pabrik pembuatan etilbenzena

Upload: exel-dua-cincin

Post on 02-Jun-2018

273 views

Category:

Documents


8 download

TRANSCRIPT

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    1/75

    TUGAS AKHIR

    PRARANCANGAN PABRIK ETILBENZENA DARI ETILEN DAN

    BENZENA DENGAN PROSES MOBIL-BADGER

    KAPASITAS 120.000 TON/TAHUN

    Oleh :

    Diah Kusumastuti I 0508005

    Fhariest Chrissanto Putra I 0508043

    JURUSAN TEKNIK KIMIA FAKULTAS TEKNIK

    UNIVERSITAS SEBELAS MARET

    SURAKARTA

    2012

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    2/75

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    3/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    K K a a t t a a P P e e n n g g a a n n t t a a r r

    iii

    KATA PENGANTAR

    Segala puji syukur kepada Allah SWT, hanya karena rahmat dan ridho-Nya,

    penulis akhirnya dapat menyelesaikan penyusunan laporan tugas akhir dengan

    judul Prarancangan Pabrik Etilbenzena dari Etilen dan Benzena dengan Proses

    Mobil-Badger Kapasitas 120.000 T on/Tahun.

    Dalam penyusunan tugas akhir ini penulis memperoleh banyak bantuan

    baik berupa dukungan moral maupun spiritual dari berbagai pihak. Oleh karena

    itu, penulis mengucapkan terima kasih kepada:

    1. Dr. Sunu Herwi Pranolo selaku Ketua Jurusan Teknik Kimia Fakultas

    Teknik Universitas Sebelas Maret

    2. Endang Kwartiningsih, S.T., M.T. selaku Dosen Pembimbing I dan Bregas

    S. T. Sembodo, S.T., M.T. selaku Dosen Pembimbing II, atas bimbingan

    dan bantuannya dalam penulisan tugas akhir

    3. Inayati S.T., M.T., Ph.D. selaku Pembimbing Akademik

    4. Kedua Orang tua dan keluarga atas dukungan doa, materi dan semangat

    yang senantiasa diberikan tanpa kenal lelah

    5. Teman - teman mahasiswa Teknik Kimia FT UNS khususnya angkatan

    2008

    Penulis menyadari bahwa laporan tugas akhir ini belum sempurna. Oleh

    karena itu, penulis mengharapkan saran dan kritik yang membangun. Semoga

    laporan tugas akhir ini dapat bermanfaat bagi penulis dan pembaca sekalian.

    Surakarta, Juli 2012

    Penulis

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    4/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    D D a a f f t t a a r r I I s s i i

    iv

    DAFTAR ISI

    Halaman Judul .................................................................................................. i

    Lembar Pengesahan ........................................................................................... ii

    Kata Pengantar ................................................................................................... iii

    Daftar Isi .......................................................................................................... iv

    Daftar Tabel ...................................................................................................... x

    Daftar Gambar ................................................................................................... xii

    Intisari ............................................................................................................... xiii

    BAB I PENDAHULUAN .............................................................................. 1

    1.1 Latar Belakang Pendirian Pabrik ............................................... 1

    1.2 Kapasitas Perancangan .............................................................. 2

    1.3

    Pemilihan Lokasi Pabrik ........................................................... 6

    1.4 Tinjauan Pustaka ....................................................................... 8

    1.4.1 Macam-macam Proses Pembuatan Etilbenzena ............ 8

    1.4.1.1 Proses AlCl 3 ................................................... 9

    1.4.1.2 Proses Alkar ................................................... 9

    1.4.1.3 Proses Mobil/Badger ...................................... 10

    1.4.2 Kegunaan Produk ........................................................... . 12

    1.4.3 Sifat Fisis dan Kimia Bahan Baku dan Produk .............. . 12

    1.4.3.1 Bahan Baku Benzena (C 6H6) ......................... 12

    1.4.3.2 Bahan Baku Etilen (C 2H2) .............................. 14

    1.4.3.3 Produk Etilbenzena (C 8H10) ............................ 15

    1.4.4 Tinjauan Proses ............................................................. . 16

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    5/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    D D a a f f t t a a r r I I s s i i

    v

    BAB II DESKRIPSI PROSES ...................................................................... 18

    2.1 Spesifikasi Bahan Baku dan Produk ....................................... 18

    2.1.1 Spesifikasi Bahan Baku ............................................... 18

    2.1.2 Spesifikasi Katalis ....................................................... 19

    2.1.3 Spesifikasi Produk ....................................................... 19

    2.2 Konsep Dasar Proses ............................................................... 20

    2.2.1 Dasar Reaksi ............................................................... 20

    2.2.2 Pemakaian Katalis ....................................................... 20

    2.2.3 Mekanisme Reaksi ....................................................... 21

    2.2.4 Fase Reaksi .................................................................. 22

    2.2.5 Kondisi Operasi ........................................................... 22

    2.2.6 Tinjauan Termodinamika ............................................ 23

    2.2.7 Tinjauan Kinetika ........................................................ 27

    2.2.8 Perbandingan Mol Reaktan ......................................... 29

    2.2.9 Reaksi Samping ........................................................... 29

    2.3 Diagram Alir Proses ................................................................. 30

    2.3.1 Diagram Alir Kualitatif ............................................... 30

    2.3.2 Diagram Alir Kuantitatif ............................................ 30

    2.3.3 Diagram Alir Proses .................................................... 30

    2.3.4 Langkah Proses ............................................................. 34

    2.3.4.1. Tahap Persiapan Bahan Baku ...................... 34

    2.3.4.2. Tahap Pembentukan Etilbenzena ................. 35

    2.3.4.3. Tahap Pemisahan dan Pemurnian Hasil ....... 37

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    6/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    D D a a f f t t a a r r I I s s i i

    vi

    2.4 Neraca Massa dan Neraca Panas ............................................. 38

    2.4.1 Neraca Massa ............................................................... 39

    2.4.2 Neraca Panas ................................................................ 44

    2.5 Lay Out Pabrik dan Peralatan Proses ....................................... 47

    BAB III SPESIFIKASI PERALATAN PROSES ........................................... 51

    3.1 Tangki Penyimpanan Benzena ................................................... 51

    3.2 Tangki Penyimpanan Etilbenzena .............................................. 52

    3.3 Reaktor Alkilasi .......................................................................... 53

    3.4 Reaktor Transalkilasi ................................................................. 54

    3.5 Menara Distilasi-01 .................................................................... 55

    3.6 Menara Distilasi-02 ..................................................................... 56

    3.7 Heater -01 .................................................................................... 57

    3.8 Vaporizer -01 ............................................................................... 58

    3.9 Heater-02 .................................................................................... 59

    3.10 Heater-03 .................................................................................... 60

    3.11 Kondenser Parsial ....................................................................... 61

    3.12 Kondenser-01 .............................................................................. 62

    3.13 Reboiler-01 ................................................................................. 63

    3.14 Kondenser-02 .............................................................................. 64

    3.15 Reboiler-02 ................................................................................. 65

    3.16 Vaporizer -02 ............................................................................... 66

    3.17 Heater-04 .................................................................................... 67

    3.18 Kondenser-03 .............................................................................. 68

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    7/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    D D a a f f t t a a r r I I s s i i

    vii

    3.19 Cooler ........................................................................................ 69

    3.20 Accumulator -01 .......................................................................... 70

    3.21 Accumulator -02 .......................................................................... 71

    3.22 Pompa-01 ................................................................................... 71

    3.23 Pompa-02 ................................................................................... 72

    3.24 Pompa-03 ................................................................................... 73

    3.25 Pompa-04 ................................................................................... 74

    3.26 Pompa-05 ................................................................................... 74

    3.27 Pompa-06 ................................................................................... 75

    3.28 Pompa-07 ................................................................................... 76

    3.29 Kompresor .................................................................................. 77

    BAB IV UNIT PENDUKUNG PROSES DAN LABORATORIUM ............ . 78

    4.1 Unit Pendukung Proses ........................................................... 78

    4.1.1 Unit Pengadaan Air ..................................................... 79

    4.1.1.1 Air Pendingin ................................................. 81

    4.1.1.2 Air Umpan Boiler ........................................... 82

    4.1.1.3 Air Konsumsi Umum dan Sanitasi ................. 86

    4.1.2 Unit Pengadaan Steam .................................................. 87

    4.1.3 Unit Pengadaan Udara Tekan ....................................... 88

    4.1.4 Unit Pengadaan Listrik ................................................. 89

    4.1.4.1 Listrik untuk Keperluan Proses dan Utilitas .. 89

    4.1.4.2 Listrik untuk Penerangan ............................... 91

    4.1.4.3 Listrik untuk AC ............................................ 93

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    8/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    D D a a f f t t a a r r I I s s i i

