suara saking bali Édisi xxxiii | juli 2019

123
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019 i

Upload: others

Post on 15-Oct-2021

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

i

Page 2: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

ii

Page 3: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

1

Daging Majalah

Lawat-lawat

Alah Déning Bukti Sanunggal (IGA Dharma Putra) 2

Isin Lontar

Aksara Bali: Sangu Urip Rauhing Pati (Putu Éka Guna Yasa) 5

Tutur

F. Rahardi; Puisi Lawan Korupsi 11

Satua Cutet

Cakcakan (IBW Putu Adnyana) 17

Ni Brit Kuning (Wayan Wésta) 33

Pilbup (IDK Raka Kusuma) 38

Ulian Kasta (Ni Wayan Antari) 47

Prosa Liris

Gitanjali (Rabindranath Tagoré) 60

Puisi Bali

Puisi-puisi I Wayan Ésa Bhaskara 63

Puisi-puisi Ngakan Madé Kasub Sidan 69

Puisi-puisi Ni Kadék Juliantari 73

Puisi-puisi Mahasiswa STKIP Agama Hindu Amlapura 79

Artikel

Niténin Laksana di Aab Jagat Révolusi

Industri 4.0 (I Wayan Jatiyasa) 84

Siap Sambehin Injin (IDG Trinandita) 87

Satua Masambung

Lontar Kala Ireng (14)--I Madé Sugianto 89

Subali Sugriwa (7) 95

Geguritan

Bongkling 107

Gegonjakan Jokowi Nélpun (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 110

Kamus

Kamus 114

Kartun 120

Page 4: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

2

Alah Déning

Bukti Sanunggal

IGA Darma Putra

an Balak tamak kasub orahanga bangké ngemu mirah. Sawiréh ada

ané ngaénang satua buka kéto. Adané dogén satua, sinah ia ada ulian

gaén-gaénan. Tusing karoan masih makejang satua ento seken pasajan

ada buka katuturané. Apa buin gumi cara jani, liu ada anak tusing kuangan

satua.

Satua ané anggona nyinggihang déwékné. Satua masih ané anggona

ngasorang anak lén. Iraga sujatiné suba masih pada nawang enyén ané buka

kéto. Nyén lénan tekén ukudan iragané padidi. Yén ngomong ajak anak, iraga

nuturang kaluungan padidi. Ngomongan kajelékan pisaga. Anak mulan saja

ada buka kéto. Wiréh ada masih sasimbing ngorahang, buka goaké ngadanin

P

Suara Saking Bali| Juli 2019 Lawat-lawat

Page 5: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

3

iba. Tusing koné beneh iraga nuturang kajelékan padidi tekén anak lénan.

Apaké yén nuturang lung-luungné dogén, ento madan beneh?

Suba lumbrah anaké nawang jelé melah, selem putih, beneh pelih. Ento

kadanina rwa bhinéda. Dadua koné ané pangenahné malénan, sakéwala ia

tunggil. Apa saja kéto? Contoné yén ada lemah, ada masih peteng. Yén ada luh,

ada masih muani. Kéto matulis di buku-buku. Lemah koné malénan ngajak

peteng. Luh koné malénan ngajak muani.

Dija sujatiné tongos lemah petengé totonan? Nah kéto patakoné I

Bungkling. Ané ngorahang lemah ento lemah, tuah yén ada ai nyenter

nganenang sarwa ané ada, bakat baan ningalin. Kéto masih yén ada lampu

galang apadang, makejang ané mengkeb-mengkeb di petengé prajani ngenah.

Kéto madan lemah.

Apa madan peteng? Peteng ento yén ainé suba ilang, tur guminé dedet cara

tangkeb baan langit selem. Lampu tusing masih ada, awinan jeg seken-seken

selem badeng tepuk guminé. Tusing ada lénan tekén peteng ané tepuk. Koné

yén seken-sekenang nlektekang petengé ento, lakar bakat koné sarin petengé.

Yen apa kadén madan kéto, kondén tawang.

Eda malu moyanin peteng, ngadén peteng ento jelé. Sawiréh yén alih di

satua-satua ané tusing lumbrah, peteng ento nak paragayan Sang Hyang. Ida

kocap mapeséngan Sang Hyang Rohini. Yén beneh baan ngaci, lakar swéca

koné ida micayang waranugraha. Apa anggon ngaci peteng? Tusing ada lénan

tekén sirep.

Wiréh ento, apanga bisa koné iraga seken-seken sirep. Tusing dadi

narabang sawang. Apa buin undap-undap jaran. Musti seken baan ngidemang

paningalané. Suba kéto tusing masih dadi ngerok geris-geris. Sasubané

ngidang buka kéto, tusing bedik lontaré ngorahang lakar bakat koné sarin

petengé.

Page 6: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

4

Ada masih jalan lénan lakar ngalih sarin peteng. Jalané ento tusing masih

aluhan utawi kéwehan tekén jalan sirep. Jagra adan pajalané buin besik. Ri

kala peteng, tusing dadi sirep. Kéto pabratan anaké ngalih sarin-sarin peteng.

Liu ada tutur satua buka kéto. Liu ané sandang anggon tuladan, sakéwala

liu masih ané tusing patut gugu. Apa buin ané nyatua ento mulan dueg pesan

ngaé ékan-ékan, sinah jeg lengut baana nyatuang ané tusing ada.

Eda élah ngorahang satua ento tusing ada gunané. Kadén suba ada conto di

satua-satua barata yudané, Ida Bagawan Drona kaonang satua. Bhisma patuh

masih kalah baan satua misi naya wiwéka. Ento makejang ulian satua. Beneh

baan ngambekang satua, ngidang ngisi gumi. Yén pelih baan, bisa uug prajani.

Ané madan satua, enu dadi baan ngalahang, ané ngalahang satua liu cara

ketélan ujan bales ento tuah bukti. Bukti abesik, ngidang ngalahan tutur

agombang. Koné bukti abesik ngaonang tutur agumi. Apa ané madan bukti?

Pasaja. (*)

IGA Darma Putra

embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudang-

kudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali,

miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan

“Bulan Sisi Kauh”

Page 7: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

5

AKSARA BALI:

SANGU URIP

RAUHING PATI

Putu Éka Guna Yasa

Aksara Bali luih suksma, angebek ring sukma bhuana agung mwang alit, surya

netra tengen, candra, netra kiwa…..

[Parama Tattwa Suksma]

ampénin panglimbak jagat, akéh basa daérah ring Indonesia sané

anumerta utawi punah. Pasadok Badan Pengembangan dan

Pembinaan Bahasa RI warsa 2017, saking 652 basa daerah ring

Indonesia wénten 11 basa daérah sané sampun nénten kaanggén malih pinaka

sarana mabebaosan, pamekas sané wénten ring wewidangan Maluku, Maluku

Utara miwah Papua. Sané ngresresin, makasami basa daérah punika nénten

maderbé aksara pinaka sarana masesuratan. Indiké inucap makacihna

N

Suara Saking Bali| Juli 2019 Isin Lontar

Page 8: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

6

kawéntenan aksara sajroning nyaga kauripan basa daérahé mabuat pisan.

Mapangancan antuk kahanane punika taler, aksara Bali pinaka paragayan basa

Bali kaacepang prasida ngawinang basa Baliné langgeng kantos ka pungkur

wekas.

Yadiastun kalintang mautama pinaka silih tunggil sarana nglestariang basa

Bali, pikobet sajroning utsaha ngawerdiang aksara Bali tepengané mangkin

taler nénten akidik. Kawéntenan aksara Latin sané nglimbak sangkaning

kaajahin duk Welandané ngawasa-wasi jagat Bali ngawinang aksara Bali

druéné nyansan kidik kawacén tur kaanggén masasuratan. Tios punika,

program Buta Aksara Latin sané naenin kamargiang ring Bali duk masa Orde

Baru, makajalaran akéhan krama Baliné raris mlajahin aksara Latin. Daweg

punika, yadiastun waged ngwacén aksara Bali, kramané kaaudkelorang buta

aksara. Kantos mangkin, ring sekolah-sekolah para siswané akéhan

masesuratan nganggén aksara Latin, yadiastun sampun polih paplajahan basa

Bali.

Panglimbak aksara Latiné sujatinnyané nénten kaon, santukan mabuat taler

anggén sarana masesuratan ring wong dura Bali, Nasional, miwah

Internasional. Sané mawisya kaon, ri sampuné kramané mlajahin aksara Latin,

aksara Baliné katilarin pinaka aksara ibu sané sadurungnyané kaanggén

mapagubugan nyabran rahina. “Ada emas, slakane tan paguna”, sapunika

basita paribasané let mikélingin.

Saking i rika sampun wit pikobeté mentik, mapunya, tur gemuh

ngrempayak mawastu maprawesa kaon ring kawéntenan makudang-kudang

pustaka lontar maaksara Bali sané nénten naenin malih kawacén, kaselehin

dagingnyané, tur kaupapira cakepannyané. Penyuluh Basa Bali sané polih

amongan ring Désa-désa Pakraman maosang, saking 8.370 cakep lontar sané

sampun kaselehin, wénten 2.562 cakep lontar sané kakeniang usak tan kapiara.

Yéning pustaka-pustaka lontaré rusak sangkaning kawagedan ngwacén aksara

Bali sané kirang, pastika empehan pikayunan para leluhur druéné sané maguna

Page 9: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

7

ring kauripan tan prasida kaanggén. Ical sampun ajah-ajah indik usada, wariga,

silpa sastra, niti, carcan, tenung, kawisésan, miwah sané lianan.

Midabdabin sakancan pikobeté ring ajeng, para penglingsir druéné

sujatinnyané nénten meneng. Makudang-kudang utsaha ngawit saking warsa

1957 majalaran Pesamuhan Agung Basa Bali kantos mangkin kadirasa nénten

naenin surud. Sané pinih anyar, pemrintah Provinsi Bali ngamedalang Pergub

No.80 warsa 2018 pamekas ngeninin indik papan nama maaksara Bali.

Kawéntenané puniki saksat ngawinang aksara Baliné polih sesirat marupa tirta

amerta. Sastra-sastrané maosang, tirta amerta prasida ngawinang sang sané

nunas prasida panjang yusa. Boya ja wantah sapunika, papan nama-papan

namané prasida taler ngawinang para yowana Baliné lapah nyingakin aksara

Bali. Sanistannyané, ring soang-soang banjar utawi désa wénten papan nama

sané nganggen aksara Bali. Kawéntenan aksara sané prasida nyusup rauhing

désa-désa pakraman saksat bayu sané ngebekin sarirané.

Yukti pibadbad nglimbakang aksara Bali maduluran antuk pergub puniki

kantun wénten kakirangan. Akidiknyané perusahaan-perusahaan sané

ngamanggehang aksara Bali sajroning papan namannyané, tamis-tamis

ngawinang nayaka praja druéné nedunang Satpol PP. Yadiastun durung

wénten pamindanda sané katiwakang ring lembaga-lembaga lekig punika,

pamargin Satpol PP-né prasida kasuksmayang pinaka utsaha nayaka praja

druéné sané sumeken nindihin pergub sané sampun kacumponin. Yéning

nénten wénten pamidanda, majanten Pergub punika pacang dados uger-uger

sané ketah kabaos olih krama Baliné sakadi macan tan pacaling!

Yéning selehin malih, makudang-kudang pasang aksara Bali sané

kaanggén ring papan-papan nama punika kantun akéh sané nénten anut ring

pasang aksara Bali. Pasang aksara sané nénten manut sakadi iwang nyalin

aksara Bali manut ucapannyané, nyurat panganggé aksara, aksara anceng,

kruna-kruna sané mawit saking basa tiosan, miwah sané lian-lianan.

Page 10: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

8

Yadiastun kantun wénten kakirangan, sujatinnyané amongan nglimbakang

aksara Bali nénten wantah dados tategenan sang angawa rat. Para jana Baliné

naler maderbé swadharma sané nénten mabinayanan. Nayaka praja druéné

sampun mautsaha maprawerti ngamargiang bayu brata mangda prasida aksara

Baliné nyusup rauhing pradésané sami. Sané mangkin, napi paenjuh kramané

mangda prasida nyokong pabuat pamrintah druéné? Boya ja nénten wénten,

sakéwanten kawéntenan baga-baga luiré Patik Bali, Bali Simbar Dj, Bali

Galang, Papan Ketik SMK, Wiki Basa Bali misah sané siosan patut

katincapang malih.

Wantah sangkaning pakilitan pantaraning pemrintah sareng para jana

Baliné sami, patitis ngurip aksara Bali mangda sayan nglimbak anut ring

pakibeh jagat prasida nekéng tuas [nadi]. Yéning nayaka prajané nirgamayang

sakadi kacang panjang, majanten para jana Baliné sané pinaka tungguhan. I

Kacang panjang nénten prasida mabuah nged nyurambyah, sakantuné awak

ipuné mapulisahan ring pretiwiné. Punika mawinan, ipun patut polih

tungguhan sané akas. Yéning pét pradé tungguhané latuh, ri sampuné

buahnyané akéh pastika tungguhané elung tur buahnyané tan sida kapuponin.

Malarapan antuk tungguhan sané akas punika raris, i kacang panjang saka

kidik ngelut, nekekang pakilitan, saha neguhang angen-angen mangda bungané

sida dados pucilan, tur pucilané nadi dados buah!

Sakancan program sané kamedalang olih sang nayaka prajané pateh sakadi

patapan I kacang panjang sané ngulati buah, pikayunan krama Baliné sané

pageh tan bina ring tungguhané sané akas. Prakanti sang kalih sané ngawinang

buahé nadi, tur prasida katunas anggén ngamretanin urip sakala-niskala.

Buah aksara Baliné yéning kantun sawates ring sarana masesuratan,

sujatinnyané wawu ring kulit. Boya ja kulit punika nénten mabuat. Sakadi

yasan i kulit taluh sané ngraksa putih tur sarin taluhé nyabran raihna. Tan

pakulit, putih tur sarin taluhé pastika mabrarakan. Pustaka-pustaka sané

maiketan ring tattwa taler maosang kulit pinaka genah lawang séwu [utawi

Page 11: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

9

pori-pori yéning turah basa mangkiné]. Kabaos lawang sangkaning genah

ngranjing tur medal, kasengguh séwu krana kahanannyané akéh. Sira sané

ngranjing tur medal ring lawang séwu sariran manusané? Silih tunggilnyané

bayu utawi prana. Saking lawang séwuné, sakancan bayu nyusup ring angga

sarirané.

Yéning masuluh saking pratiwimbané punika, program-program marupa

papan nama puniki sampun patut pisan pinaka titi jalaran ngranjing ring sari-

sari kasuksman aksara Baliné, sané kocap jimbar nglikubin bhuwana agung tur

bhuwana alit manut Parama Tattwa Suksma ring ajeng. Ngranjing ring

kasuksman aksara Baliné, jenar pisan karasayang yéning aksara puniki saksat

sangu utawi bekel ngawit saking embas, urip, rauhing pati.

Tatkala wénten anak alit embas, ring ari-arinnyané madaging lontar sané

kasurat antuk aksara Bali. Pustaka Eka Pratama maosang, aksara sané kasurat

ring luhur kauné wantah aksara Ongkara tur sané ring sornyané aksara Ah.

Ring tengah kauné taler madaging lontar sané masuara Ong kswantawya

pukulun. Aksara sané kaanggén bekel sajroning mendem ari-ari puniki

makasami madaging sarining panunas ring Ida Sang Hyang Ibu Pertiwi

mangda ida lédang ngempu nyama paragayan niskala saking anaké alit. Ri

sampuné anaké alit sida truna, aksara Bali druéné taler kaanggén ri tatkala

upacara mapandes. Sadurung sanggingé natah, wénten makudang-kudang

aksara sané kaanggén ngrajah marupa aksara Ongkara ring selaning lelata,

aksara Ang ring caling giginé tengen, aksara Ah ring caling giginé kiwa,

Ongkara adumuka ring giginé duur miwah betén, Ongkara mreta ring lidah,

miwah sané lianan. Aksara Bali sajroning rajah punika madué suksma

ngicalang wisayan sad ripu sané wénten ring angga sarira. Tios ring upacara

matatah, sajroning upacara pangabénan taler akéh nganggén aksara Bali.

Pamekas rajah-rajah kajang anut ring kawangsan sang sané ngamargiang

upacara. Sajroning katattwan Aksarantaraprasada, rajah kajang puniki pinaka

Page 12: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

10

wahana Sang Hyang Atma matunggilan ring Ida Sang Hyang Sangkan Paran ri

sampuné panca mahabuta sarirané mawali ka genahnyané soang-soang.

Napiké aksara Latin prasida ngentosin kawigunan aksara Baliné salantang

tuuh punika? Yéning panyawisnyané nénten, ngiring sareng-sareng werdiang

aksara Baliné, ngawit saking sukma bhuwana alit rauhing sukma bhuwana

agung.

Putu Éka Guna Yasa

embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén

ring Program Studi Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar,

jayanti Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa

Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média

masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III),

Angripta Rum.

Page 13: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

11

F. Rahardi

Puisi Lawan Korupsi

Suara Saking Bali| Juli 2019 Tutur

Foto Internet olih Komunitas Salihara

Page 14: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

12

Floribertus Rahardi utawi F. Rahardi embas ring Ambarawa, 10 Juni 1950.

Wantah pangawi Indonesia sané sampung kaloktah antuk kakawiannyané tur

sampun polih akéh penghargaan minakadi Khatulistiwa Literaty Award 2019

antuk novelnyané sané mamurda Lembata. Cakepan dané luiré pupulan puisi

Sumpah WTS, Silsilah Garong, Menggugat Tuhan, Petani Berdasi, kantos

cakepan Bercocok Tanam dalam Pot. F. Rahardi sareng Martin Aleida dados

narawakia ring acara Ngobrol Sastra sane kalaksanayang olih Jatijagat

Kampung Puisi (JKP), Jalan Cok Agung Tresna, No.109 Renon, Dénpasar,

Wraspati Kliwon, 30 Méi 2019. Ring édisi XXXII sampun katelatarang indik

daging pabligbagan sareng Martin Aleida, lan sané mangkin indik F Rahardi.

Napi daging pabligbagan punika? Iriki Suara Saking Bali, ngolah daging

pabligbagan punika, tur katerjemahang ring basa Bali kepara sané kaanggén

sarahina-rahina.

***

Religius lan mbeling (puisi mbeling) ené mapaiketan ngajak tiang. Yéning

mbeling ené tuah gerakan rikala panguntat warsa 60-an kanti panyumu warsa

70-an. Sebenehné ené ulian ada kebuntuan, krana panguntat warsa 50-an sedek

liuna ané nulis puisi nganggon gaya Amir Hamzah nanging dugasé totonan

liunan dadi puisi-puisi gelap. Puisi-puisi gelap ento, asal suba basané lengut,

lantang malémad lan nganggon kruna-kruna lengut, nanging tusing nyak cara

puisi Nyanyi Sunyi, silih tunggil judul pupulan puisiné Amir Hamzah.

Ulian buntu cara kéto, rikala peteng, telung diri tokoh ané madan

Darmanto Yatman, Slamet Sukirnanto, muah Sutardji Calzoum Bachri, lan ada

buin besik Yudirman Sarninto, Yudirman dogén ané tusing dadi penyair. Ia

ajaka makejang majalan di rél di Kota Jogjakarta. Uli ditu laut ada idé ngaé

acara ané madan pengadilan puisi.

Lan acarané totonan kalaksanaang di Bandung lan pengadilané totonan

maan jawaban uli pengadilan ané kalaksanaang di Kampus Rawamangun.

Page 15: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

13

Sebenehné ené pengadilan ané absurd, masak puisi madilin lan ané kaadilin

dugasé ento yén sing pelih Majalah Horison, Goenawan Mohamad lan seniman

lénan, Umbu (Umbu Landu Paranggi) dadi saksi dugasé ento.

Sebenehné, yadiastun ené gerakan cara anak maplalian, nanging dadi seken

krana kaanggon ngawaliang roh puisiné uli puisi-puisi gelap dugasé ento.

Rikala ento ada tokoh ané madan Yapi Tambayong utawi ané ketah madan

Rémy Sylado dadi redaktur di Majalah Aktuil di Bandung.

Dugasé ento warsa 60-an 70-an sakadi kebangkitan sastra Indonésia, tanda

kutip kebangkitan ané salanturnyané. Krana ada éuforia kalahné Orde Lama

lan ada Orde Baru. Dugasé ento mula kaarepang pesan ada ané malénan lan

dugase ento ngawit ada Taman Ismail Marzuki, lantas Majalah Horison terbit

lan di Jogja ada majalah dadua ané madan Majalah Semangat, majalah truna

truni yén saihang ngajak Aktuil, ené lebih polos, cara majalah anak mami ané

polos. Yén Aktuil ené cara musik rock ané suba kedemenin di Indonesia

dugasé totonan. Lan ané buin besikan madan Majalah Basis lan ngetiban cepok

mesuang puisi dogén ané kaadanin semerbak sajak. Ento Majalah Basis ané

ada uli warsa 60-an. Remy Sylado di Bandung ngaé masi rubrik ané madan

rubrik puisi mbeling.

Ada tokoh-tokoh ané dugasé ento dadi langganan ngisinin rubriké ento, ada

Yudhis (Yudhistira ANM Massardi) lan Noorca (Noorca M Massardi), lan

tiang tusing taén nulis di Aktuil. Tiang dugasé totonan pepesan nulis di

Majalah Semangat lan Basis, lan ento tusing ja nyelap, krana tiang lekad di

Kota Ambarawa lan tiang masekolah kanti kelas dua SMA krana tusing

nyidaang medaran. Yéning dugasé totonan tusing nyidaang mayah sekolah

mirib nu nyidaang kompromi ngajak sekolahé, yén sing ngelah buku nu dadi

nyilih, nanging tusing nyidaang medaran ané makada tiang musti magaé.

Tiang nongos di paak tongosné Mas Sigit (Sigit Susanto) di Limbangan dadi

guru lantas tiang nulis puisi ditu warsa 69 rikala maumur 19 tiban, nulis

nganggon lima. Yéning ada metakon kenapa tusing nulis satua cutet lan

Page 16: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

14

mamilih nulis puisi, krana apang tet tekén kertas. Rikala meli kertas, kertas

mesin tik a lembar tiang majalan kuang lebih 6 km, bulak-balik 12 kilo,

majalan batis. Kénkén kadén unduké, warsa 70 71, tiang engsap pastiné, ada

timpal ané kuliah di Jogja di Sanatana Dharma teka ka tongos tiangé rikala

tiang liburan di Ambarawa ngaba Majalah Basis dadua lan amplop misi honor.

