tresna iku dhewe

(kapenginan kanggo urip bebarengan). Rasa tresna nduweni maneka werna bentuk utawa

wujud. Intensitas pengalaman uga nduweni rentang saka kang paling lembut nganti kang

paling jeru. Esensi rasa tresna yaiku rasa kepencut dening wong liya kanthi pengarep-arep

suwalike. Tresna dieloni rasa setya lan rasa sayang. Ana kang ngarani yen trena iku ora

mentingake diri pribadi, yen ora kaya mangkono ateges dudu tresna sejati (Minderop,

2011:45).

b. Kuciwa

Miturut Minderop (2011:43), rasa kuciwa nduweni sesambungan karo kelangan

samubarang kang wigati utawa nduweni nilai. Intensitas rasa kuciwa saben pawongan

gumantung ing nilai, lumrahe rasa sedhih kang jeru dialami yen kelangan wong kang

ditresnani. Rasa kuciwa uga dialami yen pawongan kelangan samubarang tartamtu kang

ndadekake anane rasa nyesel ing njero ati.

Rasa kuciwa kang terus-terusan bisa njalari anane depresi lan putus asa (Parkes

sajrone Minderop, 2011:44). Depresi lan putus asa iku mau bisa dadi rasa kuwatir utawa

cemas kang njalari anane insomnia, ora doyan mangan, tuwuh rasa jengkel lan gampang

4

nesu. Krana gampang nesu iku mau pawongan bisa didohi dening masyarakat. Mula rasa

kuciwa kang terus-terusan iku sejatine nduweni akibat kang ora becik tumrap pawongan.

Paraga kang ngalami rasa tresna marang wong liya bakal diandharake sajrone Tak

Modhk Ae, Prof! anggitane Trinil kang kapacak ing kalawarti Jaya Baya minggu II

November 2015. Cerkak kasebut bakal dionceki kanthi tintingan psikologi kang bakal

diandharake ing ngisor iki.

C. Andharan

Katresnan minangka anugrah saka Gusti Alloh kang disuweni sakabehe titah-E.

Katresnan bisa menehi daya sing becik lan ala. Gumanthung wong sing kena daya

katresnan kasebut. Katresnan sing suci saka telenge ati lan lelandhesan rasa manembah

marang Gusti Alloh bisa menehi daya sing becik marang panguripane wong sing

nandhang. Semono uga katresnan sing tuwuh mung amarga ana rasa demen marang

perangane awak utawa bandha donya bisa menehi daya sing ala tumrap panguripane sing

nandhang. Trinil sajrone cerkak kang irah-irahane Tak Modhik wae, Prof! menehi

gegambaran ngenani pawongan kang lagi nandhang katresnan ning katresnane ora

kawangsulan. Perangan andharane kaya mangkene.

1. Wujude Tresna

Wong sing lagi ceblok tresna pancen ora lumrah, tegese nindakake perkara kang

ora bisa dinalar wong liya. Saka tumindake, solah bawane, uga ulese wong sing nandang

katresnan katon beda. Kaya cuplikan ing ngisor iki:

Tingkah laku sampeyan, cara sampeyan mlaku teka adohan nyidheki aku, nggarahi ati lanangku kroncalan gak karuwan.

…kabeh mancep nang kendhangane kopingku uga nang jero atiku.

Aku suweneng ngrungu kabeh swara sing ana gandhengane karo sampeyan.

(JB No.10, November 2015, kaca 28)

Cuplikan ing ndhuwur nggambarake paraga utama sing nganti apal solah bawa

uga pakulinane wong sing ditresnani. Kabeh sing ana gandheng cenenge karo wong sing

ditresnani iku ndadekake seneng atine. Esensi rasa tresna yaiku rasa kepencut dening wong

liya kanthi pengarep-arep suwalike. Tresna dieloni rasa setya lan rasa sayang. Ana kang

ngarani yen trena iku ora mentingake diri pribadi, yen ora kaya mangkono ateges dudu

tresna sejati.