    viii

    4.1.4.4 Listrik untuk Laboratorium dan Instrumentasi 93

    4.1.5 Unit Pengadaan Bahan Bakar ....................................... 94

    4.1.6 Unit Pengadaan Nitrogen.............................................. 95

    4.2 Laboratorium ........................................................................... 95

    4.2.1 Laboratorium Fisik dan Analitik ................................. 97

    4.2.2 Laboratorium Penelitian dan Pengembangan ............. 97

    4.2.3 Analisa Air .................................................................. 98

    4.3 Unit Pengolahan Limbah ......................................................... 99

    4.4 Keselamatan dan Kesehatan Kerja .......................................... 100

    BAB V MANAJEMEN PERUSAHAAN ...................................................... 102

    5.1 Bentuk Perusahaan .................................................................. 102

    5.2 Struktur Organisasi .................................................................. 102

    5.3 Tugas dan Wewenang ............................................................. 105

    5.3.1. Pemegang Saham ......................................................... 105

    5.3.2. Dewan Komiaris .......................................................... 105

    5.3.3. Dewan Direksi ............................................................ 106

    5.3.4. Staf Ahli ...................................................................... 107

    5.3.5. Penelitian dan Pengembangan (LITBANG) ............... 108

    5.3.6. Kepala Bagian ............................................................. 108

    5.3.7. Kepala Seksi ................................................................ 112

    5.4 Pembagian Jam Kerja Karyawan ............................................ 112

    5.4.1. Karyawan Non Shift /Harian ........................................ 112

    5.4.2. Karyawan Shift ............................................................ 113

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    9/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    D D a a f f t t a a r r I I s s i i

    ix

    5.5 Status Karyawan dan Sistem Upah ......................................... 114

    5.6 Penggolongan Jabatan, Jumlah Karyawan, dan Gaji .............. 115

    5.6.1. Penggolongan Jabatan ................................................. 115

    5.6.2. Jumlah Karyawan dan Gaji ......................................... 116

    5.7 Kesejahteraan Sosial Karyawan .............................................. 118

    5.8 Manajemen Perusahaan ........................................................... 119

    5.8.1. Perencanaan Produksi ................................................. 120

    5.8.2. Pengendalian Produksi ................................................ 122

    BAB IV ANALISA EKONOMI ...................................................................... 123

    6.1 Dasar Perhitungan .................................................................... 123

    6.2 Penafsiran Harga Alat .............................................................. 124

    6.3 Penentuan Total Capital Investment (TCI) ............................. 126

    6.4 Penentuan Manufacturing Cost (TCI) ...................................... 128

    6.4.1. Direct Manufacturing Cost (DMC) ............................. 128

    6.4.2. Indirect Manufacturing Cost (IMC) ............................ 129

    6.4.3. Fixed Manufacturing Cost (FMC) ............................... 129

    6.5 Penentuan Total Poduction Cost (TPC) ................................. 130

    6.5.1. General Expense ( GE) ................................................ 130

    6.5.2. Total Production Cost (TPC) ....................................... 131

    6.6 Keuntungan .............................................................................. 131

    6.7 Analisa Kelayakan .................................................................... 132

    Daftar Pustaka ................................................................................................ 137

    Lampiran

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    10/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    D D a a f f t t a a r r T T a a b b e e l l

    x

    DAFTAR TABEL

    Tabel 1.1 Perkembangan Import Etilbenzena Tahun 2006-2010 ..................... 2

    Tabel 1.2 Pabrik Penghasil Etilbenzena ........................................................... 4

    Tabel 1.3 Data Impor Etilbenzena di Negara Polandia dan China................... 6

    Tabel 1.4 Kelebihan dan kekurangan berbagai proses pembuatan etilbenzena 11

    Tabel 2.1 Neraca Massa Tee -01 ....................................................................... 39

    Tabel 2.2 Neraca Massa Vaporizer -01 ............................................................. 39

    Tabel 2.3 Neraca Massa Tee-02 ....................................................................... 40

    Tabel 2.4 Neraca Massa ReaktorAlkilasi ......................................................... 40

    Tabel 2.5 Neraca Massa Kondenser Parsial .................................................... 41

    Tabel 2.6 Neraca Massa Tee-03 ....................................................................... 41

    Tabel 2.7 Neraca Massa Menara Distilasi-01 ................................................. 42

    Tabel 2.8 Neraca Massa Menara Distilasi-02 ................................................. 42

    Tabel 2.9 Neraca Massa Tee-04 ....................................................................... 42

    Tabel 2.10 Neraca Massa Vaporizer -02 ............................................................. 43

    Tabel 2.11 Neraca Massa Reaktor Transalkilasi ............................................... 43

    Tabel 2.12 Neraca Massa Total .......................................................................... 43

    Tabel 2.13 Neraca Panas Reaktor Alkilasi ........................................................ 44

    Tabel 2.14 Neraca Panas Reaktor Transalkilasi ................................................ 44

    Tabel 2.15 Neraca Panas Menara Distilasi-01 .................................................. 45

    Tabel 2.16 Neraca Panas Menara Distilasi-02 .................................................. 45

    Tabel 2.17 Neraca Panas Kondenser Parsial ..................................................... 46

    Tabel 2.18 Neraca Panas Overall ....................................................................... 46

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    11/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    D D a a f f t t a a r r T T a a b b e e l l

    xi

    Tabel 4.1 Kebutuhan Air Pendingin ................................................................. 82

    Tabel 4.2 Kebutuhan Air untuk Steam ............................................................ 83

    Tabel 4.3 Jumlah Kebutuhan Air ..................................................................... 87

    Tabel 4.4 Kebutuhan Listrik untuk Keperluan Proses dan Utilitas .................. 90

    Tabel 4.5 Jumlah Lumen Berdasarkan Luas Bangunan ................................... 92

    Tabel 4.6 Total Kebutuhan Listrik Pabrik ........................................................ 93

    Tabel 5.1 Jadwal Pembagian Kelompok Shift .................................................. 114

    Tabel 5.2 Jumlah Karyawan Menurut Jabatan ................................................. 116

    Tabel 5.3 Perincian Golongan dan Gaji Karyawan .......................................... 118

    Tabel 6.1 Indeks Harga Alat ............................................................................ 124

    Tabel 6.2 Fixed Capital Investment ................................................................ 127

    Tabel 6.3 Working Capital Investment ............................................................ 128

    Tabel 6.4 Total Capital Investment ................................................................. 128

    Tabel 6.5 Direct Manufacturing Cost .............................................................. 129

    Tabel 6.6 Indirect Manufacturing Cost ............................................................ 129

    Tabel 6.7 Fixed Manufacturing Cost ............................................................... 130

    Tabel 6.8 Manufacturing Cost ......................................................................... 130

    Tabel 6.9 General Expense .............................................................................. 131

    Tabel 6.10 Total Production Cost ...................................................................... 131

    Tabel 6.11 Variable Cost ................................................................................... 133

    Tabel 6.12 Regulated Cost ................................................................................. 134

    Tabel 6.13 Analisa Kelayakan ........................................................................... 136

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    12/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    D D a a f f t t a a r r G G a a m m b b a a r r

    xii

    DAFTAR GAMBAR

    Gambar 1.1 Grafik Impor Etilbenzena di Indonesia ....................................... 2

    Gambar 1.2 Pemilihan Lokasi Pabrik ............................................................. 8

    Gambar 2.1 Diagram Alir Kualitatif ............................................................... 31

    Gambar 2.2 Diagram Alir Kuantitatif ............................................................. 32

    Gambar 2.3 Diagram Alir Proses .................................................................... 33

    Gambar 2.4 Layout Pabrik .............................................................................. 49

    Gambar 2.5 Layout Peralatan Proses .............................................................. 50

    Gambar 4.1 Diagram Alir Pengolahan Air...................................................... 80

    Gambar 5.1 Struktur Organisasi Pabrik Etilbenzena ...................................... 105

    Gambar 6.1 Chemical Engineering Cost Index ............................................... 125

    Gambar 6.2 Grafik Analisa Kelayakan .......................................................... 135

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    13/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    I I n n t t i i s s a a r r i i

    xiii

    INTISARI

    Diah Kusumastuti dan Fhariest Chrissanto Putra, 2012, PrarancanganPabrik Etilbenzena dari Etilen dan Benzena dengan Proses M obil -Badger ,Kapasitas 120.000 Ton/Tahun, Program studi S1 Reguler, Jurusan TeknikKimia, Fakultas Teknik, Universitas Sebelas Maret, Surakarta

    Etilbenzena merupakan bahan intermediate yang digunakan untuk proses pembuatan Styrene Monomer. Proses pembuatan etilbenzena dengan proses Mobil-Badger adalah proses pembuatan etilbenzena menggunakan bahan baku

    benzena dan etilen dengan katalis zeolit tipe AB-97. Prarancangan pabriketilbenzena kapasitas 120.000 ton/tahun dengan bahan baku benzena 88.926ton/tahun dan etilen 31.793 ton/tahun. Pabrik direncanakan berdiri di Cilegon,Jawa Barat pada tahun 2016 dan beroperasi pada tahun 2017.