Gelu tiang dugasé totonan, krana honorné gedé dugasé ento. Duang edisi ené,

tiang nerima honor gedénan tekén gajih tiangé abulan. Lan kanti jani tiang sing

nawang nyén ané ngaba puisiné totonan ka Majalah Basis. Sainget tiangé ada

timpal ané nulungin ngetik lan kirima ka Semangat. Tiang nakonang unduké

totonan ka Warno, redaktur di Semangat lan Mas Marzuki, ngorahang tusing

nawang. Takonang tiang ka Sapardi (Sapardi Djoko Damono) masi ngorahang

tusing nawang, ‘dapetang suba ada di méjané, krana melah muat tiang’. Ada

Aktuil di Bandung ané ngelah rubrik puisi mbeling, nanging tiang nyumunin

uli Jogja lantas uli ditu tiang nulis di Horison.

Tiang sujatiné uli kulawarga Katolik, mémé bapa Katolik, umah tiangé di

Ambarawa, paak Geréja. Nanging uli cerik tiang kapiara olih dadong tiangé.

Ané ajahina boya ja ajah-ajah Katolik, dadong tiangé animis, ajah-ajah ané

baanga tuah di punyan kayuné totonan ada ané ngijengin adané i anu, di

klebutané totonan ada ngijengin. Pepes masi tiang aruaruina, yén alih benehné

uli cenik kanti masuk SD tiang animis. Mara nawang ajah-ajah Katolik rikala

masekolah lan mulai seken-seken malajah agama yadiastun suba ka-baptis uli

bayi. Ulian ento Katolik di awak tiangé tuah agama nomer dua boya ja

kapertama. Apabuin Geréja di Ambarawa malénan ngajak Geréja di

Kulonprogo. Di Kulonprogo rumasatang Geréja rakyat, nanging di Ambarawa

sebenehné boya ja Geréja rakyat, nanging Geréja krama Belanda lan Tionghoa

ané ngoyong di Ambarawa.

Tiang taén nulis di Kompas, dadong tiangé teramat sangat miskin, reraman

tiangé sangat miskin, lan tiang miskin. Yadiastun tiwas nanging ada perubahan

uli teramat sangat miskin, sangat miskin dadi miskin. Ada timpal tiangé ané uli

Page 17: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

15

Sumatera Barat, ipidan sugih pesan, nanging disubané ka Jakarta dadi sanget

tiwas. Yadiastun pada-pada tiwas, tiang ada progres, ia nuunang. Baan idup

tiangé buka kéto, tiang marasa tusing sreg di geréjané ento, lan warsa 90-an

tiang nulis nganggon judul Menggugat Tuhan.

Ulian idup tiangé buka kéto, tiang boya ja nulis puisi mbeling dogén,

nanging yén orahang réligius nah réligius ngenénin indik i manusa ngajak

Tuhan, boya ja religius ané ada pakilitan ngajak Geréja Katolik. Nanging di

KTP matulis agama Katolik sing mungkin animis, lan tiang ngaba ajah-ajah

Katolik totonan ka ranah publik sekuler boya ja ajah-ajah ané kajunjungang.

Ada puisi-puisin tiangé di buku Sumpah WTS, dugasé totonan tiang sing

baanga ngajak PSK, Pekerja Séks Komérsial uli Bongkaran, uli Kramat

Tunggak lan uli Bokrek lakar maca puisi di TIM olih Déwan Kesenian Jakarta

lan ané nomer dua sing baanga tekén polisiné rikala lakar maca Catatan Harian

Sang Koruptor. Lan ditu tiang liu pesan ngritik Geréja ané manut tiang tusing

beneh. Krana manut agama, moralitas tuah ané penting. Rikala moralitas ené

lantas kajekjek utawi tusing kalaksanaang, sebenehné ia suba tusing satinut

tekén ajah-ajah agama. Krana di Indonésia, lembaga-lembaga keagamaan

resmi tusing ada ané bébas uli korupsi. Uli Kementerian Agama ané jani sedek

kaselidikin KPK. Tiang sing nawang di MUI utawi lembaga agama lénan,

nanging di KWI tiang nawang korupsiné gedé, lan ané korupsi boya ja anggota

biasa nanging imam-né masi milu.

Untungné jani suba ada utsaha ngilangang korupsiné ento lan ené patuh

cara di Vatikan. Di pemerintahan masi sedek kalawan lan kadang-kadang ada

ané tusing ngerti yéning kejahatan korupsi ento tuah kejahatan kemanusiaan

ané tusing ada tandingané. Yéning nuturang indik pembunuhan, nah dadi masi

orahang kejahatan ané gedé, nanging enu ngenah, nanging yéning korupsi

kéweh pesan ketara lan kéweh ngalahang. Dugasé ené rikala Bupati Talaud

ané jegég totonan tangkep KPK ia ngelah rasa lek, nguntul, nanging ané lénan

enu nyidaang makenyem, madadaan cara artis. Ené sebenehné masalah serius.

Page 18: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

16

Ditu sebenehné tiang maperang ngalawan ané manut tiang kejahatan

kemanusiaan luar biasa. Ento ngawit laksanaang tiang rikala timpal-timpal ané

lénan sedek demen-demené ngasanin Orda Baru, krana warsa 1985, Orde Baru

sedeng jaya lan tiang nulis Catatan Hatian Sang Koruptor lan tusing baanga

macaang tekén polisiné di TIM.

Yén selehin unduké totonan, ada dadua, sebenehné tiang lekad uli puisi

mbeling lan ada gerakan pengadilan puisi, nanging ulian tiang nyemak tema

réligiusitas utamané ngenénin indik tiang magama Katolik, pasti ané protés

tiang tuah kehidupan gereja ané tusing beneh. Nanging sagedé-gedéné korupsi

di Gereja Katolik, tetep gedénan korupsi di panegarané ené lan ento lantas

garap tiang.

Nanging jani krana suba sayan tua, suba pasti tusing enu cara dugas

matuwuh 20 30 tiban, tiang lekad warsa 1950, jani suba 69 tiban. Lan jani

tiang liunan nulis prosa ketimbang puisi. Puisi terakhir tiangé warsa 2009

muata di Kompas judulné Lumpur. Suud ento tiang masi maan nulis puisi,

nanging tusing kapublikasiang. Rencanané terbitang tiang baan judul Surat

Petani Singkong untuk Presiden, nanging kanti jani onden bani nerbitang. Nah

dumadak ja énggal terbit. (Supartika)

Page 19: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

17

Cakcakan IBW Putu Adnyana

“Nah dong cicipin!”

“Bé apa né?”

“Siap.”

“Gédé-gédé tebihané. Pangina matampah?”

“Sing. Bé cundang,” sapunika pasaurné I Bancuk namiu I Buncah.

“Dadi liu maan?”

“Sekané ngadaang cak-cakan.”

“Oo.. né busan ada papas di pempatané mrérod mudeng poléng. Mabaju

slem mapontang barak. Baong bajuné borék, tundunné matulis ‘SEKEHE

DEMEN TAMAN SARI’ to ya sekané?”

“Aa.”

“Jak kuda masekaa?”

“Pitu likur. Milu?”

“Milu. Masekaa naar cundang. Kén-kén uwar-waran lan étanganné?”

“Amasa pang ba maan pada acepok ngedengang sekaa. Sabilang ada né

ngedengang, soang sekaa ngaba uran kurungan aukud. Yan sing payu madu,

kena dadosan duangdasa ringgit. Yan sing ngaba uran kena nemdasa ringgit.”

“Pih... brat gati masekaa. Yan kéto, ngabulan paling bdik pindo kena uran?”

Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Cutet

Page 20: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

18

“Yan sekané pada marépotan acepok abulan. Bulan selanturné sabilang

redité.”

“Taji, bulang didian ngaba?”

“Sing, sekané ngelah. Ada pitung rimpi. Né duang rimpi tajin pitik.”

“Cundangné siap ané encén?”

“Ané kalah.”

“Yan sapih?”

“Makadadua dadi cundang.”

“Ęméh...sekané diketeteh tongosné?”

“Pada asah. Ngujungang demen.”

“Nyén dadi umbul-umbul lan saya?”

“Prajuruné.”

“Matohin aduané?”

“Aa. Kurungan mataji sing tohin, kapastu Sanghyang Lalandep.”

“Bbik..! kna pastu pra. Ah.., guyu né! Masatang?”

“Sing. Amung mabates goét.”

“Matangluk?”

“Masatang tosing apabuin ngaé tangluk.”

“Nyujukang sanggah cucuk Cuk?”

“Tuara.Tajén gedé, mundang-undangan babotoh mara nyujukang sanggah

cucuk. Ngadegang Bhatara Bagus Babotoh. Ida ngadegin pang sing klicur,

pang trepti, pang rames, pinunasé. Ada bani ngenténgin, tunasang tatumpur

polonné. Sakayanga lacur mapludutan tepukina. Dingeh-dingeh pangandikan

anak wikan, sastrané koné ngojarang, rajan jajudéné kinucap nguluk-uluk.”

“Keto koné. Umbul-umbulé nganggo kemong, cobék, lan cééng kau?”

“Tajén gedé mara nganggo. Branangan ketékan manggo.”

“Kuda wates ketékané?”

“Naptapang kanti dasa. Yan mlaib silih tunggil ka luaring kalangan kanti

satus dasa ketékan.”

Page 21: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

19

“Sing jeg bisa begig juru ketéké? Megancang-gamol ngetékang.”

“Katujuné, bisa dogénan. Di sekané tondén taén buka kéto.”

“Nganggo masi waneng bawak, waneng dawa?”

“Nu majalan, anut tingkah maluang siap.”

“Mruput, kranjang apa guungan manggo.”

“Ya guungan. Kranjang anggo selidan kikil sayané anggét taji,” kedék

makalihan.

“Jak akuda magaé dikalangané?”

“Pat. Jabaning juru kembar.” Sinambi I Bancuk ngebatang lima kébot. Inan

limanné tagelanga.

“Apa pada amonganné?”

“Juru keték, ngetékang wawanengan. Batu tumpeng, ngamenang-kalahang.

Mutusang kalah lan sapih. Sayané dadua dadi pengawas. Nudukang toh.

Mratiaksain pajuluk aduan. Nyambut siap tur ngatur babotohé pang trepti.”

“Ketut apa amongané?”

“Apa dogén nyakang. Sajaba batu tumpeng.”

“Apa kéwehné?”

“Kéweh dong tusing. Beg-beg kojarané kaon, sipat,pamuput palun siapé!

Sing ada masiar polih utawi menang. I batu tumpeng sing buungan to kar

nepék. Pipis dikantongné andupanga kaon kén sipat.”

“Misi kéto pra?”

“Kéto té malu.”

Itep mabaosan pakalihan. Kedusan ulam cundangé mambu bangkit durung

nudut manahnyané madaar. Lantur I Buncah mapitakén.

“Juru kembaré?”

“Ngobongang siap katengah. Nragiaang taji lan bulang, lantas med-bedang

taji.”

“Sasubané menang kalah, pipis manebusné nyén ngaba?”

“Prajurunné. Ada juru raksa ngumpulang panebus siapé.”

Page 22: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

20

SSB/ Supartika

Page 23: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

21

“Pih...ngelah prajuru. Anggo gena pis panebusé?”

“Ngrebahang céléng dugas panampahan galungané. Maan pada madasa

kiloan. Sisanné masumbangang, dadi ogoh-ogoh duk kasangané.”

“Pih...nyidaang mipuk-ipukan. Cundangné?”

“Né ngedengang maanang. Petengé musti namiu matuakan. Sekané

masukan-sukan, sakuata madaar lan matuakan. Pang ramia musti

macekepungan utawi magénjékan.”

“Pih...keto? Né ngedengang sekaa, sing bati bakatanga. Pocol mara ya.”

“Sekaa demen. Sing ngitungang bati apa buin pocol.”

“Di kén-kéné krama sekané dadi ngedengang?”

“Yan ngelah gaé nelu bulanin, ngotonin. Apa ja, yan ada merluang bé.”

“Nelu bulanin, ngotonin matamiu bé cundang. Dadinné ba ada

ngelanturang pajalan mamotoh.”

“To bakat itungang. Né jani ya jani. Né bin pidan cerik-ceriké dong

mitungan.”

“Mang Ama, I Tued, I Pusut, I Jantuk kén-kénanga makanda? Sing ngelah

gaginan.”

“Sing ba tawang. Nyak milu masekaa, mesti satinut uwar-uwaran.”

“Di sing nglah uran lan pipis ambat kéwehé!” Kituk-kituk I Buncah.

“Dadi masangké. Bin bulan nikel mayah.”

“Abulan, sabilang redité ngadaang cak-cakan. Sing ngelah uran, utawi sing

payu urané ambat liunné kena?”

“Kena matikel-tikelan.”

“Sekaa demen melotang timpal né Cuk! Tiang sing masekaa, dadi tiang

milu mabranangan?”

”Nyén dogen dadi, asal satinut uwar-uwar.”

Nekep bibih natakin jagut I Buncah ngamanahin. Tan anut kawéntenan

sekané. ‘Sekaa Demen’ ngawéntenang cak-cakan, kawiyaktianné sekaa

mamocol. Amung rasa bangga, jumbuh, abet sugih mapesel ring déwék. Kadi

Page 24: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

22

bobok sayan untingang sayan ngabar, lalatu masepuk. Sisan lalatu pungpungan,

sisan danyuh mabrarakan.

Solas ulam cundangé pajlegidag. Néwék I Bancuk maridab-dabin. Mut-but

bulu, masangin, ngarya ragi. Sébet mékokan. Cundangé molah antuka

ngeraginin. Ulamé mabedel lunak gendis maégoh santen buket. Tasik, sera,

pedes mabejek. Peresan limo, lan makecir minyak maka dasar. Rajang mentah

maka ragi. Mawuwuh plalah magoréng lan emba. Seré lan daun jangan ulam

maka panubung. Atubraragianné. Wau ngrodok payuk timbungané, ambu

ulamé malimpugan nyluksuk irung. Durung rateng sampun macicipin. Kibul

sané dados pakecip.

Antuk waged ngeragi ipun kajudi dados ran banjar. Wadésané mébat I

Bancuk ngaepang. Ngepah basa, rajang, plalah, emba, molah pisan. Gindil

antuka ngwilangin. Bantas ngarya satus sela, agéan tamiu telungatak diri.

Rawing ngétangang pangarga, panelas jinahné tampiak antuka. Minakadi isen

tiga, jaé cekuh sami kakalih, kunyit asiki tengah. Tasik lalima, asem asiki,

gendis barak kakalih, limo asiki prapat, tingkih tigangprapat. Pedes krinyi

adasa lan pedes lombok tatiga. Bawang kalihdasa, kesuna papitu. Bawang

kasunané pah kaliha, sasigar dados emba, sasigar dados ragi. Langas selaé.

Sami takeh kiloan. Sera tigaolas bungkul. Minyak klapa nelasang selaé pucung,

daun jangan ulam, serélan bebek sakabuatan. Ngoréng emba, bakalan bawang

kesuna akilo maminyak apucung. Panelas kelapa bakalan santen selaé bungkul,

urab pasasur, penyaté adasa, pésan kalih bungkul. Katik sakéha lanying siu

limangatus, katik podol siu katih. Daun alepit asela. Semat, daun blingbing

jangkep. Bawi urip étanga akilo tengah dados asela. Asela sampun majajatah

nembelas katih. Beras ajengan akilo prapat. Jangkep wilangan patamiuan.

Ungguhan panelas jinah pébat molah taler ngétang.

“Madaar malu!” ngenjuhin I Buncah piring.

I Bancuk nyéndok ajengan lan tim. Sapunika taler I Buncah. Itep madaar

belen-belen pakalihan. Klukuh sajeng I Batu Lamak nyadédég. Polih numbas

Page 25: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

23

ring Gumung désan sajengé. Bucun balé bengongé pajodog tatigaan waluh

sajeng mageng-mageng. Geras-geros nginem toyan timbungan lan sajeng.

Cékél asiki plegentosan ngunggahang. Usan madaar masadah milih-ilih. Pluh

nristis duur gidatné. I Buncah kecap-kecap ngrasaang jaen. Raragian ulam

cundangé anut pisan.

Nglanjar pakalihan saling arepin. Kurnan I Bancuké gangsar ngampilang

tatakan patamiuané. Wus makedas-kedas maktaang wédang mawadah cangkir.

“Nah kopiné malu. Kanggoang sing malépékan. Kopi manis apa kopi pait?”

“Patuh dogén. Asal kopi slem, kanggo.” I Buncah ngambil cangkir

wédangé, nampekanga ring aapné negak.

“Kopiné wanén.”

“Da...da ngitungang timpal kopi. Dija pejang, né ba lebihan ngidih nasi.”

Nginum wédang kalih siupan. “Cuk ada kar lantur takonang, né sumeken.

Meled nawang.”

“Indik apa katakonang.”

“Tata tatajian.”

“Hé..hé..hé... gna nakonang kakucah? Awak tuara babotoh! Guru sing dadi

nawang unduk né kéto.”

“Tuah saja buka kéto. Tiang nu nglanjutang masekolah. Mara ataun tengah.

Jani lakar nulisang parindikan budaya bali ané kampih. Jani tulis malu pang

ngatengahang.”

“Kampih, ngatengahang? Sing ngerti tiang unduk kéto. Mangsudné kén-

kén?”

“Budaya kampih cara sing ada ngrinsunang. Teler-teler liu nu ada

nglaksanaang. Ngatengahang, makabedog nyungkemin.”

“Tiang sing bisa maparilaksana budaya. Indikan tajén apanné katakonang?”

“Ngelah lontar pangayam-ayaman?”

Page 26: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

24

“Salinan lontar matulis latin, ada. Jro Mangku Wayan Dresta ngelah

pakardiné. Dané sing san babotoh, nanging seneng munduhang salinan lontar.”

Ambilangan pangayam-ayaman tigang buku. Kawacénin antuk I Buncah.

Klau tlapakan kuning, nuju dina.....urip...mati....., ijo gading mbotan

pandan....., papak nyelem dimpil anéh, ...sa...., panyatusan carcan ayam

kunggahang. Nuju raina patut adu. Ayam sané kakaonang. Ayam jagi

ngaonang. Payar nglumbar. Tatikas nglumbar.

“Né pugeh, abulan mara maan ngadu siap.” panampén I Buncahé.

“Genaha kéto. Tajén, tata aji anut tutur pangayam-ayaman to patut titénin.”

Akéh ngebahang piuning, I Bancuk nlatarang indikan pangayam-ayaman.

“Mauger wariga Cuk?”

“Nganggo dina pati-urip. Umpami aduan menang dinané jani srawah

dimpil karo, dauh telu, léb uli kaja. Né patut kalahanga siap sa. Léb-léban sing

tepet, dauhné nyauh, musuhné sa kuning godég. Pepes kalah, sing nganutin

pangayam-ayamané. Di wariga ada masih pengalah, wawaran alah déning

wuku. Wuku alah déning tanggal panglong. Tanggal pangglong alah déning

sasih. Sasih alah déning dauh. Dauh alah Déning-Déning. Kéto masi ada siap

terehan, dina nyuang, megenep acem bin rerincian yang nganggo lontar

pangayam-ayaman. Sangkana kapah lakar maan galah ngadu siap. Sing anut,

da ba ngadu ubuan. Mamuuk ngadu, jeg makidihang cundang belegan nyen.”

“Mamotoh?”

“Momo tohin. Asal aduan mataji malumbar ancog-ancog pipisé. Saléban

siap matoh. Kabenengan dina tiwas mamuuk, jagiran dibadana paid sudagar.Di

liuné ngelas pipis lan kurungan, sadina magocékan. Misi mamuuk to mamotoh

adana.”

“Yan malaksana toh, kén-kén?”

“Suba maep juru kembaré naptapang aduan, alih siuran munyin babaotohé

malu. Kén siapé kebut utawi begeh lakar ngetohin. To artinné siap ngungkulin

utawi beduuran. Babotohé beténan ngojarang, apit, tluda utawi nigain, cok,

Page 27: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

25

gasal, enemin, dapang, pada.Toh dadi ngajak balu. Anut keneh soang

babotohé.”

“Apa madan kéto?”

“Apit toh dadua musuh abesik. Tluda utawi tigain, tlu musuh dadua. Cok

pat musuh telu. Gasal lima musuh pat.Ngenemin, nem musuh lima. Dapang

dasa musuh sia. Pada, patuh liun pabuaté.”

“Nyén ngisiang toh né bedikan?”

“Ané beténan.”

“Umpaminné tiang metoh gasal.. gasal..!”

“Tiang ngasal, pat limané gisin tiang. Kéto masih Buncah.”

“Sing kresep ben.”

“Contonné kéné, ada maep biing nglawan ijo. Ané kebut siap ijo. Buncah

‘gasal..gasal’ artinné ngetohin ané biing. Tiang ngasal, tiang ngetohin né ijo.”

“Oo.. kéto indikan betén baduuran. Apa oraang tiang?”

“Ba pada cumpu jak tiang metoh, upami nyadokang satus ringgit. Tiang

cumpu, payu suba.”

“Pipis jani rupiahan, dadi metoh ringgit? Iraga nak Bali, sing ja uli

malaisia.” Kenyem I Buncah.

“Di tajén pipis siu ringgit to duangtali limangatus rupiah.”

“Yan ngoraang satus ringgit?”

“Satakséket tali rupiah.”

“Biih..,” anggut-anggut I Buncah mandingang jinah ringgit lan rupiah.

“Lanturang patakon tiangé, yan kalah né biing, akuda tiang ngayah?”

“Ulungdasa ringgit. Pipis barak duang lembar.”

“Yan menang siap né tohin tiang?”

“Nrima ukupan satus ringgit bentet.”

“Satakséket tali rupiah tiang maan ukupan.”

“Aa.”

“Kojaran toh né lénan kéto masi?”

Page 28: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

26

“Patuh, among kna-ngukup pipisné mabegehan-mabedikan.”

“Toh balu? Baluan tohang. Sing magrudugan nglawan, baluan pisagané

tohang!”

“Yan metoh balu pradéné sapih siapé, né metoh beténan maan ukupan.

Sing ja baluan pisagané katengahang.” Engkel-engkel pakalihan.

“Pang aluhan mitungan, sing dadi metoh nganggo rupiahan?”

“Dadi. Ngojarang ribuan.”

“Aluh ben meték pipis.”

“Aluh, kala pipisné bégak an.”

“Mangsudné Cuk?”

“Umpami tiang metoh, nyadokang metoh seribu. Pipisné sing ja pipis né

gadang.”

“Pis apa anggo! Pis bolong?”

“Yan seribu ditajén artinné metoh ayuta rupiah. Lima ribu sambat, artinné

limang yuta rupiah.”

“Nyén ngrag-rag artin tohé buka kéto?”

“Pada bebotoh nyungkemin. Mirib uli mara ada orta nayaka prajané

masasobyah. Pipisé ané satus tali rupiah lakar mapangaji siu rupiah. Maluan

bebotohé cumpu, tur suba nganggo matoh-tohan. Kayang jani tondén ada orta

biin ngindikang pipis kilangan nol tateluan.”