Gegambaran sing kaya mangono menawa kenemenen bisa ndadekake problem

psiologis. Paraga sing nandang kaya mangkono kaya-kaya nganggep kabeh kaya-kaya

5

kang dikarepake. Saben-saben kepengin nyandhing, kepengin weruh, kepengin nyedhak,

lan sapiturute. Kaya andharan ing ngisor iki.

Pancen bener, dina iki aku mbatin sampeyan kenemenen (amit, luwih pas diarani kangen) sampek areke ngguyu pas aku salah mbedhek tamu sing teka, aku kadung ngomong: “Hla iku lak Prof?!” ambek mlayu “lumaksana magita-gita” aku mbukakna lawang, “huweeeekkk!!!” (JB No.10, November 2015, kaca 29)Andharan ing ndhuwur nggambarake paraga sing kangen karo wong sing

ditresnani. Dheweke nganti nganggep wong sing teka kuwi mesthi wong sing ditresnani

iku. Kahanan sing kaya mangkene iku njalari semangat anggone nyambut tekane.

Ananging nalika sing teka kuwi wong liya, banjur kuciwa sanalika, mandheg jegreg

sumarah. Kahanan sing kaya mangkene iku sing diarani probem psikologis.

2. Ngempet Tresna

Ngempet tresna dumadi nalika sawijine paraga kuwatir arep medharake rasa

tresna sing diduweni. Saengga dheweke ngempet rasa iku nganti njalari batine kelara-lara

lan bingung ngadhepi kahanan sing dumadi. Kaya cuplikan loro ing ngisor iki.

Ya mesthi ae Prof gak rumangsa salah, wong Prof pancen gak tau negesna gunem nang aku nik antarane awak dhewe iki onok salah sijine rasa sing gak akenek dijlentrehna utawa ditolis nang kertas…. (JB No.10, November 2015, kaca 28)

Karik sitok sing gak kenek takudhal nang wong liya, yaiku apa sing takrasakna iki, gawene lunga nang jero ati, tapi gak genah apa arane rasa iki, sapa sing nggarai, kapan wiwitane, kapan enteke,… nik taktimbang-timbang ketoke aku sing pancen gak pati pinter ngrasakna hawa nang jerone awakku dhewe. (JB No.10, November 2015, kaca 28)

Sesambungan kang apik tumrap manungsa bisa nuwuhake rasa tresna antarane

manungsa siji lan manungsa liyane. Rasa tresna iku bisa tuwuh marang sapa wae. Tresna

tegese salah sawijine rasa seneng banget marang pawongan liya. Senajan rasa tresna kuwi

minangka sesambungan antar manungsa kang apik, nanging kadhang kala rasa tresna uga

nuwuhake sesambungan antar manungsa mau malih dadi ora apik. Rasa tresna mau

kadhang kala ora kewales, mula ndadekake rasa lara ati tumrap pawongan liyane. Sawise

lara ati kadhang kala pawongan mau wis ora gelem nyedheki pawongan kag ditresnani,

malahan kanggo nyawang wae ora gelem.

Ora kabeh pawongan nduweni tumindak kaya mangkono, kadhang kala uga ana

wong kang tetep narima masiya wong kang ditresnani mau ora nresnani balik marang

dheweke. Kabeh iku dilakoni amrih wong kang ditresnani mau tetep ngrasa bahagya ing

uripe. Kaya mangkono kuwi sejatine tresna kang sejati. Ora ngarepake piwales apa-apa,

6

nanging tetep nglakoni apa wae kang agawe wong kang ditresnani bisa bahagya. Amarga

kabagyane wong kang ditresnani dadi prioritas kang utama.

3. Kuciwa

Rasa kuciwa nduweni sesambungan karo kelangan samubarang kang wigati utawa

nduweni nilai. Intensitas rasa kuciwa saben pawongan gumantung ing nilai, lumrahe rasa

sedhih kang jeru dialami yen kelangan wong kang ditresnani. Rasa kuciwa uga dialami yen

pawongan kelangan samubarang tartamtu kang ndadekake anane rasa nyesel ing njero ati.

