LELEWANE BASA SAJRONE CERKAK KLUNGSUANGGITANE SWARDI ENDRASWARA

Ah. Syahrul Rahmat12020114047

2012B

A. Purwaka

Basa mujudake sawijine sarana kanggo ngungkapake rasa pangrasa kang

diduweni saben-saben pawongan. Kanthi anane basa, manungsa bisa ngungkapake rasa

seneng, susah, kuciwa, utawa prihatin sacara lesan lan tulisan. Manungsa uga bisa

menehi pambiji lan kritik marang pemerintah utawa kahanan sosial kang dumadi ing

masyarakat.

Miturut Nurgiyantoro (2010:272), basa mujudake sarana kanggo ngungkapake

sastra. Sastra ora mung awujud reroncening tembung, nanging ana unsur kang linuwih

saka reroncene tembung kasebut. Ana makna kang arep ditapsirake kanthi sarana basa

mau. Minangka wujud ekspresi saka rasa pangrasane manungsa, reriptan sastra ngemot

maneka werna pengalaman kang dialami dening manungsa.

Saben pangripta nduweni kamardhikan dhewe-dhewe sajrone ngripta karya sastra,

saengga dheweke bisa mardhika nggunakake maneka werna pamilihing tembung lan

lelewane basa kang dianggep trep klawan reriptane. Kanthi anane basa kang endah

kasebut, nilai estetis kang kinandhut sajrone karya sastra bisa kadudut lan luwih narik

kawigatene para pamaos.

Panganggone lelewane basa sajrone reriptan sastra bisa ditliti nganggo tintingan

Stilistika. Stilistika mujudake sawijining ilmu kang nyinanoni gaya (style), yaiku cara

kang digunakake dening pamicara utawa panulis kanggo ngandharake maksud kanthi

nggunakake sarana basa.

Tintingan stilistika sajronere riptan prosa fiksi luwih narik menawa diteliti. Amarga

crita fiksi kawedhar kanthi jembar lan sarwa rinci. Beda karo reriptan tembang utawa

guritan sing sarwa winates. Tintingan stilistika sajrone crita fiksi bakal dicakake dening

panliti sajrone cerkak Klungsu anggitane Suwardi Endraswara. Panliti milih cerak iki

amarga sajrone kerkak iki kebak tandha-tanda utawa pralambang. Akeh banget ukara-

ukara sing dilewa-lewa anggone medhar. Mula saka iku panliti rumangsa katarik kanggo

nintingi luwih jero ngenani cerkak iku.

Adhedhasar andharan kasebut, cerkak Klungsu anggitane Swardi Endraswara kang

kapacak ing buku Antologi Cerkal lan Guritan Pasewakan asil Kongres Sastra Jawa III iki

1

bakal ditintingi migunakake tintingan struktural. Mligine perangane sing onjo yaiku

lelewane basa kang ana sajroning cerkak iki kanthi metodhe deskriptif kualitatif. Panliten

iki diajab bisa menehi piguna tumrap pamaca babagan kawruh basa lan sastra, mligine

ing bidhang apresiasi lan lelewane basa sajrone reriptan sastra.

B. Andharan

1. Lelandhesan Teori

Pemajasan mujudake sawijining cara kanggongungkapake basa, kang tumuju

marang makna anyar,makna kang sumirat (Nurgiyantoro, 2010:296-297). Nurgiyantoro

uga ngandharake yen pemajasan  mujudake gaya kang kanthi sengaja nambahi dayaning

tuturan lumantar basa kias. Sejatine isih anasesambungan antarane makna harfiah lan

makna kiaskasebut, ananging sesambungan iku asipat oralangsung. saengga mbutuhake

tapsiran saka pamaos. Panganggone wujud-wujud kiasan sajrone kasusastran, mujudake

sawijining wujud panimpangan kabasan. Jinise majas kaperang dadi telu, yaiku:

a. Majas Perbandingan

Majas perbandingan mujudake sawijining lelewane basa kang nduwe maksud

nandhingake rong bab kang dianggep saemper utawa nduweni pepadhansipat saka bab

kang ditandhingake. Majas perbandhingan minangka majas kang nandhingake

samubarang klawan samubarang liyane.

1) Metafora

Metafora mujudake tetandhingan kang implisit antarane rong bab kang beda,

tanpanggunakake tembung kaya utawa minangka. Kanthi anane metafora, sawijining

pawongan bisa ngandharake samubarang kanthi luwih cetha saengga gampang

dimangerteni dening liyan.