Kripit-kripit I Buncah ngamedalang buku alit lan pulpén. Nyatet sané

baosanga ring I Bancuk. Sahananing pula pali jajudén lan étangan jinah toh.

Demen atinné miragiang. Ririh anaké bali ngrincikang, akalangan sumakuta

nyumpuin.

“Cuk, upamiyang tiang ngelah aduan menang. Ada milu patitip ngetohin

katengah satus ringgit. Akuda baang ané milu ngetohin?”

“Ané milu maan ulungdasa ringgit.”

“Dadi medikang ukupan anaké?”

“Apah dasaan patedun siap, apahdasaan panebus kalangan.”

Page 29: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

27

“Toh tiangé patuh masi kéto?”

“Begehan biin makoangin. Anggon nebus kalangan, anggon ngupahin

pakembar, anggon ngupahin ngelés taji. Dikén-kéné masi ngupahin juru mut-

butin cundang.”

“Mi..mih.. liu kna panebus.”

“Mula kéto. Botoh menang, udengan kenjir nyiriang wibuh mawibawa.

Pipis gebuh uyak peluh, telah aluh pamuput nuuh.”

“Ané ngelah tajiné, pah kudana maan pipis pamenang?” ngeng I Buncah.

“Sing maan pipis. Uba pukangan puponina.”

Nyiup wédang. Krasa ayub wédangé santukan rangkungan nyem. Malih I

Buncah mapitakén,

“Indayang tuturin tiang adan tatajiané.”

“Luir tatajian madan pada baret, ngisor, jaba-jero, nemérang, mretik,

mangléng, nyelekin lan ngepé. Anut tongos tajiné dijrijin batis siapé.” Akéh I

Bancuk maosang genah taji ring buntut ayamé. Anut ungguhan lan anut wastan

tajiané. Taler sikut muncuk taji sareng entud ayamé mangda pangus.

“To tepuk uli semengan, kurungan tengah krépé pal-palané

magantung.Kaok-kaok, siap apa to Cuk?”

“Totonan adan siapé wangkas wok sandeh jambul, bang karna, sangkur

godeg drupa. Dimpil karo. Suba menang ping roras”.

“Oo..jani nganti pamenang ping tlulasné. Dadi batisné makedadua

gantungin tebihan bata?”

“Pang kenyatan. Kereng pamantegné. Tur kuat ngaba taji. Cara petinjuné,

kenyang jaguranné. Kar adu nyanjaang”.

“Tajiné maslobétang disung-sungané. Dadi muncukné mabor-borin?”

“Pang baahan. Bedik béréd musuhé mrebuak, nylubsubin tangluk. Ulian

pedih. Ketol-ketolan lengis, to wisa lalipi awan. Bakat bajeg surya, dina kajeng

kliwon uudan. Nemu tilem kesanga. Sedeng bhuta kalané mamurti nadah isin

caruné. Pang ketawang adan wisan tajiné Kala Tadah Murti.”

Page 30: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

28

“Aéng san adan wisané. Kala Nyengangal adanin.” I Buncah midénin.

“Da campah. Wisané to ngamenangang kanti ping roras.”

Akéh polih tutur ngindikang ayam, taji, saseeb, panglumbar miwah

tiosan.Nulis ring lempiran kertasé. Jagi gorétanga jumahné mangda dados

kriya patra. ‘Tajén budaya Bali kapinggirang, patut kalestariang, duaning

ngemanggehang tata titi aji pawilangan lan madasar lontar pangayam-ayaman’.

Murdan kriya patrané.

“Cuk, suksma dogén. Suba liwat tengai tepet, tiang mulih malu. Buku

pangayam-ayamané kasilih malu.”

“Nah dong kema. Alon-alon dijalané.”

Marangkadan pakalihan. I Buncah medal ka marginé. I Bancuk ngunebang

kuri metén. Marebahan. Kesiuran anginé ngawinang tis. Umah makereb

ambengan nuju panes ngawinang tis, dumalada panesé. Sasih maga anget

jeroning umah. Lintang amatra lep-lep pulesné I Bancuk.

Rauh ring pacanggahanné I Buncah negakin korsi besi. Duur méjané

ngebatang tika padéwasan. Ngétang urip wawaran, ngétang patemon déwasa

ala-ayu. Genahnya masekolah polih papelajahan wariga. Awinan waged malih

gelis antuka ngadungang patemon raina pancawara, saptawara, urip sasih lan

tanggal pangglong mawerdi ala-ayuning déwasa.

Ngupak pangayam-ayaman. Itep nuréksa daging buku prémbon lan

ngadungang piuning. Akéh kaguritang ring buku tulisnyané. Katemu ayam

sané kinucap jaya rainané mangkin. Wangkas jambul. Bang karna, godeg.

Dimpil tengen. Lumbar ri kalaning ainé ngrorokang saking klodkangin menjuh

uri.

Pih.. kendel pisan manahné I Buncah. Galah sampun neduhang, mamanah-

manah ipun. Meled muktiang daging lontar pangayam-ayamané. Ayam inucap

padruwén I Bancuk. Senjata nyayap lan baah kacumawis. Napi malih!.

Ngambil kompék jinah, talin kompéké kasanglotang ring palanné. Jang-jang

tayungané, matadah ngungkulin anak tiosan. Medal kamarginé nyujur umahné

Page 31: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

29

I Bancuk. Rauh jumah I Bancuké suung kenyeng. Kauk-kauk nénten wénten

nyagjagin. Rawing asu lumbaranné nguas-nguis, caket macekéngan.

Tedunanga ayamé saking krépéné. Talin buntutné kembusin. Ambilanga toya,

sap-sapina. Makruyuk lan galak solah ayamé. Ambilanga tatedaan mawadah

rontong. Wéhina jagung limolasbatu. Tengah rontongé, botol malit madaging

pil untal-untalan. Kasukén untalan kalihbatu. Toyan inem mawarna kuning,

mawadah pucung. Usan nginem ayamé sayan nyegerang lan kruyukanné

ngangobin. Ngab-kab muk-pukang kampid. Katimbalin kruyukan olih

kurungan tiosan. Ranjinganga ka krépé entalé. Taji lan rimpiné sampun

kakadut. Pondonga ayamé mawadah krépé.

Tembé I Buncah ka kalangan tajéné. Ipun pati kipek, mréngang dengang.

Babotohé nolih, katarka babotoh pendonan. Makta pabuat akompék. Nénten

wénten nyapatin. Ayamné tan pegatan makruyuk. Jag-jagina ring Dék Oleh

pisaganné. Pakaryanné among dados juru kembar.

“Tumbén Lik kagocékan. Ngaba siap lan taji. Kar ngadu?”

“Ngadu. Alihang tanding. Maan tanding ijo, lautang bed-bed. Né

senjatanné!”

Medalanga ayamé saking krépéné. Ayam bagus mabulu samah, bayu

ngrepet. Gecelina, uat ayamé makeretan tur ood buntut ayamé kenyat. Makejit

ping tiga sareng saingné. Saingné, I Rungin taler nyawis antuk kejitan.

Ngambilang kurungan bangkokan, mabaong lag-lag kantos katendas. Bulu li-

lig tuna ules. Ijo alab batis gadang klindengné barak. Ijo bayem utawi

pajukutan, kabaos. Katandingang ayamé olih pakembaré. Paduanga ayamé

pateh ageng, bina ules. Pada cumpu kadurusang. Ngaud sanjata tengah rimpiné.

Muncuk tajiné kagométang ring kuku inan limanné. Gul-gul ibul. Usan med-

bed sanjata matakén Dék Oleh,

“Akuda tohin Lik?”

“Samaana.”

Sayané geti nakénang toh bangkokané.

Page 32: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

30

“Pitu ribu Lik.”

“Alihang bin.”

“Dasa,”

“Alihang.”

“Molas,”

“Bin.”

Makejit Dék Oleh ring sayané. Gai malih nudukang toh pabuat ayam

doglagané.

“Maan telungdasa ribu Lik, kanggo?!”

“Nah kanggoang, lebang uli klodkangin menjuh uri. Da katengah satangé!

Tohang bin limang ribu disisi.” Pituduhné I Buncah. Dék Oleh manggutan

naptapang ayam. Ngobongang sareng mesehné. Kebut ayam wangkasé. Saing

sayané ngambeng muatin aduan ijo pajukutan, muatin ayam bangkok doglagan.

Sayak sampun pabuaté. Malumbar ayamé. Ęep suaran babotohé. Nyureng

katengah kalangané. Ngébét polah ayamé wangkas, tan prarapan nrejak meseh.

Bangkokané ngangkepin. Mapalu duuring patala. Breet..breet...breet! Wangkas

nal-talin. Gitikanné mrasa telek nyuduk lambung bangkokané. Tiwas tan

mintulin. Bangkokané makiles nylubsub batan tangluké. Masuryak babotohé,

bangkokané sinengguh jerih. Sambuta antuk sayané. Enjuhina juru kembaré.

Ĕgar i juru kembar naptapang, ngoncongang waneng bawak. Juru keték

ngwilang sa, dwa, tlu.....dasa.

“Léb!” kaputus olih i batu tumpeng.

Matumpyak ayamé. Saling tambungin, saling singsé, saling amplekang,

saling gitik. Kuugan babaotohé nganjekang wangkasé tan kadi-kadi.

Makekalih durung binglak. Malih makiles bangkokané. Kasambut, ngambil

genah waneng dawa. I Buncah kenyem-kenyem ngeton aduanné kantun seger

oger. Ayam bangkokané majunjat kadi jerih. Tap-tapanga alon-alon. Keprusina

poos suk-suk ayamé. Ngengkedang ayam ngelak.

Page 33: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

31

Juru ketéké itep ngetékang. Jriji limanné nunjuk munggah. Sa, dwa, tlu,

pat...dasa.

“Léb!” titah i batu tumpeng.

Galak ayamé madu tan kadi-kadi. Lumbaran ayamé wangkas, saking doh

matang. Angkepa ring mesehné. Magatik sami sanjata. Senjatané ngetih.

Kepuk tugel anyari tengah muncuk sanjatanné sané wangkas. Makoog

babotohé.

Ayamé saling pal-pal, maruket maleleh-lelehan. Tan dumadé ayam

bangkokané ngitik ngéncélang taji. Leb tajiné nuek lambung. Makéokan,

ngasék-sék padem sané wangkas.

“Saya...saya...!” ngembul juru kembar ayam ijoné.

Tugages sayané nyambut. Melasang tur ngabut tajiné ngéncél. Ngenjuhang

ring i juru kembar. Makekalih ngrereh genah waneng dawa. Juru ketéké itep

ngetekékang wilangan padasaan.

“Tuun!,” juru kembar nedunang ayam. Ayamé wangkas mabungklek.

“Kaon!” Pamutus i batu tumpeng. Pluh pidit ngecah I Buncah ngerégang,

nog-togang, nyerahang daging kompék.

Tan prarapan kapupungan I Bancuk saking pasarén. Kajabaan ngetonin

ayamné. Krépé pal-palané nylekétak batan buluané mateteh bata. Taji lan

rimpiné taler tan kantun. Ngelisang mamargi kagenah tajéné. Saking doh

kapiragi anjekan babotohé mombakan saling tumpurin.

“Pah. Nyén ya ngaba siapé? To payu jeg kar ngaé bigena,” ngrémon I

Bancuk.

Nyual babatohé katengah kalangané. Dapetanga buntut ayamné sampun

magetep. Babotohé akéh uning ring ayamé wangkas, padruwéan I Bancuk.

Santukan sering menang. Bengong mapangenan I Bancuk pinggir tangluké.

Kadi tuduhang magurudugan babotohé nrajag. Kapepenga matolihan, sagét

padog-dag gemelan tekek nibénin tendas, bibih, pipi, péléngan, bongkol

Page 34: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

32

kuping, tued baong, gidat né I Bancuk. Tan jangkaan babotohé ngaplokin.

Sembir cribikné, mabrusbrasan ngamedalanag rah. Makété-kétéan nekep mua.

“Kén-kén kénan né! Kén-kén kénan né!” nangkis gemelan sambil ngelur.

“Sing kapok-kapoké ngaé blulong!” wénten masaur.

“Botoh mamoco cai Cuk!”, katambungin gedeg basang sang mapajar.

“Guru tuon anggon ci baneh. Sing nawang klus siap, orain ci nylupsupang

blulong. Iba botoh beler Cuk,” malih mambanan gemelané mok-pokin bun-

bunanné I Bancuk.

“Aduh..aduh,” makyayangan nekep bun-bunan.

“Suud..suud!” cukong gocékané nemalangin babotohé sané wirosa.

Geduh-geduh angkihanné I Bancuk nahen sakit. Memanah nyontok gidatné

I Buncah.

“Cah!! cai ngaé biur. Sing mataros nyemak ubuwan. Kai sing nawang

pundukan, kabayang-bayang gemelan buka kéné!” Muanné I Bancuk

makotogan. Beseh coblag-coblag pelung ngemu getih padem.

I Buncah maket-ketan, nyengkeet masédér ring palang tangluké. Kancutné

anggéna panyad-sadan peluh. Lima batisné ngetor ngijik babuyuten. Mua

acum seming létég. Cribik putih mlesit, gigi tuh gaing. Mili toya paningalanné,

lek-jengahné tan kodag.

“Plih.. cang Cuk, plih..! Pipis pawangun kakus sekolah, pipis BOS, pipis

tabungan murid, pipis dagangan, lan gajih tiangé témboh kawangkas. Paid

blulong cainé! Rag-ragan usak patempungang cai,” klieb-klieb nrawang

paliatné.

Sayan medal peluh dingin. Pianak somahné pastika makenta.

IBW Putu Adnyana,

embas ring Karangasem , 31 Désémber 1961, mangkin makarya dados

Pengawas SD ring Karagasem.

Page 35: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

33

Ni Brit

Kuning Wayan Wésta

Ujan ngribis nemonin Sasih Kenem, matan ainé ngrorokong di Pasisi

Klotok. Saking Bukit Abahé katon muncuk méru Pura Bukit Buluhé ngalik.

Ada mirib telung bulan Ni Tuntung Tangis tuara taén tangkil ka pura kawitan.

Panataran Dalem Mangori saking nguni. Bayuné ngrumang, ngenehang

tetagon tuara taén teka. Kadundun muyin kedis engkik-engkik, nadaksara Ni

Tungtung Tangis inget tekén satuan I Jayendria satondené ngumbara,

ngindikang pamargin Ni Brit Kuning, okan Prabu Erlangga duké kalunta-lunta

ring Alas Keling, nyigidang raga wit pisang sabané.

Kéné Blin tiang nyatua, nuturang daging pamancangahé di Bukit Buluh.

Dugas ento, tiang negak padaduanan di betén Kepuhé, di Sema Kangin,

kampehang angin carik nedeng padi kuning-kuning. I kedis titiran ngengkik,

Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Cutet

Page 36: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

34

buka ngantosang tetagon uling makelo tuara taén teka. “Nah padingehang adi,

kene katuturanné nguni saindik Ki Mantri Tutuan manut prasasti di Bukit

Buluh. Ané malu Ida Dalem Seganing, maraga suci mapasraman ring Gunung

Agung. Suwéning-asuwé mantuk ida ngungsi sunia loka. Nyentanaang putra

adiri mapeséngan Dalem Mangori. Risampuné jejaka ida ngungsi panegara

Keling, irika ida ngambil rabi, kapernah putu antuk Ida Mpu Galuh, ratuning

Keling mapaséngan Mpu Hati. Dalem Mangori raris abiséka nata ring Keling.

Ngwetuang putra lanang adiri mabiseka Ratu Mangori.”

“Yé to ngudiang adi kiap dumara Bli nyatua kéto,” I Jayéndria nyulik

bangkiangné Ni Tungtung Tangis. “Tiang tusing ja kiap Bli, ningeh satua

Bliné keneh tiangé buka bareng ngumbara ka alas Keling, namtamin kerasmin

pangumbara kasemaran, rérad-rérod ngajak tetagon. Maliang-liang ka kuta

negara, panggih para istri ayu nyuaraang rebab di Karang Pagaluhan.Tabuh,

gong beri nguncang, kasanggra kidung Rara Kadiri, Palu Gangsa. Bungan

sandaté aas di natar puri, gadung kasturi malegohan, sarikonta, tangi

makacakan kakuca tamulilingan. Yéh telagané ning maklenyir buka perak

masepuh, sarwa bé légad-légod asih-kumasih. Nyuh dantané mabuah nged,

tabah ngedengin truna sedek kasemaran,” kéto Ni Tungtung Tangis masaut

buka ngrumrum I Jayendria. Kaaras pipiné Ni Tungtung Tangis, semuné

prajani galak. “Nah dong lanturang satuan Bliné, tiang sadia madingehang,” Ni

Tungtung Tangis masaut bawak saha kenyem madu juruh, sledétné buka tatit.

Nah né jani adi, katuturan di Kadiri, Ida Prabu Ѐrlangga banget kosekan.

Jagaté rusak keni gering agung, grubug tan papegatan, peteng lemah ka setra

makajang sawa. Sedekan grubug, ada okan ida istri adiri ninggal keraton

kantun alit. Biangé trehan anak utama. Kalunta-lunta anaké alit masusupan

ring Alas Keling. Lesu, mapulisahan anaké alit di bongkol biyu sabané sedek

ngrembun, busanané sit-sit suranting.

Kacarita Ida Dalem Mangori, kairing rencang, para jurit jagi maburu ka

Alas Keling. Pamarginé doh, menék jurang tuun panggkung, alas angker

Page 37: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

35

madurgama, banget ngulangunin, panggih Gunung Pawitra rawit pisan,

patirtan maharaja nguni, candi, prasada luwih tan patandingan. Doh ida

manyusup ka tangahing alas, kalunta-lunta pamarginé. Ayat masandekkan,

manggih ida wit pisang bawah. Kabas wit pisangé antuk pedang, tastas pegat

sami, tan maha nengok anaké alit saha semu jengis. Ayu kawéntenannyané,

carmané kuning gading, rambuté demdem mulayag. Punika awinan anaké alit

kawastanin Ni Brit Kuning, anut ring kawéntenané, ayu kadi Dewi Sasih ring

jagaté. Diastu kantun alit, pracihna pewayangan utama makanten pisan.

Manggih anaké alit, Ida Dalem Mangori edalem pisan, raris kambil, kajak

ngapuriang ka Panagara Keling.

Suwening-asuwe, Ni Brit Kuning sampun bajang. Ayuné tan bina bungan

puri. Saktsat Déwi Sasi nyalentara di guminé. Kenyemé ngemu madu. Para

lanang, anom-lingsir, bekel, patih, mantri pada katuridan. Kinasihin Dalem,

tuara purun anak bani nglemesin. Ni Brit Kuning ngawinang Dalem Mangori

lempor, kesemaran ngeton kajegégan sang wau menék bajang, kenyem dané

sakadi numbak ulun angen Ida Dalem, sledét dané kadi pedang nyap-nyap

anyuled dada, aturé manis kadi madu gendis.

Nyoréang, ujan ngribis sedekan sasih Kartika, Ni Brit Kuning mahias-hias

ring pakoleman sang nata. Ngaturang sekar, wajik tangan, riantuk Dalem ayat

maboga. Makamben gringsing kuning, senteng tenun matrawang merak. Ni

Brit Kuning ngasabang raga nangkilin sang nata. “Swasti prabu, puniki boga,

ngiring hyun dumun. Ulam kijang, anyang isi, magoh paku. Sayur anget, undis

saking Madura, rumbah gile anget-anget. Rarisang Ratu, titiang sadia

mangaturang ayah.”

Dalem katuridan, ngaksi pangrumrum Ni Brit Kuning. Nadak ngeka upaya,

“Aduuuh, rahayu Brit Kuning, manira tuara kaluwen, cokor manirané nduk,

olas amecik cokor manira. Dini di penangkilan liu ada parekan, iring ja gelah

ka pakoleman, agia amiji-mijit cokor,” Dalem ngandika alon.

Page 38: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

36

SSB/ Ni Wayan Widhi Setianingsih

Page 39: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

37

“Singgih Dalem, titiang sairing,” Ni Brit Kuning sumaur cutet. Sabehé

nyasan malesang, kadi bagia i bungan sarikonta molih ujan sasih kapat. Saget

rauh panyeroan mangempok. Sarinyané ulung makacagan ring natar. Tanguran

rebabé ring pagaluhan angalik-alik, angidung panji prakosa. Ni Brit Kuning

amecik-mecik cokor ring pakoleman. Dalem kasemaran, kalukar sinjangipun

Ni Brit Kuning, bangkiangé kaplekur. “Tulung gelah Brit Kuning, mai

namtamin karasmin, gelahang apa ané ada di puri,” Dalem angreremih. Peteng

dedet, sang kalih nunggalang semara. Angisep sarining kama tantra. Tanganné

rikala nguca susu satmaka mudra. Lambéné rikala angguli prawésa satmaka

puja pangaradan Hyang Semara. Sakadi pamargin prayoga, pradana mulih

maring purusa. I Brit Kuning lan Dalem Mangori awor, nguncarang puja smara,

saget sampun lesu, tilam sariné maura, Ni Brit Kuning tan rumasa ring déwék,

katon pupuné putih gading tanpa busana. Ida Dalem nylémpang tanpa bayu.

Wénten kama nrébés ring selagan pupu, masawang bang, cihna Ni Brit Kuning

nembé keni panah amor.

Tan asuwé mobot Ni Brit Kuning, ngembasang putra maparab

Satriawangsa, bagus genjing, lanjar langsing, carmané putih gading, semuné

mulan murnama, yukti-yukti ngédanin, mulaning totos satria dalem, kapredana

saking Prabu Erlangga.

Catetan: kaketus saking novél mabasa Bali, mamurda Bhasa Tungtung Tangis

Wayan Westa

Ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2014 antuk cakepannyané sané

mamurda “Tutur Bali” (2013). Dané embas ring Klungkung, 27 Januari 1965.

Naanin dados redaktur Majalah Gumi Bali SARAD warsa 2000-2009, lan

warsa 2010-2012 dados Pemimpin Redaksi Majalah SABDA. Sampun

ngamedalang cakepan “Tutur Bali” lan “Bali Spirit”.

Page 40: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

38

Pilbup IDK Raka Kusuma

Sanja. Di ampiké. Pang kuda Luh Wirati ngorahin pianakné, Gdé Ariana,

apang naptarang awak satondén macentok kayang Pilbupé utawi pemilihan

bupati, sig parténé ané ngawinang déwékné pindo dadi bupati, pang monto

Gdé Ariana sing nyak. Pang monto masi ngorahang sig parténé ento liu ada

jalema adigang adigung adiguna, liu ada jalema nyapa kadi aku, liu ada

préman ané ngora tur ngaé uug, liu ada koruptor. Liu ada calég magandong, liu

ada jalema nyalanang money politic apang nyidaang kuasa, liu jalema ngalih

angkuhan.

