humanitarul mecnierebata da samartlis fakultetis...
TRANSCRIPT
1
saqarTvelos sapatriarqos wmida andria pirvelwodebulis saxelobis qarTuli universiteti
humanitarul mecnierebaTa da samarTlis fakultetis
Sromebi II
gamomcemloba `meridiani~
Tbilisi 2015
2
SromebSi ibeWdeba samecniero gamokvlevebi, romelic miZRvnilia
istoriis, eTnologiis, filologiis, Targmanmcodneobisa da
samarTalmcodneobis aqtualuri problemebisadmi.
gankuTvnilia specialistebisa da studentebisaTvis. redaqtorebi: profesori sergo vardosaniZe, profesori vaxtang guruli krebuli gamosacemad moamzada istoriis doqtorma levan jiqiam
3
St. Andrew the First-Called Georgian University of the Patriarchate of Georgia
Works of Faculty of Humanities and Law II
Publishing House `Meridiani~
Tbilisi 2015
4
The Collection contains scientific researches dedicated to the issues of History, Ethnology,
Philology, Translation Studies and Jurisprudence. For specialists and students.
Editors: Prof. Sergo Vardosanidze
Prof. Vakhtang Guruli
The Collection was prepared for publication by Doctor of History Levan Jikia
5
Грузинский университет имени Андрея Первозванного при Патриархии Грузии
Труды Факультета гуманитарных наук и
правоведения
II
Издательство `Меридиани~
Тбилиси 2015
6
В сборнике публикуются научные исследования, посвященные актуальным вопросам истории, этнологии, филологии, переводоведения и правоведения.
Предназначается для специалистов, работающих в данных сферах, и студентов.
Редакторы: профессор Серго Вардосанидзе, профессор Вахтанг Гурули
К изданию сборник подготовил академический доктор Леван Джикия
7
i s t o r i a
8
sergo vardosaniZe, istoriis mecnierebaTa doqtori
axali drois saistorio mecniereba da
giorgi wereTlis istoriografiuli Sexedulebani
XIX saukunis meore naxevari erT-erTi urTulesi xana iyo saqarTvelos
istoriaSi. carizmma gaaaqtiura qarTveli xalxis erovnuli Cagvra. misi
erTguli satrapebi: dondukov-korsakovi, ianovski, katkovi, Cudecki da sxvebi
yovelnairad cdilobdnen ise warmoedginaT kavkasia da kerZod saqarTvelo,
rom TiTqos qarTvelebs separatizmis tendenciebi hqonodaT da maTi istoria,
ena, literatura saerTod Raribi yofiliyos. maTi azriT aseT xalxs rac
male daaviwydeboda sakuTari warsuli da gaiTqvifeboda rusebSi, miT ufro
ukeTesi iyo.
TviTmpyrobelobis koloniuri Cagvris gaZlierebam kidev ufro
SeamWidrova TergdaleulTa jgufi, isini mkacri cenzuris pirobebSic
axerxebdnen presaSi iseTi werilebis gamoqveynebas, romlebSic gabedulad
iyo mxilebuli carizmis koloniuri politika. qarTuli erovnuli sxeulic
daqucmacebuli iyo. XIX saukunis II naxevris cnobili moRvawe ilia
alxaziSvili gulistkiviliT aRniSnavs, roca man imogzaura javaxeTSi, naxa
erT sofelSi erTi Zma, raki marTlmadidebluri sarwmunoebisa iyo, gvarad
sandaZe, qarTvelobda, meore ki, raki monofiziti _ somxobda. 1 aseTive
unugeSo mdgomareobaSi iyo saqarTvelos gonebis saunje, mesxeTic, vinme
mesxi (ivane gvaramaZe) werda: `movsulvarT umecrebis Savbneli wyvdiadiTa,
varT erTian umoqmedoT xelfexdaborkilni, gzakvalSeSlilni da
gamoTayvanebuli~.2
carizmis agentebma scades samegrelos saqarTvelodan CamoSoreba, am
saqmeSi maT xels umarTavdnen renegati qarTvelebi: Tada aSordia, ivane
muxran-bagrationi da sxvebi, marTalia, TavianTi moRvaweobiT isini
gansxvavdebodnen, magram mainc sabolood erovnuli nihilizmiT iyvnen
dasneulebuli. jer kidev X saukuneSi giorgi merCules mier Camoyalibebuli
qarTvelTa erTianobis koncefcia `qarTlad friadi qveyanai aRiracxebis,
romelsaca Sina qarTuliTa eniTa Jami Seiwirvis da locvai yoveli
aResrulebis~ XIX saukunis saqarTveloSi istoriul mogonebad qceuliyo.
amitom saWiro iyo miviwyebuli warsulis gacocxleba, awmyosa da momavlis
samsaxurSi misi Cayeneba, rac TergdaleulTa upirvelesi sazrunavi gaxda.
ilia WavWavaZe did mniSvnelobas aniWebda warsulis codnas: `romelia
simagre Cveni cxovrebisa da romeli sifuye da sisuste, amas xsnis da
gviTargmnis xolme istoria, da Tu igi daviviwyeT, maS dagviwynia Cveni
1 niko berZeniSvili. saqarTvelos istoriis sakiTxebi. t. VIII. gamomcemloba `mecniereba~, Tbilisi, 1975, gv. 43. 2 levan asaTiani. literaturuli werilebi. narkvevebi. gamomcemloba `merani~, Tbilisi, 1974, gv. 390.
9
cxovrebis saTavec. Cveni cxovrebis saZirkveli, da Tu asea _ raRazed unda
davamyaroT Cveni awmyo, Cveni mermisi~.3
warsulis istoriis piruTvneli kvleva istorikosTa saqme iyo, magram
XIX saukunis 60-70-ian wlebSi saqarTveloSi isini TiTqmis ar iyvnen, ramac
aiZula Tergdaleulni TviTon emuSavaT saqarTvelos istoriis calkeul
problemebze, raTa sazogadoebisaTvis gasageb enaze miewodebinaT saintereso
masala. giorgi wereTeli, rogorc TergdaleulTa erT-erTi xelmZRvaneli am
mizniT Seudga mravalsaukunovani saqarTvelos istoriis Seswavlas. Tavis
droze es sworad SeniSna Jurnalma `moambem~, roca, saredaqcio werilSi
miuTiTa: `g. wereTeli gansakuTrebuli interesiT swavlobs Cveni qveynis
istoriasa da arqeologias, raTa amiT kidev ufro nayofierad hqmnas Tavisi
brZola eris TviTcnobierebis gawvrTnisaTvis~. 4 iakob fancxavac im azrisa
iyo, rom giorgi wereTels saqarTvelos istoriis calkeul sakiTxebze
muSaoba da istoriuli codnis popularuli eniT xalxisaTvis gadacema
sWirdeboda miZinebuli erovnuli sulis gamosaRviZeblad.5
TergdaleulTa saqarTvelos istoriiT daintereseba da am sferoSi
moRvaweoba ar unda gavigoT, TiTqos XIX saukunis saqarTveloSi sul ar
iyvnen profesionali istorikosebi da saerTod ar arsebobda saistorio
mecniereba. XIX saukunis pirveli qarTveli istorikosi, romelic `qarTlis
cxovrebis~ Txrobis CarCoebs gascda da saqarTvelos istoriuli cxovrebis
mTliani suraTis aRsadgenad berZnul-romaul wyaroebs mimarTa Teimuraz
bagrationi iyo. 6 misi Rvawli im mxrivacaa dasafasebeli, rom man gauRviva
interesi mari broses saqarTvelos istoriuli warsulisadmi. am
ukanasknelis dauRalavi Sromis wyalobiT evropam gaicno `qarTlis
cxovreba~, originaluri qarTuli xuroTmoZRvreba, qarTuli xelnawerebi,
epigrafikuli Zeglebi. mari brosem daiwyo saqarTvelos istoriis
mecnieruli damuSaveba, Seajera mopovebuli epigrafikuli da numizmatikuri
masalebi werilobiT wyaroebTan; amitom iyo, rom misi moRvaweoba
TergdaleulTa yuradRebis centrSi moeqca. mari brose, Tavisi saqmianobiT
samsaxurs uwevda erovnul-ganmaTavisuflebel moZraobas saqarTveloSi.
XIX saukunis qarTul istoriografias didi amagi dasdo peterburgis
qarTvelologiurma skolam, romelSic aqtiur monawileobas iRebdnen daviT
CubinaSvili da aleqsandre cagareli. daviT CubinaSvilma 1854 wels ruseTis
mecnierebaTa akademiis stambaSi dabeWda `qarTlis cxovreba~, nawili II,
romelsac winasityvaoba waumZRvara rusul da frangul enebze. am faqts
gansakuTrebuli mniSvneloba hqonda araqarTveli istorikosebis
saqarTvelos istoriuli warsuliT dainteresebis TvalsazrisiT. aleqsandre
cagarelis mier gamocemuli qarTuli wyaroebi imiT aris Rirebuli, rom aq
ukve igrZnoba teqstisadmi kritikuli midgoma. friad saintereso iyo
aleqsandre cagarelis moRvaweoba rusuli enciklopediebisTvis
3 simon xundaZe. narkvevebi. gamomcemloba `federacia~, Tbilisi, 1949, gv. 202. 4 saqarTvelos istoriis narkvevebi. t. I. gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1970, gv. 814. 5 aleqsandre CavleiSvili. literaturisa da Teoriis sakiTxebi. gamomcemloba `sabWoTa aWara~, baTumi, 1960, gv. 130. 6 Salva radiani. literaturuli memkvidreoba. Tbilisi, 1948, gv. 46, 52.
10
saqarTvelos istoriis masalebis momzadebis saqmeSic. aleqsandre cagarels
jer kidev sruliad axalgazrdas giorgi wereTelma uwinaswarmetyvela didi
momavali. 1886 wels kirile lorTqifaniZisadmi gagzavnil werilSi igi
aRniSnavda _ aleqsandre cagareli aris niWieri da imedebis momcemi
ymawvili. aleqsandre cagareli nayofierad muSaobda qarTuli istoriuli
sabuTebis gamocemis, ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriis sakiTxebis
gaSuqebis dargSi.
XIX saukunis 30-70-iani wlebis qarTul istoriografias didi amagi
dasdo platon ioselianma. igi saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebSi eklesia-
monastrebSi ecnoboda Zvel xelnawerebs. misi `damsaxurebaa `qarTlis
cxovrebis~ Zveli somxuri Targmanis pirveli xelnawerebis aRmoCena, manve
miakvlia farsadan gorgijaniZis istorias, `qarTlis cxovrebis~ e. w.
WilaSviliseul xelnawersac~.7
zemoT CamoTvlili mecnierTa didi damsaxureba iyo 1881 wels
TbilisSi arqeologTa V yrilobis Catareba. es iyo imis aRiareba, rom
saqarTvelo erT-erTi saintereso da uZvelesi istoriis qveyanaa. qarTveli
samocianelebi imdenad did mniSvnelobas aniWebdnen am yrilobas, rom akaki
wereTels saWirod miuCnevia misasalmebeli sityviT miemarTa yrilobisadmi.
misalmebaSi igi kmayofilebas gamoTqvamda yrilobis saqarTveloSi mowveviT,
radgan yrilobis monawile cnobili mecnierebebi gaxdebian sxvebisaTvis
magaliTis mimcemni, raTa ufro obieqturad gamoikvlion Cveni qveynis
warsuli~.8
zemoT qmulidan SeiZleba davaskvnaT, rom XIX saukunis 30-70-iani
wlebis qarTvelma istorikosebma, e. w. peterburgis qarTvelologiuri
centris moRvaweebma, didi wvlili Seitanes qarTuli istoriografiis
ganviTarebaSi, magram maTi Rvawli mainc udabnosa Sina RaRadebas hgavda. amis
mizezi is iyo, rom isini TavianT gamokvlevebs qarTul enaze ar werdnen.
amitomac iyo, rom Tergdaleulebma TviT mohkides xeli saqarTvelos
istoriis Seswavlis saqmes. isini `istoriuli mecnierebis momarjvebiT ara
marto qarTvelTa erovnuli TviTcnobierebis ganmtkicebas uwyobdnen xels,
aramed win swevdnen da aviTarebdnen istoriul mecnierebas, gansazRvravdnen
mis sagansa da amocanebs, meTodsa da meTolologias~. 9 amiT gansxvavdeboda
TergdaleulTa da maT winamorbed istorikosTa damokidebuleba istoriis
rogorc sagnisa da istoriis rogorc eris wvrTnis, gamoRviZebis
daniSnulebisadmi. Tergdaleulni moiTxovdnen mTeli xalxis, istorias
iseTi saukeTeso wignic ki, rogorc `qarTlis cxovreba~ mxolod mefeTa
istoria iyo, vinaidan es ukanaskneli im principiT iyo Sedgenili, romelic
asaxavda feodaluri saqarTvelos sazogadoebis moTxovnilebebs. amitom XIX
saukunis 50-60-ian wlebSi saqarTvelos istoriis `qarTlis cxovrebis~
qargaze ageba faqtobriv `qarTuli feodaluri saistorio mwerlobis
romantizms~ niSnavda. 10 70-80-ian wlebSi, roca feodalur batonymuri
7 giorgi wereTeli. rCeuli nawerebi. t. II. gamomcemloba `saxelmwifo gamomcemloba~, Tbilisi, 1948, gv. 38. 8 giorgi wereTeli. werili e. ninoSvils. ninoSvili e., t. II. Tbilisi, 1923, gv. 639. 9 gazeTi `kvali~, 1893, #11, gv. 17. 10 i. gomelauri. mRvimevi. gamomcemloba `mecniereba~, Tbilisi, 1982, gv. 11.
11
wyobileba kriziss ganicdida Tergdaleulebs axali saqarTvelosaTvis
istoriis axleburad gaazreba sWirdebodaT, rac daexmareboda maT erovnul-
ganmaTavisuflebeli brZolis sworad warmarTvis saqmeSi. gamoCndnen iseTi
istorikosebic, vinc sworad gaigo TergdaleulTa mizani, amgram
imdroindel viTarebaSi advili ar iyo piruTvneli istoriis dawera.
cnobili publicisti sergei mesxi werda: `1800 wlis Semdeg Cveni istoriis
dawera xeirianad da patiosnad ar moxerxdeba, cenzura da mmarTveloba
nebas ar miscems imisTana istoriis dabeWdvas romelSic yvela mis moqmedebas
da gankargulebas saqarTveloSi qeba ar eqneba~.11
miuxedavad amisa XIX saukunis 70-80-ian wlebSi mainc daiwyo marTali
istoriis dasawerad masalebis Segroveba. 1869 wels daviT baqraZem daiwyo
saqarTvelos istoriis qarTul enaze Sedgena. ganzraxuli iyo am istoriis
gamoSveba xuT rveulad. ilia WavWavaZem aRfrTovanebuli recenzia uZRvna
daviT baqraZis pirvel wigns, romelic 1888 wels daibeWda. iliam daviT
baqraZes dauRalavi da sasiqadulo moRvawe uwoda. romelmac didi Rvawli
da samsaxuri dasdo qarTvel ers. magram wyaroebis kritikulma ganxilvam da
mopovebam daviT baqraZe aiZula imxanad Seewyvita ganmazogadebeli
monografiis gamoSveba. 12 daiwyo masalebis moZiebis periodi, Tumca daviT
baqraZe marto masalebis Semkrebis rolSi rodi mogvevlina. igi `XIX
saukunis qarTul istoriografiaSi pirveli iyo, romelac safuZvlianad
gaarCia mopovebuli sigel-gujrebi da Seudara isini istoriul
sinamdviles~.13
dimitri baqraZesTan erTad saintereso, daZabul muSaobas eweodnen
Tedo Jordania, 14 mose janaSvili, 15 niko urbneli, 16 zaqaria WiWinaZe da
sxvebi. saintereso iyo konstantinopolSi moRvawe qarTveli kaTolikebis
saqmianobac, romlebic bevr masalebs aqveynebdnen saqarTvelos istoriaze, 17
magram xalxs sWirdeboda gasagebi eniT miwodebuli masala. vinc Tedo
Jordanias mier gamocemul qronikebs SeiZenda, mas saTanado istoriuli
codnac unda hqonoda. Cveulebrivi rigiTi mkiTxvelisaTvis qronikebSi
Sesuli masalis aRqma-gageba advili ar iyo. amitom iyo, rom TergdaleulTa
Taoba mxatvrul prozasa da poeziaSi istoriul Tematikas mieZala. am mxriv
sainteresoa ilia WavWavaZis, akaki wereTlis, vaJa-fSavelas, iakob
gogebaSvilis Semoqmedeba. amave mizans isaxavda giorgi wereTelic, roca
Seudga saqarTvelos istoriul warsulze werilebis gamoqveynebas misi
TanamebrZolebi: sergei mesxi, petre umikaSvili araerTxel aRniSnavdnen:
`filologia, istoria, arqeologia... es yvelaferi erT sagans ekuTvnoda,
11 niko nikolaZe. rCeuli nawerebi. t. IV. gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1963, gv. 144. 12 aleqsandre koWlavaSvili. giorgi wereTeli da Walis navTobis sakiTxi._ Jurnali `mnaTobi~, 1962, #9, gv. 190. 13 Jurnali `krebuli~, 1872, #8, gv. 3-4. 14 gazeTi `Голос~, 1878, #87, gv. 17. 15 gazeTi `kvali~, 1893, #14, gv. 166. 16 saqarTvelos istoriis narkvevebi. t. IV. gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1973, gv. 158. 17 mixeil zandukeli. axali qarTuli literatura. gamomcemloba `codna~, Tbilisi, 1954, gv. 65.