    Reaksi pembentukan etilbenzena dari benzena dan etilen melalui prosesalkilasi dan transalkilasi fase gas-gas dengan katalis padat. Reaksi alkilasi

    berlangsung di reaktor fixed bed pada suhu 350C ~ 449C dan tekanan 16,4 atm.Reaksi transalkilasi berlangsung di reaktor fixed bed pada suhu 420C ~ 452Cdan tekanan 6 atm. Produk yang dihasilkan adalah etilbenzena dengan kadaretilbenzena sebesar 99,5%. Tahapan proses meliputi persiapan bahan baku,

    pembentukan etilbenzena di dalam reaktor, dan pemurnian produk. Pemurnian produk dilakukan di dalam menara distilasi.

    Unit pendukung proses pabrik meliputi unit kebutuhan air, steam , udaratekan, tenaga listrik dan bahan bakar. Pabrik juga didukung laboratorium yangmengontrol mutu bahan baku dan produk sesuai dengan spesifikasi yangdiharapkan. Selain itu terdapat unit pengolahan limbah yang menangani limbah

    baik padat, cair, maupun gas yang dihasilkan dari proses produksi.Bentuk perusahaan adalah Perseroan Terbatas (PT) dengan struktur

    organisasi line and staff . Sistem kerja karyawan berdasarkan pembagian jam kerja

    yang terdiri dari karyawan shift dan non-shift .Dari hasil analisis ekonomi diperoleh, ROI ( Return on Investment)

    sebelum dan sesudah pajak sebesar 40,84% dan 32,67%, POT (Pay Out Time) sebelum dan sesudah pajak selama 1,97 dan 2,34 tahun, BEP (Break Event Point) 58,54% dan SDP 44,33%. Sedangkan DCF (Discounted Cash Flow) sebesar18,36%. Jadi dari segi ekonomi pabrik tersebut layak untuk didirikan.

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    14/75

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    15/75

    2P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    1.2 Kapasitas Perancangan

    Pemilihan kapasitas pabrik etilbenzena ini didasarkan dari beberapa

    pertimbangan, yaitu:

    1. Proyeksi Kebutuhan Etilbenzena di Indonesia

    Berdasarkan data yang diperoleh dari UNdata record view , kebutuhan

    etilbenzena di Indonesia dari tahun 2006 sampai dengan tahun 2010 adalah

    sebagai berikut :

    Tabel 1.1 Perkembangan ImporEtilbenzenaTahun 2006-2010

    No. Tahun Impor (Kg/Tahun)

    1. 2006 8.433

    2. 2007 7

    3. 2008 2.865

    4. 2009 101.626

    5. 2010 52.235

    (United Nations Statistics Division, 2011)

    Gambar 1.1 Grafik ImporEtilbenzena di Indonesia

    y = 18.980x - 38.079.346R = 0,468

    0

    20000

    4000060000

    80000

    100000

    120000

    2006 2007 2008 2009 2010

    K e b u

    t u h a n

    ( K g /

    t a h u n

    )

    Tahun

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    16/75

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    17/75

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    18/75

    5P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    Pabrik direncanakan akan beroperasi pada tahun 2017 dengan kapasitas

    120.000 ton/tahun. Kapasitas ini ditentukan sesuai dengan kapasitas minimal

    pabrik yang sudah berdiri menggunakan proses Mobil-Badger dan dapat

    memberikan keuntungan yaitu 105.000 ton/tahun.

    Selain itu pada tahun 2007, PKN Orlen dan SYNTHOS mengadakan kerja

    sama untuk mendirikan pabrik etilbenzena di Polandia dengan kapasitas 120.000

    ton/tahun. Penentuan kapasitas ini didasarkan pada kebutuhan etilbenzena di

    Polandia. Namun pada Maret 2009 terjadi pembatalan perjanjian pembangunan

    antara kedua belah pihak dikarenakan masalah ekonomi. Hal ini membuat

    Polandia masih terus bergantung pada impor untuk memenuhi kebutuhan

    etilbenzenanya.

    Oleh karena itu diharapkan dengan kapasitas 120.000 ton/tahun, pabrik

    akan dapat memenuhi kekurangan dari total kebutuhan etilbenzena di Indonesia

    dan memenuhi kebutuhan etilbenzena di Polandia.

    Hasil produksi direncanakan akan di ekspor ke Negara Polandia dan China

    sehingga dapat menambah devisa negara. Kebutuhan etilbenzena di Negara

    Polandia dan China dapat dilihat pada tabel 1.3.

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    19/75

    6P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    Tabel 1.3 Data Impor Etilbenzena di Negara Polandia dan China

    Negara Tahun Impor (Ton)

    Polandia 2007

    2008

    2009

    2010

    112.033

    114.730

    135.545

    128.970

    China 2007

    2008

    20092010

    2.250

    14

    2.08614.115

    (United Nations Statistics Division, 2011)

    1.3. Pemilihan Lokasi Pabrik

    Lokasi suatu pabrik akan menentukan kedudukan pabrik dalam persaingan

    maupun penentuan kelangsungan produksinya. Dalam perancangan pabrik

    etilbenzena ini dipilih lokasi Kawasan Industri Cilegon, Banten. Adapun faktor-

    faktor yang harus diperhatikan, adalah :

    1. Faktor Primer

    a. Keberadaan Bahan Baku

    Bahan baku etilbenzena adalah etilen yang diperoleh dari PT.

    Chandra Asri yang berlokasi di Cilegon. Benzena yang diperoleh dari

    Pertamina UP IV Cilacapdan PT Trans-Pasific Petrochemical Indotama

    Tuban.Letak antara pabrik dan sumber bahan baku yang dekat diharapkan

    dapat memperlancar proses penyediaan bahan baku.

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    20/75

    7P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    b. Pemasaran Produk dan Sarana Transportasi

    Produk ditargetkan untuk dipasarkan baik di dalam negeri maupun

    diekspor ke luar negeri. Untuk kebutuhan dalam negeri produk akan

    dipasarkan ke beberapa industri cat, antara lain PT. Internasional Paint

    Indonesia dan PT. Jotun Indonesia. Untuk ekspor ditujukan ke negara

    China dan Polandia.

    Sarana transportasi untuk penyediaan bahan baku dan pemasaran

    produk dapat dilakukan lewat jalur darat maupun jalur laut. Untuk jalur laut,

    digunakan Pelabuhan Krakatau Steel Bandar Samudera Cigading, Banten

    yang jaraknya sekitar 10 km dari lokasi pabrik yang direncanakan.

    c. Utilitas

    Dalam hal penyediaan air sudah tersedia di dalam kawasan Industri

    Cilegon, Banten yang diproduksi oleh PT Krakatau Tirta Industri.

    Sedangkan untuk kebutuhan energi listrik akan dipenuhi oleh generator

    listrik milik pabrik dengan daya sebesar 1000 kW.

    d. Tenaga Kerja

    Tersedianya tenaga kerja yang diperlukan baik untuk proses

    produksi, pemasaran, dan administrasi. Tenaga kerja didapatkan dengan

    cara memanfaatkan sumber daya manusia yang berada di daerah Jawa

    Barat dan sekitarnya.

    2. Faktor Sekunder

    a. Karakteristik Lokasi

    Karakteristik lokasi adalah menyangkut iklim di daerah tersebut,

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    21/75

    8P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    kemungkinan terjadinya banjir, serta kondisi sosial masyarakat. Kondisi

    iklim di Cilegon seperti iklim di Indonesia pada umumnya dan tidak

    membawa pengaruh besar pada proses produksi.

    b. Sarana Penunjang Lain

    Cilegon sebagai kawasan industri yang telah ditetapkan oleh

    pemerintah sehingga hal-hal yang sangat dibutuhkan dalam kelangsungan

    proses produksi suatu pabrik telah tersedia dengan baik seperti sarana

    transportasi, keamanan lingkungan, energi, faktor sosial, serta perluasan

    pabrik.