Luh Wirati mabudi nyelag, sakéwala Gdé Ariana sing maang selah lan

galah. Parténé ténénan, kéto Gdé Ariana nyambat, parté misi provokator sing

Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Cutet

Page 41: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

39

dadi kalahang. Mabukti, dugas kalah pemilihan gubernuré atiban ané liwat,

provokator sig parténé ento mrovokatorin krama parténé. Krama perténé

ngamuk. Kantor bupati uuga. Punyan-punyanan di sisin rurungé balbala,

kantor parténé ané ngalahang seduta.

“Parténé ené parté endas bedag. Ngudiang mémé ngorahin tiang naftarang

déwék dini

Ningeh parté ané ngranaang déwékné kanti pindo dadi bupati sambat parté

endas bedag tekén Gdé Ariana, basangné Luh Wirati merantaban. Isin

basangné rasaanga mauntaban ka sirahné. Apang sing saling tembungin raos

dengkak dengkik, Luh Wirati ngaukin panyeroané ané iteh nyampat di natah

umahné. Satondén panyeroané matakon dugasé majujuk di arepné, Luh Wirati

ngorahin nyemak pulpen miwah kertas di tasé ané abana magaé sabilang wai.

“Yén sing nyidaang ngagah tasé, di sampingné ada kertas putih puyung

lelima lan pulpen di durrné, to aba mai,” Luh Wirati ngorahin panyeroané.

Luh Wirati nulis aji pulpén di kertasé kéné: yén Gdé sing nyak naftar sig

parté ané ngranaang mémé pindo dadi bupati, mémé pasti kasengguh

penghianat parté.

Tulisané ento gaéna, di subanv ia sasidan-sidan nales basang gedeg apang

sing nulis ané ngranaang Gdé Ariana salah tampi.

Tulisané ento laut serahanga tekén Gdé Ariana. Gdé Ariana nampi saha

maca. Gdé Ariana nagih pulpén lan kertas ané gisina tekén Luh Wirati. Luh

Wirati nyerahang. Gdé Ariana nyemak kertas lan pulpéné. Di subané mejang

tulisan ané gaéna tekén Luh Wirati di batarané, Gdé Ariana nulis. Kéné ia

nulis:

Yén mémé ngorahin tiang apang naftarang déwék ja sig parté ténénan,

mémé sing bisa mapolitik. Jelék baan tiang nyambat, mémé belog mapolitik.

Sangkal tiang bani langgia nyambat kéto, musuh politik méméné lakar

ngedékin mémé. Suud ngedékin guar-guar dija-dija apang sida ngalahang tiang

kayang pilbupé. Ané guar-guaranga, pangawit, parténé ené parté usak.

Page 42: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

40

Bupatiné pasti bupati usak. Kaping dua, di guminé ané madasar republic ada

jalema madan Luh Wirati ngrajegang dinasti. Nirdon ia dadi krama parté ané

ngaku-aku ngrajegang démokrasi yén laksanané mamurug démokrasi. Kaping

telu, musuh politik méméné masang baliho dija-dija. Balihoné mamunyi: dakin

gumi, da ngrengkain korsi bupati. Korsi bupatiné sing gelah kaki kléwaran

ibané. Tiang mastikaang unduké ané tatelu ené ngranaang tiang aluh kalahanga

tekén parté ané lawan macentok. Ada buin, ané makada tiang aluh kalahanga.

Nyoman Suplir ané orahin mémé nyacarang pipis dugas mémé macentok dadi

bupati pitung tiban ané liwat dadi krama parté ané lakar dadi satru kayang

tiangé macentok. Sing buungan ia guar-guar kema-mai ngorahang taén orahin

mémé nyacarang pipis. Lénan tekén Nyoman Suplir, Madé Widi lan Ketut

Parna ané orahin mémé marengin Nyoman Suplir nyacarang pipis, masi dadi

krama parté satru kayangé tiang macentok.

Gdé Ariana nyerahang ané tulisa tekén Luh Wirati. Luh Wirati nampi laut

maca. Sarwi maca, Luh Wirati ngarasaang getihné mauntaban ka sirahné. Suud

maca, Luh Wirati sing nyidaang nales gedegné. Apa buin, kala ento, ia inget

tekén pasadu timpalné ané ngorahang, pianakné naftar dadi bakal calon bupati,

sakéwala, sig parté ané tan mari ngritik déwékné. Unduké ené ngranaang ia

mesuang raos. Adéng pesu raosné, nanging tabuh raosé nyinahang gedeg tan

kadi.

“Sautin patakon méméné aji pasaut, jujur. Sautin….”

“Lautang mémé matakon,” Gdé Ariana nyelag.

“Gdé ngisinin apa tusing pangidih méméné apang naftar sig parté ané

makada mémé kanti pindo dadi bupati?”

“Cutetné, tiang sing ngisinin pangidih méméné.das Luh Wirati matbat Gdé

Ariana. Aget nadaksara ia inget tekén pabesen kurenané dugasé nu idup.

Pabesen ané kisi-kisianga di kopingné: amul encén ja pelih pianaké da pesan

kanti matbat, apa buin nundung. Da pesan mesuang raos kanti ngranaang pegat

mapianak.

Page 43: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

41

Sapatilar Gdé Ariana, ujané nu bales. Patutné ujan bales ngranaang keneh

tis. Sakéwala ujan bales ané tlektekanga tekén Luh Wirati, ngranaang kenhné

buka misi api ngendih ngabar abar tan mari siamin bénsin utawi lengis gas.

Kebus, kebus tan kadi-kadi.

Patutné negak pedidi rikala ujan bales di ampiké, ngranaang kenehné Luh

Wirati degdeg. Kenehné kala ento, rasaanga buka ombak magaburan tur

magulungan.

Kapin kéto, Luh Wirati nyidaang nglawanin apang sing ngeling. Nirdon,

percuma, sesai tur dueg nuturin timpal apang sing ngeling amul apa kéwehé

nepén tur nepes. Nirdon, percuma, sesai tur dueg ngraos ajak timpal apang sing

blengih yén tepén pakéwuh, yén iba jani ngeling. Kéto di keneh ia nuturin

déwékné.

Sarwi nlektekang ujan ané sayan bales, Luh Wirati mecikin lengenné ané

kenawan aji limané ané kébot. Dugas limané ané kenawan ngusap pipinné ané

di kébot, nadaksara raos pesu uli kenehné: I Gdé uli ipidan sing taén sing

ngisinin pangidih déwéké, dadi jani sing nyak ngisinin buin bani nglawan?

Lénan tekén bani nglawan, langsot ngorahang idéwék belog mapolitik. Dibi

puané sing taén ia kakéné. Apa ya makada? Apa ya ngranaang?

Dugas ujané ending, nadak sara maklebeh buin raos di kenehné: selidikin I

Gdé. Unduké ento ngranaang ia inget tekén Nyoman Ambara, keponakané ané

dadi intél polisi. Tur ngranaang ia mageluran ngaukin adan supirné. Supirné

ané sedek nyusutin mobil dines ané sesai anggona di garasané éncol nyagjag.

Ya teked sopirné di arepné, Luh Wirati mesuang titah.

“Alih keponakan iange, Nyoman Ambara.”

“Sané makarya ring BRI napi sane dados intél polisi?”

“Ané dadi intél polisi.”

“Yén ten wénten ring jeronné?”

“Jani Redité, biasané ia sing kija-kija.”

“Inggih Ibu, titiang mangkin marika.”

Page 44: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

42

SSB/ Manik Sudra

Page 45: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

43

Ngantiang supirné teka, Luh Wirati nlektekang punyan plawané ané

majajar di tanggu pinih kelod umahné. Punyan plawané ané majajar ento done

maoyagan ampehang angin. Luh Wirati, ngrasaang kenehné maoyagan masi.

Sing ulian ampehang angin. Sakéwala ulian inget tekén raosné Gdé Ariana ané

ngorahang déwékné belog mapolitik di kertasé ané tulisa. Rupan tulisané ané

merawat, ngranaang kenehné sayan maoyagan rasaanga. Ngranaang sing

marasa ia ngretekang giginné. Ngranaang sing marasa sanget mesuang

angkihan.

Ningeh gerungan mobil ané abana tekén supirné ngalih Nyoman Ambara,

Luh Wirati sasidan-sidan negtegang keneh. Sasidan-sidan negdegang bayu.

Sasidan-sidan apang prasida ngilangang sebengné ané jengis sapisanan

ngantinin aji sebeng bingar.

Tekén Nyoman Ambara, Luh Wirati ngidih tulung apang nyelidikin Gdé

Ariana. Luh Wirati nelatarang apa ané makada ia ngorahin Nyoman Ambara

kéto. Ditu, Nyoman Ambara mapangidih apang Luh Wirati apa ané selidikina.

“Sa,” Luh Wirati ngraos, “Selidikin apa ané ngranaang I Gdé sing nyak

naptarang déwékné dadi bakal calon bupati sig parténé ané ngranaang bibin

pindo dadi bupati.”

“Ada buin?”

“Ada. Selidikin, nyén ané ngranaang ia sing nyak.”

“Di subané tiang prasida nyelidikin buin pidan tiang ngorahang tekén bibi?”

“Yén nyidaang buin duang bulan satondén pemilihan bupatiné ané lakar

teka.”

Ukana Nyoman Ambara mesuang patakon, sakéwala Luh Wirati ngamaluin.

“Utsahayang apang pajalan Nyomané nyelidikin sing ada nawang.”

Ukana Nyoman Ambara lakar nakonang yén suba prasida nyelidikin

ngorahang mai, ka kantor bupati utawi ketemu di tongosé lénan. Sépanan.

Raos ané suba néngél di muncuk layahné buung pesuanga. Sawiréh Luh Wirati

ngelurin supirné. Gagéson supirné nyagjag. Luh Wirati ngorahin supirné

Page 46: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

44

nyemak sinalih tunggil amplop soklat di tengah korog-korogan laci-laci paak

duur ané ada di méjané di kamar tamu.

Amplopé totonan serahanga tekén Nyoman Ambara.

“Amplop apa né bibi?”

“Anggon meli lengis.”

“Péh, ngudiang bibi misi makéné-kénéan. Cara ajak nyén dogén.”

“Nah té. Jemak amplopé ené. Bibi sing biasa ngorahin anak sing maang

bekel anggona majalan.”

“Suksma bibi. Tiang mapamit.”

“Nah. Tekedang salam bibiné tekén pianak somah Nyomané. Tekén bapan

Nyomané pada.”

Nyoman Ambara nyautin aji anggutan matimpal kenyem.

Sedek maca édaran Menteri Keuangan, sékretaris pribadinné nogdog kori

tongosné magaé. Laut ngampakang tur ngeinebang di subané ada di tengah.

nawang sékretaris pribadiné teka, Luh Wirati nyekolang édaran Menteri

Keuangané di duur méjané. Teked di arepné, sékretaris pribadinné ngeed saha

matur.

“Bapak sekretaris DPC-né wau rauh.”

“Dadi sing macelep.”

“Ragané nganikaang magelis-gelisan. Ragané mapétang baos ring titiang.”

“Apa nikaanga?”

“Mangda ibuk rauh ka kantor DPC. Derika sampun jantosa ring ketua

DPD-né miwah utusang saking DPP.”

“Jam kuda nikaina kema?”

“Mangda mangkin ugi.”

Raos asisten pribadinné ané ngorahang mapamit sing sautina. Wiréh

nadaksara Luh Wirati inget, abulan ané liwat sekretaris DPC-né nekain

déwékné. Kala ento, ia orahina apa ngongkon pianakné dadi bakal calon bupati

tur apang naftar di parténé ané ngranaang ia kanti pindo dadi bupati. Parté

Page 47: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

45

tongos sekretaris DPC-né dadi krama. Ia baanga tempo telung dasa lemeng.

Dugasé ningalin kalénder ia ngeh. Unduké ento suba abulan liwat. Ia inget

masi, ia ngorahang pianakné pasti nyak.

Di duur mobile ané ngaba déwékné ka kantor DPC, Luh Wirati lebihan

tekén pang dasa ngunjal lan mesuang angkihan. Ané makada, kéweh ia

ngrincikang pasaut di pét pradéné takonina, pianakné nyak apa tusing. Pang

kuda ia ngutsahayang apang sida maan pasaut, pang monto ané aptianga

macliek ilang. Baan inguhné, kidemanga paningalané. Sléléganga awakné di

korsi mobilé.

Ngenjek natah kantor DPC-né, Luh Wirati ngrasaang tanahné génjong.

Kapin kéto, sasidan-sidan ia ngutsahayang apang sing srayang-sruyung

matindakan. Sasidan-sidan ia ngutsahayang apang sebengné sing ngenah cara

anak nyeh kadalih bogbog. Idéwék, aidupan tondén taén ia mogbog, pinih sing

demen mogbogin tur bogbogina, buin jebos laut kadalih bogbog, jelék pesan

rasané. Kéto Luh Wirati ngraos di keneh. Bogbogé jani laut kasobiahang kija-

kija tekén parténé ené. Yén suba kasobiahang pastika makejang anaké nawang.

Pastika unduké ené anggona ngwalék tur malikin isin balihoné ané ngorahang

idéwék bupati sing taén bogbog. Ané ngwalék parténé ané gedeg tekén idéwék

uli pidan. Ané malikin masi parténé ento. Waléka miwah balikina aji baliho

matulis gedé-gedé: bupati ané kasub bogbog kasujatiané bupati mauk buin

bobab. Krunané ené mlesbes uli kenehné sing sida Luh Wirati nambakin.

Unduké né lakar ngranaang dadi mal-malan. Sing ja atiban makelonné.

Aidupan, aidupan makelonné. Buin blesbesan krunané ento sing sida Luh

Wirati nambakin.

Suud nutur kangin kauh, ketua DPC-nV matengkém saha ngraos.

“Sapuniki Ibuk,” mendep ajebos, maangkihan, “Tiang, bapak ketua DPD,

miwah utusan DPP pacang wénten takénang ring ibuk. Sakéwanten tiang sane

ngawitin.”

Page 48: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

46

Mapapas liat ajak ketua DPC-né, Luh Wirati sing sida ngengkebang gelip

di muané. Suud matengkém ketua DPD-né nyelag ketua DPC-né ané lakar

ngraos, “Puniki ibuk. Sane dibi okan ibuké rauh ka kantor DPD. Ring arep

titiangé, ring ajeng utusan sakéng DPP puniki nganikaang jagi dados bakal

calon bupati. Naptar ring partén iragané. Kocap ibuk sampun ngicén. Indiké

puniki mangkin jagi takénang. Jakti napi nénten?”

Baan legan kenehné, Luh Wirati sing bisa mesuang pasaut.

Amlapura, 2019

IDK Raka Kusuma

embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudang-

kudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa

Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa

Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali

Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang

Sari. Lan kakawian dané sané mabasa Indonésia kawedar ring Bali Post, Nusa

Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi,

Kedaulatan Rakyat, Mimbar Indonésia, Suara Nusa, Pikiran Rakyat, Suara

Karya, Sinar Harapan, Berita Buana, Républika, Singgalang, Analisa, Cak,

Kolong, miwah Romansa.Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé

antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah

Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”.

Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012

antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem

dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler

dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika.

Page 49: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

47

ULIAN

KASTA Ni Wayan Antari

Kenyit-kenyit galang sunaran matan ai katimpalin suaran kedis manguci

sahasa nyunarin manah Putu Ari rikala dingin kabut Kintamani manyaputin

rahinané mangkin. Putu Ari ngedatang panyingakan laut nyingakin HP-nyané.

“Oh suba jam 6, béh tiang tengaian bangun jani. Saja tiang lakar luas

masuk. Éh endén malu, Bli Ngurah subaké bangun nika, télpun néh…”

Kéto Putu Ari ngaraos pedidina inget tekén Ngurah Adi gagélanné. Putu

Ari laut nélpun gagélanné punika.

Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Cutet

Page 50: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

48

“Halo, Om Swastyastu, rahajeng semeng Bli Ngurah bagus tunangan tiang.

Né paling sayang,” kéto manis raosné Putu Ari semeng-semeng mangunin

gagélanné.

“Om Swastyastu rahajeng semeng mawali Putu jegég tunangan tiang,

wénten napi niki, dados tumbén semeng-semeng pun nélpun kadi mangkin.

Ampunké masugi Tu?”

“Aduh bli hahaha yén unduk masugi tiang dados témpoang bli, nanging

rasa rindu tiangé niki ten dados témpoang, awai karasa aminggu yén tiang ten

kacunduk sareng bli bagus.”

“Bli masi rindu, rindu pesan sareng Putu, men sira ngorahin dibi nedeng

nélpun kalahin Putu sirep bli, engkis-engkis angkian Putuné di kuping bli

sakadi deburan ombak sané ngawinang tis di keneh bli.”

“Béh bli semeng-semeng bli pun ngarayu, minab ngipi napi bli ibi sanja?”

Tan pacawisan meneng Ngurah Adi rikala Putu Ari nakénang napi sané

kaipiang dibi sanja.

“Halo, bli, Bli Ngurah dados bli meneng takénin tiang kénten?” malih

nyekenang Putu Ari nakénin tunangané napi minab ngawinang ipun meneng.

“Ten wénten napi Tu,” wantah kénten pasautné Ngurah Adi.

“Ah ten mungkin ten wénten napi, tiang sampun duang tiban nyarengin bli,

tiang uning pasti wénten né kenehang bli. Jujur manten sareng tiang bli ten

kenapi.”

“Nggih minab bli ten prasida mogbogin Putu, Putu uning manten napi né

kenehang bli. Kéné Tu sujatiné dibi sanja bli ngipi jelék Tu, mogi-mogi ja ten

wénten napi-napi sareng iraga. Jakti Putu lakar mirengang Tu?”

“Jakti bli.”

“Jakti nggih, sakéwanten ampunang nyen Putu sebet nggih. Puniki, bli

ngipiang Putu koné majujuk duur titiné, bli masi duur titiné, sakéwanten Putu

ring tanggu kauh bli ring tanggu kangin, ditu lantas Putu kauk-kauk nyambat

adan bli, bli mlaib nyagjagin putu, nanging wawu majalan atindakan sagét

Page 51: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

49

pegat titiné nika, Putu ilang anyudang yéh tukad. Bli tekek magisiangan di

duur titiné, ditu lantas reraman bliné ngedeng liman bliné laut bli ajaka luas

sareng anak luh, bli nagih luas ngalih Putu nanging ten icéna sareng Ajin bliné.

Bli ngeling, bli ten ngidaang ngudiang wantah nuutang reraman bliné luas

ngajak anak luhé ento. Halo Tu, Putu?”

“Hikss hikss… Tiang bli?” sendu-sendu Putu Ari ngeling ring semengé

ento rikala mirengang raosné Ngurah Adi nuturang ipianné.

“Putu kenapi Tu? Dados Putu ngeling? Nika wantah ipian Tu, bli ten ja

lakar ngalain Putu, mendep naé Tu, bli kan sayang sareng Putu.”

“Sebet keneh tiangé mireng tutur bliné, mogi ja nika ten dados firasat jelék

bli. Sakéwanten tiang percaya sareng tresnan iraga, iraga pasti tetep pageh

tekén gagodan, ten ja wénten sané prasida malasaang iraga, iraga sampun

saling tresna bli. Nanging…….” Pegat raosné Putu Ari laut ia nyangetang

ngeling.

“Putu kenapi Tu? Dados Putu nyangetang ngeling? Putu ngenehang indik

hubungan iraga sané tan polih restu saking reraman bli pasti nggih?

Sampunang nika kenehanga Tu, bli pasti memperjuangkan Putu sawiréh

wantah Putu né ngidaang ngaé bli bagia, bli sing ngidaang hidup tanpa Putu.

Mendep naé mendep, Kadén pun tengai Putu sing masuk?”

“Éh sajaan bli tiang mangkin polih dosén jam tengah 8, mangkin ampun

jam tengah 7 lebih bli tiang kal mandus dumun. Daaaa bli sayang.”

“Daa Tu élingang sarapan dumun makiré masuk pang ten mah nyanan Tu

sayang.”

“Inggih bli, tiang mangkin mandus dumun laut tiang ngajeng roti anggén

sarapan, bli élingan sarapan masi nggih.”

“Nggih sayang tiang.”

Putu Ari ngénggalang nampih saput lantas luas ka kamar mandi. Wusan

masiram Putu Ari masalin baju, ten lali tekén pabesen tunangané Putu Ari

nyemak roti sané wénten ring paonné.

Page 52: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

50

“Éh mémé, mé ija rotin Putuné ané jang Putu ibi sanja dini?” di paon

dapetanga méménné sedeng iteha magoréngan tekén I Putu Ari.

“Oh né dini rotiné kisidang mémé tu, sing nasi daar Tu? Né nasi ba imang

lebeng.”

“Sing mé, Putu ba tengaian jam tengah 8 Putu maan dosén. Éh ampura nah

mé, Putu kadung ningehang tuturné Bli Ngurah tunian léwat telpun kanti Putu

sap nulungin mémé ka paon.”

“Oh nah Tu sing éngkén, masih ibi Putu ba magadang nulungin mémé ngaé

canang, kalahin mémé mesaré ulian sirah méméné sakit, pedalem masih Putu

yén makejang gaén méméné Putu nyemakin.”

“Ah sing kénkén mé, to mulan swadarman Putuné dadi pianak mémé,

apabuin Putu anak luh bin mani ba kar juanga jak anaké, bin pidan biin Putu

maan nulungin mémé. Éh mé Putu pamit nah mé, Putu kar luas kuliah, doaang

Putu mé.”

“Nah tu pasti doaang mémé pajalan Putuné pang satata lancar. Ingetang

mabakti malu Tu, né dupa!”

Putu Ari mula anak jemet pisan, sadina-dina ia stata nulungin reramanné.

Yéning polih galah wusan kuliah ia nyambil magaé. Ten lali ipun stata

ngaturang bakti ring Hyang Widhi mangda stata polih karahayuan ring

kahuripan puniki.

Kirang langkung 25 menit Putu Ari mamargi, mangkin ipun sampun neked

ring kampus. Doséné durung rauh sakéwanten timpal-timpal kelasné sampun

sami ring kelas.

“Om Swastyastu sareng sami.”

“Om swastyastu, ais Putu adi tumbén sidori neked di kampus Tu, biasané

kan dadi panyemeng Putu dini.” Kéto petakonné Dék Budi timpal kelasné.

“Beh jeg kadung anget yang masaput bes gesité di Kintamani sap yang kar

masuk semengan, payuné kapupungan yang bangun. Éh doséné ija?”

“Sing tawang to tu. Men éngkénanga jak bapaké ibi Tu?”

Page 53: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

51

“Bapake ngorin raga masuk jam 7.30, mangkin ba jam 7.43. Oh nah sing

kénkén lambat bin bedik. Tenang tenang.”