12
erTis safuZvel deda-azrisagan momdinareobda, Seni dedaazri iyo zrunva
Cveni qveynisa da xalxis bedisaTvis, bednierebisaTvis misi winsvlisaTvis~.18
yovelive zemoT qmulis Semdeg giorgi werTlis mier saqarTvelos
istoriaze muSaobis dawyeba savsebiT gasagebia, magram hqonda ki mas saamiso
ganaTleba da kompetenturoba? vfiqrobT am kiTxvas dadebiTi pasuxi unda
gaeces. jer kidev sruliad axalgazrda giorgi wereTels quTaisis
gimnaziaSi swavlis dros waukiTxavs Zveli qarTuli matianeebi, qarTuli
literaturis uZvelesi nimuSebi. am mxriv axalgazrda gimnaziels
fasdaudebeli daxmareba gauwia sakuTarma biZam. Semdeg ki peterburgis
universitetSi, marTalia, fizika-maTematikis fakultetis sabunebismetyvelo
ganyofilebaze swavlobda, magram igi gatacebiT ismenda leqciebs msoflio
istoriaSi, xelovnebis istoriaSi. man safuZvlianad icoda germanuli ena da
originalSi kiTxulobda XIX saukunis germanel istorikosTa naSromebs.
unda aRiniSnos is faqtic, rom giorgi wereTeli niko nikolaZesTan erTad
xvdeboda cnobil rus revolucioner-demokrat nikolai CerniSevskis,
romelTanac msjelobdnen filosofiisa Tu istoriis aqtualur
problemebze. garda amisa, giorgi wereTeli rogorc bunebismetyvelebis
ganyofilebis studenti ukve icnobda am dargis did aRmoCenebs, romlebmac
xeli Seuwyo istoriuli mecnierebis ganviTarebas. yovelive aman dadebiTi
roli Seasrula giorgi wereTlis istoriuli azrovnebis CamoyalibebaSi. igi
saqarTvelos sinamdvileSi warsuli istoriis `romantikul~ aRqmas ki ar
moiTxovda, aramed istoriuli mecnierebis guldasmiT kvlevas, mecnieruli
istoriis utyuari faqtebiT dasabuTebas da gamarTvas, rac qarTvel xalxs
momavlisaTvis brZolaSi gamoadgeboda.g. wereTlis rogorc moazrovnisaTvis
cnobili iyo k. marqsisa da fr. engelsis Sromebi. igi erT-erT Tavis
werilSi aRniSanvda rom marqsis ekonomikuri moZRvreba iseTive siaxlea
mecnierebaSi, rogorc darvinizmi bunebismetyvelebaSiao.naTqvamis gamo
vfiqrobT umarTebuloa levan asaTianis gancxadeba _ `g. wereTels, rogorc
idealists da subieqtivists istoriis SemecnebaSi ar esmoda, rom
sazogadoebrivi cxovrebis ganviTarebas ara adamianebis neba-survilebi
ganageben, rom es ganviTareba damokidebulia ara ama Tu im sazogadoebrivi
formaciis sasurvelobasa da umjobesobaze, aramed im istoriul aucilebel
kanonebze, romelic axasiaTebs sawarmo ZalTa ganviTarebas da masze
aSenebul socialur urTierTobas~. 19 giorgi wereTeli aRiarebda
sazogadoebis klasebad danawilebas, es danawileba miaCnda sxvadasxva
klasTa Soris dapirispirebis mizezad. giorgi wereTels ar miaCnda sworad
is, rom eris an kacobriobis istoriis codnis warmosaCenad ZiriTadad
mefeebis cxovrebas, maT taxtze asvla-Camosvlas swavlobdnen. misi azriT,
aseTi istoriis codna warsulSi akmayofilebdaT, axla ki droni icvalnen
da istoriaze Sexedulebac Seicvalao. Tu giorgi wereTelma TergdaleulTa
sxva moRvaweebTan erTad gaakritika qarTlis cxovreba, es feodaluri
saqarTvelos istoriis am saukeTeso wyaros rolisa da mniSvnelobis
18 ilia WavWavaZe. asis wlis winaT. Txzulebani. t. IV. gamomcemloba `saxelgami~, Tbilisi, 1955, gv. 54. 19 mixeil gafrindaSvili. narkvevebi XIX saukunis qarTuli sazogadoebrivi azrovnebis istoriidan. t. I. gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1959, gv. 99.
13
damcrobis cda ki ar iyo. aramed uaris Tqma iseTi istoriul koncefciaze,
romelic istorias pirovnebis, Tundac mefeTa neba-survilis mixedviT agebda.
giorgi wereTeli erT-erT saistorio gamokvlevaSi aRniSnavda, rom
kacobriobis cxovrebaSi yovelTvis asea, ra did warmatebebsac ar unda
miaRwios ama Tu im xalxma, Tu yovelive amisaTvis saTanadod momzadebuli
ar aris, `sul yvela fuWad Caivlis~.20
erTi kaci rogori didi niWiTa da unariTac ar unda iyos
dajildoebuli, ver SeZlebs eris gaZlierebas, didi amocanebis gadawyvetas,
Tu imis Tanamedroveni, imis moZmeni imis gvartomoba ar TanaugrZnoben, ar
esmiT imisi moqmedebis azri da ver moixmaren imisgan motanils sargeblobas,
giorgi wereTlis gagebiT pirovneba, ra Tqma unda, did rols asrulebs
istoriaSi, magram Tu xalxi ar aris imis azrebis Semcnobi da damfasebeli,
mas yvelaferi fuWad Cauvlis. giorgi wereTeli marqsisti ar iyo, magram
iseve rogorc imdroindeli sxva qarTveli moazrovneebi (ilia WavWavaZe,
dimitri baqraZe) pirovnebis rols istoriaSi ar afetiSebda, piriqiT ama Tu
im didi istoriuli moRvawis warmoCenisas eZiebda im ekonomikur da
politikur mizezebs, gamoCenili pirovnebis warmatebas rom ganapirobebda.
mixeil gafrindaSvilis azriT, giorgi wereTeli `savsebiT iziarebda
marqsamdel moazrovneTa cnobil debulebas: sazogadoeba adamianTa
jgufebia, xolo sazogadoebis Tvisebebi am jgufSi Semavali adamianebis
individualur TvisebaTa jami. amitom adamianze rom laparakobs, giorgi
wereTels mxedvelobaSi aqvs mTeli sazogadoeba, romlis wevricaa adamiani
da piriqiT. am azriT xelmZRvanelobda giorgi wereTeli sazogadoebriv-
istoriuli movlenebis Seswavlis dros.21
giorgi wereTels miaCnda, rom ama Tu im politikuri viTarebis
gasagebad saWiroa gairkves, ra mizezebma gamoiwvia igi, rogoria misi
Sedegebi kacobriobis ganviTarebis TvalsazrisiT. win wavida sazogadoeba
Tu, piriqiT, ukan daswia. misTvis esa Tu is istoriuli sabuTi, sigel-gujari
mxolod maSin iqceoda `istoriul utyuar sabuTad~, roca xelT gveqneboda
kritikulad ganxiluli teqsti, magram es kritikuli ganxilva gulisxmobda
teqstis mecnierul Seswavlas. `wavida is dro _ werda g. wereTeli _ roca
sqolastikosebi istoriul mecnierebas amyarebdnen mxolod monastrebSi
darCenil werilobiT sabuTebze... unda Seignon da SedarebiTi meTodiT
gaarkvion, rodis aris is dawerili da yvela es teqstTan erTad
komentarebiT gamoaqveynon~. 22 giorgi wereTels miaCnda, rom namdvili
istoriis gamarTva mxolod aseTi SedarebiTi meTodis gamoyenebiT SeiZleba.
am principebiT xelmZRvanelobda igi, roca Zveli saqarTvelos istoriaze
msjelobisas iyenebda bizantieli, somexi, istorikosebis cnobebs, udarebda
qarTlis cxovrebis masalebs, masalaTa Sejerebis safuZvelze gamohqonda
Tamami daskvnebi. SedarebiTi meTodis farTod gamoyenebis cdaa mis naSromSi
`Cveni Zveli gmirebi~. 23 Zveli saqarTvelos istoriuli suraTis aRdgenas
20 S. lekveiSvili. didi qarTveli mwerali._ gazeTi `soflis cxovreba~, 1962, #52, gv. 218. 21 gazeTi `droeba~, 1868, #30, gv. 119. 22 gazeTi `kvali~, 1895, #16. 23 ilia WavWavaZe. giorgi wereTels. `saqarTvelos kalendari~, tfilisi, 1897, gv. 104.
14
cdilobda Zveli egvipturi, Suamdinaruli masalebis safuZvelze. vfiqrobT,
SedarebiTi meTodis gamoyeneba, romelsac giorgi wereTeli mimarTavda,
savsebiT dasaSvebi iyo, magram amave dros saWiro iyo ara meqanikuri
Sedareba, rac zogjer Tavs iCenda g. wereTlis am naSromSi, aramed
safuZvliani da Tanac im ganmasxvavebeli niSnebis CvenebiT, romelic
ueWvelad hqonda aRmosavlurisagan gansxvavebiT Zvel qarTul yofasa da
tradiciebs.
giorgi wereTeli saqarTvelos istoriuli warsulis Seswavlis dros
iTvaliswinebda saqarTvelos geografiuli garemos Taviseburebebis da mis
mniSvnelobas Cveni erovnuli TavisTavadobis SenarCunebisaTvis
mravalsaukunovan brZolaSi. igi ilia WavWavaZis msgavsad cdilobda pasuxi
gaeca mTavar kiTxvaze: ram gadagvarCina, qarTveloba? rom mogviyvana XIX
saukunemde? es ar iyo SemTxveviTi kiTxva, amaze pasuxis gacema niSnavda imis
gagebas, `rani SeiZleba viyoT momavalSi~. giorgi wereTels miaCnda, rom
saukuneTa manZilze saqarTvelos teritoria, rogorc aRmosavleTiT, aseve
dasavleTiT kargad iyo gamagrebuli bunebriv-strategiuli mdgomareobiT da
Cvenma winaprebma kargad icodnen am pirobebis gonivruli gamoyeneba.
saqarTvelos `samxreTi da CrdiloeTiT mTebi da kldeebi icavda... yovels
gaWirvebis dros. imaT ise gonivrulad SeeZloT danawileba simagreebSi,
xevebSi, cixeebSi, rom yovelTvis gamarjvebulni darCebodnen mogeriebiTs
omSi da verc erTi mZlavri mteri ver Selewda saqarTvelos karebsa~.24 misi
azriT, qarTvelTa mravalsaukunovani mtrebis winaaRmdeg erTi muWa xalxis
gadarCenis, Serkinebis da gamarjvebis erT-erTi mTavari safuZveli
saqarTvelos geografiuli mdebareoba iyo. sanam Cvenma winaprebma kargad
daicves mterTagan TiToeuli xeoba,uReltexilebi, manam qveyanas ar
gasWirvebia, magram roca XV-XVIII saukuneebSi saqarTvelos TandaTanobiT
dasusteba daetyo, roca dadga qveynis yofna-aryofnis sakiTxi, maSin naTeli
gaxda mizezic, arcerTi istoriuli cixe-gasasvleli, xeoba ukve ar iyo
gamagrebuli. sadavo ar aris geografiuli garemos didi mniSvneloba ama Tu
im xalxis ganviTarebis istoriaSi, magram vfiqrobT, araswori iyo XV-XVIII
saukuneebis saqarTvelos gaWirvebis, ubedurebis mizezebis martooden
gamgrebuli cixe-siamgreebis arqoniT axsna.
giorgi wereTels mxedvelobidan gamorCa zogierTi mniSvnelovani
movlena. konkretulad XV saukuneSi saqarTveloSi dasrulda
didaznaurebidan axali mZlavri fenis Tavadobis gamoyofis procesi. yoveli
saTavado ki centralur samefo xelisuflebasTan dapirispirebuli iyo,
gaxSirda urTierTmixdoma, SuRli, erTiani saqarTvelo gaiTiSa jer sam
samefod: qarTlis, kaxeTis, imereTis saxiT, xolo mogvianebiT kidev ufro
danawevrda. es moxda im dros, roca saqarTvelos samxreT sazRvarze
erTmorwmune bizantiis nacvlad gaCnda axali agresiuli saxelmwifo
osmaleTi. am ukanasknelisaTvis ki gansxvavebuli politikur-kulturul-
ideologiuri tradiciebis qveyana savsebiT miuRebeli iyo. amdenad g.
24 g. lomiZe. dramis Teoria XIX saukunis qarTuli mxatvrul kritikasa da esTetikur
naazrevSi. gamomcemloba `mecniereba~, Tbilisi, 1984, gv. 160.
15
wereTlis termins Tu vixmarT winaparTagan daculi xeobebis, cixe-simagrebis
ngreva, daucveloba am mizeziTac unda aixsnas. giorgi wereTeli
saqarTvelos mravalsaukunovan istoriaSi naTlad amCnevda mqonebelTa da
uqonelTa Soris winaaRmdegobebs, magram sjeroda, rom TandaTanobiT
evoluciuri formebiT SesaZlebeli iyo sazogadoebis dromoWmuli
urTierTobebis gadaxaliseba. is ambobda, rom swavla-ganaTlebiT, xalxSi
siaxleTa mitaniT SesaZlebeli iyo Cveni eris ekonomikuri aRorZineba da
ganTavisufleba. siaxleTa farTod danergva ki SesaZlebeli iyo qveynis
evropizaciiT. giorgi wereTlis azriT, `idealuri~ sazogadoeba unda
`Sedgebodes sul Ronieri, gonieri da Sromismoyvare xalxisagan _ aseTi
mSromeli da ganaTlebuli adamianebi unda yofiliyvnen baton-patronni im
sazogadoebisa, sadac aRar iqneboda arc `dava arc avazakoba, aRarc
qurdobda da kacis kvla, da yoveli siiafeSi da sikmayofileSi
icxovrebda~.25 magram ra gziT SeiZleboda aseTi sazogadoebis Seqmna, giorgi
wereTels es sakiTxic awuxebda da cdilobda epova gamosavali, Tumca amaod,
vinaidan ganaTleba, swavla kargi saqmea, magram martooden amiT samarTliani
sazogadoebis Seqmna SeuZlebeli iyo. giorgi wereTels miaCnda, rom XIX
saukunis 60-80-iani wlebis qarTvelobas naklebad esmoda Tavisi eris
satkivari, rac warsulis ucodinarobiT aixsneboda. vgoneb, erTi eric aRar
iyos qveyanaze iseTi, rom ganaTlebaSi fexi Seedgas da imdenad Tavis
mamulis umecari iyos, rogorc Cven, SeniSnavda igi. misi azriT, Cveni qveynis
warsuli, misi istoria, eTnografia dawvrilebiT unda
iqnes Seswavlili da ise miewodos axlgazrdobas. igi ilia WavWavaZis
msgavsad fiqrobda, rom eris istoriis codnas SeuZlia xeli Seuwyos Cveni
samSoblos winsvlas. sakiTxis ase dayeneba XIX saukunis 70-80-iani wlebis
saqarTvelos socialur-politikuri viTarebis konkretuli analizidan
gamomdinareobda. saqme exeboda erovnuli meobis SenarCunebas, amitom giorgi
wereTlis daskvna samSoblo istoriis codnas SeuZlia fexze daayenos
qveyanao, exmianeboda erovnul-ganmanTavisuflebel suliskveTebas. `romel
xalxs hsurs Tavisi ieri SeinarCunos, Tavisi vinaoba darCes, is usaTuod
unda CauRrmavdes da gaicnos Tavisi istoriuli zrda~.26
giorgi wereTeli imasac kargad grZnobda, rom martooden istoriis
codna ver miscemda qveyanas TviTarsebobis garantias. igi mouwodebda
axalgazrdobas bejiTi Sromisaken, rac qveynis ekonomikuri aRorZinebis
aucilebeli piroba iyo. g. wereTeli sworad SeniSnavda XIX saukunis 70-80-
iani wlebis qarTuli istoriografiis zogierTi nakls da acxadebda
dRemdis saqarTvelos istorias namdvili istorikosi ar gamosCenia da jerac
SeuZlebelia, rom vinme gamoCndes. misi es azri ar niSnavda mari broses,
dimitri baqraZis, platon ioselianis, Tedo Jordanias Rvawlis uaryofas.
giorgi wereTeli kargad icnobda xsenebuli istorikosebis naSromebs da
saTanadod afasebda maT. igi mari broses pirvel meistoriesa da
saqarTveloSi istoriuli mecnierebis damaarsebels uwodebda. aRniSnavda
mari broses Rvawls teqstologiaSi da, rac mTavaria imas, rom `iman
25 gazeTi `droeba~, 1868, #30, gv. 90. 26 gazeTi `kvali~, 1894, #9.
16
pirvelad gaacno safrangeTsa da mTel evropas miviwyebuli saqarTvelo~. 27
giorgi wereTels miaCnda, rom swored mari broses dauRalavma moRvaweobam
am sferoSi waaqeza qarTvelobac ufro bejiTad SeeswavlaT TavianTi
winaprebis istoria. igi saTanadod afasebda dimitri baqraZis Rvawlsac da
ambobda, rom misma dauRalavma muSaobam bevri Cveni istoriisaTvis manamde
ucxo, magram saintereso da aucilebeli axali dokumentebi aRmoaCina. maS
ratomRa acxadebda giorgi wereTeli, dRemde saqarTvelos istorias
namdvili mkvlevari ar gamosCeniao? mas Tavisi winamorbedi istorikosebi
ufro masalaTa momZieblebad miaCnda. misi azriT, am istorikosTa naSromebis
xarvezi is iyo, rom isini saqarTvelos istoriis calkeul monakveTebs
swavlobdnen da epoqis zogadi suraTi ki Seuswavleli rCebodaT. giorgi
wereTels miaCnda, rom sanam srulad ar iqneboda moZiebuli saqarTvelos
istoriis gafantuli wyaroebi, manam sistematuri kursis Seqmna
gaZneldeboda. vfiqrobT, samarTliani iyo giorgi wereTlis sayveduri misi
Tanamedrove istorikosebis mimarT, rom saqarTvelos matianeebSi
gansakuTrebiT yuradReba aqvT miqceuli mxolod ramdenime xanaze, romlis
brwyinvaleba Zalauneburad XIX saukunis istorikosTa yuradRebas, iqcevs,
xolo rac Seexeba danarCen epoqebs, isini gamoukvleveli rCeboda. misi
azriT, XIX saukunis 80-ian wlebSi saqarTvelos istoriis Sesaswavlad
maZiebeli, ucxo enebis mcodne, simarTlismoyvare kaci ufro saWiro iyo,
vidre istorikosi, vinaidan eklesia-monastrebSi, zogjer gapartaxebul
adgilebSic imdeni istoriuli dokumentebi iyo, romelTa mimoqcevaSi
Semotana, ganCxreka saqarTvelos istoriis araerT furcels axleburad
warmoaCenda. amitom giorgi wereTeli qarTlsa da imereTSi, samcxe-javaxeTis
soflebSi, aWarasa da afxazeTSi muxlCauxrelad erTi adgilidan meoreSi
gadadioda da hkrebda Zvel istoriul dokumentebs. saqarTvelos istoriis
srulyofilad Seswavla xelovnebis istoriis, numizmatikis, arqeologiuri
monacemebis gareSe SeuZlebelia. ase fiqrobda giorgi wereTeli. `namdvilma
istorikosma... unda icodes numizmatika, mxatvrobis istoria,
xuroTmoZRvrebis istoria da miwis zemoT da miwis qveS naxulis nivTebis,
moxeleobis da sxva istoriuli naSTebis zedmiwevniT dafaseba~.28 man kargad
icoda Zveli qarTuli damwerloba, xelnawerSi waikiTxa uZvelesi qarTuli
saistorio wyaro `moqcevai qarTlisai~. misi gamokvlevebi yuradRebas
iqcevda imiTac, rom avtori naSromis bolos miuTiTebda gamoyenebul
literaturas. igi iyenebda plutarqes da tacitusis, movses xorenacis da
vardan didis, qsenofontes, da momzenis Sromebs. g. wereTeli istoriul
epoqebze msjelobisas did mniSvnelobas aniWebda argumentebis
safuZvlianobas, romelic ra Tqma unda, utyuar sabuTianobaze iqneboda
dafuZnebuli. Tu skepticizmi gauCndeboda Tavisi kolegis naSromis mimarT,
daufaravad aRniSnavda. 1893 wels, roca Tedo Jordaniam gamoaqveyna
gamokvleva `mokle cnobani qarTvelTa monastrebze aRmosavleTSi~, 29
romelSic avtori amtkicebda, rom mirian mefem imogzaura ierusalims,
27 S. vaSaymaZe. giorgi wereTeli da Jurnali `kvali~._ krebuli `axali qarTuli literaturis
sakiTxebi~. gamomcemloba `mecniereba~, Tbilisi, 1954, gv. 110-145. 28 gazeTi `kvali~, 1895, #16. 29 gazeTi `iveria~, 1900, #8.