    Gambar 1.2Pemilihan Lokasi Pabrik

    1.4. TINJAUAN PUSTAKA

    1.4.1. Macam macam Proses Pembuatan Etilbenzena

    Ada beberapa macam proses utama yang digunakan dalam proses

    pembuatan etilbenzena, yaitu:

    Lokasi Pabrik

    WadukKrakatau Steel

    Jalan Raya Anyer

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    22/75

    9P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    1.4.1.1. Proses AlCl 3

    Proses ini merupakan proses alkilasi pertama yang dikembangkan untuk

    memproduksi etilbenzena berdasarkan proses Fiedel-Crafts . Proses ini terjadi

    pada fase cair-cair dengan katalis AlCl 3. Pada proses alkilasi terbentuk hasil

    samping berupa dietilbenzena yang nantinya akan direaksikan kembali menjadi

    etilbenzena melalui reaksi transalkilasi. Reaksi alkilasi lebih cepat dibandingkan

    dengan transalkilasi sehingga untuk mencapai kondisi optimum keduanya

    dilakukan dalam dua buah reaktor yang terpisah. Reaksi alkilasi dan transalkilasi

    dijalankan pada 150 oC ~ 180 oC dan 6 ~ 11 atm. Komposisi aliran utama berupa

    aromatik cair, gas etilen dan fase cair dari katalis komplek yang mengandung

    faktor korosif tinggi, sehingga diperlukan pemilihan konstruksi alat yang benar-

    benar tepat. Kekorosifan disebabkan oleh promotor dari katalis AlCl 3 yaitu

    HCl. Yield yang diperoleh cukup besar yaitu sekitar 99,7%.

    Reaksi: C 6H6 + (H 2C=CH 2) 3 AlCl C6H5C2H5 (1.1)

    Benzena Etilen Etilbenzena

    (McKetta, 1984)

    1.4.1.2. Proses Alkar

    Proses ini dikembangkan oleh UOP dengan katalis BF 3yang di support

    menggunakan Al 2O3. Reaksi berlangsung pada fase cair serta tekanan tinggi

    mengggunakan reaktor fixed bed . Pada proses Alkar, reaksi alkilasi dijalankan

    pada suhu operasi 95 oC ~ 150 oC dan tekanan mencapai 35 atm. Sedangkan untuk

    reaksi transalkilasi dijalankan pada suhu operasi 180 oC ~ 230 oC dan tekanan

    mencapai 28 atm. Yield yang diperoleh bisa lebih dari 99 %.

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    23/75

    10P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    Reaksi : C 6H6 + (H 2C=CH 2) 3 BF C6H5C2H5 (1.2)

    Benzena Etilen Etilbenzena

    (McKetta, 1984)

    Katalis BF 3 yang digunakan merupakan katalis yang bersifat asam,

    sangat beracun, korosif, dan sulit dalam penanganan serta transportasinya

    (Gerzeliev et al., 2011).

    1.4.1.3. Proses M obil -Badger

    Proses ini dikembangkan oleh Mobil Oil Corporation dengan katalis

    zeolit (ZSM-5) dan berlangsung pada fase gas. Katalis yang dipakai bersifat non

    korosif, inert terhadap lingkungan, dan memiliki masa aktif yang cukup lama

    antara 2 ~ 3 tahun. Reaksi pada proses Mobil-Badger adalah sebagai berikut :

    C6H6+ (H 2C=CH 2) 5 ZSM

    C6H5C2H5 (1.3)

    Benzena Etilen Etilbenzena

    Kondisi operasi suhu 350 oC ~ 450 oC dan tekanan berkisar antara 8 ~ 28

    atm. Benzena dan etilen direaksikan pada reaktor fixed bed . Yield yang dihasilkan

    mencapai lebih dari 99,5 %. Panas yang dihasilkan dari reaksi cukup besar karena

    berlangsung pada suhu tinggi sehingga dapat dimanfaatkan kembali untuk

    pemanas maupun pembuatan steam. Pada proses ini, perbandingan antara etilen

    dan benzena mencapai 1:7. Hal ini memberikan keuntungan tersendiri karena

    dapat mengurangi presentase pembentukan dietilbenzena (Kirk and Othmer,

    1998).

    Kelebihan dan kekurangan dari masing-masing proses pembuatan

    etilbenzena dapat dilihat pada tabel 1.4.

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    24/75

    11P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    Tabel.1.4 Kelebihan dan kekurangan berbagai proses pembuatan etilbenzena

    No. Proses Kelebihan Kekurangan

    1. Proses AlCl 3 1. Suhu operasi rendah

    antara 150 oC ~ 180 oC

    1. Katalis AlCl 3 - HCl

    bersifat korosif

    2. Memerlukan proses

    pemurnian katalis yang

    kompleks

    2. Proses Alkar 1. Suhu operasi rendah

    antara 95 oC ~ 150 oC

    1. Katalis BF 3 bersifat

    asam, beracun, korosif.

    2. Memerlukan proses

    pemurnian katalis yang

    kompleks

    3. Tidak dapat digunakan

    untuk bahan baku

    dengan impuritas tinggi

    karena dapat meracuni

    katalis

    3. Proses Mobil-Badger 1. Katalis yang digunakan

    adalah zeolit yang

    merupakan zat yang

    tidak beracun dan tidak

    korosif

    2. Energi panas yang

    dihasilkan dapat

    digunakan kembali3. Proses sederhana dan

    tidak memerlukan

    recovery katalis

    4. Tidak menghasilkan

    limbah yang berbahaya

    bagi lingkungan.

    5. Dietilbenzena yang

    terbentuk sedikit

    1. Suhu operasi tinggi

    antara 350 oC ~ 450 oC

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    25/75

    12P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    Pada pendirian pabrik etilbenzena ini dipilih proses Mobil-Badger

    dengan pertimbangan sebagai berikut :

    1. Katalis yang digunakan tidak beracun dan tidak korosif.

    2. Panas yang dihasilkan dari reaksi dapat dimanfaatkan kembali untuk

    pemanasan umpan awal maupun pembuatan steam.

    3. Proses sederhana dan tidak memerlukan seleksi recovery katalis.

    4. Tidak menghasilkan limbah yang berbahaya bagi lingkungan.

    5. Dietilbenzena yang terbentuk sedikit

    1.4.2. Kegunaan produk

    Etilbenzena merupakan bahan intermediate yang sebagian besarnya

    digunakan untuk proses produksi Styrene Monomer . Styrene Monomer sendiri

    merupakan bahan baku dari Polystyrene , Styrene Butadiene Rubber , Styrene Acrylonitril Polymer (SAP), Unsaturated Polyester Resin (UPR) yang banyak

    digunakan untuk industri polimer dan industri otomotif.

    Selain itu sebagian kecil produk etilbenzena digunakan sebagai solvent

    pada industri cat dan industri karet.

    1.4.3.

    SifatFisik dan Kimia Bahan Baku dan Produk

    1.4.3.1. Bahan baku Benzena (C 6H 6)

    a. Sifat Fisis :

    Rumus Molekul = C 6H6

    Berat molekul, (g/mol) = 78,115

    Titik leleh, (pada 1 atm), [ oC] = 5,530

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    26/75

    13P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    Titik didih (pada 1 atm), [ oC] = 80,094

    Densitas (pada 25 oC), [g/cm 3] = 0,8736

    Tekanan kritis, (atm) = 48,351

    Temperatur kritis, ( oC) = 289,01

    b. Sifat Kimia :

    Ada tiga (3) tipe reaksi benzena yang terpenting yaitu :

    a. Reaksi subtitusi

    Reaksi substitusi benzena biasanya terjadi pada cincin aromatik

    benzena. Contoh reaksi substitusi yaitu pada konversi klorobenzena

    menjadi fenol dengan bantuan NaOH pada 400 oC.

    Reaksi : C 6H5Cl C6H5OH

    b. Oksidasi

    Reaksi yang paling penting adalah oksidasi katalitik Benzena

    menjadi maleic anhidrid . Sedangkan oksidasi pada fase gas menjadi fenol

    pada suhu 450-800 oC tanpa adanya katalis.

    c. Alkilasi

    Beberapa reaksi alkilasi benzena yang dijumpai dalam industri

    kimia diantaranya:

    1) Reaksi alkilasi benzena dengan propilena membentuk cumene baik

    pada fase gas maupun cair dengan menggunakan katalis BF 3 ataupun

    AlCl 3.

    2) Reaksi alkilasi benzena dengan etilena membentuk etilbenzena yang

    berlangsung pada suhu diatas 370 oC dengan adanya katalis zeolit.