Ten maselat limang menit rauh lantas Pak Agus dosén mata kuliah sastra.

“Rahajeng semeng”

“Rahajeng semeng pak”

“Inggih kawitin titiang antuk panganjali, Om Swatyastu.”

“Om Swastyastu.”

Ring galahé punika paplajahan kakawitin. Sampun kirang langkung molas

menit paplajahan kamargiang, Pak Agus nagingin tutur-tutur indik kauripan.

Sané mangkin bapaké nyelasang indik kawéntenan kasta ring Bali.

“Kastané punika sering dados masalah utawi dados tembok penghalang

ring kehidupan sosial. Akéh sané fanatik tekén kastannyané, punika mawinan

kasta punika sering ngawinang anaké pagat magegélan. Tresna punika dados

pawates anak sudra lan ménak ritatkala matunangan, akéh anak ménak ten

kayun nadosang anak sudra rabi sawiréh kastané beténan. Sakéwanten nika

wantah tutur kémanten. Kasta punika nénten ja dados masalah sujatinné né

dados masalah nika wantah kefanatikan. Sing ja ada Bhatara Hyang Guru

Sudra Ménak, sing ja ada Batara Siwa sudra ménak, jadmané di guminé nak

patuh doén, malunan ada manusa matresna bandingan kasta, nah yén minab

wénten driki né ngelah tunangan mabéda kasta sampunang jejeh yén mula

jodoh pasti ketemu.”

Marasa makleteg bayunné Putu Ari mireng raos dosénné, Putu Ari inget

tekén paindikan ipun sareng Ngurah Adi, tresnanné ten karestuang reramanné

Ngurah Adi sawiréh Putu Ari wantah anak jaba, ten pantes masanding ngajak

anak ménak. Tan binaya I Baduda ané tongosné betén nagih makeber ngindang

madain ia I Garuda. Sawusan mireng raos dosenné wawu, Putu Ari marasa

sayan lega, nanging kantun jejeh.

“Duh Hyang Widhi, icénin ja tiang sareng Bli Ngurah pamargi sané patut.

Yéning mula jodoh tiang icén ja pamineh sané becik majeng reramanne Bli

Page 54: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

52

Ngurah mangda ngicenin titiang restu dados mantu drika, yéning ten dohang

sampun tiang sareng Bli Ngurah icalang rasa tresna puniki,” kénten pinunasné

Putu Ari ring atiné.

Galah sampun sayan tengai, sampun wusan kuliahné Putu Ari rahinané

mangkin, ia lantas majalan kasisi. Di mukak pintu gedungé dapetanga Ngurah

Adi negak sambil ngisi HP, ada kenehné Putu Ari lakar ngesiabin nanging

malunan HP-né mamunyi. Sané nélpun nika nénten tios wantah Ngurah Adi

gagélanné.

“Om Swastyastu Bli Ngurah,” sambil kedék Putu Ari mesaut. Lantas

Ngurah Adi matolihan.

“Om Swastyastu… éh Putu sagét suba doriné. Pun wusan kuliah Tu?”

kénten patakonné Ngurah Adi, nanging ipun ten kadi biasané, semuné layu

kenyemné ilang.

“Ampun bli, tiang pun usan kuliah, men bli wawu kuliah nggih?”

“Bli ten kuliah Tu.”

“Dados ten? Men tiang nyingak timpal-timpal kelas bliné kuliah wawu. Bli

pedidi ten nggih?”

“Nggih Tu, beli bolos kuliah. Wawu san bli mariki ka kampus bli tuah dot

katemu Putu sadurung bli ten ngidaang katemu sareng Putu malih.”

“Dados bli ngaraos kénten, men bli lakar luas kija ladné?”

“Nah binjebos tuturang bli Tu, mangkin tutug bli nah. Bli lud Putu ngelut

bangkiang bli untuk né terakhir kaliné.”

Rumasa bingung Putu Ari mireng raosné Ngurah Adi.

“Putu mendep gén nah Tu. Bin jebos si pun ajak bli nutur.”

“Nggih bli.” Putu Ari tanpa tutur, ipun menékin motorné Ngurah Adi laut

majalan padaduan.

Tan lami ipun makekalih mamargi, neked lantas ring taman kota. Ring

tamané punika bengong ipun padaduan.

“Bli ados bli meneng? Men napi kal raosang bli?”

Page 55: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

53

SSB/ Supartika

Page 56: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

54

“Baat rasan tangkah bli nuturang kasujatianné niki Tu. Bli wantah jadma

nista, bli ten ngelah napi. Nanging bli ngelah rasa sayang rasa tresna, nika

anggén bli modal magegélan sareng Putu. Bli wantah manusa polos bli ten

ngidaang ngalawan raos rerama sawiréh I rerama sané ngalekadang bli sané

ngubuhin bli kanti kayang jani. Jani bli sing ngidaang naanang keneh bli Tu,

bli sebet yén mepisah sareng Putu, bli…….”

Ten pragat raosné Ngurah Adi, ipun ngeling sigsigan ngelut Putu Ari. Di

palané Putu Ari ipun ngetélang yéh paningalan. Putu Ari masi milu ngeling

nyingakin tunangané ngeling. Di kenehné suba jejeh dadi asan ipianné Ngurah

Adi sané ibi sanja sayan karasa.

“Bli kenapi bli? Tiang masi sebet nyingak bli kadi puniki. Lan bli tuturang

sareng tiang.”

Énggal-énggal Ngurah Adi ngusapin yéh paningalané.

“Nggih bli lakar nuturang, nanging janji nggih Tu, Putu ampunang ngajoh

uling bli.”

“Nggih bli, tiang janji.”

“Kéné tu, bli ten kuliah wawu ulian reraman bli makétél tanah sareng bli,

ipun nyaratang mangda bli ngajohin Putu, bli sampun kajodohang sareng

misan bliné Tu. Yén bli nu tetep jak Putu, bli jagi ten kakuin pianak bli lakar

kakutang, reraman bliné ten nyak nanggung idup bliné, bli ten kalugra lunga

ka jero malih. Ampurayang bli Tu, bli sing ngidaang ngalawan raos rerama

yén sampun kadi punika raos reraman bliné. Jani bli lakar mapamit uling idup

Putuné. Kanggeang nggih Tu tuah amoné pajalan tresnan iraga. Bli yakin Putu

pasti polih anak muani ané luungan tekén bli. Ampurayang bli Tu…”

Sigsigan Putu Ari ngeling mireng raos tunangané. Sebet kenehné tresnanné

pegat ulian kawatesin kasta. “Beneh saja anaké ngorahang, baduda ten ja

ngidaang makeber ngindang madain garuda. Minab tuah amone pajalan

tresnan iraga bli, nggih sampunang sanget sebetanga. Yéning ten ring

kauripané mangkin iraga matemu, buin pidan kayang numadi bin cepokan

Page 57: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

55

tiang lakar nunas mangda iraga katemuang malih. Tiang masi ten nyak bli

kakutang ulian tiang, tiang né mara kenal bli ibi nanging reraman bliné miara

bli uling kondén lekad. Nggih majalan suba bli sareng anak luh pilihan

reraman bliné, depang tiang dini pedidi. Sakémaon élingang pabesen tiangé,

tetep sayangang tiang bli dados adin bliné.”

“Nggih bli dini stata ngacepang ragan Putuné, bli sayang tekén Putu,

sujatiné bli sing nyak mapalasan. Nanging minab niki pituduh Hyang Widhi

iraga pacang mapalasan, nanging yadiastun ragan bli mangkin gelah anak

lénan, tresnan bli tetep Putu né ngelahang, ten wénten né ngidaang ngantinin

adan Putuné di hatin bli. Antuk né kaping untat Tu, dadoské bli niman gidat

Putuné?”

“Dados bli.”

“Muuuaaahhh… bli sayang Putu.”

“Putu masi sayang bli.”

“Nah kanggéang dumun Tu, suud monto ngeling Tu. Bli tetep dini, dini di

hatin Putuné.”

“Nggih bli, bli tetep di hatin tiangé.”

Ten lami, ring mukak tamané punika wénten mobil marérén. Laut wénten

anak lanang istri sareng anak bajang pesu saking mobilé punika.

“Wéhh Ngurah, kadén suba orahin biang johin anaké né. Raga tegehan

ngudiang ngajak anak beténan. Éh Tu ngéngken nu masi maekin Ngurah,

kadén suba orahin biang pidan johin okan biangé! Raga betén kanggoang betén

gén! Né ngurah ba ngelah lakar kurenan né sepadan, sama kasta sama derajat,”

kénten raos biangné Ngurah Adi matbat Putu Ari.

Putu Ari ten pasaut laut malaib magedi ngalahin Ngurah Adi sareng

kulawargané.

Saking dinané ento, Putu Ari stata bengong ngenehang pajalan tresnané

pegat ulian kapaksa. Ngurah Adi masi ten makabar, nomor télpun miwah

sosial média duénnyané ten wénten sané dados hubungin, ring kampus ten

Page 58: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

56

masi Putu Ari polih nyingak Ngurah Adi. Ngurah Adi ilang sakadi engkebang

gumu. Putu Ari stata nyebetang keneh sapeninggal Ngurah Adi. Ring pabinan

méméné Putu Ari ngeling sigsigan.

“Hiks hiks... mé adi kéné san pajalan Putuné jak Bli Ngurah mé, monto

sayang Putuné sareng Bli Ngurah kapegatang mé.”

“Tu suud monto Putu ngeling, percaya kin Sang Hyang Widhi. Yén mula

Putu ngelah hutang samaya ngajak Ngurah mémé percaya Putu pasti lakar

mamesik kadi batun buluané kéweh malasang Tu. Nanging yen mula putu sing

ada utang ngajak Ngurah kangguang malu tresnane sing memuncuk. Sabar Tu,

mémé percaya paati lakar ada jalan terbaik Tu.”

“Nah suksma mé, tutur méméné lakar angon Putu semangat. Jani Putu kar

bangkit suud monto Putu ngeling mé. Putu yakin yén mula jodoh pasti ketemu.”

Makenyir galang manahne Putu Ari wusan mireng raos méméné.

Telung tiban sampun mamargi, ten masi Putu Ari polih mireng kabarné

Ngurah Adi. Yéning mula lanjut kuliah minab Ngurah Adi mangkin sampun

makarya, duaning sampun wisuda atiban né sampun lintang. Sangkaning satya

manah Putu Ari kapining Ngurah Adi, ngantos mangkin Ngurah Adi ten

wénten pengganti ring hatiné Putu Ari. Yadiastun akéh anak truna ngalih,

nanging ten wénten ngidaang ngisinin kenehné Putu Ari.

Rasa rindu malih nyapatin kenehné Putu Ari. Ring Tukad cenik biasa pidan

ditu Putu Ari sareng Ngurah Adi negak ngaroman padaduan sambil

ngamemang batis, sané mangkin pedidi Putu Ari nyaruang iseng kenehne.

“Ija jani bli, ingetké bli tekén tongosé niki. Driki bli ngucapang sayang

kapining tiang. Punyan jepun ané kepik beli bungané kasumpangan di kuping

tiangé nu tileh cara ipidan bli. Né mangkin sampun malih mabunga. Singké

ada rasa rindu bliné sané ngawinang bli mawali ngelutin bangkiang tiang

sambil kisi-kisi ngorahang sayang. Bli tiang sing ngidaang idup tanpa bli.”

“Driiiiiinggggggggggg……… driiiiiiiiiingggg…..”

Suaran télpunné Putu Ari, saget nomor baru sané nélpun.

Page 59: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

57

“Om Swastyastu, sira niki?” pasapaan Putu Ari ring télpun.

“Om Swastyastu nak bajang jegég.” Pasaut anak muani ring selat ambara.

Makleteg manahné Putu Ari, ketugan jantungné kadi munyin kendang.

Suaran anak muani nika sahasa kadi suarané Ngurah Adi.

“Bli ngurah?” alon-alon Putu Ari ngaraos.

“Ehemm napi nak bajang jegég? Ngudiang bengong pedidi disisin tukadé?”

“Hahhh dados uning?”

“Uning nak bli ada di dorin adiné.”

Matolihan Putu Ari ka kori. Ditu tuah ada motor maparkir, nanging ten

wenten sira.

“Bli bogbog, dija bli? Dados ten wénten sira?”

“Bli dini Tu.” Ngurah Adi mangkin wénten ring arepné Putu Ari.

Tangisné Putu Ari ulung membah kadi yéh tukadé ten pegatan sinambi

ngelutin bangkiangné Ngurah Adi, tunangané pidan né stata acepanga apang

ketemu.

“Bli luas kija uling pidan? Tawangké bli tiang dini rindu, sing ada né

ngidaang ngantinin ragan bli.”

“Tu, ampurayang bli. Bli sing makabar kadi engkebang gumi. Bli meneng

di kota. Bli kakuliahang olih reraman bliné di Dénpasar. HP bliné kajemak olih

reraman bli. Lami bli ten makta HP, nika mawinan bli ten prasida ngabarin

Putu. Ampurang nggih Tu, Bli masi rindu pesan sareng Putu.”

“Oh kénten, nggih bli. Men punapi bli sampun marabian mangkin nggih?”

“Durung Tu, ten wénten né ngidaang ngantinin Putu.”

“Men anak luhé pidan ento bli?”

“Nika.. nika pun magedi Tu. Ia ngalahin bli nganten, selingkuh sareng nak

muani jaba, ia nyerod. Mangkin pun madué oka. Men Putu punapi mangkin?”

“Ah jaktiké bli. Yén tiang sapeninggal bli akéh anak muani né ngalih tiang,

nanging ten wénten né prasida singgah di hati, wantah ragan bli adiri di atin

tiang. Men sira mangkin sané kajodohang sareng bli?”

Page 60: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

58

“Ada anak luh Tu. Mangkin bli seken sayang sareng ipun.”

“Saking dija bli?”

“Saking Kintamani tu.”

“Kintamani?”

“Nggih mangkin meneng ring arep bliné.”

Karasa bingung mangatonang, Putu Ari kenyem-kenyem ngelek ati

nanging takut gedénan rasa, percaya diri nanging boya ipun né katuju, sawiréh

ten ja ipun manten anak bajang uling Kintamani.

Ngurah Adi luas ngepik bunga jepun barak né biasa kakepik pidan.

“Putu Ari jegég bulan, ngudiang Putu kenyem-kenyem ngelek ati kadi

punika. Mula Putu né katuju. Sané mangkin malih bli nunas kapining ragan

Putu. Sidaké Putu mawali ngalanturang bunga tresnané né taén kembang pidan

malih Tu?” Ngurah Adi matimpuh ring arepan Putu Ari.

“Men punapi indik reraman bliné?”

“Reraman bli sampun nunas ampura kapin ragan bli sampun malasang bli

ngajak Putu. Reraman bliné sampun éling, yén kasta nika boya ja dados ukuran.

Nyuang nak jaba dados rabi nénten ja lakar ngawinang sengsara, sané

ngawinang sengsara punika wantah tresna ulian kapaksa. Sané mangkin

nikaina bli ngalih Putu, reraman bli nunas ampura kin ragan Putu. Bli iseng

mriki sambil nyeliahang keneh. Aduh sangkaning pasuécan Ida Hyang Parama

Kawi makesiab bli nyingak ragan adi negak pedidi. Iraga prasida kacunduk

malih.”

“Inggih bli yéning saja buka né raosang bli, tiang misadia malih nampingin

bli, ngalanturang bunga tresna né taén kembang pidan, sawiréh tiang ten

ngidaang mogbogin keneh wantah bli anak muani né tresnain tiang.” Putu Ari

masaut sinambi ngedeng liman Ngurah Adi mangda Ngurah Adi matangi.

“Suksma Tu. Bli sayang Putu.” Sinambi nyumpangang bunga jepuné di

kupingné Putu Ari. Laut Ngurah Adi ngelut Putu Ari.

Page 61: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

59

Tresnan Putu Ari lan Ngurah Adi malih kembang. Yadiastun makelo

kapalasang, yadiastun kaselatin ban sagara pitu, yéning mula jodoh pastika

prasida katemu lan mabesikan. Kasta punika boya ja dados wates matresna.

Ni Wayan Antari

mahasiswa IHDN Dénpasar Kampus Bangli saking Kintamani. Jurusan

Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama Prodi Sastra Agama lan Pendidikan

Bahasa Bali Fakultas Dharma Acarya

Page 62: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

60

Gitanjali Rabindranath Tagore

/21/

Titiang ugi nedunang jukung titiangé. Nénten medué geginan, ngemedin

antuka.

Masan sekaré mekasami kembang, sampun ngelintang. Makta sekar layu tur

nénten kantun alub, sané mangkin titiang ngantosang, manah titiangé kantun

sumenia.

Ombaké sané mangkin ngagengang daun taruné sané kuning ngimbang raris

ulung ka tanahé.

Ring suungé sané engkén bapa mececingak? Punapi nénten wikanin bapa

kelebuhané sané ngimbang ring sayongé, sinarengan ring sarin kidungé sané

metu saking genahé sané doh kambang saking pesisiné sané i rika?

Suara Saking Bali| Juli 2019 Prosa Liris

Page 63: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

61

/22/

Sasih Juli memeteng tur mesabeh-sabeh, nyelebseb I Ratu memargi,

meteténggéng sekadi wenginé, ngedohin ipun sané nabing.

Sané mangkin semengé sampun nyerepjep, nénten renga ring dedauhan sayong

kanginé sané jangih ngererengih miwah sasab putihé sané sampun kebat ring

pelung ambarané sané setata leteng.

Alasé sampun mejadengan ngaturang sarin kidung, raris jelanan kubuné

sampun kuneb-unebang. I Ratu sekadi gegéndong, peragaan ngelintang ring

marginé sané sampun kekaonin antuk ida danéné. Inggih, Sewitra tunggil

titiangé, acep-acepan titiangé sané pinih kepucuk, jelanan kubun titiangé setata

mampakan sampunang lintangina sekadi nyumpenané.

/23/

Wenginé benyah latig, jagi lunga taler I Ratu, Sewitran titiangé. ayat ngardi

kebecikan? Ambarané ngeluhguh sekadi ipun sané memanah nyapih.

Wenginé sané mangkin nénten sida antuk titiang medem. Busan-busan titiang

ngampakang jelanan kubun titiangé raris metonan ka wenginé ring jaba,

Sewitran titiangé!

Nénten titiang ngetonin punapa-punapi. Pati takén titiang, ring dija I Ratu

memargi?

Page 64: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

62

/24/

Pét sampun nyaluk wengi, pét sampun usan paksiné nguci, pét sayongé

sampun tékol antuk kenyel ipuné, durusang kebatang sampun dedet wenginé

anggén ngerubungin titiang, sekadi duk I Ratu nyaputin jagaté antuk kampuh

sirep kalih ngelukusang kelupakan sekar tunjungé sané layu duk sandi kaoné.

Raris gegéndongé sané ketelasan sangu sedurung ipun rauh ring pesandekan

ipuné, sané penganggén ipuné benyah latig tur dempul buk, sané bayun ipuné

sampun ngelemet, durusang ambil antuk érang kalih tiwas ipuné, raris

swécanin ipun sekadi sekaré sané ring kerubung wengin I Ratuné sané

ngulangunin. (masambung…)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar

Buratwangi warsa 2002

Page 65: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

63

Suara Saking Bali| Juli 2019 Puisi Bali

SSB/ Supartika

Page 66: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

64

Suwéca

pada melénan

déwék mawarna

putih, barak, kuning sinah ané lianan

mapupul asiki

pajalané soang-soang

sampun uning

ensap

kalawan inget

numbas

wénten ngadol

sami polih matungkalik

galang lan peteng

sinah isin gumi

suwécan Widhi

(2018)

Page 67: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

65

Mirah Purnama

Rikala purnama

titiang mewali ngaba tresna

nénten ja akéh, sakéwala

ngebekin tangkah

mirip madasar pongah

bekel idupé saenu lemah

kenehé puniki sampun sakadi panah

yéning kenyem manis mirah

macuet ring manah

(2017)

Page 68: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

66

Turis

Ring manah, sesai ipun matakén. Mangkin wénten galah jagi melancaran. Kuta,

sanur, lémbongan, mabekel dolar ngalih hiburan. Tetujoné becik. Meled sekadi

iraga, kupingé masumpang bunga, utawi nganggé kamen lan kebaya.

Élingang lestariang, suciang ring ati. Turisé demen nyingak langité galang,

kedisé ngidang, pasihé gadang. Tradisiné tongos becik, buat torisé melancaran.

(2017)

Sandat

Sandaté miik ngalub

dat, sandaté sané ngaé kedat

sarahina bungané mentik

kéto pekaké nuturang

Sandaté ngaé manahé uyang

dat, sandaté sané ngaé kedat

sarahina dados bungan ati

yadiastun padéwékan titiang pedidi

(2017)

Page 69: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

67

Tatu

cuiiit

cuiiit

cuiiit

pacruit suaran kedisé

atin ipun matatu

keni sabeh

nyuksuk

nyeksek

mangané sakadi tiuk

sakit atiné nusuk

ngranayang bayuné enduk

(2016-2017)

Page 70: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

68

Ngerawat

Sadina-dina

ngaturang ica

ring bunga lan pelawa

tuah

sesana,

éling laksana

sesana,

boya ja wacana

ngerawat rahina

apang nemu

pamargi lan papineh

sakadi wintang-wintang

ring langité galang

(2015-2017)

I Wayan Ésa Bhaskara

embas ring Tabanan, Bali. Kakawian ipuné marupa puisi, cerpen, miwah esai

sané sampun kamuat ring Bali Post, Denpost, Tribun Bali, Pos Bali, tatkala.co,

lan Suara Saking Bali.

Page 71: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

69

Suara Saking Bali| Juli 2019 Puisi Bali

SSB/ Supartika

Page 72: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

70

Kelir

Nguni….

Sastra agama nunggil ring kauripan

Maurip sangkaning sunar bléncong

Bléncong ngabar-abar sakancan rerawatan

Rerawatan pewayangan sida nunggil ring kelir

Mawastu kelir sida galang apadang

Kelir nyihnayang rerawatan padéwékan

Kacarita nyaritayang ambek

Nindihin laku lampah manut lelintihan ambah

Mangkin…..?