17
ganamravla iqaur monastrebSi qarTveli berebi, mirianis Svilma baqarma
ukanaskneli wlebi palestinaSi gaatara da garkveulwilad daexmara
ierusalimis qarTvelTa monasters. giorgi wereTeli ar daakmayofila Tedo
Jordanias mier am faqtebis dasacavad moxmobilma argumentaciam da
specialur recenziaSi, mosTxova avtors, arsebobda Tu ara dasaxelebuli
faqtebis Sesaxeb werilobiTi dokumentebi da Tu arsebobda romeli
saukunisa iyo isini.30
giorgi wereTeli rogorc saqarTvelos istoriis mkvlevari Tavisi
samuSao profiliT yvelaze TvalsaCinod warmoCinda 1880 wels, roca man
tfilisis klubSi waikiTxa leqcia qarTul enaze `saqarTvelos Zvel
droebaze~. saintereso iyo avtoris mier Sedgenili leqciis gegma-prospeqti.
roca avtori msjelobas iwyebda saqarTvelos uZveles istoriaze,
ganixilavda bibliis Zveli istorikosebis qsenofontes, pliniusis,
marcelinis, herodotes, bibliis cnobebs saqarTvelos istoriaze, igi
saTanado Sefasebas aZlevda sulxan baraTaSvilis, dimitri baqraZis, baieris
da mari broses Sromebs, iTvaliswinebda 1881 wlamde TbilisSi arqeologTa
yrilobisaTvis momzadebul masalebs, vrclad exeboda qarTul warmarTul
panTeons, xsnida im mizezebsac, ramac gamoiwvia qristianobis gavrceleba
saqarTveloSi.
giorgi wereTeli rogorc istorikosi ukritikod rodi aRiarebda
Zveli istorikosebis yvela cnobas. magaliTad, Tavis leqciaSi kritikulad
afasebda ptolomaiosis geografiul rukas da miaCnda, rom rukaze iyo
daSvebuli rigi Secdomebi geografiuli saxelebisa Tu xalxebis
gansaxlebis sakiTxebze. giorgi wereTeli msjelobda qarTveluri
mosaxleobis mcire aziaSi gansaxlebaze, erTmaneTs udarebda qarTlis
cxovrebisa da kaikurciusis naambobs, xSirad CaurTavda xalxur
gadmocemebsac, romlebic SemorCenili iyo aleqsandre makedonelze,
miTridate VI-ze. aseve safuZvliani iyo giorgi wereTlis msjeloba
Targamosisa da misi STamomavlobis Sesaxeb, avtors surda damajereblad
aexsna qarTlosisa da haosis naTesaobis versia... 31 im dros, roca TviT
giorgi wereTlis azriTac, qarTuli istoriuli mecniereba jer
SemgroveblobiT princips ver gascileboda da saistorio masalebis
ganuCxrekelobisa da mouZieblobis gamo romelime epoqaze ganzogadoebuli
msjeloba Zneldeboda, giorgi wereTlis mier ase vrceli epoqis movlenebze
msjelobda didi gabeduleba iyo. sazogadoebis azri ki amas didad afasebda,
Tumca umjobesia gazeT `droebas~ movusminoT: `SabaTs, 22 marts, giorgi
wereTelma waikiTxa Tbilisis klubSi leqcia `saqarTvelos Zvels drozed~.
es iyo pirveli leqcia qarTvelisagan qarTuls enaze wakiTxuli. amitom
advilad warmoasadgenia is interesi, romliTac Cveni sazogadoeba miegeba...
darbazi srulebiT gaWedili iyo xalxiT, didis ambiT miegebnen leqtors da
TiToeuls imis sityvas gulmodgined ugdebdnen yurs~. 32 gazeTi iqve imasac
dasZenda, rom leqcia bevrad ufro moigebda, leqtori ufro mcire
30 gazeTi `kvali~, 1893, #26. 31 ipolite varTagava. giorgi wereTeli._gazeTi `axalgazrda komunisti~, 1959, #82. 32 ipolite varTagava. XIX saukunis qarTuli Jurnal-gazeTebis redaqtorebi. Tbilisis universitetis gamomcemloba, Tbilisi, 1957, gv. 123.
18
monakveTiT rom Semofargluliyo, magram saerTod amgvari leqciebi
sasurveli iyo sazogadoebisaTvis. giorgi wereTlis amgvari moRvaweobidan
Cans, rom avtori yvela Rones xmarobda saqarTvelos istoriis
popularizaciisaTvis, magram igi ar iyo ubralo referatebis da
kompilaciebis avtori; rogorc davinaxeT, mas hqonda Tavisi kvlevis
meTodebi da xerxebi, igi xSirad saintereso mosazrebebs ayenebda, cxovel
diskusiebsac iwvevda mecnieruli wreebSi.
giorgi wereTeli grZnobda, rom saqarTvelos istoria ar SeiZleba
msoflio istoriuli movlenebisgan mowyvetilad ganxiluliyo. igi
saintereso Sedarebebs akeTebda istoriis calkeul periodebTan, Rrma
ganswavlulobasa amJRavnebda. pasuxismgeblobiTa da siyvaruliT werda
CexeTis, balkaneTis xalxebis, Soreuli aRmosavleTis istoriaze da amiT
did saqmes akeTebda: `mas axali drois msoflio istoriisa da saerTaSoriso
urTierTobis aqtualuri problemebis aRZvriT ubralo cnobismoyvareobis
dakmayofileba ki ar surda, aramed amas misTvis didi praqtikul SemecnebiTi
daniSnuleba hqonda: msoflios istoriis analebSi moenaxa mSobliuri qveynis
istoriis paralelebi da damTxvevebi da amiT samSoblos ganviTarebis
ukeTesi gzebi gamoenaxa~.33
giorgi wereTeli didi pativiscemiT ekideboda araqarTul wyaroebs,
magram am wyaros an istorikosis naSromebS Tu tendenciurad iqneboda
naCvenebi Cveni samSoblos istoria, aq igi Seupovar polemistad iqceoda. man
gaakritika q. patkanovis mosazreba imis Sesaxeb, rom TiTqos uZvelesi
qarTuli miTologiuri memkvidreoba moklebulia TviTmyofad erovnul
niadags da XIX saukunis sparsuli miTologiisa da literaturis
gadmoqarTulebis gziTaa SeTxzuli da daasabuTa qarTuli miTologiis
TavisTavadoba. savsebiT marTali iyo niko nikolaZe, roca werda: `mis
statiebSi Canda didi niWis mqone mxatvari, romelic ara marto
sazogadoebrivi cxovrebis movlenebs amCnevda, ara marto mis axalsa da
tipiur mxares SeniSnavda, aramed ufiqrdeboda mis xasiaTs da erkveoda am
movlenaTa mizezebSi~.34
giorgi wereTlis istoriuli azrovneba epoqis suliskveTebiT aris
gamsWvaluli, igrZnoboda garkveuli SezRudulobac, faqtebisa da
movlenebis analizis aramarTebulobis SemTxvevebic, magram dRes advilia
Tanamedrove qarTuli istoriografiis monacemebidan masze, msjeloba, da Tu
qarTuli istoriografia am simaRlezea, amaSi aramciredi wvlili XIX
saukunis II naxevris sxva qarTvel moazrovneebTan erTad giorgi wereTelsac
miuZRvis. sworad SeniSnavda niko berZeniSvili: `mecnieruli istoriis
Sesaqmnelad aucilebeli pirobaa istoriis saSeni masalis mecnieruli
mopoveba. masala mravalnairi, werilobiTi, materialuri, zepirsityvieri~. 35
XIX saukunis 80-90-iani wlebis qarTulma istoriografiam misi saukeTeso
33 gazeTi `droeba~, 1877, #77, gv. 10. 34 v. sidamoniZe. giorgi wereTlis erTi ucnobi sityva._ Jurnali `sabWoTa samarTali~, Tbilisi, 1962, #4, gv. 192. 35 leo gorgilaZe. qarTuli sazogadoebrivi azrovnebis istoriidan. Tbilisis universitetis gamomcemloba, Tbilisi, 1961, gv. 313.
19
warmomadgenlebis dauRalavi moRvaweobis Sedegad moamzada niadagi
mecnieruli istoriografiis Sesaqmenlad.
giorgi wereTlis Rvawlic didia mecnieruli istoriografiis Seqmnis
gzaze. igi rusi revolucioner-demokratebis ideebze iyo aRzrdili da
saqarTvelos istoriis calkeuli problemebis ganxilvisas cdilobda
revoluciur-demokratiuli poziciebis dacvas. magram arcTu iSviaTad
iviwyebda istorizmis principebs. magaliTad giorgi wereTeli sayvedurs
gamoTqvamda `qarTlis cxovrebis~ mimarT da ukvirda masSi ratom xalxis
cxovreba ar sCanso, is ki aviwydeboda, rom `qarTlis cxovreba~ feodaluri
saqarTvelos azrovnebas savsebiT akmayofilebda. magram giorgi wereTlis
istoriul werilebSi revoluciur-demokratiuli azrovnebis gavlenas
SeeZlo daenaxvebina kacobriobis istoriis kanonzomieri ganviTarebis
magaliTebi, roca igi aRniSnavda, rom saukuneTa manZilze Zveldeba erTi
sazogadoebriv-ekonomikuri wyobileba, romelsac cvlis axali ufro
progresuli wyobileba, magram dro Jami misi Secvlis aucileblobasac
ayenebs dRis wesrigSi. yovelive zemoTqmulis safuZvelze SeiZleba
davaskvnaT, rom `g. wereTeli ara marto saqarTvelos istoriis
popularizatori iyo, aramed saTanado istoriuli masalebis momZiebeli da
mkvlevari. misma werilebma saqarTvelos istoriaze, romlebic qveyndeboda
1893-1900 wlebSi gaz. `kvalSi~, `droebasa~ da `iveriaSi~ xeli Seuwyo
qarTveli xalxis erovnuli TviTSegnebis gaRrmavebas da garkveuli wvlili
Seitana XIX saukunis 90-ian wlebSi mecnieruli istoriografiis safuZvlebis
momzadebaSi~.36
36 m. Todua. giorgi wereTlis ekonomikuri Sexedulebani._ Jurnali `saqarTvelos komunisti~,
1959, #1, gv. 14-15.
20
vaxtang guruli, istoriis mecnierebaTa doqtori
dokumentebi da masalebi yirimis
uaxlesi istoriisaTvis (1918-2014 ww.)
1783 wlis 8 aprils ruseTis imperatorma ekaterine II-m xeli moawera
manifests yirimis ruseTis imperiasTan SeerTebis Sesaxeb. dasrulda yirimis saxanos istoria (1441-1783 ww.). ruseTis imperiis xelisufleba TiTqmis saukunenaxevari (1783-1917 ww.) cdilobda yirimi ruseTis ganuyofel nawilad eqcia. saimperatoro kari yirimis ZirZvel mosaxleobas _ yirimel TaTrebs osmaleTis bunebriv mokavSired da amdenad ruseTisadmi mtrulad ganwyobil Zalad miiCnevda. amitom iyo, rom TaTrebi mTeli XIX saukunis manZilze ruseTis xelisflebis mxridan represiebs ganicdidnen, gansakuTrebiT didi represiebi daatydaT Tavs maT yirimis omis (1853-1856 ww.) dros da omis Semdgom periodSi. yirimeli TaTrebis nawilma TavSesafari osmaleTis imperiis teritoriaze ipova.
1917 wlis Teberval-martis revoluciam ruseTis imperias bolo mouRo. Seiqmna xelsayreli pirobebi yirimSi saxelmwifoebriobis aRdgenisaTvis. ruseTis imperiis samarTalmemkvidrem sabWoTa ruseTma ar dauSva yirimis damoukidebeli saxelmwifos arseboba. yirimis naxevarkunZuli okupirebuli iqna sabWoTa ruseTis wiTeli armiis mier _ yirimis sabWoTa ruseTis Semadgenel nawilad iqca. momdevno aTwleulebSi yirimis naxevarkunZulis beds moskovi ganagebda. gadawyvetilebebi, romelsac sasicocxlo mniSvneloba hqonda yirimisaTvis, TaTrebisa da naxevarkunZulze mcxovrebi sxva xalxebis survilis gaTvaliswinebis gareSe miiReboda. ruseTis federaciis brZola yirimis naxevarkunZulis ruseTis ganuyofel nawilad gadaqcevisaTvis aTwleulebis manZilze grZeldeboda. am brZolis bevri mniSvnelovani detali bolo xanebamde ucnobi iyo. 1944 wels yirimis naxevarkunZulidan TaTrebi Sua aziisa da ruseTis sxvadasxva regionSi gadaasaxles. 1957 wels sabWoTa kavSiris axalma politikurma xelmZRvanelobam deportirebuli xalxebi samSobloSi daabruna. marTalia deportacia xelisuflebis mier dagmobili iqna, magram sxva xalxebisagan gansxvavebiT yirimeli TaTrebi samSobloSi ar daabrunes. dabrunebis nebarTva maT mxolod 1989 wels miiRes. am droisaTvis aranairi pirobebi TaTrebis yirimis naxevarkunZulze dabrunebisaTvis ar arsebobda. es gapirobebuli iyo miwis, sacxovrebeli farTis, samuSao adgilebis SezRudulobiT. amitom iyo, rom XXI saukunis damdegisaTvis yirimis naxevarkunZulze TaTrebi mosaxleobis mxolod 10-12% Seadgendnen. samagierod yirimis naxevarkunZulze ganuxrelad izrdeboda rusebis raodenoba. yovelive es winaswar ganzraxuli da kargad dagegmili procesi iyo.
mkiTxvels vTavazobT dokumentebsa da masalebs yirimis uaxlesi istoriisaTvis. dokumentebi TavisTavad cxadyofen ruseTis politikas yirimSi. yirimis ZaldatanebiTi gaerTianeba sabWoTa ruseTSi (1918 w.), yirimeli TaTrebis deportacia (1944 w.), sabWoTa ruseTSi yirimis avtonomiuri sabWoTa socialisturi respublikis gardaqmna sabWoTa ruseTis yirimis olqad (1945 w.), sabWoTa ruseTis yirimis olqis gadacema sabWoTa ukrainisaTvis (1954 w.), yirimis avtonomiuri respublikis damoukidebel saxelmwifod _ yirimis respublikad gamocxadeba (2014 w.) da misi ,,nebayoflobiT” Sesvla ruseTis federaciis SemadgenlobaSi (2014 w.) yirimisaTvis ruseTis brZolis calkeuli etapebia.
21
dokumenti #1. ruseTis imperatoris ekaterine II-is 1783 wlis 8 aprilis manifesti yirimis saxanos gauqmebisa da ruseTTan SeerTebis Sesaxeb
В Ы С О Ч А Й Ш И Й М А Н И Ф Е С Т
ВЕЛИКОЙ ИМПЕРАТРИЦЫ ЕКАТЕРИНЫ II О ПРИНЯТИИ КРЫМСКАГО ПОЛУОСТРОВА,
ОСТРОВА ТАМАНА И ВСЕЯ КУБАНСКОЙ СТОРОНЫ ПОД ДЕРЖАВУ РОССИЙСКУЮ, 1783 год, 8 апреля
Божiею проспешествующею Милостiю
Мы, ЕКАТЕРИНА ВТОРАЯ Императрица и Самодержица Всероссiйская,
МОСКОВСКАЯ, КИЕВСКАЯ, ВЛАДИМИРСКАЯ, НОВГОРОДСКАЯ, ЦАРИЦА КАЗАНСКАЯ, ЦАРИЦА АСТРАХАНСКАЯ, ЦАРИЦА СИБИРСКАЯ,
ЦАРИЦА ХЕРСОНИСА ТАВРИЧЕСКОГО, ГОСУДАРЫНЯ ПСКОВСКАЯ И ВЕЛИКАЯ КНЯГИНЯ СМОЛЕНСКАЯ,
КНЯГИНЯ ЭСТЛЯНДСКАЯ, ЛИФЛЯНДСКАЯ, КОРЕЛЬСКАЯ, ТВЕРСКАЯ, ЮГОРСКАЯ, ПЕРМСКАЯ, ВЯТСКАЯ, БОЛГАРСКАЯ И ИННЫХ;
ГОСУДАРЫНЯ И ВЕЛИКАЯ КНЯГИНЯ НОВА-ГОРОДА, НИЗОВСКИЯ ЗЕМЛИ, ЧЕРНИГОВСКАЯ, РЯЗАНСКАЯ, ПОЛОЦКАЯ, РОСТОВСКАЯ, ЯРОСЛАВСКАЯ, БЕЛООЗЕРСКАЯ,
УДОРСКАЯ, ОБДОРСКАЯ, КОНДИЙСКАЯ, ВИТЕПСКАЯ, МСТИСЛАВСКАЯ И ВСЕЯ СЕВЕРНЫЯ СТРАНЫ ПОВЕЛИТЕЛЬНИЦА,
И ИВЕРСКИЯ ЗЕМЛИ, КАРТАЛИНСКИХ И ГРУЗИНСКИХ ЦАРЕЙ И КАБАРДИНСКИЯ ЗЕМЛИ, ЧЕРКАССКИХ И ГОРСКИХ КНЯЗЕЙ
И ИНЫХ НАСЛЕДНАЯ ГОСУДАРЫНЯ И ОБЛАДАТЕЛЬНИЦА:
В прошедшую с Портой Оттоманской войну, когда силы и победы оружия НАШЕГО давали НАМ полное право оставить в пользу НАШУ Крым, в руках НАШИХ бывший, МЫ сим и другими пространными завоеваниями жертвовали тогда возобновлению доброго согласия и дружбы с Портой Оттоманской, преобразив на тот конец народы татарские в область вольную и независимую, чтоб удалить навсегда случаи и способы к распрям и остуде, происходившим часто между Россией и Портой в прежнем татар состоянии.
Не достигли МЫ однако ж в пределах той части Империи НАШЕЙ нашей тишины и безопасности, кои долженствовали быть плодами сего постановления. Татары, преклоняясь на чужие внушения, тотчас стали действовать вопреки собственному благу, от НАС дарованному.
Избранный ими в таковой перемене бытия их самовластный Хан был вытеснен из места и отчизны пришельцев, который готовился возвратить их под иго прежнего господства. Часть из них слепо к нему прилепилась, другая не была в силах противуборствовать.
В таковых обстоятельствах принуждены МЫ были, для сохранения целости здания НАМИ воздвигнутого, одного из лучших от войны приобретения, принять благонамеренных татар в НАШЕ покровительство, доставить им свободу, избрать себе на место Сагиб-Гирея другого законного Хана, и установить его правление; для сего нужно было привесть военные силы НАШИ в движение, отрядить из них в самое суровое время энный корпус в Крым, содержать его там долго, и наконец действовать противу мятежников силою оружия; от чего едва не возгорелась с Портой Оттоманской новая война, как то у всех в свежей памяти.
Благодарение Всевышнему! Миновала тогда сия гроза признанием со стороны Порты законного и самовластного Хана в лице Шагин-Гирея. Произведение сего перелома обошлось Империи НАШЕЙ недешево; но МЫ по крайней мере чаяли, что оное наградится будущее от соседства безопасностью. Время да и короткое воспрекословило однако ж на деле сему предположению.