Kaya cuplikan ingngisor iki.

Owalah embuh, Prof? judheg dhewe aku. Sampeyan dhewe ya mbengungna aku. (JB No.10, November 2015, kaca 28)

Nik pancen lindhu sing takrasakna nang jero atiku iki gak onok nang awak sampeyan, taktrima, Prof. Aku nyerah. Aku pancen duduk apa-apa sampeyan…. Tapi nik aku oleh takon, mosok se, gak onok sak ithik-ithika nang jero ati sampeyan, koyok sing takrasakna iki? (JB No.10, November 2015, kaca 28)

“Uwis-uwis ojok dawa-dawa, Rek! Aku ruwepot iki! Yo wis modhik-modhika! Gak usah golek ganti karepe dhewe ngono, Rek! Onok aturanne. Wis pokoke ndang mantenan ndang balik kerja maneh! Mlekum!” jawaban sampeyan cekak aos. Gak maido pancen sampeyan wong sibuk.

Ya wis Prof, aku tak modhik ae. Amit sewu nggih Prof, nggih? Nedha nrima, Prof! (JB No.10, November 2015, kaca 29)

Saka cuplikan ing ndhueur, rasa tresna minangka rasa kang ana ing ati kang

dinduweni saben pawongan. Rasa tresna uga minangka rasa kang tuwuh saka anane emosi

diri kang bisa nuwuhake emosi kang positif sajrone ati manungsa. Rasa tresna bisa

ndadekake saben pawongan ngrasa bahagya ing uripe. Nalika pawongan wis bisa ngrasa

bahagya, mula dheweke mesthi ora kepengin kelangan kabahagyan iku mau.

Rasa tresna pancen bisa gawe bungahe ati. Nanging uga ora sethithik rasa tresna

kang njalari lara ati. Katresnan kang tuwuh nanging mung ana ing diri kita lan ora ana ing

wong kang kita tresnani bisa dadi jalaran rasa lara ati. Utawa katresnan sing ora didhasari

dening rasa kasetyan uga bisa njalari lara ati. Sejatine rasa lara ati iku tuwuh yen rasa

tresna mau ora tulus.

D. Panutup

Katresnan yaiku rasa kang tuwuh saka njero ati kang bisa ngrembaka saya gedhe

utawa saya susut. Katresnan bisa njalari pawongan kasebut lila nglakoni apa wae kanggo

7

wong kang ditresnani. Rasa tresna iku bisa tuwuh nalika sepisanan ketemu utawa wis bola

bali ketemu. kabeh kuwi bisa dijalari maneka werna sebab.

cerkak kang irah-irahane Tak Modhk Ae, Prof! anggitane Trinil kang kapacak ing

kalawarti Jaya Baya minggu II November 2015. Cerkak iku nyritakake kahanane paraga

sing ngempet tresna nganti tumindake kaya wong edan. Saben dina tansah kelingan.

Nanging tresna sing ditandang iku ora kewales. Mula nuwuhake sawijine problem

psikologis tumrap paraga iku.

Kapustakan

Endraswara, Suwardi. 2011. Metodologi Penelitian Sastra (Edisi Revisi).Yogyakarta: Caps

Jaya Baya edhisi minggu II November 2015.

Minderop, Albertine. 2011. Psikologi Sastra : Karya Sastra, Metode, Teori, Dan Contoh Kasus.Jakarta:Yayasan Pustaka Obor Indonesia

Nurgiyantoro, Burhan. 2007. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gajah Mada University Press

Ratna, Nyoman Kutha. 2013. Teori, Metode dan teknik Penelitian Sastra. Yogyakarta: Pustaka Belajar

Suryabrata, Sumadi. 2011. Psikologi Kapribadian. Jakarta: PT Raja Grafindo Persada

Wellek, Rene & Warren, Austin. 2014. Teori Kesusastraan. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama.

8