Page 73: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

71

Sundih

Api ngulati metu ring endih sundih

Morbor kayun pikayun lascarya

Nuwek sapta timira lan sunia

Nguwah wak-wakan titi pangancan

Ngungsi genah tinggil ring idep

Nunggilang sastra

Paileh ilakita jagat

Jagat ring raga

Ngaraga

Page 74: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

72

Tegal

Tegal gumanti sida ngugal

Ngulgul ilakita carita panglingsir

Ngigelang lampah nut titah lan ayah

Ngulati manah bingar

Ring tegal tetaruan tan naen turu

Ngulati guru sastra

Nembangan sarin merta pertiwi

Mabantang toya akasa

Manut rumaket ilakita buwana

Tresna ring tegal yukti nresnain raga

Tresna ring raga yukti nresnain sastra

Mapan tegal wénten ring padéwékan

Yan yakti yukti-yukti nresnain raga

Ngakan Madé Kasub Sidan

embas ring désa Satra Klungkung nemonin Saraswati warsa 1959. Ngawit

warsa 1982 ngunggahang reriptayan marupa: puisi, cerpén, artikel, sekar alit,

lan éssai ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bhakti, Satwa, Canang Sari, tur

nglimbak ring Anita Cemerlang lan Zaman (Jakarta), Mimbar Masyarakat

(Samarinda). Ngamolihang makudang-kudang jayanti, lan penghargaan sekadi

anugerah “Widya Kusuma” (Tokoh Pendidikan Bali) saking Gubernur Bali

warsa 2010. Sané mangkin, ngayah dados pengawas SD/MI Kecamatan

Klungkung.

Page 75: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

73

Suara Saking Bali| Juli 2019 Puisi Bali

SSB/ Supartika

Page 76: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

74

Basa Ibu

Ibu...

Ibu sané nuntun

Ngucap kosabasa sané santun

Sor singgih basa nénten dados kalémpasin

Asah, asih, asuh pada isinin

Ibu...

Ibu sané ngardi

Jagaté rahayu lan sutrepti

Antuk kawéntenan tata titi

Sor singgih basa sané nyihnayang rasa subhakti

Ibu...

Ibu sané mituturin

Kruna lan lengkara manyunarin

Sami jangkep mategep ngiasin

Pasang aksarané kaplajahin

Mabatun buluan, manahé masikian

Subhakti ring ibu sinamian

Sampunang ngantos kasépan

Mangda nénten makamen di sunduk, maselselan

Page 77: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

75

Wayang

Lawat-lawat marawat-rawat

Di kenehé suung joh sawat

Mangigel di durin langsé saling siat

Ketog semprong damuhé saat

Uli malu ngenah masiat

Sujatiné apang ada rasa saat

Mabalih wayang

Rasa angobé kantos ngulayang

Kebyah-kebyah sundihé manyunarin

Manah indriyané kadulurin

Ngaksi I Wayang mangigel

I Dalang nyuarayang tan parasa kenyel

Page 78: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

76

Nyalanin Karma

Pajalané luntang-lantung

Luntang-lantung malalung

Nyujur tongosé suung

Mabekel keneh puyung

Ané ipidan tepuk luung

Ané jani karasa suung

Ané ipidan tepuk melah

Ané jani karasa jengah

Jelé melah masolah

Jeléné makada dini ditu kaulah

Melahé makada jalané élah

Nyujur tongos ane melah

Page 79: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

77

Nang, Ning

Ning... Ning... Ning...,

Cening.

Pagehang manahé ening,

Cening.

Nang... Nang...Nang...,

Nanang.

Manah tiyangé uyang,

Nanang.

Ning... Ning... Ning,

Cening.

Ngudiyang masemu seming,

Cening.

Nang... Nang... Nang...,

Nanang.

Sampun tusing sida baan tiyang naanang,

Nanang.

Ning,

Nang,

Ning,

Nang,

Cening...

Nanang...

Cening.

Pirengang malu Nanang,

Cening.

Page 80: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

78

Gelung

elung balung

ulian marebutin luung

elung balung

ulian marebutin gelung

disubané elung

mara kauk-kauk “tulung...tulung...”

di luungé ngaé manah linglung

mameteng manahé ngrebutin balung

tusing karungu kén luung, kén puyung

gelungé makejang tepuk luung

bungah magelung

kanti engsap tekén suwung

manahé satata puyung

kénkénang lakar nepuk ané luung

Ni Kadék Juliantari

embas ring Ulakan pinanggal 3 Juli 1987, dados Dosén ring Prodi Pendidikan

Agama Hindu, STKIP Agama Hindu Amlapura.

Page 81: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

79

Suara Saking Bali| Juli 2019 Puisi Bali

SSB/ Supartika

Page 82: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

80

Aksara Madurgama

Olih: Ni Luh Nariastini

A Na Ca Ra Ka

Kaucap aksara

Kasurat ring sejeroning Lontar Sandya Gita

Genah Sekancan indik Basa Basita

A Na Ca Ra Ka

Kaunggahang ring sejeroning Prasasti

Keanggen panuntun ring perti Sentana sami

Mangda eling ngrastiti Bakti

Ring Sangkan Paraning Dumadi

A Na Ca Ra Ka

Kapupulang ring sejeroning adnyana

Kemedalang pinaka wirasa

Wirasa manados wirama

Wirama sane patut kauningin ring para yowana

A Na Ca Ra Ka

Ngawetuang Paribasa mawisesa

Paribasa kamedalang saking wirasa ngawetuang sawitra

Paribasa kamedalang saking arsa wirosa ngawetuang baya

Page 83: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

81

Melali

Olih: Ni Luh Putu Ariani

Ulian iseng bengong pedidi

Lanturang titiang ngaryanin puisi

Wawanin ngelestariang paribasa bali

Indik unteng sekadi isi gumi

Anak alit magedi kama-mai

Engsap tekén gegina ibapa tuah dadi kuli

Ulian nuutin jaman pinaka géngsi

Sira nawang polih inspirasi

Ngorahang “gas” kuala bénsin nénten misi

Natak tekén rerama ngorahang nyilih asi

I mémé ngenjuhin pemelin nasi

Lantas pesu magaya sekadi musisi

Lancur nénten polih inspirasi

Tuah depresi lan prustasi

Kocap nénten becik ring réputasi

Santukan melali ulian géngsi lan émosi

Mulih mewali, wawanin ngisinin ati

Nyurat aksara bali ngilangang géngsi

Mangda dados putri bali sujati

Éling ngelimbakang budaya

Nénten tuah melali kema-mai

Page 84: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

82

Mémé

Olih: Ni Luh Putu Ariani

Basa bali pinaka rerama

I mémé kapertama ngeraos alus

Kuping sadia miragiang

Kenyem manis, kairingin suara alus

Lantas ngelut lan kesaksiang

Mangkin sampun duang dasa tiban

Kadura Negara ngalih pangupa jiwa

Raris ipun tiang lali

Mangkin tiang sampun mewali

Ngeling sig-sigan tiang nénten ngerti

Mémé, napi sané keraosang?

Bapa, napi sané sampun kawedalang?

Dadong, sampun napi malih tiang metakén?

Kumpi, ampura tiang banggi

Santukan lali sareng basa pedidi

Mangkin industry teknologi sané utama

Bahasa asing prasida ngarauhang dolar

Uduhh cening, napiké tiang kéweh?

Ngiring ja cening negak iriki

Tiang nyadia malih ngajahin

Cening sané dados penyambung

Yéning cening nénten éling?

Sira malih pacang nincapang kaagungan puniki?

Page 85: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

83

Mulat Sarira

Olih: Ni Komang Ari Utami

Antengé tekekang

Yadnyane tulusang

Maurip saking laksana

Sangkaning ka marcapada

Éling raga matuuh atma

Karma kadasarin antuk laksana

Mawas ring angga sarira

Patut anggén sesuluk

Sangkaning yoga semadi

Anggén nyikutang karma

Mulih kajati mulang ka asal

Jatma éling mulat sarira

Page 86: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

84

Niténin Laksana

di Aab Jagat

Révolusi Industri 4.0

én nyatuayang indik kahanan gumi sinah suba tusing kena baan

nakeh, sawiréh guminé orahanga suba wayah. Kéto masih

panglimbak guminé suba nincap. Panglimbak téknologi lan

informasi ané lumbrah kaadanin Ipték suba sayan-sayan ngagaokin. Uling

pidan tusing ada alat ketik, kanti jani suba alaté ento suba tusing maaji kaganti

baan komputer. Lantas komputer jani suba sayan langah anaké nganggon

sajaba di kantor-kantor wiadin di instansi pemréntahan. Ané jani nglimbak

piranti laptop, tab, muah ané lén-lénan. Ento ané ngranayang panawang lan

kabisaan anaké sayan-sayan kaduldulin apanga nyidayang nuutin buka aab

jagat cara janiné, ané madan aab jagat révolusi industri 4.0.

Apaké ané madan aab jagat révolusi industri 4.0 ento? Ané madan aab

jagat révolusi industri 4.0 ento tusing ja lénan tuah aab jagat ané suba sayan

nglimbak ulian panincapan téknologi lan informasi, saluir pakaryan lan

parikrama jatmané suba kawawa wiadin kawantu baan mesin. Lénan tekén

Y

Suara Saking Bali| Juli 2019 Artikel

Page 87: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

85

ento, aab jagaté jani kacihnayang baan panglimbak lan panganggonan piranti

digital. Ento ané ngranayang saluir pabuat jatmané jani suba sayan aluh,

énggal, lan mudah. Upami: yén ipidan ngirim surat lakar magatra tekén rerama,

nyama, sawitra di duradésa wiadin duranegara, lan bebuatan di kantor-kantor,

ané jani suba kawantu baan e-mail. Dadinné ulian iraga ngelah jaringan

internét, apa ké ento di situs internét Yahoo, Googlé, muah ané lénan; iraga

suba nyidayang ngirim gatrané ajaan. Aluhné tat kala iraga nganggon, tusing

perlu répot-répot kanti ka Kantor Pos mimbuh majalan, apabuin kanti negakin

motor. Énggalné, ulian e-mail iraga suba tusing perlu ngantiang neked lan

walesan suraté kanti wai-waian, mingguan, wiadin bulan-bulanan. Ulian

itungan detik dogén suraté suba neked, énggal kapaca, lan énggal kawales.

Mudahné, iraga tusing buin kanti répot-répot mayah ongkos kirim di Kantor

Pos, tusing buin kanti tuyuh meli bénsin ulian ngaba motor.

Lénan tekén ngirim surat, idup jatmané jani kadi kapanjakin baan teknologi.

Papineh, pangrasa, lan laksanan jatmané suba sayan-sayan nincap nganutin

pakibeh jagaté. Saluir pabuat jatmané suba jani kasiagayang baan internét.

Makita meli panganggo, jani suba ada dagang onliné ané madan Onliné-shop.

Makita tekén dedaaran tusing ngitung lemah peteng apabuin tongos, jani suba

ada dagang dedaaran onliné ane madan Go-food wiadin tagih layanan délivery.

Makita lakar luas sakéwala tusing makita répot ngaba motor padidi, jani suba

ada Go-jék wiadin Grab. Makita malajah, nincapang panawang lan kabisaan,

jani suba ada website ané marupa Blogspot, Wordpress, Kompasiana, muah

ane lén-lénan. Saluir gatra wiadin papaljahan suba ada, tinggal maca dogén.

Tusing perlu répot.

Ipidan jatmané kija-kija lakar pesu mablanja magedé-gedénan dompét ka

peken. Yén jani makita ka peken meli lakar banten, isin paon, lan ané lénan;

tusing kanti buin liu-liu ngaba pipis. Sawiréh jani suba liu ada ATM, tinggal

tarik pipis ATM-é anggon mablanja. Yén makita mablanja sakéwala peken

suba tutup, tusing sandang kuciwa jani suba ada pekenan modéren, luiré

Page 88: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

86

Indomaret, Matahari, Ramayana, Hardy’s. Buina tusing perlu kanti liu-liu

ngaba pipis, jani mablanja suba nganggon kartu ATM wiadin e-money; pipis

éléktronik marupa kartu.

Ulian suba akéto panglimbak jagaté, ento ngranayang yowana masih tusing

sandang léha-léha, tusing tangar tekén pakibeh jagat. Apang tusing kanti

yowana orahanga kuno, katrok, ndéso, wiadin gapték, benehné yatnain

matingkah. Tingkahé apang anut tekén pakibeh jagat. Tusing dadi mamanying,

apabuin marasa bangga tekén déwék laguté kaucap ririh. Ririhé tuah anggon

padidi. Ririhé apang mawiguna tekén masyarakat, wangsa lan negara.

Dibenengan lakar ngalih pangupajiwa apang tusing lantas panawang lan

kabisan iraga tunayan tekén wong duranegara. Apang tusing buin manian iraga

kalahang warga tamiu. Saluir tongos gegaené makejang kagisi baan wong

tamiu. Iraga ané ngelahang guminé tusing maan paduman, tusing bisa magae

ulian tusing ngelah kabisan. Kabisané patut alih, sakayané benehné upayaang

apang yowanane nyidayang masaih tekén kaluihan wong tamiu lan wong

duranegara.

Jani aab jagat révolusi industri 4.0, patut iraga nguah panglokika, seleg

malajahang raga, asih tekén nyamabraya, lan mautsaha nampénin pangedih

idupé. Lénan tekén ento, benehné bisa minayang lan wicaksana nganggon

sakancan téknologi. Sawiréh teknologi ento tuah piranti, dadinné apang tusing

kanti iraga kapirantiang baan piranti. Piranti ento tuah anggon mikolihang

pikolih pinaka bekel idup.

I Wayan Jatiyasa

ketua jurusan Prodi Bahasa Bali ring STKIP Agama Hindu Amlapura lan

dados Penyuluh Bahasa Bali Kabupaten Karangasem. Kakawiannyané naanin

kawedar ring Bali Orti miwah Médiaswari.

Page 89: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

87

SIAP SAMBEHIN INJIN

ing parikrama kahuripan wargi ring Bali akéh pisan wénten bebaos

sané kejantenang. Sané medaging tetuek sané patut dados uratian.

Minabang indiké puniki wantah madaging gegonjakan sané taler

madaging pidadab becik nyelehin parikrama warginé. Pinaka conto yéning

telatarang ritakala maosang jatma nénten karesep antuk napi sané sampun

kasobyahang punika kabaos “uka siap sambehin injin”.

Pastika majanten yéning siap sambehin injin sinah jagi kilang-kileng.

Mapan injin warnané selem turmaning siap punika nénten biasa nede sané

mewarna selem punika. Yéning jijih utawi beras sambehin sinah jagi katoltol

ngantos telas. Wénten taler bebaos sekadi "aduk sere aji kéténg" bebaos puniki

nguningayang pariindikan jatmané sané maparisolah néntén becik adiri

ngawinang abanjar kasengguh nénten becik, utawi maosang jatma sané

sampun becik pidadab ipun sakémawon sangkaning kaiwangan ipun sané

akidik mawinan kabecikan solah utawi pidadab ipun sané becik punika dados

ical tan kasambat malih. Bebaos puniki sekadi mapiungu ring jatma sami

sumangdané setata mapikayun sadurungé maparilaksana. Ring ajah agama

Hindu sumangdané jatmané ngemargiang Tri Kaya Parisudha.

Taler wénten bebaos sekadi “liep-liep lipi gadang”. Yéning uratiang bebaos

sekadi puniki rumasa baud pisan mapan jatmané sampun nyaihang solah i

manusa ring beburon mapan sané uning liep-liep punika wantah i manusa

R

Suara Saking Bali| Juli 2019 Artikel

Page 90: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

88

kemanten. Sakémawon bebaos puniki mapiteges sekadi jatmané sané

pekantenané luwih utawi becik sakémawon maduwé manah sané kawon.

Sekadi lelipi gadang pacang nyotot tur nyimbuh. Bebaos puniki sering katuju

ring jatmané sané medaya corah ring kahuripan.

Bebaos selantur nyané sané sering kapireng sekadi “nyongkokin tain kebo”.

Yéning artiang taler baud pisan. Mapan ring kahuripan puniki yéning tain kebo

jongkokin sinah sekadi nénten maduwé pekaryan. Bebaos puniki wantah

katuju ring jatmané sané ngangkenin druwén utawi gelah anak lén. Ngankenin

pekardin jatma tiosan. Parilaksane sekadi punika pateh sekadi “angkaban

barong somi”. Maartos sekadi jatmané sané akéh munyi utawi ortané sakéwala

nénten mabukti napi sané kaucap. Yéning barong melakar somi pastika

pakantenané abra, mawibawa sakémawon keni toya kémanten sinah dados

lépek lan berek tan pa guna. Wénten taler bebaos “buka kebo mabalih gong”.

Bebaos puniki katuju ring jatmané sané bengong tan uning napi. Yéning

uratiang ritakala wénten gong masuara wantah pastika kébo sané wénten jagi

bengong. Indik puniki mejanten pisan. Artos nyané pateh ring bebaos sane

kawedar ring ajeng “buka siap sambehin injin”.

Sami bebaos sané kawedar ring ajeng ring Basa Bali kebaos sesonggan

utawi sesenggak. Sesonggan utawi sesenggak punika sekadi pelambang

kahanan kalih polah jatmané sané kaimbangang ring kahanan kalih polah

barang lan buron. Sesonggan punika maduwé arti sujati wantah arti krunan

ipun sané sujati, arti paribasa wantah arti lambang wiadin kahanan, lan arti

pangumpama wantah ngaryanang satua bawak-bawak sané anut ring polah

kalih kahanan sesonggan punika. Sesenggak kadulurin antuk kruna buka.

Sekadi bebaos sané sampun kawedar ring ajeng. Makasami parikrama jatmané

kacihnayang ring kawentenan basa basita puniki. Sami puniki patut kauratiang

lan kauningin warginé. Sumangdané tan kasengguh “buka siap sambehin injin”.

Ring Basa Basita druwén iraga sareng sami.

Page 91: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

89

Lontar

Kala

Ireng (14)

Balawadwa Puri Pandan Wangi sregep nyalanang winaya. Bajang-bajang

jegég kapilihin tur katundén madagang di bancingah puri. Tusing ada

bani nulak kerana titah gusti prabu. Makejang ngebatang dagangan, ada

ngadep bubuh, nasi séla, muang tuak. Pangaptinné balawadwa Kuda

Kumala lélor nepukin dagang dengél. Kadaut marérén di bancingah tur

mablanja nasi muang nginem tuak. Makejang dagangané misi wisya. Yén

bakat ajeng muang inem ngranayang bayuné nguwon. Siat sida kakelidin.

Ngalih menang tan pacaru.

Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Masambung

Page 92: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

90

ajalan winayané antar. Neked di bancingah puri, balawadwa Kuda

Kumala leleh tur marérén, maémbon di betén punyan kayuné rembun.

Bajang-bajangé ajér ngelunin tur nyinggahang apang mablanja.

Sinalih tunggil balawadwa cenidra tur mautsaha ngorahin timpal-timpalné

apang tusing mablanja. Cenidra musuh nyalanang winaya. Ipun jejeh sekadi

Sang Anoman kena winaya Déwi Sayempraba di Gua Windu. Kasangu ajeng-

ajengan lan inem-ineman jaen. Sang Anoman ngemasin buta, aget ada kedis

Sempati mapitulung.

Balawadwa Kuda Kumala kadaut ningalin dagang jegég. Yadiastun ada ané

némbahang tusing karunguang. Balawadwané ramé-ramé nyagjagin dagang,

nyemak tuak tur ngoyot kanti telah. Bedak layah balawadwané kerana majalan

joh uling Puri Kuda Kumala. Sangkaning bengkung, balawadwané pablégblég

bah ulian tuak lan ajeng-ajengan misi wisya. Ané selamet malaib

nguningayang ring Patih Badak Sura. Kéto masih telik sandi nyambatang

tekéning Gedé Merta ada musuh selamet tur nyambatang pakibeh

balawadwané tekéning pepatihné.

Patih Badak Sura brangti. Makraik galak sakadi singa. Digelis makecos ka

tundun jaranné. Talin jaranné kaketakang. Becat plaib jaranné nganginang.

Tangan tangebot ngisi talin jaran, tangan tengawan ngambel sanjata trisula.

Ningehang titah sang patih, balawadwané sregep nyaup sanjata. Ada nyemak

tumbak, keléwang, keris, lan panah. Sami makraik, suarané kadi tatit.

Balawadwa Puri Pandan Wangi sregep ngantosang musuh. Dagang di

bancingah puri makejang suba kaselametang, mulih ka pondokné soang-soang.

Di bancingah puri, balawadwané suba sayaga sanjata. Nepukin musuh

ngepungin uling kauh, Gedé Merta nundén balawadwané némbakang panah.

Sakadi ujan ulungan panahé uling langité. Ningalin balawadwa musuh iteh

nangkis panah di baduur nganggon keléwang, Gedé Merta buin nundén

balawadwa Puri Pandan Wangi némbakang panah nguleng tangkah. Liu

P

Page 93: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

91

balawadwa musuhé bah. Tangkahné tanceb panah katungkul nangkis panah di

baduur. Tusing madaya Patih Badak Sura ngarepang musuh dueg maperang.

Patih Badak Sura makecos uling tundun jaranné. Ngerak apang musuhé

suud némbakang panah.

“Yén saja prawira, lan macentok kawisésan dini. Yén kaé kalah, kaé ajak

balawadwané makejang lakar nyaraka dini!”

Gedé Merta nundén balawadwané nyuudang nibakang panah. Disubané

ujan panahé marérén, Patih Badak Sura majalan ka bancingah puri. Sanjata

trisula suba sayaga, kéléwang sakti maselet di bangkiangné. Patih Badak Sura

ngidih tulung tekéning balawadwa Pandan Wangi apang ngaé guét di tanahé

anggon kalangan nyentokang kawisésan.

“Kaé ningeh orta ada guru sakti ngajahin balawadwaé dini mamencak lan

maperang. Ento ngranang gusti prabu nitahang kaé maperang mai. Lan

rérénang perangé apang bedik balawadwané ngemasin mati. Lan iraga ajak

dadua dini nyentokang kasaktian. Kaé mintonin iba. Mai dini masiat!” ucap

Patih Badak Sura sinambi nancebang katik trisula ka tanahé.

Gedé Merta ngrasayang tanahé magejeran ritatkala Patih Badak Sura

nancebang katik tumbak trisulané. Sinah sanjata sakti. Balawadwané liu bah

dugas tanahé magejeran. Sakadi naga gombang makipekan di betén tanahé ané

ngranayang panjaké ngasanin linuh. Gedé Merta nguncalang angkihan

sambilanga ngayat bhatara lelangit lan ngamé-ngamé adan guruné. Pangaptiné

kapica karahayuan tur menang di pasiatan.

“Kal malengok. Mai ka tengah kalanganné masiat. Dong mara moné

kabisan balawadwané dini, tuah ngébogin ben panah. Puih, cuh!” Patih Badak

Sura nyampahin.

Gedé Merta majalan adéng ka tengah kalanganné. Ia ngemel kayu. Kedék

Patih Badak Sura nepukin musuhné masenjata kayu. Ngawalék tur nundén

musuhné mulih nyemak sanjata tur ngaugang kayuné anggon saang, apang ada

anggon mapunpun ngaé yéh anget di paon. Yadiastun kawalék, Gedé Merta

Page 94: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

92

tetep majalan ka tengah kalanganné. Ia majujuk di tengah kalanganné. Patih

Badak Sura buin nyampahin musuhné ané malejer di tengah kalanganné.