Поднявшийся в прошлом году новый мятеж, коего истинные начала от НАС не скрыты, принудил НАС опять к полному вооружению и к новому отряду войск НАШИХ в Крым и на Кубанскую сторону, кои там доныне остаются: ибо без них не могли бы существовать мир, тишина и устройство посреди татар, когда деятельное многих дет испытание всячески уже доказывает, что как прежнее их подчинение Порте было поводом к остуде и распрям между обеими державами, так и преобразование их в вольную область, при неспособности их ко вкушение плодов таковой свободы, служит ко всегдашним для НАС беспокойствам, убыткам и утруждению войск НАШИХ.
22
Свету известно, что имев со стороны НАШЕЙ толь справедливые причины не один раз вводить войска НАШИ в Татарскую область, доколе интересы государства НАШЕГО могли согласовать с надеждою лучшее, не присвоили МЫ там себе начальства, ниже отметили, или наказали татар, действовавших неприятельски против воинства НАШЕГО, поборствовавшего по благонамеренным в утушение вредных волнований.
Но ныне, когда с одной стороны приемлем в уважение употребленные до сего времени на татар и для татар знатные издержки, простиравшиеся по верному исчислению за двенадцать миллионов рублей, не включая тут потерю людей, которая выше всякой денежной оценки;
с другой же, когда известно НАМ учинилося, что Парта Оттоманская начинает исправлять верховную власть на землях татарских, и именно: на острове Тамане, где, чиновник ее, с войском прибывший, присланному к нему от Шагин-Гирея Хана с вопрошенном о причине его прибытия, публично голову отрубить велел и жителей тамошних объявил турецкими подданными; то поступок сей уничтожает прежние НАШИ взаимные обязательства о вольности и независимости татарских народов;
удостоверяет НАС вяще, что предложение НАШЕ при заключении мира, сделав татар независимыми, не довлеет к тому, чтоб чрез сие исторгнуть все поводы к распрям, за татар произойти могущие, и поставляет НАС во все те права, кои победами НАШИМИ в последнюю войну приобретены были и существовали в полной мере до заключения мира;
и для того, по долгу предлежащего НАМ попечения о благе и величии отечества, стараясь пользу и безопасность его утвердить, как равно полагая средством навсегда отдаляющим неприятные причины, возмущающие вечный мир между Империями Всероссийской и Оттоманской заключенный, который МЫ навсегда сократить искренно желаем, не меньше же и в замену и удовлетворение убытков НАШИХ решилися МЫ взять под державу НАШУ полуостров Крымский, остров Тамань и всю Кубанскую сторону.
Возвращая жителям тех мест силою сего НАШЕГО Императорского Манифеста таковую бытия их перемену, обещаем свято и непоколебимо за СЕБЯ и преемников престола НАШЕГО, содержать их наравне с природными НАШИМИ подданными, охранять и защищать их лица, имущество, храмы и природную веру, коей свободно отправление со всеми законными обрядами пребудет неприкосновенно, и дозволить напоследок каждому из них состоянию все те прелости и преимущества, каковыми таковое в России пользуется;
напротив чего от благодарности новых НАШИХ подданных требуем и ожидаем МЫ, что они в счастливом своем презрении из мятежа и неустройства в мир, тишину и порядок законный потщатся верностию, усердием и благонравием уподобиться древним НАШИМ подданным и заслуживать наравне с ними монаршую НАШУ милость и щедроту.
ЕКАТЕРИНА ВТОРАЯ
Дан в престольномъ Нашем граде Святого Петра, апреля 8 дня отъ Рождества Христова 1783, а государствованiя Нашего въ двадцать первое лето. wyaro: Полное Собрание законов Российской Империи. Первое собрание (1649 - 1825). Том XXI. №15708.
23
dokumenti #2. Tavridis sabWoTa socialisturi
respublikis deputatTa sabWos centraluri aRmasrulebeli komitetis 1918 wlis 22 martis dekreti.
ДЕКРЕТ
Центрального исполнительного комитета совета рабочих солдатских и крестьянских депутатов
советской республики Тавриды
Центральный исполнительный комитет согласно постановлению перваго учредительнаго совета рабочих, солдатских, крестьянских, поселянских и мусульманских депутатов всех земельных военно-революционных комитетов Тавриды, состо-ящаго 10 марта 1918 года, объявляют территорию Крымскаго полуострова в составе Еропольскаго, Феодосийскаго, Ялтинскаго, Евпаторийскаго и Перекопскаго уездов Советской Социалистической Республикой Тавриды. Во главе советской республики Тавриды стоит Таврический Совет народных комиссаров, ответсвенный перед Центральным исполнительным комитетом советов рабочих, солдатских и крестьянских депутатов республики Тавриды. Совет народных комиссаров в составе: Председателя народных комиссаров Антон Слуцкий Народный комиссар по иностранным делам И.Фирдевс Народный комиссар финансов А.Коляденко Врем. народный комиссар по военным делам О.Куль Народный комиссар внутренних дел С.Новосельский Народный комиссар труда Поиванович Народный комиссар земледелия С.Акимочкин Народный комиссар путей сообщения П.Коробцов Председатель исполнительного комитета советов Жан-Миллер 22 марта 1918 года wyaro: http://sevkrimrus.ru/docs/8-republic-of-crimea/155-dekret-22-03-1918
24
dokumenti #3. sruliad ruseTis centraluri aRmasrulebeli komitetisa da ruseTis sabWoTa federaciuli socialisturi
respublikis 1921 wlis 18 oqtombris dadgenilebidan
Всероссийский Центральный Исполнительный Комитет и Совет Народных Комиссаров постановляют:
1. Образовать Автономную Крымскую Социалистическую Советскую Республику, как часть РСФСР, в границах Крымского полуострова из существующих округов: Джанкоиского, Евпаторийского, Керченского, Севастопольского, Симферопольского, Феодосийского и Ялтинского.
Примечание: Для разрешения вопросов о северных границах Крыма образовать комиссию в составе представителей НКВД РСФСР, УССР, Кр.ССР и Наркомнаца, решение которой утверждает ВЦИК. Председатель Всероссийского Центрального Исполнительного Комитета М.Калинин Председатель Совета Народных Комиссаров В.Ульянов (Ленин) Секретарь Енукидзе.
Москва, Кремль. 18 октября 1921 г. wyaro: Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства Крымской Социалистической Советской Республики, 1922, №1
dokumenti #4. sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiris umaRlesi sabWos prezidiumis 1945 wlis 30 ivnisis brZanebuleba
О преобразовании Крымской АССР
в Крымскую область в составе РСФСР Указ от 30 июня 1945 г.
Президиум Верховного Совета Союза Советских Социалистических республик постановляет: Утвердить представление Президиума Верховного Совета Российской Советской Федеративной
Социалистической Республики о преобразовании Крымской АССР в Крымскую область в составе РСФСР.
Председатель Президиума Верховного Совета СССР М. КАЛИНИН Секретарь Президиума Верховного Совета СССР А. ГОРКИН
Москва. Кремль. 30 июня 1945г.
wyaro: Сборник законов СССР и Указов Президиума Верховного Совета СССР, 1938–1958 гг. Москва, 1959.
dokumenti #5. ruseTis sabWoTa federaciuli socialisturi respublikis
umaRlesi sabWos 1946 wlis 25 ivnisis kanoni
ЗАКОН Об упразднении Чечено-Ингушской АССР и
о преобразовании Крымской АССР в Крымскую область Во время Великой Отечественной войны, когда народы СССР героически отстаивали честь и
независимость Родины в борьбе против немецко-фашистских захватчиков, многие чеченцы и крымские татары по наущению немецких агентов вступали в организованные немцами добровольческие отряды и вместе с немецкими войсками вели вооруженную борьбу против частей Красной Армии, а также по указке немцев создавали диверсионные банды для борьбы с Советской властью в тылу, причем основная
25
масса населения Чечено-Ингушской и Крымской АССР не оказывали противодействия этим предателям Родины.
В связи с этим чеченцы и крымские татары были переселены в другие районы СССР, где они были наделены землей с оказанием необходимой государственной помощи по их хозяйственному устройству. По представлению Президиума Верховного Совета РСФСР Указами Президиума Верховного Совета СССР Чечено-Ингушская АССР была упразднена, а Крымская АССР преобразована в Крымскую область.
Верховный Совет Российской Советской Федеративной Социалистической Республики постановляет:
1. Утвердить упразднение Чечено-Ингушской АССР и преобразование Крымской АССР в Крымскую область.
2. Внести соответствующие изменения и дополнения в статью 14 Конституции РСФСР. Председатель Президиума Верховного Совета РСФСР И.Власов Секретарь Президиума Верховного Совета РСФСР П.Бахмуров Москва, Кремль. 25 июня 1946 г. wyaro: Заседания Верховного Совета РСФСР (седьмая сессия). 20–25 июня 1946 г. Стенографический
отчет. Москва, 1946. (internetversia ix.: http://sevkrimrus.narod.ru/ZAKON/1945-46.htm)
dokumenti #6 amonaweri skkp centraluri komitetis prezidiumis
1954 wlis 25 ianvris sxdomis #49 oqmidan
Из протокола№49 заседания Президиума ЦК КПСС о передаче Крымской области из состава
РСФСРвсоставУССР
25 января 1954 г. Председательствовал т. Маленков Г.М. Присутствовали: Члены Президиума ЦК тт.Хрущев Н.С., Ворошилов K.Е., Булганин Н.А.,
Каганович Л.М., Микоян А.Л., Сабуров М.З, Первухин М.Г. Кандидаты в члены Президиума ЦК тт. Шверник Н.M., Пономаренко П.K. Секретари ЦК КПСС тт. Суслов М.А., Поспелов П.Н., Шаталин H.Н.
«О передаче Крымской области из состава РСФСР в состав УССР» 1. Утвердить с поправками, принятыми на заседании, прилагаемый проект Указа Президиума
Верховного Совета СССР о передаче Крымской области из состава РСФСР в состав УССР. 2. Признать целесообразным провести специальное заседание Президиума Верховного Совета
СССР, на котором рассмотреть совместное представление Президиумов Верховных Советов РСФСР и УССР о передаче Крымской области из состава РСФСР в состав УССР.
Секретарь ЦК КПСС Н.Хрущев wyaro: http://sevkrimrus.narod.ru/texstes/vozvrat.htm
26
dokumenti #7. sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiris umaRlesi sabWos prezidiumis 1954 wlis 19 Tebervlis dadgenileba
ПОСТАНОВЛЕНИЕ
Президиума Верховного Совета Украинской ССР О представлении Президиума Верховного Совета
РСФСР по вопросу передачи Крымской области в состав Украинской ССР
Обсудив представление Президиума Верховного Совета РСФСР по вопросу передачи Крымской
области из состава РСФСР в состав Украинской ССР, внесённое на рассмотрение Президиума Верховного Совета СССР, Президиум Верховного Совета Украинской ССР выражает сердечную благодарность Президиуму Верховного Совета Российской Советской Федеративной Социалистической Республики за этот великодушный благородный акт братского русского народа.
Украинский народ с чувством глубокого удовлетворения и горячей признательности встретит решение о передаче Крыма в состав Украинской ССР, как новое яркое проявление безграничного доверия и искренней любви русского народа к украинскому народу, новое свидетельство нерушимой братской дружбы между русским и украинским народами.
Правительство Украины позаботится о дальнейшем развитии и процветании народного хозяйства Крыма.
Президиум Верховного Совета Украинской ССР в соответствии с представлением Президиума Верховного Совета Российской Советской Федеративной Социалистической Республики
п о с т а н о в л я е т: Просить Президиум Верховного Совета Союза ССР передать Крымскую область из состава
Российской Советской Федеративной Социалистической Республики в состав Украинской Советской Социалистической Республики». Принято 13 февраля этого года. wyaro: http://kro-krim.narod.ru/ZAKON/sten1954.htm
dokumenti #8. sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiris umaRlesi sabWos
prezidiumis 1954 wlis 19 Tebervlis brZanebuleba
УКАЗ Президиума Верховного Совета СССР
О передаче Крымской области из состава РСФСР в состав УССР Учитывая общность экономики, территориальную близость и тесные хозяйственные и
культурные связи между Крымской областью и Украинской ССР, Президиум Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик
ПОСТАНОВЛЯЕТ:
Утвердить совместное представление Президиума Верховного Совета РСФСР и Президиума Верховного Совета УССР о передаче Крымской области из состава Российской Советской Федеративной Социалистической Республики в состав Украинской Советской Социалистической Республики.
Председатель Президиума Верховного Совета СССР К.ВОРОШИЛОВ
Секретарь Президиума Верховного Совета СССР Н.ПЕГОВ
Москва, Кремль, 19 февраля 1954 года
wyaro: Сборник Законов СССР и Указов Президиума Верховного Совета (1938 — 1956). Москва, 1956
27
dokumenti #9. sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiris umaRlesi sabWos 1954 wlis 26 aprilis kanoni
Закон
о передаче Крымской области из состава РСФСР в состав Украинской ССР
Верховный Совет Союза Советских Социалистических Республик
постановляет: 1. Утвердить Указ Президиума Верховного Совета СССР от 19февраля 1954 года о передаче
Крымской области из состава Российской Советской Федеративной Социалистической Республики в состав Украинской Советской Социалистической Республики.
2. Внести соответствующие изменения в статьи 22 и 23 Конституции СССР. Председатель Президиума Верховного Совета СССР К. Ворошилов.
Секретарь Президиума Верховного Совета СССР Н. Пегов. Москва, Кремль, 26 апреля 1954 г.
wyaro: Ведомости Верховного Совета СССР, 1954, №10
dokumenti #10. 1990 wlis 12 noembris deklaracia yirimis
saxelmwifoebrivi statusis Sesaxeb
ДЕКЛАРАЦИЯ о государственном и правовом
статусе Крыма
Сложившаяся общественно-политическая и социально-экономическая ситуация в области настоятельно требует изменения государственного статуса Крыма. Крымский областной Совет народных депутатов считает Указ Президиума Верховного Совета СССР от 30 июня 1945 года и Закон РСФСР от 25 июня 1946 года, упразднившие Крымскую АССР, неконституционными и заявляет о праве народов Крыма на воссоздание государственности в форме Крымской Автономной Советской Социалистической Республики как субъекта Союза ССР и участника Союзного договора.
Реализация этого права должна быть осуществлена исключительно на основе волеизъявления народа путем референдума.
Крымский областной Совет народных депутатов полагает, что Верховные Советы Союза ССР и Украинской ССР с уважением и пониманием отнесутся к настоящей Декларации.
Принята четвертой внеочередной сессией Крымского областного Совета народных депутатов. г. Симферополь, 12 ноября 1990 года.
wyaro: http://www.sevkrimrus.ru/docs/8-republic-of-crimea/212-deklaratsiya-o-statuse-kryma-12-11-1990
28
dokumenti #11. yirimis avtonomiuri sabWoTa socialisturi respublikis umaRlesi sabWos 1991 wlis 4 seqtembris
“deklaracia yirimis saxelmwifo suverenitetis Sesaxeb”
ДЕКЛАРАЦИЯ О Государственном суверенитете Крыма
Верховный Совет Крымской Автономной Советской Социалистической Республики – выражая волю народа республики; – сознавая историческую ответственность за будущее Крыма; – уважая суверенные права всех народов; – считая Крым участником Союзного договора; – уважая государственный суверенитет Украины; – исходя из приоритета общечеловеческих ценностей, Всеобщей Декларации прав человека, других
общепризнанных международно-правовых актов; – стремясь создать правовое демократическое государство в составе Украины
ПРОВОЗГЛАШАЕТ:
Государственный суверенитет Крыма — как верховенство, самостоятельность, единство и неделимость государственной власти республики на её территории.
1. Граждане республики всех национальностей составляют народ Крыма, который является носителем суверенитета и источником государственной власти. Полновластие народа реализуется на основе Конституции как непосредственно, так и через выборные представительные органы.
Государственная власть в республике осуществляется по принципу разделения её на законодательную, исполнительную и судебную.
От имени народа Крыма может выступать исключительно Верховный Совет Республики. Наиболее важные государственные вопросы, связанные с развитием республики, её
взаимоотношениями с другими республиками, выносятся на всенародное обсуждение или референдум. 2. Территория республики не может быть изменена без ее согласия.
Верховный Совет республики решает все вопросы административно-территориального устройства. Существующий особый статус г.Севастополя сохраняется, закрепляется соответствующими законодательными актами и не может быть изменен без согласия его граждан.
3. Республика гарантирует равные права и свободы всем проживающим на её территории гражданам, независимо от их национальности, социального происхождения, политических убеждений, отношения к религии.
Республика подтверждает право и будет всячески содействовать возвращению депортированных народов, возрождению их национальной самобытности и культуры.
4. Народ Крыма имеет исключительное право собственности на землю, её недра, воздушное пространство, водные и другие природные ресурсы, находящиеся в пределах территории и континентального шельфа Крыма.
Экономический и научно-технический потенциал, созданный на территории республики, является её собственностью, материальной основой суверенитета и используется в интересах ее граждан.
Предприятия, учреждения, организации и объекты других государств, международных организаций могут размещаться на территории Крыма и использовать его природные ресурсы только в соответствии с Конституцией и законами Республики.
Республика гарантирует равноправие и защиту всех форм собственности. 5. Республика самостоятельно определяет свой экономический статус, проводит финансовую,
кредитную и инвестиционную политику, формирует свой государственный бюджет, устанавливает порядок образования и использования валютного и других фондов.
6. Республика самостоятельно устанавливает порядок охраны природы на территории Крыма и использования природных ресурсов, осуществляет мониторинг за экологической обстановкой.
Республика имеет право запретить строительство, прекратить функционирование любых предприятий учреждений и организаций, а также других объектов, создающих угрозу экологической безопасности.
7. Республика самостоятельна в решении вопросов науки, образования, культурного и духового развития, гарантирует всем национальностям, проживающим на ее территории, право их свободного национально-культурного развития.
29
* * * Настоящая Декларация действует с момента принятия и является основой для разработки
Конституции Республики, участия в подготовке и заключении Союзного договора, договоров с другими республиками и государствами.
ВЕРХОВНЫЙ СОВЕТ КРЫМСКОЙ АССР, 4 сентября 1991 года. wyaro: http://sevkrimrus.narod.ru/ZAKON/dekl.htm
dokumenti #12. 1992 wlis 5 maisis yirimis respublikis saxelmwifoebrivi damoukideblobis
gamocxadebis aqti
АКТ о провозглашении государственной самостоятельности
Республики Крым Исходя из необходимости ускорения процесса становления государственности Республики Крым,
в связи со сложившейся вокруг Крыма политической ситуацией, выражая огромную тревогу и обеспокоенность возрастанием напряженности между Украиной и
Россией, стремясь стать консолидирующим фактором в их взаимоотношениях, основываясь на волеизъявлении крымчан на референдумах 1991 года, осуществляя Декларацию о
государственном суверенитете Крыма, подтверждая приоритет общечеловеческих ценностей, приверженность общепризнанным принципам и нормам международного права, разделяя с другими государствами полноту ответственности за возвращение депортированных из Крыма народов,
Верховный Совет Крыма провозглашает
Создание СУВЕРЕННОГО ГОСУДАРСТВА
РЕСПУБЛИКА КРЫМ. Республика Крым будет строить свои отношения с другими государствами в соответствии с
международным правом, на началах равноправия и взаимовыгодного сотрудничества. Территория Республики Крым в границах Крымского полуострова является неделимой и
неприкосновенной. Настоящий Акт вступает в силу с момента его утверждения на общекрымском референдуме.
wyaro: http://sevkrimrus.narod.ru/ZAKON/1992ref.htm
АКТ
о провозглашении государственной самостоятельности Республики Крым Исходя из необходимости ускорения процесса становления государственности Республики Крым,
в связи со сложившейся вокруг Крыма политической ситуацией, выражая огромную тревогу и обеспокоенность возрастанием напряженности между Украиной и Россией, стремясь стать консолидирующим фактором в их взаимоотношениях, основываясь на волеизъявлении крымчан на референдумах 1991 года, осуществляя Декларацию о государственном суверенитете Крыма, подтверждая приоритет общечеловеческих ценностей, приверженность общепризнанным принципам и нормам международного права, разделяя с другими государствами полноту ответственности за возвращение депортированных из Крыма народов,
Верховный Совет Республики Крым провозглашает создание СУВЕРЕННОГО ГОСУДАРСТВА — РЕСПУБЛИКА КРЫМ.