    10% NaOH

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    27/75

    14P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    C6H6 + (H 2C=CH 2) C 6H5 C2H5

    Benzena (g) Etilen (g) Etilbenzena (g)

    (Kirk and Othmer, 1998)

    1.4.3.2. Bahan Baku Etilen(C 2H 2)

    a. Sifat Fisis :

    Rumus Molekul = CH 2= CH 2

    Berat molekul, (g/mol) = 28,0536

    Titik didih (pada 1 atm), ( oC) = -103.71

    Titik leleh (pada 1 atm), ( oC) = -169,15

    Densitas, (g/cm 3) = 0,214

    Tekanan kritis, (atm) = 49,74

    Temperatur kritis, ( oC) = 9,194

    b. Sifat Kimia :

    a. Polimerisasi

    Etilen dapat bergabung dengan etilen yang lain membentuk

    molekul yang lebih besar (polimer) dengan cara memutuskan ikatan

    rangkapnya.

    Reaksi : n (H 2C=CH 2) ( H 2C CH 2 )n

    b. Oksidasi

    Etilen merupakan bagian dari gugus Alkena, dimana gugus ini

    dapat dioksidsi menjadi beraneka ragam produk tergantung pada

    Zeolit

    >370oC, 13 - 27 atm

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    28/75

    15P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    reagensia yang digunakan. Salah satu contohnya adalah reaksi oksidasi

    etilen menjadi suatu gugus epoksi menggunakan oksigen.

    CH 2 = CH 2 + O 2 CH 2 CH 2

    O

    Etilen Oksigen Etilen oksida

    c. Alkilasi

    Reaksi alkilasi oleh Friedel Craft sangat efektif untuk

    mereaksikanetilen dengan benzena menggunakan katalis AlCl 3.

    Reaksi : ( H 2C = CH 2 ) + C 6H6 C6H5C2H5

    (Kirk and Othmer, 1998)

    1.4.3.3. ProdukEtilbenzena (C 8H 10)

    a. Sifat Fisik :

    Rumus Molekul =(C 6H5) - C 2H5

    Berat molekul, (g/mol) = 106,167

    Titik didih (pada 1 atm), [ oC] = 136,19

    Titik leleh (pada 1 atm), [ oC] = - 94,975

    Densitas ( pada 25 oC), [g/cm 3] = 0,8671

    Temperatur kritis ( oC) = 343,05

    Tekanan kritis (atm) = 36,54

    Sifat Kimia :

    Reaksi yang paling utama dari etilbenzena adalah reaksi

    dehidrogenasi menghasilkan styrene . Pada reaksi ini digunakan bahan

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    29/75

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    30/75

    17P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I P P e e n n d d a a h h u u l l u u a a n n

    Pada reaksi ini terdapat juga reaksi samping berupa pembentukan

    dietilbenzena. Dietilbenzena kemudian akan direaksikan kembali menjadi

    etilbenzena melalui reaksi transalkilasi (Kirk and Othmer, 1998).

    Reaksi transalkilasi berlangsung pada suhu 420 oC ~ 460 oC dengan reaksi

    sebagai berikut :

    C6H6(g) + C 6H4(C2H5)2 (g) 5 ZSM

    2 C 6H5C2H5 (g) (1.5)

    Benzena Dietilbenzena Etilbenzena

    (Lim,1999)

    Gas keluaran reaktor alkilasi dan transalkilasi kemudian dikondensasikan

    dan diumpankan ke menara distilasi pertama untuk memisahkan benzena yang

    tidak bereaksi. Sebelumnya, fraksi hidrokarbon ringan berupa etana dan metana

    yang merupakan impuritas bahan baku etilen dipisahkan terlebih dahulu dan dapat

    digunakan sebagai bahan bakar. Hasil atas menara distilasi pertama berupa

    benzena dialirkan kembali menuju reaktor alkilasi dan transalkilasi untuk

    direaksikan kembali. Hasil bawah kemudian diumpankan ke menara distilasi

    kedua untuk pemurnian produk etilbenzena dari dietilbenzena hingga mencapai

    kadar 99,5% berat. Hasil bawah menara distilasi kedua berupa dietilbenzena

    kemudian diumpankan ke reaktor transalkilasi untuk direaksikan kembali menjadi

    etilbenzena (Kirk and Othmer, 1998).

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    31/75

    P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    1188

    BAB II

    DESKRIPSI PROSES

    2.1. Spesifikasi Bahan Baku dan Produk

    2.1.1. Spesifikasi Bahan Baku

    1. Benzena

    Wujud : Cairan

    Warna : tidak berwarna

    Bau : khas benzena

    Titik didih, [ oC] : 80,1

    Densitas : 873,7 kg/m 3

    Komposisi :

    a. Benzena : minimal 99,9 % berat

    b. Toluena : maksimal 0,1 % berat

    (PT. Pertamina, 2011)

    2. Etilen

    Wujud : Gas (6,8 atm, 30 oC)

    Warna : tidak berwarna

    Bau : khas

    Komposisi :

    a. Etilen : minimal 99,5 % mol

    b. Metana : maksimal 0,3 % mol

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    32/75

    19P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    c. Etana : maksimal 0,2 % mol

    (PT. Chandra Asri Petro Chemical, 2009)

    2.1.2. Spesifikasi Katalis

    Jenis : Zeolit AB-97

    Bentuk : Bola

    Warna : Abu-abu

    Wujud : Padat

    Ukuran (diameter) : 1,5 mm

    Bulk density : 0,6 g/mL

    (Sinopec Petrochemical, 2008)

    2.1.3. Spesifikasi Produk

    Etilbenzena

    Wujud : cairan

    Bau : khas

    Titik didih,[ oC] : 136,9

    Densitas : 862,6 kg/m 3

    Komposisi :

    a. Etilbenzena : minimal 99,5 % berat

    b. Benzena : 0,1%-0,4 % berat

    c. Toluena : 0,1%-0,3 % berat

    d. Dietilbenzena : 200 mg/kg

    (Ulmanns, 2005)

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    33/75

    20P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    2.2. Konsep Proses

    2.2.1. Dasar Reaksi

    Proses pembuatan etilbenzena dari benzena dan etilen merupakan proses

    alkilasi benzena pada fase gas yang dilakukan di dalam reaktor fixed bed sehingga

    menghasilkan produk etilbenzena dengan katalis Zeolit AB-97. Reaksi yang

    terjadi adalah sebagai berikut :

    Reaksi Alkilasi :

    C6H6 (g) + C 2H4 (g) C6H5C2H5 (g)

    Reaksi Samping :

    C6H5C2H5 (g) + 2C 2H4(g) C6H4 (C2H5)2 (g)

    Reaksi Transalkilasi :

    C6H4 (C2H5)2 (g) + C 6H6 (g) 2 C 6H5C2H5 (g)

    2.2.2. Pemakaian Katalis

    Katalis yang digunakan adalah zeolit AB-97 yang dapat membantu dalam

    reaksi alkilasi dan transalkilasi. Alasan penggunaan katalis zeolit AB-97 adalah

    karena katalis ini lebih ramah lingkungan dibandingkan katalis AlCl 3 dan BF 3.

    Selain itu, katalis ini tidak terlarut di dalam produk sehingga tidak memerlukan

    proses pemisahan katalis.

    Zeolit AB-97

    350-449 oC, 16,4 atm

    Zeolit AB-97

    420-452 oC, 6 atm

    350-449 oC, 16,4 atm

    Zeolit AB-97

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    34/75

    21P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    2.2.3. Mekanisme Reaksi

    Reaksi pembentukan etilbenzena dengan proses Mobil-Badger adalah

    termasuk reaksi heterogen yang melibatkan dua fase yaitu reaktan dalam fase gas

    dan katalis dalam fase padat.

    Mekanisme reaksi yang terjadi adalah sebagai berikut:

    1. Transfer massa reaktan dari badan utama fluida ke permukaan luar katalis

    (external diffusion)

    2. Transfer massa reaktan dari permukaan luar ke permukaan dalam pori pori

    katalis (internal diffusion).

    3. Adsorbsi reaktan pada permukaan katalis (chemisorbsion).

    4. Reaksi pada permukaan katalis.

    5. Desorbsi produk reaksi dari permukaan dalam katalis.

    6. Transfer massa produk dari permukaan dalam ke permukaan luar katalis.

    7. Transfer massa produk dari permukaan luar ke badan utama fluida.

    Langkah proses nomor 1, 2, 6, 7 sangat cepat dibandingkan langkah nomor 3, 4, 5

    sehingga kecepatan reaksi tidak dipengaruhi oleh transfer massa. Jadi langkah

    yang menentukan adalah reaksi pada permukaan katalis (Fogler, 1999).