2) Personifikasi

Personifikasi asale saka basa Latin persona  (pawongan, panindak, aktor, utawa

topeng kangdianggo sajrone drama), lan  fic (nggawe). Lelewane basa personifikasi iku

padha karo menehi titikan utawa kuwalitas, yaiku kuwalitas pribadhi pawongan tumrap

samubarang kang maujud utawa tumrap gagasan-gagasan. Kanthi ringkes bisa

dimangerteni yen personifikasi mujudake lelewane basa kang mindhakake samubarang

kaya dene manungsa.

3) Hiperbola

Hiperbola mujudake jinis majas kang ngemot teges ngluwih-ngluwihake utawa

nggedhe-nggedhekake samubarang. Hiperbola mujudake jinis lelewane basa kang ngemot

2

teges ngluwih-luwihake cacah, ukuran, utawa sipat kanthi maksud menehi paneges

tumrap sawijining wedharan utawa kanggo ningkatake kesan lan pengaruhe.

4) Sinekdoke

Sinekdoke minangka majas kang nyebutake sebageyan kanggo sakabehe, utawa

sewalike. Sinekdoke diperang dadi loro, sinekdoke pars prototo lan sinekdoke totem

proparte. Sinekdoke pars prototo yaiku majas utawa lelewane basa kang nyebutake

sebageyan kanggo sakabehe. Dene sinekdoke totem proparte mujudake majas kang

nyebutake sakabehane nanging mung kanggo saperangan wae.

5) Simile

Simile mujudake wujud eksplisit saka metafora. Simile langsung ngandharakeyen

samubarang kasebut padha klawan samubarang liyane kanthi nggunakake tembung kaya,

pindha lanliya-liyane.

b. Majas Penegasan

Majas penegasan yaiku sawijining lelewane basa kang nggunakake tembung-

tembung sarana dibolan-baleni sajrone ukara (Purnama, 2014:11).

1) Interupsi

Majas interupsi yaiku lelewane basa kang kawujud kanthi cara nyisipake tembung

utawa kelompok tembung minangka katrangane ukara.

2) Aliterasi

Aliterasi utawa purwakanthi guru sastra mujudake lelewane basa kang awujud

perulangan konsonan kang padha (Keraf, 2008:130). Majas aliterasi kasebut digunakake

dening pangripta minangka rerenggan utawa paneges.

3) Anafora

Anafora yaiku tembung utawa kelompok tembung ing wiwitan ukara kang

diambali minangka tembung kawitan ing ukara sabanjure. Ade Nurdindkk, sajrone

Purnama (2014:7) ngandharake anafora minangka lelewane basa kang nggunakake

tembung kapisan sajrone ukara minangka tembung kapisan ing ukara sabanjure.

4) Tautologi

Tautologi yaiku lelewane basa kang nggunakake tembung utawa kelompok

tembung kang tegese padha (sinonim) sajrone saukara.

c. Majas Sindiran (Pasemon) 

3

Majas sindiran yaiku lelewane basa kang ngemot surasa pasemon. Keraf (sajrone

Purnama,2014:8), lelewane basa sindiran yaiku sawijine ungkapan kanthi maka utawa

maksud kang beda saka tetembungan kang wis rinakit.

1) Majas Sinisme

Sinisme yaiku sawijining lelewane basa kang awujud sindiran utawa pasemon.

Majas iki saemper klawan majas ironi, ananging sipate luwih kasar. Sinisme ngemot

surasa awujud rasa sangsi tumrap kaeklasan lan tulusing ati.

2) Majas Sarkasme

Sarkasme yaiku sawijining majas sindiran kang sipate kasar lan bisa nuwuhake

laraning ati.

d. Stilistika

Stilistik mujudake sawijining ilmu kangnyinaoni lelewane basa, dene style

mujudake carakhas sajrone ngandharake sawijining bab saenggatujuwane bisa kawujud.

Stilistika bisa dimangerteniminangka ilmu ngenani paganggone basa sajronereriptan

sastra (Nurgiyantoro, 2010:279).

2. Jlentrehan

Cerkak Klungsu anggitane Swardi Endraswara iki nyritakake paraga Ki Monar

sing ngupaya negor wit asem. Anggone kepengin negor wit asem iku dipenging dening

para warga, mligine sesepuh Desa Samudana, mligine Pakdhe Mokrasi. Kannthi maneka

daya uapayne, Ki Monar kasil negor wit asem ding dipundhi-pundhi dening masyarakat

Desa Samudana iku. Ananging saka wit iku malah metu getih abang lan getih putih kang

mbanjiri desa. Wekasane, Desa Samudana banjir getih abang putih kang metu saka bekas

tegorane wit asem iku.