Республика Крым будет строить свои отношения с другими государствами в соответствии с международным правом, на началах равноправия и взаимовыгодного сотрудничества.
Территория Республики Крым в границах Крымского полуострова является неделимой и неприкосновенной.
Настоящий Акт вступает в силу с момента его утверждения на общекрымском референдуме. 5 мая 1992 года. wyaro: Ведомости Верховного Совета Крыма 1991-1992, № 6.
30
dokumenti #13. ruseTis federaciis umaRlesi sabWos 1992 wlis 21 maisis dadgenileba
ПОСТАНОВЛЕНИЕ
Верховного Совета Российской Федерации О правовой оценке решений высших органов государственной власти РСФСР
по изменению статуса Крыма, принятых в 1954 году
Верховный Совет Российской Федерации постановляет:
1. Постановление Президиума Верховного Совета РСФСР от 5 февраля 1954 года "О передаче Крымской области из состава РСФСР в состав Украинской ССР" как принятое с нарушением Конституции (Основного Закона) РСФСР и законодательной процедуры признать не имевшим юридической силы с момента принятия.
2. Ввиду конституирования последующим законодательством РСФСР данного факта и заключения между Украиной и Россией двустороннего договора от 19 ноября 1990 года, в котором стороны отказываются от территориальных притязаний, и закрепления данного принципа в договорах и соглашениях между государствами СНГ, считать необходимым урегулирование вопроса о Крыме путем межгосударственных переговоров России и Украины с участием Крыма и на основе волеизъявления его населения.
Председатель Верховного Совета Российской Федерации Р.И.ХАСБУЛАТОВ
Москва, Дом Советов России 21 мая 1992 года №2809-1 wyaro: http://sevkrimrus.narod.ru/ZAKON/o1954.htm
dokumenti #14. ruseTis federaciis umaRlesi sabWos 1993 wlis 9 ivlisis dadgenileba qalaq sevastopolis statusis Sesaxeb
ПОСТАНОВЛЕНИЕ
Верховного Совета Российской Федерации О статусе города Севастополя
Верховный Совет Российской Федерации, рассмотрев по поручению седьмого Съезда народных депутатов Российской Федерации вопрос о статусе города Севастополя,
постановляет: 1. Подтвердить российский федеральный статус города Севастополя в административно-
территориальных границах городского округа по состоянию на декабрь 1991 года. 2. Совету Министров — Правительству Российской Федерации в кратчайший срок разработать
государственную программу обеспечения статуса города Севастополя, дав соответствующие поручения министерствам и ведомствам; провести переговоры с правительством Украины о городе Севастополе как главной базе единого Черноморского флота. В состав российской делегации на переговорах включить от Верховного Совета Российской Федерации народных депутатов России Воронина Ю.М., Амбарцумова Е.А., Пудовкина Е.К., Саенко Г.В., Селиванова А.Г., Чеботаревского Р.З., Югина В.А.
3. Центральному банку России предусмотреть финансирование соответствующих статей бюджета города Севастополя через свои отделения.
4. Комитету Верховного Совета Российской Федерации по конституционному законодательству подготовить проект закона Российской Федерации о закреплении в Конституции Российской Федерации Севастополя федерального статуса города Севастополя.
31
5. В целях недопущения политической напряженности просить Правительство Украины отозвать передислоцированные в район города Севастополя подразделения спецчастей.
Председатель Верховного Совета Российской Федерации Р.И.Хасбулатов Москва, Дом Советов России, 9 июля 1993 года.
wyaro: http://russia.bestpravo.ru/fed2008i/data185/tex185963.htm;
http://sevkrimrus.narod.ru/ZAKON/sewastop.htm
dokumenti #15. yirimis umaRlesi sabWos 1995 wlis 20 aprilis dadgenileba
Постановление Верховного Совета Крыма
О ПОЛИТИКО-ПРАВОВОЙ СИТУАЦИИ В РЕСПУБЛИКЕ КРЫМ
Сегодня народ Крыма, как и народ Украины, переживает переломный период своей истории.
Практически все без исключения отрасли промышленности, сельского хозяйства, а также здравоохранение, образование, наука и культура находятся в кризисном состоянии.
В столь сложное время Республика Крым вправе рассчитывать на моральную, политическую и экономическую поддержку народа и руководства Украины, понимание проблем, стоящих перед республикой, развитие ее полномочий и прав на самоуправление.
20 января 1991 года на Всекрымском референдуме народ Крыма проголосовал за восстановление Крымской Автономной Советской Социалистической Республики как субъекта СССР и участника Союзного договора, стремясь таким путем иметь право определять свое будущее самостоятельно в случае изменения государственно-правового статуса Украины, находившейся в составе Союза ССР. Несмотря на волеизъявление народа Крыма, Украина в нарушение действовавшего тогда Закона Союза ССР "О порядке решения вопросов, связанных с выходом союзной республики из СССР" от 3 апреля 1990 года 1 декабря 1991 года провела референдум о своей независимости, лишив Крым возможности реализовать предоставленное ему статьей 3 этого Закона право самостоятельно решать вопрос о выходе из СССР.
[...] Действия Украины нарушают такие основополагающие акты в сфере прав человека, как
Заключительный акт СБСЕ (раздел "Области и формы сотрудничества"), а также Документ Копенгагенского совещания-конференции по человеческому измерению СБСЕ.
Верховный Совет Украины, отменив Конституцию Республики Крым, принятую Верховным Советом Крыма 6 мая 1992 года, тем самым нарушил право народа Крыма, большинство которого составляют русские, на самоуправление.
Попытки Верховного Совета Крыма решать возникающие проблемы с Верховным Советом Украины, Президентом Украины в духе соблюдения законов Украины, уважения прав Республики Крым, общепризнанных норм международного права на данном этапе не нашли понимания.
Обязательства, принятые в области человеческого измерения СБСЕ, не являются исключительно внутренним делом какого-либо одного государства. Этот принцип является нормативной основой выражения законной заинтересованности России в событиях, связанных с Крымом.
Таким образом, законодательные и нормативные акты от 17 и 31 марта 1995 года, принятые Верховным Советом Украины и Президентом Украины в нарушение Конституции Украины, ее законов и общепризнанных норм международного права, неправомерны и не могут иметь юридической силы на территории Крыма.
В целях цивилизованного разрешения возникшего конфликта Верховный Совет Крыма считает необходимым продолжить переговорный процесс с Верховным Советом Украины по восстановлению нарушенных прав Республики Крым.
Проанализировав решения высших органов государственной власти Украины, принятые 17 и 31 марта 1995 года в отношении Республики Крым,
Верховный Совет Крыма постановляет: 1. Обратиться в Верховный Совет Украины и к Президенту Украины с предложением
пересмотреть решения, касающиеся Республики Крым,принятые 17 и 31 марта 1995 года, и привести их
32
в соответствие с международными обязательствами Украины, принципами и нормами международного права.
2. Просить Государственную Думу Федерального Собрания Российской Федерации и Президента Российской Федерации в соответствии с их международными обязательствами принять меры по защите прав соотечественников, проживающих на территории Республики Крым и являющихся национальным меньшинством в государстве Украина.
Председатель Верховною Совета Крыма С.ЦЕКОВ г.Симферополь, 20 апреля 1995 года. wyaro: http://zakon4.rada.gov.ua/krym/show/rb0422002-95; www.normdoc.crimea-
portal.gov.ua/search.php
dokumenti #16. yirimis avtonomiuri respublikisa da qalaq
sevastopolis 2014 wlis 11 martis damoukideblobis deklaracia
ДЕКЛАРАЦИЯ
о независимости Автономной Республики Крым и города Севастополя
Мы, депутаты Верховной Рады Автономной Республики Крым и Севастопольского городского совета, исходя из положений Устава Организации Объединенных Наций и целого ряда других международных документов, закрепляющих право народов на самоопределение, а также принимая во внимание подтверждение международным судом ООН в отношении Косово от 22 июля 2010 года того факта, что одностороннее провозглашение независимости частью государства не нарушает какие-либо нормы международного права, принимаем совместно решение:
1. В случае если в результате предстоящего 16 марта 2014 года прямого волеизъявления народов Крыма будет принято решение о вхождении Крыма, включая Автономную Республику Крым и город Севастополь, в состав России, Крым после референдума будет объявлен независимым и суверенным государством с республиканской формой правления.
2. Республика Крым будет демократическим, светским и многонациональным государством, которое обязуется поддерживать мир, межнациональное и межконфессиональное согласие на своей территории.
3. Республика Крым как независимое и суверенное государство в случае соответствующих результатов референдума обратится к Российской Федерации с предложением о принятии Республики Крым на основе соответствующего межгосударственного договора в состав Российской Федерации в качестве нового субъекта Российской Федерации. Утверждена Постановлением Верховной Рады Автономной Республики Крым на внеочередном пленарном заседании 11 марта 2014 года Председатель Верховной Рады Автономной Республики Крым В. КОНСТАНТИНОВ
Утверждена постановлением Севастопольского городского совета на внеочередном пленарном заседании 11 марта 2014 года Председатель Севастопольского городского совета Ю. ДОЙНИКОВ
wyaro: http://www-ki.rada.crimea.ua/index.php/2014-04-03-07-29-46/13747-2014-03-12-07-08-35; http://sevkrimrus.narod.ru/ZAKON/2014nezavisimost.htm
33
jemal karaliZe, istoriis doqtori
1877-1878 wlebis ruseT-osmaleTis omi
da aWara
gviani Sua saukuneebis xanaSi saqarTvelos Znelbedoba yvelaze metad qveynis samxreT-dasavleT raionebs da kerZod, aWaras daatyda Tavs. politikurad dasustebulma da danawevrebulma saqarTvelom ver SeZlo mravalricxovan dampyrobTa mogerieba. samxreT-dasavleT saqarTvelos mniSvnelovani nawili da maT Soris aWarac osmalTa batonobis uRelqveS moeqca.
TurqTa batonobis qveS moxvedrili qarTveli mosaxleoba mudam ganagrZobda mCagvrelTa winaaRmdeg brZolas.
qarTveli politikosebis araerTi Taobis daJinebuli da Tavganwiruli cda, gaeTavisuflebinaT mtrisagan mitacebuli miwa-wyali, urTulesi saSinao da sagareo viTarebis gamo warmatebiT ver dasrulda. XIX saukunis dasawyisSi ki qarTl-kaxeTisa da imereTis samefoebi moeqca meore didi dampyroblis, ruseTis imperiis SemadgenlobaSi.
ruseTma amierkavkasiaSi moikida fexi da osmaleTis mTavari metoqe gaxda kavkasiaSi gabatonebisTvis brZolaSi. SeSfoTebulma osmalebma Cqar tempSi daiwyes qarTuli social-ekonomikuri da politikuri wyobis ukanaskneli naSTebis amoZirkva aWaraSi da mis nacvlad cxovrebis yvela sferoSi osmaluri wyobis, wes-Cveulebebisa da institutebis danergva.
ruseTis damkvidreba saqarTveloSi ewinaaRmdegeboda evropis didi saxelmwifoebis (gansakuTrebiT inglis-safrangeTis) interesebs ara mxolod kavkasiaSi, aramed mTel axlo da Sua aRmosavleTSi. isini iranisa da osmaleTis meSveobiT cdilobdnen ruseTis gandevnas amierkavkasiidan. winaaRmdegobis miuxedavad ruseTi sul ufro ganamtkicebda poziciebs, rogorc saqarTveloSi, ise saerTod amierkavkasiaSi da qmnida xelsayrel placdarms Tavisi aRmosavluri politikis gansaxorcieleblad.
aWaris, kerZod baTumis SeerTeba ruseTis amierkavkasiaSi damkvidrebis Semdgomdroindeli sagareo politikis ganuyofel nawilad iqca. 1806-1812 wlebis ruseT-osmaleTis omis dawyebamde, osmaleTis sazRvrebSi moqceuli Savi zRvis gamagrebuli punqtebisa da navsadgurebis, kerZod ki baTumis daWera, erT-erT ZiriTad amocanad iyo gaTvaliswinebuli. 1806 wels ruseTis sagareo saqmeTa ministri general gudoviCs werda: .`..foTi, baTumi, gonio - yvela es dasaxlebuli punqti ZvelTaganve ekuTvnoda saqarTvelos samefos. maSasadame, ar SeiZleba ar visurvoT ruseTis saxelmwifoSi yvela am adgilis gaerTianeba, rom amiT uzrunvelvyoT ruseTis batonoba saqarTveloSi~. 37 am omis Sedegad rogorc axalcixis safaSos, ise aWaris diplomatiuri Tu samxedro RonisZiebebiT SeerTebis mcdeloba marcxiT damTavrda. aWaris SeerTebis ganzraxva ZalaSi rCeboda 1828-1829 wlebis ruseT-osmaleTis omis drosac, Tumca uSedegod. aWarasa da baTums ruseTis samxedro gegmebSi mniSvnelovani adgili eWira yirimis omis periodSic. ruseTma `yirimis omSi baTumis SeerTeba praqtikul amocanad daisaxa.38 1854 wlis maisSi kovalevskis razmi zemo aWaraSi SeiWra da
37 Акты, собранные Кавказскою археографичесскою комиссию, т. 3, стр. 525 38 arCil CxeiZe. inglisis politika kavkasiaSi. Tbilisi, 1973, gv. 11.
34
daikava soflebi bako, Txilvana~. 39 magram am Setevas seriozuli warmateba ar mohyva e. i. aWarisa da baTumis sakiTxi ruseTisaTvis kvlav gadauWreli darCa. XIX saukunis 60-70-ian wlebSi ruseTis sagareo politikis ZiriTad mizans yirimis omis Sedegad Selaxuli saerTaSoriso avtoritetis aRdgena warmoad-genda. amdenad, ruseTis sagareo politikaSi ZiriTadi kvlav `aRmosavleTis sakiTxi~ iyo. 1875 wels balkaneTis naxevarkunZulze osmalTa winaaRmdeg slavi xalxebis ajanyeba daiwyo. ruseTi, romelic tradiciulad balkaneTis slavTa mfarvelis rolSi gamodioda, mouwodebda osmaleTis xelisuflebas Seewyvita qristiani mosaxleobis darbeva da ganexorcielebina reformebi. osmaleTma yurad ar iRo es moTxovna. ruseTis mxridan Semdgomi yoymani balkaneTis xalxebSi mis prestiJs dascemda. 1877 wlis 12 (24) aprils imperatorma aleqsandre II-m kiSiniovSi xeli moawera manifests osmaleTTan omis dawyebis Sesaxeb. ruseTi am omSi warmatebis SemTxvevaSi gegmavda yirimis omis Sedegad dakarguli samxreT besarabiis dabrunebas da baTumis SeerTebas.40
qarTveli sazogadoebrioba sixaruliT Sexvda osmaleTTan omis dawyebas, vinaidan miiCnevda, rom `mas Sedegad mohyveboda samxreT-dasavleT saqarTvelos TurqTa batonobisagan ganTavisufleba~. 41 mtrisagan mitacebuli miwa-wylis dabrunebisaTvis swrafva qarTveli ers arasodes ganelebia. XIX saukunis 60-70-ian wlebSi balkaneTis problemis gamwvavebam ruseT-osmaleTis morigi omi gardauvali gaxada. qarTuli presa, kerZod ki `iveria~ da `droeba~ gan-sakuTrebuli yuradRebiT mimoixilavda balkaneTis sakiTxis irgvliv Seqmnil viTarebas, misdami evropis didi saxelwifoebis damokidebulebas. `droeba~ 1877 wlis 12 ianvars mowinaveSi `omis saqme~ werda: `osmaleTi arc erT im winadadebaze ar daTanxmebula... konferencia daTxovnilia... evropam Tavisi movaleoba aasrula, undoda omi aecilebina Tavidan, undoda osmalosa da ruseTs Soris Setakeba ar momxdariyo, undoda da am hazriT stambulis konferencia Seikriba, magram... vera gaawyo ra... konferenciis daSla moaswavebs imas, rom ruseTi da osmalo axla Tavis nebazed iqnebian miSvebulni, SeuZliaT pirdapir omi gamoucxadon erTmaneTs“. 42
ruseT-osmaleTs Soris omis dawyebis SemTxvevaSi kavkasia saomari moqmedebebis asparezad iqceoda. ra moeloda am SemTxvevaSi saqarTvelos? saerTod rogori unda yofiliyo qarTvelTa damokidebuleba mosalodneli omisadmi? am kiTxvebze pasuxs iZleva gazeT `droebaSi~ dabeWdili niko nikolaZis werili `saqarTvelo-omi Tu iqna~: `aRmosavleTis omi Tu atyda, brZola marto ruseTsa da osmaleTs Sua ki ar dabolovdeba. marto erT SemTxvevaSi SesaZlebelia amgvari `omis SemosazRvra~. Tu brZola gaWianurda maSin ki osmaleTis evropeli momxreebi misTvis aucileblad Tavs gamoideben da brZola mTels evropas moedeba... Cvens qveyanas didi strategiuli da politikuri mniSvneloba moelis aRmosavleTis omSi...“ 43 movlenaTa Semdgomma msvlelobam daadastura niko nikolaZis werilSi mocemuli analizis utyuaroba. Tu rogori pozicia unda daeWira qarTvelobas mosalodneli saomari moqmedebis dros, niko nikolaZe amasTan dakavSirebiT werda: `nu daviviwyebT, rom Cveni qveynis saxeli, sikeTe da momavali Cvens sakuTars saqcielzea damokidebuli. nu SevircxvenT dRemde pativcemul saxels... nu davimalviT soroSi. Cveni gonieri, wesieri da patiosani saqcieli maRla aswevs saqarTvelos saxels da mtersa da moyvares 39 Акты, собранные Кавказскою археографичесскою комиссию, т.10, стр. 802. 40 История внешней политики России (вторая половина XIX века). Москва, 1999, Стр. 196. 41 saqarTvelos istoriis narkvevebi. t. V. Tbilisi, 1970, gv. 440. 42 gazeTi ,,droeba“, 1877, №4, 12 ianvari. 43 gazeTi ,,droeba“, 1877, №36, 3 aprili.