Katarka balawadwa biasa kerana papojolan mekén masiat.

Patih Badak Sura ngertak. Mesuang kakembangan pencak anggon nakut-

nakutin. Nanging musuh di arepné tetep malejer. Sakadi lelakut tan patakut.

Ngancan ngwalék pepatih saking Puri Kuda Kumala. Nyambatang musuhné

nyerahang urip. Ngadén balawadwa biasa tan pakawisésan. Tur nundén musuh

di arepné mekaad uling di tengah kalanganné. Patih Badak Sura ngaku tan

pabayu yéning nglawan musuh lemet. “Kaé lagas masiat yéning musuhé bisa

mamencak. Kaé lek kasambat menang aluh, menang ulian nglawan musuh tan

pakawisésan. Mulih ma, somahé jangkutin jumah!” Patih Badak Sura

nyampahin.

Ngancan nyampahin kerana musuh di arepné tondén mekaad uling tengah

kalanganné. Buina nyambatang tan pasanjata nyidang ngalahang musuhné.

Sekadi ngetebang jangkrik cokorné Patih Badak Sura nundén musuh di arepné

magedi. Nanging musuhné boya ja jangkrik ané prajani mengkeb yéning ada

ngetebin. “Buin cepok kaé ngorin cai, énggalin magedi uling dini. Mulih,

aritang malu sampiné padang. Da mai nyerahang idup,” ucap Patih Badak Sura,

telapak tanganné matayungan sekadi ngulahin buyung.

Yadiastun kacampahin buka kéto, Gedé Merta tetep malejer di tengah

kalanganné. Lima tengawanné sayaga ngisi kayu. Boya ja sanjata sakti, tuah

saang kayu ané duduka di bancingah. Mirib saang ané kutanga tekén dagangé.

Di muncuk kayuné misi adeng, sinah maan anggona mapunpun ngaé dagangan.

Dugas orina mulih ngaritang padang, Gedé Merta tuah makenyem. Ané

ngranayang Patih Badak Sura ngancan bingung nepukin musuhné tan parasa

jejeh.

“Yé kenyem-kenyem. Gelem ragaé, Gung? Bani masiat ci Gung!” gertak

Patih Badak Sura.

Page 95: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

93

Page 96: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

94

Ningalin musuhné tan parasa jejeh, Patih Badak Sura marasa kacampahin.

Lantas mesuang kakembangan anggon ngaruh-ngaruhin musuhné. Nanging

Gedé Merta tileh malejer ngisi saang kayu. Patih Badak Sura brangti lantas

nendangin. Nanging batisné tuah ngenén angin. Musuhné sébet makelid.

“Ais, bisa ci makelid Gung,” ucap Patih Badak Sura tur sahasa nyagurin tur

nyetut.

Pocol. Makejang ngenén angin. Teruna berag masanjata saang kayu dueg

makelid. Marasa musuhné ngelah kawisésan, Patih Badak Sura ngabut trisula

ané katancebang di tanahé. Kakembangan trisula kapesuang nanging musuhné

nyidang ngelidin. Ngancan gedeg kerana musuhné sekadi nyampahin. Tuah

dangklang déngkléng cara putri mapayas ngelidin tumbak trisula. Tumbén jani

Patih Badak Sura nepukin musuh teguh. Élah makelid yadiastun kaamuk baan

kakembangan. Biasané mara acepok nibakang trisula musuhé jengker

ngemasin mati. Nanging jani malénan, nganti telah bayuné mesuang kasaktian,

musuhé tileh blegeran tur seger.

Mapetékan telung dasa lima, ngangsur angkihan Patih Badak Sura.

Apabuin yusané suba ngeséng kauh. Yadiastun sampun lingsir nanging

papinehné kari alit. Campah yéning ngarepin musuh. Ulian tusing taén kalah

ngaranayang ida sawai ngedig tangkah, ngaku tan patanding. Jani lek padidi

kerana musuhné tondén mapeluh nanging angkihan idané ngangsur. Patih

Badak Sura mara ngrasayang ngarepang musuh sakti tur dharma. Tusing

nyumbungang kawisésan. Patih Badak Sura marasa jerih. Nanging kimud

ngelekang pues padidi. (masambung…)

I Madé Sugianto

ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009. Ring warsa 2009 dané

ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési. Polih hadiah Sastra

Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013.

Page 97: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

95

Subali

Sugriwa (7)

Kacrita puriné ring gunung Maliawan sampun puput becik tur renes

pisan. Para tanda mantri miwah panjak wenarané sami-sami lega manah

ipuné santukan nénten méweh ngulati tatedaan. Alas Maliawané sané

linggah ebek antuk punyan sarwa pala bungkah pala gantung waluya tan

pegat nyuguhang tatedaan. Punika ngranayang watek wenarané sayan

ngawrediang sapari sentanannyané. Para mantriné minakadi Sang Kapi

Jambawan, Sang Nila, Menda minakadi Sang Anoman, daat tiaga nampa

kayun Sang Kapi Raja Sugriwa, tur pascat ngénterang panjak mawinan

nénten wénten pakéwuh sané abot kapikayun.

Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Masambung

Page 98: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

96

akéwanten Sang Kapi Raja Sugriwa nénten mrasidayang lali ring indik

danéné matungkas ring Sang Subali tur eling ring rabiné Déwi Tara

sané kasayangang. Punika mawanan, kabecikan wibawan puri

Maliawané, nénten mrasidayang nglipur, napi malih pacang ngicalang sakit

kayun danéné kapegatan tresna. Rahina wengi Sang Sugriwa, ngregepang tapa

yoga semadi, mangastawa Ida Betara mapinunas mangda sida matemu ring

rabiné, tur ngasorang rakané Sang Subali.

Sedek rahina becik, Sang Sugriwa katangkilin olih tanda mantri wenarané

sami, minakadi Sang Anoman. Irika ring paseban Sang Kapi Raja Sugriwa

nuturang sungkan kayun danéné sané raksanida saking riin, ”Paman para tanda

mantri ajak mekejang, sedeng melaha pesan panangkilané néné jani Paman

makejang pada napak dini di paséban. Tiang lega pesan tekén subaktin Paman

ajak makejang, mawanan puriné di Maliawan sida kawangun waluya patuh

buka puriné di Kiskénda, mula saking laksanan Pamané, muah panjak

wenarané ajak makejang. Sakéwanten suka dukané mula masanding. Né jani

ada ané raosang tiang tekéning Paman, buat sakit keneh tiangé ané uli malu,

sing nyidayang tiang ngengsapang. Apa ya puaran tiangé idup, yan setata

kenehé waswas tekén ia Sang Subali, sawiréh tusing kena baan nyagain. Saget

buin mani puan ia teka mai ngadakang siat. Kasaktianné I Subali suba kasub di

jagaté, tusing silah baan sanjata, tur tusing kakenan pati. Keneh tiangé, jani

lakar ngalih kanti ané sakti mawisésa, nyidayang ngamatiang I Subali.

Tegarang Paman nyelehin dini di alasé anak sakti mawisésa ané nyidayang

nangkepin I Subali!”

Asapunika pangandikan Sang Sugriwa seken pisan. Marawat di swabawan

danéné kadi kasedihan antuk banget nyepel sakit ati duhkita bara. Para

mantriné rep tan purun lumiat. Manahnyané sami mamatutang, baan bakti

tekén gustiné. Sang Kapi Raja malih mangandika, ”Nah Paman, né ada kepiran

orti ané dingeh tiang, Sang Rama muah Laksmana putran Sang Prabu Ayodia,

sedeng ngumbara di tengah alasé. Ida mula panumadian Wisnu lakar nelahang

S

Page 99: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

97

watek momo angkarané di guminé. Keneh tiangé lakar ngaturin ida, apang

kayun nulungin tiang ngamatiang I Subali”. Asapunika pangandikan Ida Sang

Wenara Prabu Sugriwa, raris Sang Anoman matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu,

kayun Palungguh I Ratu punika daat becik pisan, ngiring né mangkin Sang

Ramadéwa ruruh, tunas icain mangda lédang dados kantin Palungguh I Ratu.”

Asapunika atur Sang Anoman. Para mantriné sami matutang. Irika raris Sang

Kapi Raja Sugriwa ngandikain panjak wenarané mangda sami siaga pacang

ngiring ngruruh genah Sang Rama Déwa muah Laksmana.

Kacrita sagrehan pamargin watek wenarané ngiring Sang Prabu Sugriwa,

sampun reké rauh ring gunung Malayané, raris sami pada mararian. Sang

Prabu Sugriwa ngutus Sang Anoman mangda rauh ka gunung Resia Muka

nangkil ring Sang Ramadéwa, sawiréh kapireng ida sareng kalih wénten irika.

Sang Anoman nénten tempal ring kayun Sang Prabu, tan dumadé jag mesat ka

ambarané ngungsi gunung Resia Muka genah Ida Sang Ramadéwa. Pamargan

Sang Anoman ring ambarané, maprabawa angin baret nglinusa taru-taruané

balbal keni ampehan angin pamargan danéné.

Ri sampun rauh ring gunung Resia Muka, raris tedun nyelupsup ka tengah-

tengah alasé pacang nyelehin genah Sang Ramadéwa. Dangan pisan antuk

Sang Anoman mamargi, ring selag-selagan kayuné cupit, ring kénkéné

nglanting nuut bunbuné, nyelepin alasé sané madurgama. Santukan anak mula

panumadian luih, nyidayang sapakayun, mawastu kacingak Ida Sang

Ramadéwa sedeng masusupan ring tengah alasé. Irika Sang Anoman nangsek

sarwi matur pranamia pisan, ”Uduh Ratu Sang Kalih, sang maraga suci

mawisésa, pageh ring pakayunan mawastu nyidayang antuk Palungguh I Ratu

ngrauhin alas ané sripit madurgama. Punika mawanan angob titiang

ngantenang mungguing kapurusan kayun Palungguh I Ratu, santukan gunung

Resia Mukané puniki daat madurgama pisan, kalingan ké manusa, Déwata

nénten kayun masusupan iriki. Mangkin Palungguh I Ratu prasida rauh ring

gunung Resia Mukané sareng kalih punapi sané pacang buatang Palungguh I

Page 100: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

98

Ratu? Yan amuniki wayah alas Resia Mukané, akéh gua-gua genah raksasa

miwah pisaca, singa, macan miwah sané lianan katah pasliwer ngrereh mangsa.

Yan tan anak panumadian luih doh nyidayang rauh mriki.” Asapunika atur

dané Sang Anoman, raris ngandika Ida Sang Ramadéwa, ”Uduh Déwa sang

maraga wenara, mungguing titiang Sang Rama putran Sang Prabu Dasarata

ring Ayodia sané kasub ring jagaté. Puniki adin titiangé Sang Laksmana.

Titiang katah madrebé adi, tur sami pada luihing sakti. Nanging titiang puniki

sané pinih lacur. Titiang luas masusupan ka alasé sareng kalih saking pituduh

ida ajin titiangé. Titiang polih rauh ring patapan para resiné ring alasé,

minakadi patapan Ida Resi Sutiksma. Irika titiang kapangandikayang ngemit

patapan idané. Wénten kurenan titiangé mawasta Déwi Sita, kaplegandang olih

I Rawana. Rauh titiangé mriki wantah ngrereh kurenan titiangé tan ngitung

peteng lemah, muah genah madurgama, masusupan di tengah alasé gumanti

mangda sida kacunduk ring kurenan titiangé.”

Asapunika pangandikan Ida Sang Rama midartayang pamarganidané

saking tetuian. Sang Anoman raris matur, ”Inggih Ratu Sang Rama, sedeng

becika pisan titiang polih macunduk ring Palungguh I Ratu. Titiang puniki I

Anoman wantah kautus antuk gustin titiangé Sang Sugriwa, mangda ngaturin

Palungguh I Ratu. Tatujonipun nénten séos wantah nunas suécan I Ratu,

masuitrayan ring gustin titiangé Sang Kapi Raja Sugriwa né mangkin daat

sungsut ring kayun, santukan kasakitin antuk rakan danéné Sang Subali.

Wiwitanipun, wénten wenara agung, sakti purusa tan patandingan ring jagaté

mapeséngan Sang Subali. Saking galaknyané, setata ngusak-asik gustin

titiangé Sang Sugriwa. Marasa ring raga kandapan tur tuna prabawa, jerih raris

ninggalin kadaton magenah ring wawengkon gunung Maliawané.

Puriné ring Kiskénda kambil olih Sang Subali, rauh rabiné Déwi Tara.

Antuk jengah kayun Sang Sugriwané mangda sida ngasorang Sang Subali,

punika mawanan nunas suécan Palungguh I Ratu pacang kaanggén kanti.

Mungguing dané Sang Sugriwa, anak manggehang kadarman tur wibuhing

Page 101: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

99

bala watek wenara. Pakayunan danéné pacang nyerahang raga ring Palungguh

I Ratu waluya parekan ngiring sapatuduh kayun I Ratu”. Sapunika atur Sang

Anoman kapisereng pisan. Sang Rama nénten piwal sarwi nagingin atur Sang

Maruti. Sang tiga raris mamargi nuju genah dané Sang Sugriwa.

Pamargan Sang Rama Laksmana ngungsi genah Sang Sugriwa kairing olih

Sang Maruti, kayuné andel pisan waluya maraga kalpataru, nyidayang

nagingin asing kayun Sang Sugriwa. Sarauh ring gunung Maliawané Sang

Rama, Laksmana kapendak olih Sang Sugriwa sareng wenara balané sami.

Sang kalih daat 1édang pisan nyingak watek wenara balané ebek jejel, tur

semitannyané sami pada girang waluya nyihnayang baktinnyané ring tamiu.

Sang Sugriwa sareng Ida Sang Rama Laksmana malinggih ngajengin homa

dumilah, maka saksin ida ngawitin masawitra. Di sampuné puput ida

ngwetuang kayun sareng kalih, tur sareng ngulati daya, irika Sang Sugriwa

raris matur, ”Inggih Ratu Sang Rama, boya ja titiang sangkaning ngandapang

kasaktian Palunggtih I Ratu, santukan I Ratu sawitran titiang patut titiang

matur tetuian. Mungguing kasaktian ipun I Subali, nénten wénten

tandingnyané ring jagaté. Yadiapin sapunika titiang andel ring manah, sinah

Palungguh I Ratu nyidayang mademang ipun I Subali, antuk panah druéné

sané daat sakti punika. Kasaktian ipun I Subali saking wantah pasuécan Ida

Betara sané riin tur sayan mawisésa, waluya Sang Hyang Surya ngasorang

saluiring petengé ring jagaté. Punika mawinan titiang sedih kabiapara, sawiréh

nénten wénten sané manahang titiang pacang nyidayang mademang ipun. Yan

buat kateguhan ipun I Bali, ipun nyidayang mademang gajah agung, ngantos

remuk tulangnyané. Gunungé dekdek kauyak yan rikala ipun nangkepin musuh.

Meseh Ida Betara Indra sané sakti teguh mawisésa mawasta Mahésa Sura

pademang ipun. Pangrauh I Ratu sakadi mangkin, sané maraga Wisnu nyekala,

ngardinin andel manah titiangé. Matinipun Sang Subali wantah malarapan

saking Palungguh I Ratu.

Page 102: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

100

SSB/I Putu Eka Guna Yasa

Page 103: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

101

Asapunika atur Sang Sugriwa nguningayang kawisésan rakané, antuk jejeh

danéné ring Sang Subali, samalihnya waluya dané mapinunas mangda

dané uning ring kasaktian Ida Sang Ramadéwa. Sang Rama uning ring tatuek

atur Sang Sugriwa raris ida ngambil gandéwané muah panahé raris kapetatang.

Kapatitis i punyan ental sané marérod pitu. Ri kala kalepas panahé malecat

ngeninin punyan entalé bétél rauh pepitu. Panahé mawali malih ring Ida Sang

Rama tur ngranjing ring slongsong ipuné. Nyingak indiké asapunika Sang

Sugriwa kabengong-bengong, santukan entalé sami puun layu keni panah.

Maweweh cumpu pakayunan danéné tur matur, ”Né mangkin sampun andel

pisan manah titiangé ring Palungguh I Ratu. Titiang kedeh nunas lédang i ratu

mademang ipun I Subali.”

Sang Rama muah Sang Laksmana, ngrincikang naya wiwéka kasarengin

antuk dané Sang Sugriwa. Daging upaya pacang kamargiang, Sang Sugriwa

kandikayang nantangin Sang Subali mayuda ring muaran guané. Ring sampun

Sang Subali medal, Sang Rama pacang mamanah ri kala sampun raket yudan

sang kalih. Asapunika pidabdabé sané pacang kalaksanayang. Irika raris sang

tiga mamargi ka gua Kiskénda kairing antuk bala wenarané sami.

Sarauhé ring gunung Kiskénda, kanten raris muan guané kabinawa linggah.

Guané ageng tur dalem pinaka purin Sang Kapi Raja Subali sané ngresresin.

Sang Sugriwa raris ngaukin rakan danéné, mangda medal mayuda,

suarannyané nyerit, kanten alisé marengut galak. Sang Subali mireng pangalok

Sang Sugriwa ring jabaan, raris gageson medal. Rauh ring jabaan guané Sang

Subali ngwales nyerit, suarannyané ngebekin ambarané. Irika sampun pada

matangkep yudané sang kalih, Sang Subali kabinawa anggan danené kadi

macan galak, ngereng ngepet singsé meseh. Sang Sugriwa taler krura kara

waluya singa magaang sarwi nyebak cangkemé ngamedalang suara

ngempengin kuping. Irika raris macepuk siaté patunggalan, magelut saling

cogroh saling gutgut. Tan baosan rames yudané, lepas ngutgut, nampél,

nyambak, tan ketug aas rambuté. Sang kalih sumayan brangti ngrereh tangkis

Page 104: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

102

pacang ngepet musuh. Ajebosan malih macepuk, saling cogroh. Doosan

angkihannyané ngangsur, getihé paselet nerébés saking kaniné. Sang kalih

pada wirosa saling kedeng ikuh, ngutgut cunguh akéh yan critayang patangkep

yudané.

Sakatah sang nonton watek wenarané pada girang masuryak. Sang yogi

sané nglaksanayang tapa, ring tepin gunungé, sami pada macecingak sareng

ring para sisianidané sané wénten ring pasraman. Wénten tapasui sané

kenjekan ngrereh sekar kandugi raris mararian, kadaut manahnyané nonton

yudan sang kalih. Sang resi sané ngalarang brata meneng, nglesuang

bratanidane sareng nonton payudan sang kalih.

Ida Sang Ramadéwa ri kala nyingak yudané daat rames, sami-sami sakti

mawisésa, bingung ida mamapakayun santukan nénten pisan uning ring Sang

Subali sawiréh rupané pateh makakalih. Mawastu engsek Ida Sang Rama,

kéling-élingang sumangkin lali. Punika mawinan ida tan durus mentangang

panahé, sawiréh tan uning sané jaga kapademang.

Sayan sué yudané, mawastu kaleson, dané Sang Sugriwa. Sakéwanten dané

nglawanin nangkepin rakané nyantos Ida Sang Rama rauh ngamélanin.

Ragané dekdek, méh-méhan séda, ri kala kateteh tur kadeldel antuk tangan.

Santukan Sang Rama sué nénten matulung raris ngiekang ida ngelésang raga

ring jelepitan sipah Sang Subali, malayu ngelidang raga ngungsi genah Sang

Ramadéwa.

Sang Rama nyingak Sang Sugriwa rauh patikaplug, ragané lempor

kembang acum di gelis ida nangsekin. Sang Sugriwa nyelémpoh ngaturang

bakti sarwi matur, ”Inggih Ratu Sang Rama, punapi mawinan I Ratu linyok

ring janji, tan tuon ring kayun. Titiang patikaplug kauyak antuk i meseh,

Palungguh I Ratu jag meneng nonton pasiat titiangé?”

Sang Ramadéwa raris ngandika, ”Uduh Déwa Sang Sugriwa, Beli sujatinné

bingung ngenehang, baan rupan Déwané patuh pesan. Apa buin ri sedek

pagulet siat adiné nglawan I Subali, kéweh pesan Beli ngingetin. Ento awanan

Page 105: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

103

Beli tusing bani niwakang panah, takut lakar nyasar tetujonné. Ento mawanan

pakantenanné Beli linyok tekén ubaya. Né jani Beli ngelah daya, mangdané

Adi nganggo pinget. Ento ada don-donan, anggon mingetin ragan Adiné. Yan

suba kéto, lautang Adi buin masiat. Eda jejeh! Apang sinah baan Beli ia I

Subali. Sinah ia mati panah Beli.” Sapunika wecanan Sang Ramadéwa raris

Sang Sugriwa mingetin raga antuk don-donan sané wénten ring alasé. Sampun

puput mapinget, ngwawanin dané nantang rakané Sang Subali.

Mangkin sampun rauh dané Sang Sugriwa ring muaran gua Kiskéndané.

Tan dumadé raris nyerit ngaukin rakané Sang Subali katangtangin malih

mayuda.

Sang Subali mireng pangalok Sang Sugriwa, pramangkin magébras

ngajabayang. Rauh ring muaran guané nénten malih majadeng jag laut

macepuk sareng kalih, magulet sami pada muatang nyagrep. Wenarané sané

nonton sami saling walékin pada nyunjungang gustinnyané soang-soang.

Kabinawa pisan pacepuk yudané sareng kalih, nénten wénten sané kalilih,

saling tampél, nyegut tan jangkayan saling jambak. Kala punika Ida Sang

Ramadéwa muatang matitis Sang Subali antuk panah. Sampun tepet patitisé,

raris Sang Rama nglepasang panahidané, keni dadan Sang Baliné. Sang Subali

runtuh, warga wenarané sami masuryak. Wénten sané sebet manahnyané

santukan baktinipuné ring Sang Subali, pramangkin jag nyilib ical. Para

mahamuni sané wénten irika, nyingak indik Sang Subaliné keni panah, sami

madekesan. Rauh Sang ngrajegang brata meneng, kebukan kayunidané

ngantenang yudané asapunika. Mungguing Sang Kapindra Bali macepol kayun

danéné, baan tatuné bétél rauh ka lambung. Sakéwanten marawat kasucian

kalih kapurusan danéné nuli matbat Sang Ramadéwa, ”Yéh Rama kaliwat

pesan corah cainé, nista tur belog. Pangenah cainé dogén suci, nanging kaliwat

jelé. Saluir papa nerakané lakar tepukin cai sawiréh cai mamanah anak masiat

ngajak nyama. Kajatian kainé manyama, yadiapin ké miegan, amongkén ko

gedeg kainé, pelih kainé ngajak I Sugriwa nanging tusing dadi pegat manyama,

Page 106: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

104

wiréh sujatinné kai madandan ari-ari ajak I Sugriwa. Yan saja tuah katurunan

ratu, patutné kadarman anak dadi ratu tuut cai. Purusa wicaksana, nyiatin

musuh ané ngaletehin jagat. Yan tuah kapanditan ané anut cai, darman

kapanditanné laksanayang, ngubadin sarwa keneh sisiané bingung. Patutné cai

maangin papineh ané patut, baan gelah miegan ngajak nyama.