Cerkak Klungsu anggitane Swardi Endraswara iki kebak tandha lan pralambang.

Wit asem minangka wit sing dipundhi-pundhi, dijaga, lan dikramatake dening para

warga. Wit asem minangka pralambange panguripan. Senajan mung nuwuhake klungsu

sing cilik, tanpa aji, ananging melu udhu. Kaya cuplikan ing ngisor iki.

“Njenengan pun ngrusak wit asem warisan. Klungsu-klungsu udhu, niku gegambarane wong kampung niki. Tur malih, wit asem niku cetha marai sengsem… (Endraswara, 2011:229).

Cuplikan ing ndhuwur minangka panggambaran ngenani wit asem sing dipundhi-

pundhi ing desa kono. Para warga akeh sing ora sarujuk menawa wit asem mau ditegor.

4

Cerkak Klungsu anggitane Swardi Endraswara iki diwedhar kanthi basa sing rada

ora lumrah. Akeh banget basa sing dilewa-lewa lan akeh sing ngandhut pralambang

utawa tandha. Tandha lan pralambang iku kalebu sajrone jinise lelewane basa ing ngisor

iki.

a. Majas Perbandingan

Majas perbandhingan sing kinandhut sajrone cerkak iki cuplikane kaya mangkene.

(1) Ki Monar dianggep nggraji atine wong kampung (Endraswara, 2011:231).(2) Ki Monar wis kencokan bibit lelara… (Endraswara, 2011:231).(3) Kampung sing wis wareg ngemut sejarah lara lapa (Endraswara, 2011:232). (4) Wit asem iku wis kepangan graji, tugel dadi pirang-pirang ketok (Endraswara,

2011:231). (5) …ning tumrap sing krungu sok nganggep nyocog batin lan nindhes rasa.

(Endraswara, 2011:228).

Dhata (1) lan dhata (2) minangka majas perbandhingan kanthi jinis metafora.

Yaiku mbandhingake rong perkara sacara langsung. Tembung ‘ngraji’ lan ‘kencokan’ ora

bisa ditegesi sawantahe. Kekarone ngandhut teges entar. Ngraji ati tegese nglarani ati.

Dene kencokan wiji lelara tegese tingkah lakune dadi ala.

Dhata (3) lan (4) minangka majas pambandhing personifikasi. Kampung ing ukara

iku dipindhanake kaya manungsa sing bisa wareg lan ngemut. Kampung sing wareg

ngemut sejarah lara lapa tegese kampung iku ngalami maneka warna kedadeyan utawa

wis tau nandhang bungah lan sengsara sajrone sejarahe. Dene dhata (4) nggambarake

graji sing bisa mangan wit. Graji ora bisa mangan, bisane kanggo nggraji yaiku ngetok

utawa negor. Wit asem wis kepangan graji tegese graji iku bisa negor wit asem.

Dene dhata (5) kalebu majas hiperbola. Hiperbola mujudake jinis majas kang

ngemot teges ngluwih-ngluwihake utawa nggedhe-nggedhekake samubarang. merga

nyocog batin lan nindhes rasa

b. Majas Panegesan

Majas paneges sing kinandhut sajrone cerkak iki cuplikane kaya mangkene.

(6) Tur malih, wit asem niku cetha marai sengsem… (Endraswara, 2011:229).(7) Wit asem iki wis njalari atine wong kampung dadi tentrem (Endraswara,

2011:229).(8) Wong kampung bakal ngurip-urip wit klungsu, najan kudu thukul ing watu adoh

ratu (Endraswara, 2011:234).(9) Yen dakgagas wawas, tekade Ki Monar sing kemajon… (Endraswara, 2011:232).

Dhata (6), (7), lan (8) ing ndhuwur minangka majas panegesan aliterasi. Dhata iku

ngandhut purwakanthi guru swara yaiku ing tembung ‘asem’ lan ‘sengsem’, ing dhata

5

sabanjure ing tembung ‘asem’ lan ‘tentrem’. Dhata (8) purwakanthi guru swarane ana ing

tembung ‘klungsu’, ‘watu’, lan ‘ratu’. Aliterasi utawa purwakanthi guru sastra mujudake

lelewane basa kang awujud perulangan konsonan kang padha. Majas aliterasi kasebut

digunakake dening pangripta minangka rerenggan utawa paneges.