35
daanaxvebs, rom Cveni xalxi siyvarulis, pativiscemis, moridebis da keTildReobis Rirsia~ . 44
ruseTis mier osmaleTisadmi omis gamocxadebis faqts `iveria~ ase exmaureboda: `12-s aprils xelmwife imperatorma kiSiniovSi moawera xeli umaRles manifestsa, romliTac omi gamoucxada osmaleTs da mxedrobas ruseTisas, sazRvrebzed Sekrebilsa, brZaneba mieca osmaleTis imperiaSi SesvlisaTvis... es xma elvazed umales moedo mTels qalaqsa da yvelani marto amas kiTxulobdnen... ors saaTzed mTeli sionis soboro aivso
xalxiTa, kaciTa da qaliTa... banebzed, Cveulebriv xalxi mogrovda...~ 45 qarTvelTa aseTi ganwyobilebis mizezs kargad xsnis petre umikaSvili werilSi `osmalos saqarTvelo~: `oRond movides kvlav is bednieri dRe, rom Cven erTmaneTs kvlav SevuerTdeT, erTmaneTi viZmoT da Cvenda sasiqadulod, kvlav daumtkicebs qveyanas, rom igi ar erCis adamianis sinidiss da didi xnis ganSorebuls Zmas Zmuradve miiyrdens, TvalSi sixarulis cremlmoreuli qarTveli da Tu amisaTvis saWiroa, rom sixarulis cremls uwinares jer Cveni sisxli daiRvaros, nuTu qarTveli ukudrkeba da Tavs ar Seswiravs mas, risTvisac oriaTasi weliwadi Tavi uwiravT CvenTa didebulTa mama-papaTa~.46 saomari moqmedebebi erTdroulad or frontze – balkaneTsa da kavkasiaSi gaCaRda. orTave fronts mefis Zmebi xelmZRvanelobdnen – dunais armias sardlobda didi mTvari nikoloz nikolozis Ze, xolo kavkasiis armias mefisnacvali didi mTavari mixeil nikolozis Ze. ruseTis mTavarsardlobis gegmiT, kavkasiis fronts unda daebandebina osmalTa Zalebi mcire aziaSi da aeZulebina osmaleTis sardloba gadmoesrola rezervebi am mimarTulebiT. saomari moqmedebebis msvlelobisas arsebiTi mniSvneloba hqonda osmalTa mier dapyrobil teritoriebze mcxovrebi mahmadiani qarTvelebis pozicias, miT ufro mxardaWeras. Serif-beg ximSiaSvili ivane kereseliZesTan saubarSi acxadebda: `RmerTma qnas, rom male daiwyos omi, me mzad var, rom maSinve Cemi qveyana qarTvelT Svilebs SevuerTo da rogorc adre yofila saqarTvelo, dReis Semdegac ise gaxdes~. 47 ruseTis carizmi did imeds amyarebda qarTvel molaSqreebze, romelTac regularuli armiis gverdiT unda ebrZolaT. sul omis dros 30 aTasi qarTveli moxalise iyo mobilizebuli. 48 ruseTis xelisufleba cdilobda adgilobrivTa keTilganwyobis mopovebas. kavkasiis mefinacvali, didi mTavari mixeili, romelic imavdroulad kavkasiaSi moqmedi jarebis mTavarsardalic iyo, ase mimarTavda aWarisa da qobuleTis mosaxleobas: `aWarisa da qobuleTis mcxovrebno! sruliad ruseTis xelmwife imperatorma ineba da jari Cvendami mondobilis kavkasiis mxedrobisa modis Tqvens qveyanaSi... nu geSinisT! yovels Tqvengans, romelic mtrad ar mogveqceva, Cven miviRebT da mis colSvilsa, ojaxsa da qonebas Cven TviTon mfarvelad veyolebiT. rusis jaris yofnam Tqvens qveyanaSi unda gvaSoros erTmaneTis mtroba-siZulvili da guliT SegvaTvisos da dagvaaxlovos Cven TqvenTan. hoi, Zeno keTilSobilis qarTvelis tomisano, Zmano yovelTvis erTgulTa da sayvarelTa qveSevrdomTa rusis imperatorisaTa~. 49 samuslimano saqarTvelos mosaxleobas jer kidev ar
44 gazeTi ,,droeba“, 1877, №37, 6 aprili. 45 gazeTi ,,iveria’’, 1877, #7, 16 aprili. 46 gazeTi ,,iveria’’, 1877, #29, 28 aprili. 47 zaqaria WiWinaZe. istoria osmaleTis yofil musulman-qarTvelebisa. baTumi, 1911, gv. 29-30. 48 Ш. В. Мегрелидзе. Вопросы Закавказья в истории русско-турецкой войны 1877-1878 гг. Тбилиси, 1969 , стр. 47. 49 gazeTi ,,iveria“, 1877, №8, 23 aprili.
36
daekarga erovnuli cnobiereba. swored amis Sedegi iyo, rom `ruseT-osmaleTis (1877-1878 ww.) omis dros aWara mtkiced dadga ganmaTavisuflebeli armiis mxareze~.50 amierkavkasiaSi moqmedi ruseTis korpusi 60 aTas kacs Seadgenda. gegmis Tanaxmad, Seteva oTxi mimarTulebiT ganviTarda: ozurgeTidan - baTumisken, axalcixidan - artaanisken, aleqsandropolidan - yarsisaken, erevnidan - baiazeTisaken. kavkasiis armiis marjvena flangze baTumis mimarTulebiT moqmedebda ozurgeTis razmi general-leitenant oklobJios meTaurobiT. igi iyofoda sam nawilad: marcxena kolona general - maior danibegaSvilis, Sua - general - maior Seremetievis da marjvena polkovnik abaSiZis meTaurobiT.51
omis gamocxadebis pirvel dResve razmi gadavida md. Coloqze da brZolebi gaaCaRa baTumis mimarTulebiT. amave periodSi Zlieri brZolebi gaCaRda muxaestatesa da xucubnisaTvis. aq Tavi isaxela danibegaSvilis razmma, romelmac ieriSiT aiRo xucubnis yorRani, romelsac mebZolebma danibegaSvilis yorRani Searqves. medgrad ibrZoda polkovnik buWyiaSvilis 151-e qveiTi piatigorskis legioni magram gansakuTrebiT gamoirCeoda guriis laSqari, Stabskapitan gurielis meTaurobiT. gurielis milicia yovelTvis avangardSi moqmedebda, radgan brZolis asparezs kargad icnobda da amitom yvela gamarjvebis sulisCamdgmeli iyo. saerTod qarTveloba am omSi arnaxul enTuziamzs avlenda. gansakuTrebiT aqtiurobdnen guriis mcxovrebni. `gurulebi Zalian mxneobasa da SesamCnev survils brZolaSi monawileobisas iCendnen. amas winaT 12-16 wlis ymawvilebi movidnen Turme jaris ufrosTan da iTxoves, rom saca Cveni mamebi da Zmebi arian, Cvenc iq unda viyveTo. Tofi mogveciT da jarSi CagvayeneTo~. 52
cudi amindebisa da mtris Zlieri winaaRmdegobis gamo ozurgeTis razmi nela miiwevda win.
rusTa da qarTvelTa gaerTianebulma laSqarma uecari dartymiT daikava qobuleTi da oCxamuri, 13 (25) aprils leRva, xolo 14 (26) aprils muxaestatec gaaTavisufla. msxverpli orive mxares didi iyo. ruseTis sardloba iZulebuli gaxda Seteva SeeCerebina, raTa ganemtkicebina poziciebi dakavebul teritoriebze. saTanado momzadebis Semdeg rus-qarTvelTa jari morig Setevaze gadavida. general danibegaSvilis SenaerTma, general Seremetievis razmTan erTad 29 aprils (11 maisi) sofeli xucubani aiRo. guruli druJinis meoTxe aseulma poruCik ivane mayaSvilis meTaurobiT, giorgi yazbegis razmTan erTad, daikava md. aWyvasa da md. kintriSs Soris teritoria.
am sabrZolo operaciebis Semdeg rus-qarTvelTa sajariso SenaerTebSi sakadro cvlilebebi ganxorcielda. ozurgeTis razms daerqva qobuleTis razmi, romlis meTaurad dainiSna general-maiori danibegaSvili, xolo Stabis ufrosad - polkovniki giorgi yazbegi. razmi gaZlierda axali SenaerTebiTa da sabrZolo masalebiT. ,,1877wlis 20 ivniss guriis razmi daeqvemdebara qobuleTis razmis ufross. amasTan orive razmis Semadgenlobis gansazRvra, jarebis ganlagebis, maTi moqmedebis da sursaTisa da momaragebis uzrunvelyofa daevala general-maior danibekovs. gaerTianebuli razmis saxelwodeba iyo
50 abel surgulaZe. ganmanTavisuflebeli moZraobis istoriidan aWaraSi. baTumi, 1978, gv. 45. 51 SamSe megreliZe. saqarTvelo aRmosavleTis omebSi. Tbilisi, 1974, gv. 72. 52 gazeTi ,,droeba“, 1877, №48, 1 maisi.
37
qobuleTis razmi, xolo misi ganlagebis adgili sof. muxaestate“.53 16 (28) maiss rus-qarTvelTa jarma gaaTavisufla sofeli sameba da daikava strategiulad Zalze mniSvnelovani maRlobi sof. zeniTTan, magram misi SenarCuneba veRar SeZlo. rus-qarTvelTa jarma gaaZliera mzadeba cixisZirze ieriSisaTvis. brZolebi baTumis mimarTulebiT mZimed warimarTa. qobuleTis razmi mxolod ivlisis dasawyisSi miuaxlovda cixisZirs, romlis aReba ruseTis armiam adre ver SeZlo.
miuxedavad amisa, kavkasiis armiis sardlobam saWirod CaTvala sabrZolo operaciebis ganaxleba baTumis mimarTulebiT da saamiso samzadis Seudgnen.
kavkasiis armiis sardlobis sabrZolo gegma iTvaliswinebda mtrisTvis zurgidan dartymas. es amocana daekisra artaanis razms, romelic general
komarovis xelmZRvanelobiT Woroxis xeobis gziT baTumisaken moemarTeboda. es ori razmi gaerTianda general komarovis sardlobiT. cixisZiris meore Seteva 1878 w. 18 (30) ianvars daiwyo. Mmewinave jari sami kolonisagan Sedgeboda. Mmarcxenas generali Seremetievi meTaurobda, centrs – generali danibegaSvili, xolo marjvenas - generali Salikovi (SalikaSvili). rus-qarTvelTa jari Tavganwirulad ibrZoda, magram es operaciac aseve warumateblad damTavrda. Mmsxverpli kidev meti iyo, vidre 1877 w. 11-12 ivnisis Setevebis dros. cixisZirze meore Setevis dros ruseTma dakarga kidev erTi generali (Seremetievi), 44 oficeri da 1260 jariskaci. 54 ruseTis jarebs didi warmatebebi hqondaT balkaneTSi, sadac aiRes plevna da konstantinepols miuaxlovdnen. ruseTis armiam gadamwyvet warmatebas miaRwia kavkasiis frontis ZiriTad mimarTulebaze _ aiRes Zlieri yarsis cixesimagre. yarsisa da plevnis dacemis Semdeg osmaleTma dahkarga omis warmatebiT dasrulebis imedi da evropis saxelmwifoebs mimarTa ruseTTan sazavo molaparakebaze Suamdgomlobis TxovniT. 55 am dros, baTumi jer kidev osmalTa xelSi rCeboda. maSin roca, ruseTs baTumisadmi, rogorc brwyinvale navsadgurisa da mniSvnelovani strategiuli punqtisadmi gansakuTrebuli interesi gaaCnda. am ganwyobilebas kargad gamoxatavda `droeba~ mowinaveSi: `baTumis dapyroba marto imitom ki ar aris CvenTvis saWiro, rom es Cinebuli navsadguri CvenTvis davinarCunoT, aramed imisaTvisac, rom Semdeg rionis mxares aqedam arasodes araviTari SiSi aRar hqondes~. 56 miuxedavad aseTi gegmisa da arerTgzis Setevisa, ruseTis jarma cixisZiris gadalaxva da baTumis ganTavisufleba omis msvlelobaSi ver SeZlo.
ruseTis mxarem molaparakebebis dros Tavisi moTxovnebi gadasca mowinaaRmdege mxares, romlis mixedviTac osmaleTs unda daetovebina arzrumi, baiazeTi da baTumi. molaparakebebis mimdinareobisas grZeldeboda saomari operaciebi, romelSic warmatebiT Setevas ganagrZobda ruseTis armia. Aman aiZula sulTani daekmayofilebina gamarjvebulis moTxovnebi. 19 (31) ianvars adrianopolSi mxareebma xeli moaweres omis Sewyvetisa da momavali sazavo xelSekrulebis safuZvlebze SeTanxmebas.57
53 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 1087, saqme 520, furceli 7; aWaris centraluri saxelmwifo arqivi, fondi 82, saqme 1, furceli 16. 54 Батумъ и его Окрестности. Батумъ, 1906, стр. 70-71. 55 Ш. В. Мегрелидзе. Вопросы Закавказья в истории русско-турецкой войны 1877-1878 гг. Тбилиси, 1969 , стр. 88. 56 gazeTi ,,droeba“, 1877, №194, 16 noemberi. 57 История внешней политики России. Москва, 1997, стр. 208.
38
1878 wlis TebervalSi san-stefanoSi daiwyo sazavo xelSekrulebaze molaparakeba. ruseTis mxares warmoadgenda n. ignatievi da p. nelidovi, xolo osmalTa mxares safvet-faSa da sadulah-faSa. osmaleTis diplomatebi cdilobdnen gaeWianurebinaT molaparakebebis procesi, radgan imedovnebdnen winaswari SeTanxmebis pirobebis gadasinjvas evropis qveynebis (gansakuTrebiT inglisis) mxardaWeriT. Tavis mxriv rusuli diplomatiac xvdeboda, rom xelSekrulebis gaformeba aiZulebda evropas ecno misi pirobebi. ramdenime dRis daZabuli dapirispirebis Semdeg, 1878 wlis 19 Tebervals (3 marts) daba san-stefanoSi gaformda sazavo xelSekruleba, romlis pirobebi savsebiT Seesabameboda gamarjvebuli ruseTis interesebs. san-stefanos sazavo pirobebiT balkaneTis naxevarkunZulze viTareba ruseTis moTxovnebis Sesabamisad wydeboda – serbia, Cernogoria da rumineTi damoukideblobas Rebulobda. bulgareTs eniWeboda samTavros statusi (damoukidebeli mTavrobiT) osmaleTis mfarvelobaSi. omis Sedegad miRebuli zaralisaTvis ruseTis moTxovniT osmaleTma valdebuleba aiRo gadaexada: a) 900 milioni maneTi samxedro xarjebisaTvis (armiis Senaxvis, sursaTis, samxedro dakveTebis) b) 400 milioni maneTi ruseTis samxreTze miyenebuli zaralisaTvis (vaWrobaze, mrewvelobasa da rkinigzaze miyenebuli zianisaTvis) g) 100 milioni maneTi kavkasiaSi SeWris dros miyenebuli zaralisaTvis d) 10 milioni maneTi TurqeTSi ruseTis qveSevrdomebisa da rusul dawesebulebebze miyenebuli zianisaTvis.
sul aTas oTxas aTi milioni maneTi. 58 osmaleTis mZime finansuri mdgomareobisa da sulTnis survils
gaTvaliswinebiT, ruseTis imperatori daTanxmda gadasaxdeli Tanxis didi nawilis sanacvlod mieRo teritoriuli daTmobebi. osmaleTi gadasaxdeli Tanxis 2/3 sanacvlod uTmobda ruseTs samxreT besarabias, xolo kavkasiaSi yarss, ardagans baiazeTsa da baTums.59 aRniSnuli teritoriebi eZleoda ruseTs aTas asi milioni maneTis sanacvlod. 60 san-stefanos sazavo xelSekrulebis 21-e statiiT ruseTisaTvis gadacemuli teritoriebis mosaxleobas, romelTac survili eqneboda gadasaxlebis, SeeZloT gaeyidaT Tavisi uZravi qoneba xelSekrulebis ratifika-ciidan 3 wlis ganmavlobaSi. san-stefanos sazavo pirobebi ruseTis seriozul warmatebebs akanonebda rogorc balkaneTSi, ise kavkasiaSi, rac miuRebeli iyo evropis saxelmwifoebisaTvis, gansakuTrebiT inglisisaTvis. Mmas mxars uWerdnen avstria-ungreTi da safrangeTi. Eevropis saxelmwifoTa ukmayofileba mxolod protestiT ar Semoifargleboda, maT omisaTvis daiwyes mzadeba. Ppremier-ministr bikonsfildis (dizraelis) SuamdgomlobiT dedofalma viqtoriam 1878 wlis martis bolos TadarigSi myofTa mobilizacia gamoacxada. inglisis gemebi dardanelisaken daiZrnen. 61 ruseTi axali didi omis safrTxis winaSe aRmoCnda – amitom daTanxmda san-stefanos sazavo pirobebis gadasinjvas evropis saxelmwifoTa kongresze. ruseTis xelisuflebam Tavis elCs inglisSi graf Suvalovs daavala daezustebina Tu ra daTmobebs moiTxovda inglisi ruseTisagan. 1878 wlis 18 (30) maiss londonSi Suvalovma da solsberim xeli moaweres inglis-ruseTis SeTanxmebas san-stefanos xelSekrulebis
58 Сборник договоров с другими государствами (1856-1917). Москва, 1952, стр.169. 59 Н. А. Троцкий. Россия XIX в. Моссква, 1999, стр. 170. 60 Сборник договоров с другими государствами (1856-1917). Моссква, 1952, стр. 169. 61 Восточный вопрос во внешней политике России (конец XVIII - начало XX века). Москва, 1978, стр. 219.