Buina gelahé tusing pesan menyet tekan cainé lakar ngamatiang gelah.

Sawiréh prabawan cainé kadi anak pradnyan, nanging nungkalik

kadueganibané nglaksanayang daya corah mamati-mati. Apa sujatinné buatang

cai ngamatiang gelah. Yan raosang lakar baksan iba, kai mawak bojog,

makuku lima, tusing patut anggon bebaksan. Buina kasub ortan cainé i malu,

pradnyan wicaksana luihing solah, kasayangin baan guminé, sakéwala yasan

cainé ento makejang tusing mapikeneh, réh cai ngamatiang bojog. Tusing

pesan cai ngelah lek tekén adin-adin cainé. Kai anak maiegan ngajak nyama,

dikénkéné makelo-kelo buin bisa melah-melah. Jani I Sugriwa ilonin cai, ia

bojog nista tusing patut anggon kanti.”

Asapunika pamatbat dané Sang Subali, wiakti nglawan-lawanin

ngamedalang pangandika. Sang Ramadéwa ngwales antuk wecana, ”Ih bojog,

cai mapi-mapi dueg nawang tata caran gumi. Gelahé mamanah cai tusing lakar

nepukin papa! Sujatinné sang maraga ksatria ané malu-malu tuut gelah, tusing

ja madan ida mamati-mati, yan ida ngamatiang buron. Buina buroné mula dadi

matiang, kajaring, kaborosin, kasateb, ané ada di alasé, yadiastun ia masolah

melah wiadin jelé, ento ané kabaos patikonang. Yan cai ngorahang déwék

manusa, tusing madan buron, gelahé masih nuut parisolah anaké dadi manusa,

nanging gelahé tusing lakar nepukin neraka, wiréh gelah mamanah jalma

makeneh jelé nyuang somah anak. Solah cainé suba seken dingeh gelah, somah

Sang Sugriwa juang cai, setata cai cacad gumi.”

Asapunika wecanan Ida Sang Ramadéwa teleb pisan. Sang Subali marasa-

rasa ring kayun, kadi mamatutang pangandikan Sang Rama. Dané meneng tur

nguntul, tur sayan kaleson, nglawanin dané ngaturang sembah, nunas mapamit

Page 107: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

105

pacang seda, ”Uduh Ratu Sang Rama wiakti saking rajeg Palungguh I Ratu

ngagem kadarman, tur sadu ring kayun mademang sakancan corahé ring jagaté.

Titiang nunas banget pangampura, santukan tingkah laksanan titiangé wiakti

iwang tan nganutin sesananing darma. Né mangkin titiang nunas mangda

Palungguh I Ratu waluyané nyupat malan titiangé. Nanging puniki wénten

pianak titiangé asiki, sampunang ipun pademanga, lédang Palungguh I Ratu

nganggén ipun parekan.”

Asapunika atur Sang Kapi Raja Bali mantuk ring Sang Ramadéwa. Irika

taler dané mabaos ring rainé Sang Sugriwa, ”Adi Sang Sugriwa, paekin Beli

dini! Nah, né jani Beli mapamit lakar mati. Beli mapinunas ring Ida

Sanghyang Widi Wasa, riwekas yan Beli numadi, apang sida Beli mabesikan

manyama ajak Adi, dini di gunung Kiskéndané ané gemuh raharja tur

ngulangunin. Beli marasa tekén pelih, malaksana ané tan rahayu, marepé tekén

Adi. Mirib saking tuduh Widi, nitahang paieg Beliné tekéning Adi tusing dadi

impasin. Buina mirib tusing kaicén Beli ajak Adi bareng-bareng muponin

kawibuhan di guminé, mawanan Beli ngamalunin, ngalahip Adi mati.”

Asapunika pangandikan dané Sang Subali sarwi ngembeng toyan

panyingakanné. Sang Sugriwa taler banget sungsut kasedihan ri kala mireng

piteket rakané. Panjak wenarané engsek, kasedihan, sami-sami paselet yéh

panonné ngantenang indik sang kalih.

Irika raris Sang Subali micayang sekar emas sané magenah ring sirah

danéné, ring rainé Sang Sugriwa, saha maduluran tangis. Ring sampuné

katerima olih Sang Sugriwa, raris tan éling dané Sang Subali ngraris séda. Para

wenarané sami mabiayuhan nangsekin layon Sang Subali sarwi ngaturang

sembah. Minakadi Sang Sugriwa, Sang Anggada rauh rabiné Déwi Tara.

Sapamantuk Sang Subali ka sunia loka, tur sampun kapratéka saétéh-étéh sang

séda, kasaksiang olih Ida Sang Rama, Laksmana, Sang Sugriwa nénten lali

ring para kulawarga miwah panjaké sami. Irika dané mapica dana ring

kulawargané sami manut kadi swakarmannyané soang-soang.

Page 108: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

106

Sasampun puput kapretéka Sang Subali, Ida Sang Ramadéwa raris

ngadegang Sang Sugriwa dados ratu Kiskénda, kairing olih watek wenarané

sami. Makadi Sang Anggada, sané daat kasayangin olih Sang Ramadéwa,

kaadegang Rajaputra Kiskénda. Watek kulawarga wénarané sané bakti ring

Sang Sugriwa sami polih linggih nganutin swabaktinné ring gusti. (puput)

Catetan: Satua puniki kaketus saking cakepan Subali Sugriwa sané kamijilang

antuk Pemerintah Daérah Provinsi Daérah Tingkat I Bali warsa 1985

Page 109: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

107

BONGKLING Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/55/

Dané Gusti Alit Tambwak,

maka pangarep anangkil,

lan Gusti Wayahan Gedot,

I Gusti Gedé Sampidi,

lan Gusti Ketut Kénjing,

Gusti Gedé Padhang Gambuh,

Gusti Nyoman Sedhayan,

lan Gusti Ketut Culali,

Gusti Bendhu,

lan Gusti Gedé Serangan.

/56/

Séwos malih para putra,

I Alit Séma Alit Pasir,

Alit Cabcab Alit Pelo,

Alit Rajasa tan kari,

Alit Kancanasari,

Alit Soka Tampakgangsul,

Alit Wayahan Tuban,

hibek kesel padha nangkil,

Gusti Agung,

kenyung raris mangandhika.

Suara Saking Bali| Juli 2019 Geguritan

Page 110: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

108

/57/

Né Bapa Wayahan Ambwak,

miwah Bapa Ketut Kenjing,

ngraris nggawé guyon-guyon,

pang ada kedék ngraménin,

Gusti Ambwak nyahurin,

inggih wénten kretta kasub,

Parandha Ganggasura,

makadi I Senggu Pangi,

kocap hibuk,

antuk kuciwa pangrasa.

/58/

Rawuhing rawos kamoksan,

kuciwa antuk Pan Bongkling,

kocap wyakti jati kawon,

kuciwa kandugi nengsil,

mangkin wénten i riki,

sorohan selam mapetuk,

ipun sampun nyanggupang,

pacang ngawonang Pan Bongkling,

déning ipun,

hinan selamé pratyaksa.

Page 111: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

109

/59/

Wilang tityang becik pisan,

yan sami ndikayang mangkin,

punika makranan bonyo,

ngénakin kayun I Gusti,

Gusti Agung nyahurin,

nah kema tundén mangruruh,

nggawé raméning rawos,

sampun ngandikayang ngalih,

tan kawuwus,

Pan Bongkling sagétan teka.

/60/

Hutusané mangaturang,

puniki ipun Pan Bongkling,

tuminghal I Gusti Gedot,

raris dané mangawukin;

mahi cahi Pan Bongkling,

né bawu ada kahatur,

maring I Gusti Ngurah,

yén cahi kocap né lewih,

lewih awruh,

ngalahang I Senggu Pélas.

(pacang kalanturang…)

Page 112: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

110

Jokowi

Nélpun I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

an, nyak dadi menteri?”

Mbééé... Tan perah makesiab bayune. Sing ada ujan, sing

ada angin, sagét présidén nélpun nanjénin apang dadi

menteri.

“Menteri napi Pak?” matakon tiang penasaran. Sujatiné tiang sedek

matawahan tekén présidéné, dadi menteri apa ya tiang orahina. Yén dadi

menteri luar negeri, tiang sing nyak. Pepesan di luar negeri, nyén laut orahin

ngayahang banjar, mantenin sanggah, majenukan ngoopin pisaga. Béh sing

tiang nyak. Yén dadi menteri dalam negeri masi sing cumpu. Ngenemin

gubernur lan bupati ané tingkahné buka raja sekala. Tundén kéné sing

“Y

Suara Saking Bali| Juli 2019 Gegonjakan

Page 113: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

111

nyak, tundén kéto tungkas, yén partainé nundén ésrég ia majalan. Ah... Sing ba

nyak. Énggal seteruk nyen!

“Dadi menteri apa kenehé? Wayan suba dadi tim suksés tiangé. Jani apa ja

tagih jabatané, lakar baang!” Pak Présidén nganika di kadituan. Tiang tusing

nyautin, enu makeneh-keneh apang tusing pelih nagih jabatan. Béh, inget masi

Pak Jokowi tekén tiang. Perjuangan tiangé memenangkan Jokowi di banjar

luar biasa. Krama banjaré séket, petang dasa lima milih jokowi, ané lalima

gelem sing nyoblos. Ambat to??

Buuiiiihhhh... Maseliweran isin poloné. Matimbang timbang di keneh.

Yén dadi menteri kelautan, majukungan dogén suba lengeh ngutah

bayar. Yén dadi menteri pendidikan, ésdé nunggak. Yén dadi menteri

politik, sing ngerti politik. Yén dadi menteri.... Ah, menteri apa dogén ané ada

nah? Sing resep tiang!

“Luh... Luh...” éwa tiang ngaukin kurenan. Kenehé apang ada ajak

mitungan. Apang sayaga masé I Luh, dipradé tiang dadi menteri, ia dadi ibu

menteri.

“Apa?” masaut ia uli tengah wécéné, katos raosné sambilanga madekesan.

Di malun jelanan wécéné tiang ngaraos.

“Né, Pak Jokowi nélpun. Bli orahina milih dadi menteri apa. Menteri apa

laut pilih?” kéto raos tiangé, sambilang tetep télpuné némpél di kupingé. Mirib

Pak Jokowi mireng raos tiangé. Dané matengkém. Uli wécé iluh masaut, enu

masi madekesan.

“Eeeeh... Nyén nelpun?” patakoné I Luh misi munyi “plung...” di

duriné. Béh ngendig ia.

“Pak Jokowi!” masaut tiang das mablekuk.

“Nak ngujang koné?” jani raosné sawer ulian tutug munyi

macuis. Béh, misi ngentut ia!

“Orahina Bli dadi menteri kétoang!!!” gerimutan basangé nyautin, wiréh

buin ia nakonang ané suba orahang tiang.

Page 114: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

112

“Ooo...nah...nah...nyakang. Dadi menteri apa?” dekesané sayan

sanget. Mirib katos pesu tainé.

Tiang sayan brangti. Celekotokané... Buka kuluk enjek ikuhné, mabalik

nyaklok. Takonin, jani ia mabalik matakon!

“Ento suba ané kal takonang tekén Nyai!”

“Ooo... menteri pekerjaan umum tagih!” masaut I Luh, jani jelanané

magagan. Muané ngenah asibak, bon wécéné makesiuh.

“Alihang malu yéh aémbér. Pang ada anggo makoncéng!” kéto préntahné

sambilanga ngenjuhang émbér.

“Apa gaén menteri pekerjaan umumé?” matakon tiang sambilang nyemakin

émbérné.

“Ngurus gaé di margané.”

“Cara mandor, kéto?”

“Ae!”

“Bah... Cocok ento. Nah, kal menteri ento tagih.”

“Nah, énggalin naké alihang yéh. Suba nyangket né!”

Gagésonan tiang ngalih yéh di sémér. Lantas mabalik ngabaang I Luh ka

wécé.

“Suba seken kenehé? Nyak Nyai dadi Ibu Menteri Pekerjaan Umum?”

tiang nakonin I Luh, satondén ia ngubetang jelanan.

“Nah siap Icang Bli! Kuala satondén kéto, dahar naké malu pilé duur

mejané. Yéh masi suba sediaang ditu. Nyanan kumat rématiké, kujang luas ka

Jakarta?” kéto sautné.

Tiang sing nyautin buin, bon tainé suba ngalikub mongpong témbok. Tiang

magedi, sambilang jani nyautin Pak Jokowi.

“Halo Pak Jokowi.”

“Nah, kénkén Yan?”

“Tiang nagih dadi menteri pekerjaan umum!”

“Suba seken to? Diiil?”

Page 115: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

113

“Diill!”

“Nah. Mani ka Jakarta. Lakar pelantikan! Tuuuuuuutttttt....” télpuné

pegat.

Béh lega kenehé kerurakara. Makecos tiang misi makiret, “Yééésss!”

tulang anasé makaplug sing karasa. Duur méjané ada pil barak abatu, untal

anyudang ban yéh. Jejeh masi nyanan rematik, buung dadi menteri.

Apakpakan basé, sagét kiapé tan sipi. Ngeramang samar samar pireng tiang

kurenan tiangé nelpun, “Pak Mantri, kurenan tiangé kumat!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida

kawacén ring facebooknyané.

Page 116: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

114

A(6)

agar n kayu yg digosok untuk membuat api

aga.ru n kayu yg harum baunya, biasanya dari pohon tengkaras; Aquilaria

malaccensis; gaharu

Agas.tia n resi yang menyebarkan agama Hindu dari India ke Indonesia

1agé a mewah: -- pesan panamiuné hidangannya sangat mewah

2agé a cepat; lekas; segera

1agel v pukul;

agela v dipukulnya;

agel.ang v pukulkan;

agel.anga v dipukulkannya;

agel.in v pukuli;

agel.ina v dipukulinya;

ka.a.gel (ka.gel) v dipukul (oleh);

ka.a.gel.ang (ka.gel.ang) v dipukulkan (oleh);

ka.a.gel.in (ka.gel.in) v dipukuli (oleh);

ma.a.gel (ma.gel) v terpukul;

nga.gel v memukul: ~ gamelan menabuh gamelan;

nga.gel.in v memukuli;

pa.nga.gel.an n alat pukul; pemukul

2agel n potong (tt yg berbentuk batang): duang -- tiing dua potong bambu

1agem v pegang;

Suara Saking Bali| Juli 2019 Kamus

Page 117: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

115

agema v dipegangnya;

agem.an n larangan yg tidak boleh dilanggar oleh suatu keturunan;

agem.ang v pegangkan; acungkan (keris);

agem.anga v dipegangkannya; diacungkannya (tt keris);

agem-agem.an n 1 cara memegang; 2 pegangan (tanggung jawab);

ka.a.gem (ka.gem) v dipegang (oleh);

nga.gem v memegang: ~ keris memegang keris (terhunus);

pi.a.gem n 1 ketentuan-ketentuan tt perayaan dan upacara yg dipegang

turuntemurun; 2 piagam

2agem n sikap: luung gati --né bagus sekali sikapnya (tt menari);

nga.gem v bersikap (tt menari)

3agem a teguh pikirannya: ia enu cenik, tondén -- kenehné ia masih kecil,

pikirannya masih goyah;

nga.gem v berpegang teguh (pd)

agén n orang atau perusahaan perantara yg mengusahakan penjualan bagi

perusahaan lain atas nama peng-usaha; perwakilan

agen, nga.gen v yakin akan mendapat (sst); berhasrat; berharap: ia ~ pesan

lakabaanga pipis dia sangat yakin akan diberi uang;

agen.an n sedianya; rencananya: ~ mulih lantas énggalan peteng

rencananya akan pulang, tp terlanjur malam;

agen.ang v harapkan: sing ada buin ~ tidak ada lagi yg diharapkan;

agen.anga v diharapkannya;

agen-a.gen.an n harapan;

nga.gen.ang v mengharapkan

ageng Ami a besar;

ageng.an a lebih besar: ~ umah ipunné tekén umah tiangé lebih besar

rumah dia daripada rumah saya;

ageng.ang v besarkan;

ageng.in v perbesar;

Page 118: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

116

ka.a.geng.an (ka.geng.an) n kebesaran;

ka.a.geng.in (ka.geng.in) v diperbesar (oleh);

ma.a.geng (ma.geng) a besar: katon kadi gunung ~ tampak seperti gunung

besar;

nga.geng.ang v membesarkan: ipun ~ endih damar punika dia

membesarkan nyala lampu itu;

nga.geng.in v mengepalai; menguasai;

pa.a.geng.in (pa.geng.in) v perbesarlah;

pa.nga.geng n pembesar

age.ni → geni

aget a untung: -- ia teka untunglah ia datang; -- lacur untung rugi;

aget-aget.an n 1 untung-untungan; 2 uang perestu;

ma.a.get (ma.get), ~ lacur berhasil atau gagal; untung-untungan;

ma.a.get-a.get.an (ma.get-a.get.an) v untung-untungan

1agi n pemain pertama dl judi

2agi v campur (tt getah dsb): engket – getah campuran;

agi.na v dicampurnya;

agi.ang v campurkan;

agi.anga v dicampurkannya;

ka.a.gi (ka.gi) v dicampur (oleh);

ka.a.gi.ang (ka.gi.ang) v dicampurkan (oleh);

ma.a.gi (ma.gi) v tercampur;

nga.gi v mencampur: ~ engket anggon mapikat mencampur getah untuk

menangkap burung;

nga.gi.ang v mencampurkan

3agi v bagi;

agi.an v bagian: ~ ipun sampun ambila bagiannya sudah diambilnya;

agi.ang v bagikan; peruntukkan;

agi.anga v dibagikannya; diperuntukkannya;

Page 119: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

117

ka.a.gi (ka.gi) v dibagi (oleh); diperuntukkan;

ma.a.gi (ma.gi) v membagi;

ma.a.gi.ang (ma.gi.ang) v membagikan;

nga.gi v membagi: ~ nasi membagi nasi

agih n sj makanan (hidangan)

agil → tua

agol n sikap; kebiasaan; tingkah laku (ke arah yg buruk);

agol-agol n tingkah laku yg kurang baik;

ma.a.gol.an (ma.gol.an) v berkelakuan buruk;

nga.gol.ang v melaksanakan sikap buruk

agor v berbaur: bébéké -- itik itu berbaur;

ma.a.gor.an (ma.gor.an) v bercampurbaur;

ma.a.gor-a.gor.an (ma.gor-a.gor.an) v

bercampur-baur

Ago.ra n nama lain dr Siwa

1agu, agu.ang v sombongkan;

nga.gu a sombong; tidak ramah: ia mula jlema ~ dia memang orang

sombong;

nga.gu.ang v menyombongkan: ia tuah~ kasugihan reramané dia hanya

menyombongkan kekayaan orang tuanya

2agu v janji;

agu.ang v janjikan;

agu.anga v dijanji-janjikan;

ka.a.gu.ang (ka.gu.ang) v dijanjikan (oleh);

ka.a.gu.anga (ka.gu.anga) v dijanjikannya;

nga.gu.ang v menjanjikan

agu-agu n alasan

agud a 1 tidak pantas; tidak serasi; 2 lambat: -- magaé lambat bekerja; tua --

tua sekali sehingga gerakannya serba lambat

Page 120: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

118

aguk, nga.guk Bll v berteriakagul-agul a 1 perkasa; 2 kurang ajar;

agul-agul.an a suka bermain-main; suka tidak bersungguh-sungguh

agum v pintal (tali dr bambu);

aguma v dipintalnya;

agum.an n pintalan;

ka.a.gum (ka.gum) v dipintal (oleh);

ma.a.gum (ma.gum) v terpintal;

nga.gum v memintal

agung Ami 1 a besar; mulia: marga – jalan besar; -- aluhur besar dan tinggi; 2

n raja, pembesar: para -- para pembesar: nyeneng -- menjadi raja;

agung.ang v muliakan;

ka.a.gung.an (ka.gung.an) n kebesaran; kemuliaan;

ka.a.gung.ang (ka.gung.ang) v dimutuju

2Ah n suku kata magis yg kedua dl pasangan Ang-Ah

aha.ra le.ga.wa n ajaran dl agama Hindu agar manusia merasa puas dg apa

yg telah disuguhkan; tidak rakus

ahim.sa n ajaran dl agama Hindu agar manusia tidak menyiksa atau

membunuh makhluk

ai n matahari: --né tusing ngenah matahari tidak kelihatan;

aib Bll n pagar bambu

aih p kata seru yg menyatakan keheranan

aik Gnr p kata seru yg menyatakan keheranan

1aing n batu gosok

2aing Kra adv tidak

3aing a berbau tidak sedap

air n serangga yg lebih besar dp kumbang, bersayap ganda; uir-uir

1ais p kata seru menandakan keterkejutan atau keheranan

2ais v banding;

ais.ang v bandingkan;

Page 121: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

119

ais.anga v dibandingkannya;

ka.a.is.anka.a.is.ang (ka.is.ang) v dibandingkan (oleh);

nga.is.ang v membandingkan

3ais, nga.is.ang v meniriskan: ~ pencar membentangkan jala supaya kering

ait n suara menghalau sapi, kerbau, kuda, dsb

aja → saja

1ajag, nga.jag v pulang pergi setiap hari bagi orang yg bekerja, bersekolah,

dsb yg jauh dr tempat tinggal;

ajag.in v pulang pergi

2ajag, -- ijig v berjalan ke sana kemari

ajah v ajar;

ajah.ang v ajarkan;

ajah.anga v diajarkannya;

ajah.in v ajari: ~ adiné mamaca ajari adik membaca;

ajah.ina v diajarinya;

ajah-ajah.an n pelajaran;

ka.pla.jah.in v dipelajari (oleh);

ma.la.jah v belajar: selegang ~ apang dueg rajinlah belajar agar pintar;

ma.la.jah.ang v pembelajaran: ~ raga pembelajaran diri;

ma.la.jah.in v mempelajari: ~ sastra mempelajari sastra;

nga.jah v mengajar; melatih: ~ gelatik melatih burung gelatik terbang (dan

hinggap kembali ke tongkat pelatih);

nga.jah.ang v mengajarkan;

nga.jah.in v mengajari: ~ bébék nglangi, pb mengajari sso yg telah pandai;

pa.nga.jah n ajaran; nasihat;

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang

antuk Balai Bahasa Bali

Page 122: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

120

Kartun I Komang Swakarma Satwika

Suara Saking Bali| Juli 2019 Kartun

Page 123: Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019

121