    Kondisi reaksi pada proses alkilasi benzena dengan suhu tinggi dan katalis

    AB-97 adalah bahwa etilen yang teradsorbsi akan bereaksi dengan benzena yang

    teradsorbsi dan etilbenzena yang terbentuk. Reaksi pada permukaan katalis

    merupakan pengendali reaksi pada proses ini (You and Pan, 2006).

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    35/75

    22P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    2.2.4. Fase Reaksi

    Kondisi umpan sebelum masuk reaktor alkilasi maupun reaktor

    transalkilasi dalam fase gas gas dengan katalis padat.

    Reaksi Alkilasi :

    C2H4 (g) + C 6H6 (g) C6H5C2H5 (g)

    C6H5C2H5(g) + C 2H4 (g) C6H4(C2H5)2 (g)

    Reaksi transalkilasi :

    C6H4(C2H5)2(g) + C 6H6 (g) 2C 6H5C2H5 (g)

    2.2.5. Kondisi Operasi

    Proses pembuatan etilbenzena terdiri dari reaksi alkilasi dan transalkilasi

    yang dilakukan dalam dua reaktor fixed bed yang terpisah. Kondisi operasi dalam

    pembuatan etilbenzena ini dipengaruhi oleh perbandingan mol benzena dan etilen,temperatur, tekanan, dan jenis katalis yang digunakan.

    Proses alkilasi benzena menjadi etilbenzena dilakukan pada fase gas

    dengan tekanan 16,4 atm dan suhu reaksi 350 oC~449 oC menggunakan katalis

    zeolit AB-97. Proses transalkilasi dietilbenzena menjadi etilbenzena dilakukan

    pada fase gas dengan tekanan 6 atm dan suhu reaksi 420 oC~452 oC menggunakan

    katalis zeolit AB-97. Hal ini dilakukan dengan melihat pertimbangan pengaruh

    kondisi suhu dan tekanan yang tinggi di dalam tahapan reaksi heterogen katalitik

    gas-padat agar reaksi berjalan sempurna. Semakin tinggi tekanan dan temperatur

    akan menyebabkan kecepatan reaksi bertambah cepat. Selain itu, katalis zeolit

    AB-97 digunakan agar lebih cepat mengarahkan reaksi bergeser ke kanan dengan

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    36/75

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    37/75

    24P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    Hor = Ho

    f C6H5(C2H5)2- ( Ho

    f C2H4 + Ho

    f C6H5C2H5)

    = -22,26 (17,24 + 52,23)

    = -91,73 kJ/mol

    Reaksi transalkilasi :

    C6H4(C2H5)2(g) + C 6H6 (g) 2C 6H5C2H5 (g)

    Pada 298 0C, Hof C6H6 = 82,93 kJ/gmol

    Hof C6H5(C2H5)2 = -22,26 kJ/gmol

    Hof C6H5C2H5 = 17,24 kJ/gmol

    (Yaws, 1999)

    Hor = 2 x Ho

    f C6H5C2H5- ( Ho

    f C6H5(C2H5)2 + Ho

    f C6H6)

    = 2x (17,24) (-22,26 + 82,93)

    = -26,19 kJ/gmol

    Karena H yang dihasilkan negatif maka reaksi di atas merupakan reaksi

    eksotermis.

    Dalam tinjauan termodinamika, hubungan antar panas reaksi, suhu dan

    konstanta kesetimbangan adalah sebagai berikut :

    2

    0ln

    RT

    H

    dT

    K d

    Bila persamaan tersebut diturunkan menjadi :

    '

    0 11

    '

    ln

    T T R

    H

    K

    K

    (Smith and Van Ness,2001)

    Sifat reaksi yang reversibel atau irreversibel dapat diketahui dari harga konstanta

    kestimbangan.

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    38/75

    25P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    Reaksi alkilasi :

    Pembentukan etilbenzena:

    C2H4(g) + C 6H6 (g) C6H5C2H5 (g)

    Pada 298 0C, Gof C2H4 = 68,12 kJ / gmol

    Gof C6H6 = 129,66 kJ / gmol

    Gof C6H5C2H5 = 120,58 kJ / gmol

    (Yaws, 1999)

    Go = Go

    f C6H5C2H5 - ( Go

    f C2H4 + Go

    f C6H6 )

    = 120,58 - ( 68,12 + 129,66 )

    = - 77,2 kJ / gmol

    Harga konstanta kesetimbangan pada keadaan standar (T=298 K)

    G = - RT ln K

    K = e - G / RT

    = e ( -77200 / 8,314 x 298 )

    = 3,41x 10 13

    Harga konstanta kesetimbangan pada keadaan temperatur 723 K

    lnK 723K

    298

    =-HR

    0

    R 1

    T2

    -1

    T1

    ln K 723 -K 298 =-(-117920)

    8,3141

    723-

    1298

    lnK 723 =-(-117920)

    8,3141

    723-

    1298

    +lnK 298

    723 = 2,08 x 10 12

    Pembentukan dietilbenzena:

    C2H

    4(g) + C

    6H

    5C

    2H

    5(g) C

    6H

    4(C

    2H

    5)

    2 (g)

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    39/75

    26P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    Pada 298 0C, Gof C2H4 = 68,12 kJ / gmol

    Gof C6H5C2H5 = 120,58 kJ / gmol

    Gof C6H4 (C2H5)2 = 137,86 kJ / gmol

    (Yaws, 1999)

    Go = Go

    f C6H4 (C2H5) - ( Go

    f C2H4 + Go

    f C6H5C2H5 )

    = 137,86 - ( 68,12 + 120,58)

    = - 50,84 kJ / gmol Harga konstanta kesetimbangan pada keadaan standar (T=298 K)

    G = - RT ln K

    K = e - G / RT

    = e ( -50840 / 8,314 x 298 )

    = 8,16 x 10 9

    Harga konstanta kesetimbangan pada keadaan temperatur 723 K

    lnK 723K 298

    =HR

    0

    R 1

    T2-

    1T1

    ln K 723 -K 298 =-(-9173 0 )

    8,3141

    723-

    1298

    lnK 723 =-(-9173 0 )

    8,314

    1

    723-

    1

    298+lnK 298

    723 = 9,26 x 10 8

    Reaksi transalkilasi :

    Pembentukan etilbenzena :

    C6H4(C2H5)2(g) + C 6H6 (g) 2C 6H5C2H5 (g)

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    40/75

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    41/75

    28P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    mempengaruhi kecepatan reaksi. Adapun harga k (konstanta kecepatan reaksi)

    pada pembuatan etilbenzena dari etilen dan benzena adalah sebagai berikut:

    Reaktor Alkilasi:

    C6H6(g) + C 2H4 (g) C6H5C2H5 (g)

    B + E EB

    1 =k 1 P B P E -k -1 P EB

    1+K B P B+K E P E +K EB P EB+K DEB P DEB 2

    C6H5C2H5 (g) + C 2H4 (g) C6H4(C2H5)2(g)

    EB + E DEB

    2 =k 2 P EB P E -k -2 P DEB

    1+K B P B+K E P E +K EB P EB+K DEB P DEB 2

    Dengan :

    k 1 =245,3exp(- 48.396 RT ) K E =0,457exp( 7 .769 RT )

    k -1 =5,13exp(- 69.641 RT ) K B= 6,77 10-3exp( 12 .436 RT )

    k 2=52,41exp(- 45.237 RT ) K EB=3,19 10-3 exp( 10 .173 RT )

    k -2 =2,667exp(- 73.491 RT ) K DEB =8,5810-4exp( 14 .059 RT )

    Keterangan :

    k i = konstanta kecepatan reaksi ke arah produk

    k -i = konstanta kecepatan reaksi ke arah reaktan

    K x = konstanta kesetimbangan adsorpsi

    i = nomor reaksi

    x = Etilen, Benzena, Etilbenzena, Dietilbenzena

    (You and Pan, 2006)

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    42/75

    29P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    Reaktor Transalkilasi:

    C6H4(C2H5)2(g) + C 6H6 (g) 2C 6H5C2H5 (g)

    DEB + B 2 EB

    r=k.pDEB.pB

    k=5,45 x 10 4e-24 .000 x 4,12

    RT

    (Lim, 1999)

    2.2.8. Perbandingan Mol Reaktan

    Pada reaksi alkilasi pembentukan etilbenzena digunakan perbandingan

    reaktan antara benzena dan etilen adalah sebesar 7 : 1. Umpan benzena dibuat

    berlebih karena dengan perbandingan tersebut dapat meminimalisir terjadinya

    reaksi samping yaitu, reaksi pembentukan dietilbenzena.