39
cvlilebebis Taobaze. Ees SeTanxmeba gansazRvravda ruseTis daTmobebs, romelTa mniSvnelovani nawili amierkavkasiaze modioda. 62 osmaleTs ubrundeboda alaSkertis veli, arzrumi da baiazeTi. Mmagram inglisi am warmatebas ar sjerdeboda da 1878 wlis 4 ivniss osmaleTTan gaformebuli xelSekrulebiT valdebulebas Rebulobda saWiroebis SemTxvevaSi samxedro ZaliT daxmareboda mas. aseT viTarebaSi, 1878 wlis 1 (13) ivniss berlinSi gaixsna evropis saxelmwifoTa kongresi, romelsac unda gadaesinja san-stefanos zavis pirobebi. kongresSi monawileobdnen ruseTis, osmaleTis, inglisis, germaniis, avstria-ungreTis, safrangeTisa da italiis delegaciebi.Kkongresis msvlelobisas gamoirkva, rom ruseTi faqtiurad saerTaSoriso izolaciaSi moeqca da iZulebuli gaxda seriozul daTmobebze wasuliyo. gasakuTrebiT mZafri winaaRmdegoba warmoiSva baTumis sakiTxis gamo. ingliss ar surda aseTi mniSvnelovani strategiuli da ekonomikuri centri ruseTs gadascemoda. kongresze wasvlis win `bikonsfilds uTqvams megobrisaTvis, rom berlinSi midis, raTa xeli SeuSalos solsberis baTumis daTmobaSi, rom arasodes daTanxmeboda ruseTisaTvis baTumisa da yarsis gadacemas~. 63 konferenciis msvlelobisas inglisis delegacia daJinebiT cdilobda ruseTis SenaZeni teritoriebi Seemcirebina kavkasiaSi. Aam mizniT igi mxars uWerda `osmaleTis somxeTis~ osmaleTis farglebSi datovebas da imavdroulad win wamoswia `lazeTis saxanos~ Seqmnis sakiTxi. inglisis diplomatiam mniSvnelovan warmatebas miaRwia da ruseTi iZulebuli gaxda uari eTqva qarTvelebiTa da somxebiT dasaxlebuli miwebis nawilis SeerTebaze, romelic san-stefanos sazavo xelSekrulebiT mas unda gadascemoda. sabolood baTumi ruseTs gadaeca porto-frankos Tavisufali savaWro navsadguris statusiT. inglisis delegacia daTanxmda baTumis porto-frankod gamocxadebas im mizniT, rom momavalSi qalaqi ruseTis winaaRmdeg samxedro da ekonomikuri SetevisaTvis gamoeyenebina.64 baTumi jer kidev osmalTa xelSi rCeboda. baTumis gadacemis sakiTxis sabolood SesaTanxmeblad Sedga ruseT-osmaleTis erToblivi komisia. ruseTis delegacias xelmZRvanelobda kavkasiis mTavarsardlis TanaSemwe general adiutanti Tavadi sviatopolk-mirski. SemadgenlobaSi iyvnen: general-maiori Tavadi trubeckoi, kavkasiis mefisnacvlis savele kancelariis ufrosi polkovniki Tavadi grigol daviTis Ze gurieli da ruseTis yofili konsuli baTumSi judiCi. osmaleTis mxridan komisiis muSaobaSi monawileobdnen: varnis yofili komendanti nead-faSa, ali-bei da suleiman-bei da ramdenime diplomati. Sereuli komisiis sxdoma gaimarTa qalaq quTaisSi 12-20 agvistos. osmaleTis mxare kisrulobda baTumidan jarebi gaeyvana 25 agvistosaTvis. SeTanxmebis mixedviT ruseTs unda daekavebina Curuq-su, sameba da kvirike – 17 agvistos, cixisZiri _ 21 agvistos, Caqvi – 24 agvistos. ruseTs unda gadascemoda saxelmwifo dawesebulebaTa dokumentebi da arqivebi. Mmiuxedavad SeTanxmebisa osmalebma gaitaces isini. 19 agvistos ruseTis jarebma daikaves qobuleTi, (Curuq-su) . 65 25 agvistos 11 saaTze rusTa da qarTvelTa jari baTumSi Sevida. imave dRes rusTa meore korpusi treiteris meTaurobiT Sevida xuloSi, furtioSi, WvanaSi da daiZra baTumisaken sviatopolk-mirskis jarebTan SesaerTeblad. osmalTa ukanaskneli nawilebi devriS faSas sardlobiT baTums
62 SamSe megreliZe. saqarTvelo aRmosavleTis omebSi. Tbilisi, 1974, gv. 86. 63 arCil CxeiZe. baTumi inglisis axloaRmosavlur politikaSi. baTumi, 1974, gv. 49. 64 v. siWinava. baTumis istoriidan. baTumi, 1958, gv. 70. 65 Батумъ и его окрестности. Батумъ, 1906 , стр. 96.
40
tovebda. Kkavkasiis mefisnacvalma didma mTavarma mixeil nikolozis Zem imperator aleqsandre II-s depeSiT miuloca: `Имею счастье поздравить ваше императорское величество с занятием Батума~. 66 baTumis mSvidobianad ganTavisuflebas ase exmaureboda `iveria~: `ai, baTumic daucala osmalebma ruseTs da madloba RmerTs araviTari vaivaglaxi da sisxlis Rvra ar mohyva am garemoebas... dro aris damSviddes da cota mainc dalagdes cxovreba. mSvidobianobas, namdvil mSvidobianobas TandaTan fexi Semoaqvs Cvens cxovrebaSi da unda vinatroT, rom didi xniT mainc gvewvios, Tu ara samudamod~.67 aWaris gaTavisuflebas da deda samSoblosTan dabrunebas aRtacebiT miesalmeba qarTveli mowinave inteligencia. ilia WavWavaZe werda: `berlinis xelSekrulebam Cven erTi didi sikeTe SegvZina... Cveni Zmebi, Cveni sisxlxorci, CvenTan erTad mebrZolni Savi bedisa, Cveni gmirebis bude, Cveni Zveli saqarTvelo, Cveni ganaTlebisa da swavlebis akvani, dRes Cven SemogvierTda~.68 ilia WavWavaZisa da sergei mesxis TaosnobiT mTel saqarTveloSi daiwyo SewirulobaTa Segroveba omis mZime SedegebiT gawamebuli, axladSemoerTebuli mxaris mosaxleobis daxmarebisaTvis. qarTveli inteligenciis gulisxmieri damokidebulebis gamoxatuleba iyo 1878 wlis noemberSi TbilisSi samuslimano saqarTvelos delegaciis gulTbili miReba. mowinave inteligenciam aWaraSi imTaviTve aqtiuri kulturuli saqmianoba gaaCaRa, rasac uaRresad didi mniSvneloba hqonda samuslimano saqarTvelos mkvidrTa erovnuli cnobierebis aRdgenis saqmeSi.
66 Н. А. Троцкий. Россия в XIX В. Москва, 1999, стр. 100. 67 gazeTi ,,iveria“, 1878, №34, 28 agvisto. 68 ilia WavWavaZe. rCeuli Txzulebani xuT tomad. t. V. Tbilisi, 1987, gv. 158.
41
rozeta gujejiani, istoriis doqtori
dalis mxaris (dalis svaneTi//kodoris xeoba//zemo afxazeTi)
istoriul-eTnografiuli mimoxilva dalis mxaris (dalis svaneTis, kodoris xeobis, oficialurad, zemo
afxazeTis) tradiciuli yofisa da Tanamedrove socialur-kulturuli porcesebis kvleva mrvalmxriv sayuradReboa, radgan 2008 wlidan moyolebuli dalis xeobis mosaxleoba devnilia mSobliuri miwidan, rac bunebrivia, kidev ufro aCqarebs eTnografiuli realiebis gaqrobis process sayovelTao globalizaciis pirobebSi.
istoriul-eTnografiuli literatura dalis xeobis Sesaxeb mwiria. arsebobs vera bardaveliZisa da meri gujejianis mier XX saukunis 30-ian wlebSi Sekrebili masala, rac jer-jerobiT srulad gamocemuli ar aris. gamoqveynebul masalaTagan sayuradReboa i. aslaniSvilis statia 1 da m. gujejianis saeqspedicio angariSi, 2 kodoris xeobis qarTvelTa svanuri metyvelebis nimuSebis mxriv mniSvnelovania iza CantlaZis xelmZRvanelobiT gamocemuli `kodoruli qronikebi~. 3 arqeologiuri kvleva-Ziebis Sesaxeb informacias gvawvdis rezo xvistani. 4 Cem mier damowmebuli eTnografuli masala Sekrebilia 2007-2008 wlebSi uSualod dalis mxareSi, xolo 2008-2015 wlebSi – devnilTa Soris Tbilissa da quTaisSi, TeTriwyarosa da dmanisis raionebSi. kvlevis Sedegebis erTi nawili gamocemulia.5
naSromi Sesrulebulia istoriuli eTnologiis samecniero disciplinis Teoriul CarCoebSi. gamoyenebulia kompleqsur-intensiuri kvlevis meTodi, aseve, dakvirvebis, monawile dakvirvebis, gamokiTxvis, interviurebis, biografiuli da statistikuri kvlevis meTodebi.
dalis mxare administraciulad afxazeTis nawilia. adgilobriv mosaxelobas uZvelesi droidanve Seadgendnen qarTvelTa erT-erTi eTnografiuli jgufis _ svanebis warmomadgenlebi. kodoris xeobis zemo wels paralauri rad,ene saxeliT ixsenieben da amT Soris, erT-erTia `dalis svaneTi~. dalis mxare balsqvemo svaneTs, kerZod, Wuberis Tems, jerildis uReltexilze gamavali bilikebiT ukavSirdeboda. cnobilia, berZnebi mier egrisis samefosaTvis Serqmeul saxels _ `oqromraval kolxidas~ _ amarTlebda oqros mopovebisa da damuSavebis mdidari tradiciebi svaneTSi
1 i. aslaniSvili. afxazeTis svaneTi. 1926 wlis mogzaurobis mimoxilva 25 suraTiT da rukiT teqstSi, tfilisi, 1933. 2 m. gujejiani. saangariSo moxseneba afxazeTis svaneTSi (dalSi) mivlinebis Sesaxeb._ enimkis moambe. IV. 1939. 3 kodoruli qronikebi (gamokvlevebiTurT). iza CantlaZe, qeTevan margiani-dadvani, qeTevan margiani-subari da sxv. Tbilisi, 2007-2010. 4 r. xvistani. masalebi saqarTvelos qristianuli arqeologiisaTvis. Tbilisi, 2009. 5 r. gujejiani. dalis svaneTis (kodoris xeobis/zemo afxazeTis) istoriul-eTnografiuli mimoxilva._ krebuli `saqarTveloSi arsebuli konfliqtebi da mSvidobis perspeqtivebi~. saerTaSoriso samecniero konferenciis _ `saqarTveloSi arsebuli konfliqtebi da mSvidobis perspeqtivebi~ _ masalebi. Tbilisi, 2009. inglisurad: Historical-Ethnographical Survey of Dali Svaneti/Kodori Gorge/Zemo (upper) Abkhazia, - krebulSi “Causes of War – Prospects for Peace”, Tb., 2009. gv. 13-17; r. gujejiani. afxazeTis eTnografiuli samyaro._ krebuli `saqarTveloSi arsebuli konfliqtebi da mSvidobis perspeqtivebi~. Tbilisi, 2009, gv. 55-69. Tanaavtorebi: n. SoSitaSvili, s. WanturiSvili, n. mindaZe, q. xuciSvili, g. WeiSvili.
42
da oqros warmoebis uZveles kerad dalis xeobis mezobeli Wuberis Temi iTvleboda. amasTanave, am or xeobaze gadioda gza CrdiloeT kavkasiaSi (TonRuz-orunisa da basis uReltexilebi).6
kodoris xeobel qarTvelebs (svanebs), VI_VII saukuneebis bizantiuri wyaroebi (agaTia sqolastikosi, menandre protiqtori, Teodosi gangreli), `misimianelebs~, xolo teritorias `misimianTa mxares~ uwodeben. 7 cxadia, misimianelebi qarTvelebi, igive svanebi arian. es saxelwodeba svanebis dialeqturi saxelidan `muSuan~-idan momdinareobs. 8 misimianeTi aqtiurad figurirebs adreuli Suasaukuneebis saqarTvelos istoriaSi, IV_VII saukuneebis bizantiisa da sparseTis omebSi. cnobilia, rom omianoba gansakuTrebiT mZimed svaneTsa da misimianeTze aisaxa da am drois bizantiur wyaroebi xSirad ixseniebs dalis cixesimagreebs: `bukolusis~//bokerisa da `rkinis~//CxalTis cixeebs.9
gvian SuasaukuneebSi CrdiloeT kavkasiidan abazur-adiReuri tomebis saqarTvelos teritoriaze intensiuri Camosaxlebis Sedegad mkveTrad icvaleba afxazeTis da, maT Soris, mdinare kodoris zemowelis eTno-demografiuli viTarebac. 10 adgilobrivebma, romlebic Crdilo kavkasiidan mudmiv Semosevebs ganicdidnen, dalis xeobidan svaneTis siRrmisken daiwyes gadaadgileba.
abazur-adiReur tomTa SemoWris siuJetebi Semonaxulia istoriul maxsovrobaSi. gadmocemebSi moTxrobilia CrdiloeTidan gadmosul momTabareTa mier jer dalis mxaris dalaSqvris (mteri kodoris xeobaSi yaraCaidan gadmosasvleli bilikiT Semosula) da Sedeg dalisaken mimaval gzaze mdebare dRevandeli Wuberisa da nakris soflebis (sali da faJis) gaveranebisa da mkvidrTa amowyvetis Sesaxeb. sali spilenZis, rkinis da oqros mopovebiT iyo saxelganTqmuli. faJis simdidris wyaros tyviisa da vercxlis mopoveba Seadgenda. 11 mtris gaugonari sisastikiT da imdenad daTrgunula faJidan gaqceuli, cocxlad gadarCenili ramdenime adamiani, rom maT fsiqikuri problemebi SeqmniaT da dRemde svanur metyvelebaSi cocxalia termini `l²-faJ-e~ suliT avadmyofTa aRsaniSnavad. sxva gadmocemebSi dalis xeobeli qarTuli sagvareulos _ qaldanebis tragikuli istoriaa moTxrobili, 12 aseTive tragizmiTaa aRsavse gvarmianTa sagvareulo istoria, masSi moTxrobilia Crdilo-kavkasiidan gadmosuli mtris mier 40 gvarmianis amoxocvis ambavi da a. S.
eTnografiuli masaliT, dalis xeobel qarTvelTa nawili gansaxlda balsqvemo svaneTis soflebSi. 10-mde qarTul sagvareulos svaneTSi Semounaxavs xsovna maTi winaprebis dalis xeobaSi cxovrebis Sesaxeb (gvarmianebis, qaldanebis, gurCianebis, gerlianebis, subelianebis, Cxvimianebis... TiTo Sto). sainteresoa am sagvareuloTa tradicia: locvis
6 Т. Н. Берадзе. Мореплавание и морская торговля в средневековой грузиию Тбилиси, 1989; g. lorTqifaniZe, z. kviciani, g. geraZe. svaneTi – antikuri xanis saqarTvelos zarafxana. Tbilisi, 2008. 7 georgika. bizantieli mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. t. IV. nakv., I. berZnuli teqsti qarTuli TargmaniTurT gamosca da ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma. Tbilisi, 1941, gv. 236. 8 m. qaldani. mivsianeTisa da mivsianTa tomis vinaobis sakiTxisaTvis._ afxazeTis moambe, 1999, #2-3. 9 g. aTanelaSvili. svaneTis sakiTxi bizantia-iranis diplomatiur urTierTobaSi, Tbilisi, 1959; g. gasviani. bizantia-iranis brZola egris-svaneTis gamo._ qarTuli diplomatia, weliwdeuli. II. Tbilisi, 1995; a. gelovani. dasavleT saqarTvelos mTianeTi (svaneTi) XIX saukuneSi. Tbilisi, 2003. 10 b. xorava. afxazeTis samTavros socialur-politikuri ganviTarebis sakiTxisaTvis gvian Sua saukuneebSi._ Jurnali `artanuji~, 2000, #10, Tbilisi. 11 А. А. Иессен. Деген-Ковалевский Б. Е. Из истории древней металлургии Кавказа. ОГИЗ. М-Л., 1935. gv. 319-323. 12 svanuri prozauli teqstebi. balsqvemouri kilo. II. Tbilisi, 1957, gv. 242-245.
43
ritualis dasrulebis Semdeg, romelic sruldeba eklesiebSi, an saxlebSi _ salocav kuTxed gamoyofil aRmosavleTis sarkmelTan, mlocvelebi Semotrialdebian Crdilo-dasavleTisken, dalis xeobis mimarTulebiT da locvas aRavlenen dalSi mdebare salocavebis (Syeris wmida giorgis eklesia, ajaris wm. giorgis eklesia...) saxelze, romelTa mrevlnic yofilan maTi winaprebi dalis xeobaSi cxovrebis dros. 13 es faqti mravlismetyvelia da igi asaxavs ara mxolod qarTvel mTielebSi dRemde arsebul Zlier religiur muxts, aramed qarTvelTa istoriul-kulturuli memkvidreobis uflebasac xeobaze.
mravlismetyvelia faqti, rom kodoris xeobis mTis sabalaxoebiT sargeblobisaTvis afxazi mejogeebi XIX saukunis 40-ian wlebamde gadasaxads uxdidnen balsqvemo svaneTis mTavrebs, dadeSqelianebs. ruseTis mier saqarTvelos pirveli okupaciis Semdeg afxazebma gadasaxadebis gadaxda Sewyvites, rasac mohyva araerTi Setakeba svaneTis samTavrosa da afxazebs Soris. rasakvirvelia, ruseTis batonobis dros arc afxazebi iyvnen dalxenil dReSi. 1867 wels xelisuflebam ayara da osmaleTSi gadaasaxla webelis mosaxleobis didi nawili da dalis mxareSi Casaxlebul afxazebi. gaCnda e.w. Tavisufali miwis fondi, sadac xelisufleba asaxlebda mxolod rusebs, romlebic damkvidrdnen `laTaSi, aJaraSi, genwuiSSi... dawesda rusuli monastrebi, eklesia~. 14 XIX saukunis dasawyisidan dawyebuli procesi _ qarTvelebis dabruneba istoriul sacxovrisSi _ gaZlierda 60-iani wlebidan, rasac mkveTrad ewinaaRmdegeboda xelisufleba. 15 qarTvelebs ar aZlevdnen soflebSi dasaxlebis uflebas, ris gamoc svanebma tyeebis gakafvas mihyves xeli. pirvelmosaxleTa ojaxebi 5-6 wlis ganmavlobaSi tyeebSi cxovrobdnen. qarTvelebs Tavisufali miwiebis damuSavebis neba ar eZleodaT.
qarTvelTa CasaxlebiT dalis mxareSi aRdga qarTuli toponimebi, romelTa etimologia axsnadi mxolod svanuri metyvelebiTaa: bokeri, buCyuri, buZguri, genwviSi, lagvana, laTa, dali, CxalTa, Caxari, gvandra, aJara, aZgara, tvibraSeri, xewkvara, xutia, Siyeri, nahari...16
miuxedavad siZneleebisa, 1926 wlis monacemebiT, xeoba mTlianad qarTvelebiTaa (svanebiT) dasaxlebuli: `asive procenti svanebia, vinaidan TandaTanobiT rusoba gadasaxlda dalidan da maTi adgilebi Seisyides svanebma. am mdgomareobas xeli Seuwyo imperialisturma omma da revoluciam~. 17 laTis qvemo soflebSi ki Sereuli mosaxleoba iyo: 34% _ qarTvelebi, 9% _ afxazebi, 4% _ rusebi, 3%.18
qarTvelebi didxans moklebuli iyvnen saganmanaTleblo da samkurnalo dawesebulebebs. meurneobis mTavar dargebad Camoyalibda mesaqonleoba, miwaTmoqmedeba, mefutkreoba. gaSenda xexili. tradiciuli yofa mcirediT
13 v. bardaveliZe. qarTul (svanur) xalxur dReobaTa kalendari. I. axalwlis cikli. tfilisi, 1939, gv. 60-61. 14 i. aslaniSvili. afxazeTis svaneTi. 1926 wlis mogzaurobis mimoxilva 25 suraTiT da rukiT teqstSi, tfilisi, 1933, gv. 16. 15 m. qaldani. mivsianeTisa da mivsianTa tomis vinaobis sakiTxisaTvis._ afxazeTis moambe, 1999, #2-3, gv. 58. 16 m. qaldani. mivsianeTisa da mivsianTa tomis vinaobis sakiTxisaTvis._ afxazeTis moambe, 1999, #2-3; T. mibCuani. afxazeTis toponimika._ krebuli `afxazeTis istoriis problemebi~, Tbilisi, 1998; T. mibCuani. dasavleT saqarTvelos qarTvel mTielTa eTnogenezis, gansaxlebisa da kulturis istoriidan. Tbilisi, 1989. 17 i. aslaniSvili. afxazeTis svaneTi. 1926 wlis mogzaurobis mimoxilva 25 suraTiT da rukiT teqstSi, tfilisi, 1933, gv. 10-20. 18 i. aslaniSvili. afxazeTis svaneTi. 1926 wlis mogzaurobis mimoxilva 25 suraTiT da rukiT teqstSi, tfilisi, 1933, gv. 10.