Dhata (9) sajrone frasa gagas wawas dumadi saka tembung sing tegese padha,

yaiku tembung ‘gagas’ lan ‘wawas’. Gagas wawas saliyane kalebu jinise aliterasi uga

kalebu tautologi. Tautologi yaiku lelewane basa kang nggunakake tembung utawa

kelompok tembung kang tegese padha (sinonim) sajrone saukara.

c. Majas Pasemon

Majas pasemon sing kinandhut sajrone cerkak iki cuplikane kaya mangkene.

(10) Dakungak, kampung Samudana sing klebu istimewa, menjila, geger eneh. Dudu gegere wong ngoyak macan cinandhak wadhahi bumbung… (Endraswara, 2011:228).

(11) …wong jenenge wae Ki Monar, kudu bisa ngowahi saka kahanane nar (geni) dadi nur (pepadhang). Bisa ngowahi swasana panas dadi cahya padhang tetrawangan (Endraswara, 2011:229).

(12) Delengen saka dhengkele kothokan wit asem mili getih abang putih, ora bisa mandheg (Endraswara, 2011:232).

(13) Najan klungsu iku kudu urip ing telenge segara getih (Endraswara, 2011:234).

Dhata (10) minangka pasemon marang kahanane wong kampung. Sepisanan

kampung Samudana dikandhakake kampung sing istiewa, njur dikandhakake geger.

Tegese biyen kampung iku pancen istimewa amarga sejarahe, ning saiki kaistimewaane

ora magra sejarahe nanging kerana gegere. Dhata iku uga ngandharake kahanane gegere

sing dipindhanake kaya bebasan ngoyak macan cinandhak wadhahi bumbung.

Dhata (11) minangka pasemon marang paraga Ki Monar sing negor wit asem.

Neng kono nyandra jenenge ki Monar sing kudu bisa ngowahi nar dadi nur. Nanging

sajrone cerkak iki malah suwalike.

Dhata (12) lan (13) minangka pralambang. Dhata (12), ora nalar menawa

dhengkele wit asem sing ditegor metu getih abang putih. Dhata (13) uga kaya mangkono,

wit asem ora bisa urip ing segara, apa maneh segara getih. Sajrone dhata iku ngandhut

makna afektif lan emotif. Getih kang metu saka dhengkele wit asem iku minangka

pralambange kuciwane para warga desa Samudana awit wi asem sing dipundi-pundi iku

ditegor. Kabeg rumangsa kuciwa, prihatin, lan mangkel marang kahanan sing kaya

mangkono lan marang ki Monar sing negor. Dene dhata (13), wit klungsu kudu bisa urip

ing telenge segara getih kalebu isbat. Isbat yaiku ngelmu utawa piwulang kasampurnan,

6

kaya kang diandharake dening Padmosoekotja (1958) sajrone bukune. Isbat sajrone ukara

iku bisa ditegesi saka critane. Crita utawa alur sadurunge ing cerkak iku ngandharake

menawa klungsu melu udhu lan wit asem marai sengsem, ngayomi agawe tentrem. Wit

asem minangka gegambarane dhiri kita. Kita kudu isa melu udhu, tegese kudu bisa dadi

wong sing migunani marang reriptane Pengeran sing liyane. Kudu bisa ngayomi lan njaga

awake lan reriptan liyane. Senajan ing segara getih, ing kahanan sing kaya apa wae,

seneng utawa susah kudu tetep bisa udhu lan ngayomi dhiri pribadhine, kulawargane,

wong liya, marang kewan, lan alam kabeh.

C. Panutup

Cerkak Klungsu anggitane Swardi Endraswara iki kebak tandha lan pralambang.

Wit asem minangka wit sing dipundhi-pundhi, dijaga, lan dikramatake dening para

warga. Wit asem minangka pralambange panguripan. Senajan mung nuwuhake klungsu

sing cilik, tanpa aji, ananging melu udhu.

Lelewane basa sing kinandhut sajrone cerkak iki yaiku majas perbandhingan,

majas paneges, lan majas pasemon. Lelewane basa sing ana sajrone reriptan fiksi

kayadene cerkak iki nduweni piguna kanggo negesake lan nambah kaendahane sawijine

reriptan saliyane medhar etik lan saintik-e.

KAPUSTAKAN

Kamandaka, Arim (ed), at. al. 2011. Antologi Crita Cekak lan Geguritan: Pasewakan. Yogyakara: Elmatera Publishing

Keraf, Gorys. 2010. Diksi dan Gaya Bahasa. Jakarta: Gramedia Pustaka Utama.

Nurgiyantoro, Burhan. 2007. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

Purnama, S.B. 2014. Retorika dan Stilistika. Surabaya

7