    2.2.9. Reaksi Samping

    Reaksi samping yang terjadi pada proses pembentukan etilbenzena adalah

    reaksi antara umpan etilen dengan etilbenzena yang terbentuk membentuk

    dietilbenzena :

    Reaksi Alkilasi :

    C2H4 (g) + C 6H6 (g) C6H5C2H5 (g)

    C6H5C2H5(g) + C 2H4 (g) C6H4(C2H5)2 (g)

    Konversi total etilen pada reaksi ini adalah sebesar 99,7%. Sebanyak 97%

    etilen bereaksi membentuk etilbenzena dan sisanya, 2,7% bereaksi membentuk

    dietilbenzena. Untuk meminimalisir pembentukan dietilbenzena, maka digunakan

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    43/75

    30P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    perbandingan umpan benzena yang berlebih sehingga umpan etilen akan lebih

    cenderung bereaksi dengan umpan benzena daripada etilbenzena yang terbentuk

    (U.S. Patent 6,252,126 B1).

    2.3. Diagram Alir Proses

    2.3.1. Diagram Alir Kualitatif

    Diagram alir kualitatif dapat dilihat pada gambar 2.1.

    2.3.2. Diagram alir Kuantitatif

    Diagram alir kuantitatif dapat dilihat pada gambar 2.2.

    2.3.3. Diagram alir Proses

    Diagram alir proses dapat dilihat pada gambar 2.3.

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    44/75

    31P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    CH

    CH

    C

    H

    C

    H

    C

    H

    CH

    CH

    CH

    RA

    O

    AKLA

    MEN

    DS

    LA

    1

    RA

    O

    T

    AKLA

    K

    N

    PA

    A

    MEN

    DS

    LA

    2

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    C CH CH CH CH CH CH

    C CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    C CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    CH

    TA

    BN

    N

    E

    LN

    TA

    E

    L

    N

    N

    P=1am

    T=3C

    P=68am

    T=3C

    C CH

    CH

    CH

    CH

    P=1

    4am

    T=3

    C

    P=19am

    T=4

    C

    P=1am

    T=5C

    P=1am

    T=5C

    P=59am

    T=4

    C

    CH

    CH

    CH

    CH

    P=12am

    T=5C

    P=13am

    T=1

    C

    P=14am

    T=1

    C

    P=1am

    T=4C

    P=1am

    T=8C

    P

    =1am

    T

    =8C

    Gmb

    21Daam a

    K

    a

    CH CH CH CH

    P=6am

    T=

    4

    C

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    45/75

    32P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    RA

    O

    AKLA

    MEN

    DS

    LA

    1

    RA

    O

    T

    AKLA

    K

    N

    PA

    A

    MEN

    DS

    LA

    2

    TA

    BN

    N

    E

    LN

    TA

    E

    L

    N

    N

    Gmb

    22Da

    am a

    K

    a

    CH=1

    8k

    am

    CH=

    12k

    am

    C

    =

    86k

    am

    CH=3

    7k

    am

    CH=

    68k

    amC

    =

    86k

    am

    CH

    =

    10k

    am

    CH

    =

    68k

    am

    CH

    =6

    5k

    am

    CH

    =

    19k

    am

    CH

    =1

    9k

    am

    C

    H

    =5

    7k

    am

    C

    =

    86k

    am

    CH

    =10k

    am

    CH

    =

    68k

    am

    CH

    =65k

    am

    CH

    =

    00k

    am

    CH

    =

    18k

    am

    C

    H

    =

    00k

    am

    CH

    =6

    0

    k

    am

    CH

    =

    19

    k

    am

    CH

    =

    4

    1

    k

    am

    C

    H

    =

    1

    6

    k

    am

    CH

    =4

    7k

    am

    CH

    =

    00k

    am

    CH

    =8

    6k

    am

    CH

    =4

    7k

    am

    CH

    =

    00k

    am

    CH

    =8

    6k

    am

    CH

    =40k

    am

    CH

    =5

    1k

    am

    CH

    =

    59k

    am

    CH

    =

    12k

    am

    CH

    =1

    7k

    am

    C

    H

    =

    95k

    am

    C

    H

    =7

    9k

    am

    C

    H

    =

    00k

    am

    C

    H

    =

    03k

    am

    CH

    =6

    8k

    am

    CH

    =

    66k

    am

    CH

    =

    27k

    am

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    46/75

    33P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    47/75

    34P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    2.3.4. Langkah Proses

    Langkah proses pembuatan etilbenzena dapat dikelompokan dalam tiga

    tahapan proses :

    1. Tahap persiapan bahan baku

    2. Tahap pembentukan etilbenzena

    3. Tahap pemisahan dan pemurnian hasil

    2.3.4.1. Tahap Persiapan Bahan Baku

    Tahap persiapan bahan baku ini bertujuan untuk mengkondisikan

    keadaan bahan baku benzena dan gas etilen sehingga siap untuk diumpankan ke

    dalam reaktor alkilasi.

    Bahan baku etilen diperoleh dari PT. Chandra Asri Petro Chemical yang

    dialirkan langsung pada kondisi 30o

    C, tekanan 6,8 atm. Etilen dinaikkantekanannya terlebih dahulu menjadi 16,4 atm menggunakan kompresor (C-01).

    Setelah dinaikkan tekanannya, suhu etilen akan naik menjadi 85 oC, setelah itu

    suhunya dinaikkan lagi menjadi 171 oC menggunakan heat exchanger (E-04).

    Etilen siap diumpankan ke dalam reaktor alkilasi.

    Benzena disimpan dalam tangki silinder (TT-01) pada suhu 30 oC dan

    tekanan 1 atm dengan kapasitas penyimpanan 30 hari. Umpan segar benzena

    dicampur dengan recycle benzena dari hasil atas menara distilasi 1 (T-01) yang

    bersuhu 82 oC. Campuran benzena ini mempunyai suhu akhir sebesar 74 oC.

    Kemudian menggunakan pompa (J-01) benzena akan dinaikan tekanannya

    menjadi 16,4 atm. Benzena kemudian dinaikkan suhunnya hingga suhu bubble

    point , yaitu 209 oCmenggunakan heat exchanger (E-01). Benzena kemudian

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    48/75

    35P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    diuapkan menggunakan vaporizer 1 (E-02). Uap benzena yang dihasilkan

    dinaikkan suhunya lagi menggunakan heat exchanger (E-03) hingga suhu 360 oC.

    Benzena siap diumpankan ke dalam reaktor alkilasi.

    2.3.4.2. Tahap Pembentukan Etilbenzena

    Tahap pembentukan produk ini bertujuan untuk :

    a. Mereaksikan benzena dengan etilen membentuk produk utama etilbenzena dan

    produk samping dietilbenzena.

    b. Mereaksikan dietilbenzena dengan benzena membentuk etilbenzena

    c. Memanfaatkan panas keluaran dari tahap pembentukan produk sebagai

    pemanas benzena di dalam heat exchanger.

    Benzena dan etilen diumpankan dari tahap persiapan bahan baku menuju

    bagian puncak reaktor secara kontinyu. Di dalam reaktor alkilasi (R-01) jenis fixed bed yang dioperasikan pada suhu 350 oC dan tekanan 16,4 atm, reaksi terjadi

    antara benzenadengan etilen membentuk etilbenzenadan reaksi antara etilen sisa

    dengan etilbenzena membentuk dietilbenzena.

    Reaksi alkilasi pada reaktor alkilasi (R-01) bersifat eksotermis sehingga

    suhu keluaran reaktor akan naik menjadi 449 oC dan tekanannya akan turun

    menjadi 15,9 atm. Sebelum diproses lebih lanjut, produk keluaran reaktor alkilasi

    (R-01) akan diturunkan tekanannya terlebih dahulu menggunakan throttling valve

    hingga tekanan keluaran menjadi 1 atm dan suhunya turun menjadi 444 oC. Panas

    keluaran reaktor yang tinggi dimanfaatkan sebagai media pemanas bahan baku

    benzena pada heat exchanger (E-01), (E-03). Setelah melewati throttling valve,

    produk keluaran reaktor alkilasi (R-01) kemudian dilewatkan melalui heat

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    49/75

    36P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    exchanger (E-03), suhu keluarannya turun menjadi sebesar 318 oC.Dari heat

    exchanger (E-03), keluaran reaktor kemudian dilewatkan heat exchanger (E-01).

    Suhu awal masuk media pemanas adalah sebesar 318 oC dan suhu keluarannya

    sebesar 173 oC.

    Sedangkan padareaktor transalkilasi terjadi reaksi antara recycle benzena

    dari hasil atas menara distilasi 1 (T-01) dan dietilbenzenadari hasil bawah menara

    distilasi 2 (T-02) membentuk etilbenzena. Pada reaktor transalkilasi, jenis reaktor

    yang digunakan adalah fixed bed yang dioperasikan pada suhu 420 oC - 452 oC dan

    tekanan 6 atm. Sebelum masuk ke reaktor transalkilasi, umpan dietilbenzena dari

    hasil bawah menara distilasi 2 (T-02) yang bersuhu 192 oC dicampur dengan

    recycle benzena dari hasil atas menara distilasi 1 (T-01) yang bersuhu 82 oC. Suhu

    dari hasil campuran kedua umpan ini adalah sebesar 132 oC. Kemudian campuran

    umpan inidinaikkan tekanannya dari 1 atm menjadi 6 atm menggunakan pompa

    sentrifugal (J-07). Kemudian campuran umpan ini akan diuapkan menggunakan

    vaporizer 2 (E-10), dengan suhu masuk sebesar 148 oC dan suhu keluaran

    vaporizer 2 (E-10) sebesar 227 oC. Sebelum masuk ke reaktor transalkilasi (R-02),

    terlebih dahulu campuran ini dinaikkan suhunya menjadi 420 oC menggunakan

    heat exchanger (E-11). Campuran uap siap diumpankan masuk reaktor

    transalkilasi (R-02). Reaksi transalkilasi bersifat eksotermis sehingga pada

    keluaran reaktor transalkilasi (R-02) suhu produk keluaran reaktor akan naik

    menjadi 452 oC dan tekanannya akan turun menjadi 5,9 atm. Seperti halnya pada

    reaktor alkilasi (R-01), sebelum diproses lebih lanjut produk keluaran reaktor

    akan diturunkan tekanannya terlebih dahulu dari 5,9 atm menjadi 1 atm dan

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    50/75

    37P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    suhunya akan turun menjadi 450 oC. Setelah diturunkan tekanannya, panas produk

    keluaran reaktor transalkilasi dimanfaatkan sebagai media pemanasumpan masuk

    reaktor transalkilasi (R-02). Pemanasan awalumpan masuk reaktor transalkilasi

    menggunakan heat exchanger (E-11) dengan suhu masuk 450 oC dan suhu

    keluarnya sebesar 264 oC. Dari heat exchanger (E-11), produk kemudian

    dilewatkan melalui heat exchanger (E-12) untuk dikondensasi menjadi suhu

    103 oC sehingga dapat dicampur dengan keluaran kondenser parsial (E-05).

    2.3.4.3. Tahap Pemisahan dan Pemurnian Hasil

    Tahap pemurnian produk ini bertujuan untuk :

    a. Memisahkan inert berupa metana, etana dan sisa etilen pada kondenser parsial.

    b. Memisahkan sisa benzena dan etilbenzena serta dietilbenzena pada menara

    distilasi I (T-01). Benzena ini digunakan sebagai recycle pada umpan reaktoralkilasi (R-01) dan umpan pada reaktor transalkilasi (R-02).

    c. Memisahkan etilbenzena sebagai hasil atas, dari dietilbenzena pada menara

    distilasi 2. Dietilbenzena ini digunakan sebagai umpan pada reaktor

    transalkilasi (R-02).

    Produk keluaran reaktor alkilasi (R-01) yang telah dimanfaatkan

    panasnya sebagai media pemanas umpan , kemudian akan dikondensasikan

    menggunakan kondenser parsial (E-05)untuk memisahkan inert yang

    berupametana, etana dan sisa etilen yang tidak bereaksi. Suhu masuk kondenser

    parsial (E-05) adalah sebesar 173 oC dan dikondensasikan hingga suhu keluarnya

    mencapai 57 oC. Gas metana, etana dan etilen yang tidak terkondensasi

    dikeluarkan melalui vent yang terdapat pada kondensar parsial (E-05). Sedangkan

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    51/75

    38P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    cairan hasil keluaran dari kondenser parsial (E-05) dicampur dengan cairan hasil

    keluaran dari keluaran kondenser (E-12) untuk diumpankan menuju menara

    distilasi 1 (T-01).

    Umpan masuk pada menara distilasi 1 (T-01) dalam kondisi subcooled

    yaitu pada suhu 58 oC dan tekanan 1,2 atm. Hasil atas menara distilasi 1 (T-01)

    adalah berupa benzena yang akan digunakan kembalisebagai umpan reaktor

    alkilasi (R-01) dan sebagai umpan reaktor transalkilasi (R-02). Sedangkan hasil

    bawah berupa produk etilbenzena dan produk samping dietilbenzena.

    Umpan masuk menara distilasi 2 (T-02) dalam kondisi cair jenuh yaitu

    pada suhu 148 oC. Hasil atas menara distilasi berupa produk etilbenzena.

    Sedangkan hasil bawah berupa produk samping berupa dietilbenzena yang

    nantinya digunakan sebagai umpan pada reaktor transalkilasi (R-02). Produk

    etilbenzena dari hasil atas menara distilasi 2 (T-02) sebelum disimpan pada tangki

    penyimpanan (TT-02) pada suhu 40 oC dan tekanan 1 atm, diturunkan dahulu

    suhunya dengan cara dilewatkan pada heat exchanger (E-13).

    2.4. Neraca Massa dan Neraca Panas

    Produk : Etilbenzena 99,5% berat

    Kapasitas perancangan : 120.000 ton/tahun

    Waktu operasi selama 1 tahun : 330 hari

    Waktu operasi selama 1 hari : 24 jam

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    52/75

    39P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    2.4.1. Neraca massa

    Diagram alir neraca massa sistem tabel merujuk pada gambar 2.3.3

    Basis perhitungan : 1 jam operasi

    Satuan : kg

    Tabel 2.1 Neraca Massa Tee-01

    KomponenMasuk (kg/jam) Keluar (kg/jam)

    Arus 1 Arus 13 Arus 3

    C6H6 11.216,9 66.758,8 77.975,7

    C7H8 11,2 6,7 17,9

    C8H10 0,0 26,7 26,7

    Jumlah11.228,1 66.792,2 78.020,3

    78.020,3 78.020,3

    Tabel 2.2 Neraca Massa Vaporizer -01

    KomponenMasuk (kg/jam) Keluar (kg/jam)

    Arus 4 Arus 5 Arus 6

    C6H6 97.457,6 77.975,7 19481,9

    C7H8 25,1 17,9 7,2

    C8H10 42,7 26,7 16,0

    Jumlah97525,4 78.020,3 19505,1

    97525,4 97525,4

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    53/75

    40P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r r K K a a p p a a s s i i t t a a s s P P r r o o d d u u k k s s i i 112 2 0 0 ..0 0 0 0 0 0 T T o o n n / / T T a a h h u u n n

    B B A A B B I I I I D D e e s s k k r r i i p p s s i i P P r r o o s s e e s s

    Tabel 2.3 Neraca Massa Tee-02

    KomponenMasuk (kg/jam) Keluar (kg/jam)

    Arus 2 Arus 5 Arus 7

    C2H4 3.998,8 0,0 3.998,8

    C2H6 8,6 0,0 8,6

    CH 4 6,9 0,0 6,9

    C6H6 0,0 77.975,7 77.975,7

    C7H8 0,0 17,9 17,9

    C8H10 0,0 26,7 26,7

    Jumlah4.014,3 78.020,3 82.034,6

    82.034,6 82.034,6

    Tabel 2.4 Neraca Massa Reaktor Alkilasi

    KomponenMasuk (kg/jam) Keluar (kg/jam)

    Arus 7 Arus 8

    C2H4 3.998,8 12,0

    C2H6 8,6 8,6

    CH 4 6,9 6,9

    C6H6 77.975,7 67.170,5

    C7H8 17,9 17,9

    C8H10 26,7 14.302,0

    C10H14 0,0 516,7

    Jumlah 82.034,6 82.034,6

  • 8/10/2019 pabrik pembuatan etilbenzena

    54/75

    41P P r r a a r r a a n n c c a a n n g g a a n n P P a a b b r r i i k k E E t t i i l l b b e e n n z z e e n n a a D D a a r r i i E E t t i i l l e e n n d d a a n n B B e e n n z z e e n n a a d d e e n n g g a a n n P P r r o o s s e e s s M M o o b b i i l l - - B B a a d d g g e e r