44
Tu gansxvavdeboda svaneTis eTnografiuli realiebisagan da mxaris saxelad damkvidrda `dalis svaneTi~.
sabWoTa periodSi kodoris xeoba sxvadasxva administraciul sazRvrebSi Sedioda: 1930 wels igi soxumis mazris SemadgenlobaSia aJaris sas. sabWos saxeliT; 1977 wels ki ukve gulrifSis raionSia moqceuli aJaris sas. sabWos saxeliT. 19 1991 wlidan dalis xeoba gulrifSis raionis aJaris Tems ekuTvnis. afxazeTSi mimdinare saomari procesebis dros es mxare didad dazaralda. mosaxelobis mniSvnelovani nawili daiRupa saqarTvelos teritoriuli erTianobisaTvis mimdinare brZolebSi. mxaris socialuri reabilitacia daiwyo 2006 wlidan da 2007 wels samnqano gza iqna gayvanili dalis xeobidan Wuberis Temamde. saxelmwifom dalis xeobas `zemo afxazeTi~ uwoda. Seiqmna aJaris (zemo afxazeTi) municipaliteti. amoqmedda zemo afxazeTis saganmanaTleblo resurscentri, moqmedebda 3 sajaro da 6 dawyebiTi safexuris skola, romlebic genwviSis sajaro skolaze iyvnen mibmulni. 2008 wlis 1 aprilis monacemebiT zemo afxazeTis sajaro skolebSi swavlobda 292 moswavle, xolo dasaqmebuli iyo 89 pedagogi da teqnikuri personali. kodorSi funqcionirebda saavadmyofo
reabilitaciis paralelurad saqarTvelos xelisuflebam gaauqma batalioni `monadire~ da ganaiaraRa adgilobrivi qarTvelebi, romlebic aTwleulebis ganmavlobaSi icavdnen mSobliur mxares separatistuli reJimisagan. 2008 wlis tragikul movlenebamde dalis mxareSi cxovrobda 929 komli. 2008 wlis agvistoSi dalis xeoba qarTvelebisagan daicala. devnilebi ramdenime wlis ganmavlobaSi mZime soacilaur pirobebSi cxovrobdnen.
dalis mxaris soflebi mdinare kodorisa da misi saTaveebis (sakeni, gvandra) napirebze mdebareobs. mdinare sakenis xeobaSi yvelaze maRla mdebare sofelia sakeni, mis qvemoT omariSaraa. mdinare gvandras xeobaSi sofeli gvandraa gaSenebuli. mdinare kodorze yvelaze maRla soflebi _ marjvena da marcxena genwviSi mdebareobs. ufro qvemoT, mdinareebidan moSorebiT, aris patara sofeli xutia. mdinare kodoris marjvena napirze, zemo da qvemo aJara//ajaraa, marcxena napirze ki sofeli mrambaa. mdinare CxalTis kodorTan SesarTavSi, orive mdinaris marjvena napirze ganlagebulia sofeli CxalTa. ufro zemoT, mdinare CxalTis xeobaSi aris soflebi marjvena da marcxena ptiSi. sofel CxalTis qvemoT, kodoris marcxena napirze sofeli SabaTkvara, marjvena napirze ki sofeli qvabCaraa. ufro qvemoT zemo laTaa, romelic sakuTriv sofel laTas esazRvreba. laTas qvemoT mdinare kodoris xeoba viwrovdeba, is bagadas viwroebSi Sedis da am viwroebTan dalis xeobac sruldeba.
Ddalis ama Tu im soflis dasaxlebis tipi da kar-midamo gafantuli saxisa. mosaxleoba erTmaneTisagan sakmaod dacilebul manZilze cxovrobs. sacxovrebeli da sameurneo nagebobani gancalkevebiT, horizontalur WrilSia warmodgenili. karmidamos centrSi sacxovrisia, sacxovrisis ukan ki _ sameurneo nagebobebi. tyiT mdidar mxareSi xiTxuroobisTvis SesaniSnavi pirobebi arsebobda da saxlebi, ZiriTadad, xisaa. Zvelad, ZiriTadad, morebisagan Sekruli saxlebi igeboda, TandaTanobT daiwyes Tlili ficrebiT mSenebloba. damxmare sameurneo nagebobebi ki isev morebisagan Sendeboda. saqoneli ganTavsebuli iyo boselSi. Tivis maragi inaxeboda e. w. darbazSi, romlebic, umravles SemTxvevaSi, boslis meore sarTulzea agebuli, zogjer ki darbazi damoukidebeli nagebobacaa. mdinareebiT uxvad daqselil soflebSi
19 saqarTvelos ssr administraciul-teritoriuli dayofa 1977 wlis 1 ianvrisaTvis. gamocema meoTxe, Tbilisi, 1977.
45
gamarTuli iyo wylis wisqvilebi. kar-midamoebs amkobda baRebi da bostnebi. saxnavi da saTibi miwebi sacxovreblebisagan moSorebiT mdebareobda. dalis mxare ganTqmulia saTibebisa da saZovrebis simravliT. TiTqmis yvela sofels Camoudis sgim-ebi _ samkurnalo Tvisebebis mineraluri wylebi (aZgara, sakeni, xecqvara//xewkvara, basqasara, yuluCi...). soflebisagan ramdenime kilometrSi mdebareobs sazafxulo ialaRebi, romelTa Soris gansakuTrebiT gamorCeulia xvaraSi. dalis qarTvelTa kulturul-sameurneo yofa dasavlur-qarTuli mTuri samurneo kulturis nawilia. meurneobis warmarTva mWidrod ukavSirdeboda religiur kaledars. mdidari saZovrebi da saTibebi SesaZleblobas iZleoda yovel ojasx hyoloda saqoneli. mesaqonelobis produqcia uzrunvelyofda ojaxs xorciT, rZis nawarmiT, cximiT, matyliT, tyaviT. xari iyo muSa pirutyvi traqtorebis gavrcelebamde. Zvelad didi raodenobiT hyoliT cxenebi, jorebi, virebi, romelTac transportirebisa da tvirTis gadazidvisTvis iyenebdnen. yovel sofels aqvs Tavisi `mTa~, tyisa da alpuri zonis sazRvarze, sadac gamarTulia iyo sazafulo sadgomebi – karvebi da saqonlis bakebi. saqoneli sazafxulo ialaRze hyavdaT maisis bolodan 15 seqtembramde. xarebs ufro maRla, alpur zonaSi uSvebdnen da or kviraSi erTxel maT mamakaci aakiTxavda, romelsac Tan qva-marili (saloki marili) mihqonda saqonlisaTvis. zogierT `mTas~ iseTi xelsayreli bunebrivi pirobebi gamorCevda, rom TviT mis teritoriazeve ramdenjerme icvlida mesaqonle binas saZovrebis ayolebiT. ilaRebze amzadebdnen didi raodenobiT sulguns da imaragebdnen yvels zamTrisaTvis (`narCv~). Zvelad sasulgunec xisa iyo da sulgunis kalapotic xisgan mzaddeboda. sawuric xisgan mzaddeboda. hyavdaT rogorc adgilobrivi jiSis, aseve, Crdilo kavkasiidan gadmoyvanili pirutyvic. saqonlis nayofierebas wmida barbares avedrebdnen. saTibebi ivlissa da agvistoSi, meore naTibi ki seqtembrisTvis iTibeboda. Tivas zvinebad dgamdnen da Semdeg saTiveSi (darbaz) aTavsebdnen, nawils adgilzec tovebdnen, zvinad dagmuls, an xeze Semokruls. TivasTan erTad, saqonlis sakvebad gamoiyeneboda Cala, bze, nekeri. Tibvis process win uZRoda saTemo locva. saxnav-saTesi savargulebSi didi adgili ekava pureul kulturebs (aTamde sxvadasxva jiSis xorbali iTeseboda), siminds da kartofils. Tesavdnen fetvs, bardas, cercvs, osps, Svrias, Wvavs, qers, muxudos, kanafs. xvnas iwyebdnen adre gazafxulze, Tovlis gadnobisTanave, nakveTis ganoyierebis Semdeg. xnavdnen rkinis saxnisiT, uReli xariT. Tesavdnen adgilobrivi jiSis marcvleuls, romelsac zogjer aaxlebdnen zemo svaneTidan gadmotanili TesliT. xvnis dawyebis win, aseve Tesvis win zogierTi ojaxi atarebda specialur locvas. mosavlianobis amaRlebas, miwis xelovnur ganoyierebasTan erTad, miwis dasvenebiTa da marcvleul kulturaTa cikluri TesviTac aRwevdnen. daTesil nakveTs farcxavdnen. amosul jejils gamarglavdnen, gasaToxns gaToxnidnen. mosavlis aRebis dros xSirad nadi ikvreboda. dalis xeobaSi damxmare muerneobis metad ganviTarebul dargs warmoadgenda mefutkreoba. ganviTarebuli iyo mefutkreoba, rasac apirobebda xelsayreli bunebrivi garemo, Taflovani mcenareebiT mdidari flora da futkris endemuri jiSi _ kavkasiuri mTuri nacrisferi futkari. kodoris xeobelebs Tafli da cvili gahqondaT svaneTSi, samegreloSi, soxumSi, aseve CrdiloeT kavkasiaSi. mefutkre erT geja Tafls swiravda RvTismSoblis eklesiebs yovel mariamobas. saerTod, sameurneo menejmenti religiuri wes-CveulebebiT iyo gajerebuli. tradiciuli meurnis azriT, adamianisa da bunebis harmoniuli TanaarsebobisaTvis aucilebelia saekelsio kalendris gaTvaliswineba. karg darsa da mosavlis avi darisagan dacvas `maRal RmerTs~ da elia
46
winaswarmetyvels avedrebdnen, aseve, konkretulad, balsqvemo svaneTSi mdebare kaiSis mTavarangelozis eklesias. winaswar iyo daTqmuli uqme dReebis daurRvevlobac. mogzaurobis dawyebis win da dasrulebis Semdeg madlobas swiravdnen wmida giorgis. eklesias ZRvens swiravdnen.
bolo dromde zrunavdnen ekologiuri wonasworobis SenarCunebisTvis: ikrZaleboda tyeebis masobrivi gaCexva. ewinaaRmdegebodnen mdinarebisa da tbebis dabinZurebas. aregulirebdnen TevzWeris zomierebis balanss. kalmaxis raodenobis SemcirebisTanave sofeli ikribeboda salocav centrSi da iRebda Tevzaobis garkveuli droiT Sewyvetis gadawyvetilebas, Tevzis xelaxali gamravlebis Semdeg ki akrZalvas auqmebdnen. mravalferovani iyo nadirobasTan dakavSirebuli akrZalvebis CamonaTvalic. garemo bunebrivi pirobebis codna yofis yovel niuansSi SeiniSneboda, magaliTad, tradiciul ekologiur codnas ziarebuli mosaxleoba ambobs, wyaros Tu kargi gemo aqvs, kargi dari iqneba, Tu cudi _ uTuod gaavdrdebao. A dalis mxareSi arsebobda solidarobis mdidari tradiciebi: materialuri Sesawevri, SromiTi daxmareba. magaliTad, saxlis mSeneblobas win uZRoda saSeni xe-tyis moWra, damzadeba. am saqmeSi ojaxs mTeli sofeli exmareboda. materialuri Sesawevris gaReba axlda yovel lxinsa da Wirs. qvriv-oblebze, Tuki maT axlo naTesavi ar darCebodaT, sofeli zrunavda.
dalis xeobaSi `aqimobis~ tradicia gaagrZeles im sagvareuloebma, romelTac msgavsi gamocdileba ukve hqondaT svaneTSi cxovrebisas. `aqimebi~, empiriul-racionalurTan erTad, magiur-religiur samkurnalo saSualebebsac iTvaliswinebdnen. am mxriv, mravalferovani masala Semonaxulia bavSvTa infeqciur daavadebebTan dakavSirebul rwmena-warmodgenebsa da wes-CveulebebSi. Savi WiriT, yvaviliT da saerTod saxadebiT daavadebulTa mfarvelad wmida barbare iTvleboda. xvelebisa da gacivebis Tavidan asacileblad xvamlis wmida giorgis evedrebodnen, Tvalis daavadebebis dros ki ioane naTlismcemels. arsebobda eklesiisaTvis miwis nakveTis Sewirvis tradicia avadmyofobis Tavidan asacileblad an misgan gansakurneblad (lcxat). arsebobda e. w. SeTqmuli dReebis tradiciac, rodesac loculoben ama Tu im wmindanis an eklesiis saxelze da mas janmrTelobas SesTxoven. cnobilia, tradiciuli qarTveli kargad yofnas da avad yofnas religiur safuZvelze ganixilavda. kargad yofna, sikeTe _ adamianis sulier simSvides, xolo avad yofna, boroteba _ adamianis sulier aforiaqebas gulisxmobda,20 amitom tradiciuli mlocveli avadmyofis `kargi guneba-ganwyobisaTvis~ (xoCa gvi-bunab) specialur locvebs aRavlenda. amgavri locva gansakuTrebiT aRevlineboda gabriel mTavarngelozis saxelze. locvis am rituals gansakuTrebiT asrulebdnen beCos Temidan gadmosaxlebulTa STamomavlebi, radgan, swored beCos Temis sofel gulSi aris gabriel mTavarngelozis eklesia (gula gabrel), sadac sruldeba sajanmrTelo locvebi da mravali sxva rituali.
dalis xeobel qarTvelTa naTesaobis sistema tipuri nimuSia marTlmadidebeli qarTveelbis naTesauri sistemisa da struqturisa. aqac oTxi ZiriTadi saxea cnobili: mamis xaziT naTesaoba (agnatikuri), dedis xaziT naTesaoba (kognatikuri), sulieri naTesaoba (naTel-mironi) da xelovnuri naTesaobis tipebi. yvela es saxe SenarCunebulia dalis qarTvelebSi devnilobis Semdegac. naTesaur jgufebs SigniT qorwinebis akrZalva axasiaTebs TiTqmis yvela qarTul istoriul-eTnografiul Tems/jgufs da igi gansakuTrebiT aqtualuria dalis mxaris qarTvelebisaTvis. qorwineba akrZaluli iyo ara mxolod mogvareTa Soris,
20 n. mindaZe. qarTuli xalxuri samedicino kultura. Tbilisi, 2014.
47
aramed dedis da bebiebis mogvareebTanac ki, agreTve, naTel-mironiT da xelovnuri gziT danaTesavebulTa Soris.
monadireobas svaneTSi uZvelesi tradiciebi aqvs da dalis xeobelebic ganTqmuli monadireebi iyvnen. YsaukeTeso sanadiro adgilad iTvleba aZgaris midamoebi. monadirebi nadirobdnen sezonuradac, jgufuradac da individualuradac Tanmxlebi aRWurvilobiTa da wes-CveulebebiT. tyeebsa da kldeebSi binadrobda arCvi, jixvi, daTvi, mgeli... cnobilia, monadireoba Zvel saqarTveloSi mamakacis aucilebel `xelobad~ iTvleboda, mas samxedro valdebulebis saxec ki hqonda. socialuri prestiJis erT-erT gamoxatulebad dalis mosaxleobaSi bolo dromde iTvleboda nadiroba. monadireebi jixvze da arCvze nadirobdnen. mgelze nadirobdnen, ZiriTadad, zamTrobiT, am dros mSieri nadiri soflis Semogarens eCveoda da mosaxleobas did zarals ayenebda. daTvze agvistosa da seqtemberSi nadirobdnen. nadirobdnen frinvelebzec. koleqtiur nadirobas ZiriTadad zamTrobiT misdevdnen. didTovlobisas monadireebs xalxi SehyavdaT sanadiro adgilebSi, kldeebidan jixvebs gamodevnidnen xevisken, sadac Casafrebulebi iyvnen dadarajebuli. jixvebi Rrma TovlSi eflobodnen. nadirobdnen uRran tyeebsa da Znelad misadgom mTebsa da kldeebSi, sadac mravlad moipoveboda jixvi, arCvi, daTvi, mgeli, kverna... nadirobdnen frinvelzec. monadireebs specialuri aRWurvilobac hqoniaT. monadireebi xSirad garemo pirobebis feris tansacmels icvamdnen. nadiris momkvlels wilad xvdeboda nanadirevis Tav-kiseri, Tu nadiri rqosani iyo Tavrieli rqebiTurT. Tavrieli sapatio iyo da misi gayidva ar SeiZleboda, danarCeni monadireebi ki nanadirevis xorcs Tanabrad iyofdnen. monadireebi nanadirevis rqebs bolo dromde swiraven eklesiebs madlobis niSnad. mravalferovania nadirobasTan dakavSirebuli rwmena-warmodgenebi, monadire guldasmiT icavda winaparTagan momdinare, tradiciebsa da aRkveTebs dalis mxareSic. monadire, sanadirod wasvlamde, gulmodgined icavda aRkveTebs da Tuki `siwminde~ mojaxSi daculi iyo, igi bedavda sanadirod wasvlas. gamTeniisas sagzals umZraxad aiRebda da soflidan gadioda. sanadiro adgilebs miaxloebuli monadire locvas aRavlenda `didi RmerTis~ _ sve-bedis momniWeblis saxelze. nadiroba ramdenime dResac grZeldeboda. monadire moklavda Tu ara jixvs an arCvs, gaatyavebda, gul-RviZls amoaclida, Sewvavda da isev ilocebda. amjerad samadlobel locvas aRavlenda. Sin dabrunebuli eklesias miaSurebda, Tan mihqonda sanTlebi, zedaSe, sefiskverebi (`lemzirebi~) da RmerTs madlobas Seswiravda. saRamos ki naTesav-mezoblebs nanadirevze hpatiJebda.21
dalis xeobis tradiciul yofaSi gansakuTrebiT TvalsaCinoa CveulebiTi samarTlis roli. CveulebiTi samarTali, aqac, rogorc svaneTSi, qarTuli saxelmwifo da kanonikuri samarTlis korelaciis Sedegs warmoadgens da agrZelebs 1801 wlidan gauqmebuli qarTuli samrTlis tradiciebs. svaneTsa da dalis mxareSi CveulebiTi samarTali amJamadac saxelmwifo kanonebis paralelurad moqmedi institutia, sadavo saqmeebs dResac mediatorebi (`mourav/morev”) ganixilaven winaparTagan momdinare
21 sagulisxmoa, rom afxazur warmarTul rwmena-warmodgenebSi ikveTeba qarTuli kulturisa da qristianuli msoflmxedvelobis anareklic. magaliTad, ramdenime aseTi sayuradRebo pasaJi ikveTeba d. gulias naSromSi `nadirobis RvTaebebi da samonadireo ena afxazeTSi~ (Гулия Д., Божества Охоты и Охотничний Язык у Абхазов. Кэтнографии Абхазии. Сухум, 1926). naSromSi aRwerilia afxazeTis eTnografiul yofaSi arsebuli samonadireo wes-Cveulebebi, ritualebi, rwmena-warmodgenebi, rac Sedarebulia qarTul (svanur) masalasTan. paralelebi gansakuTrebiT TvalsaCnoa afxazuri `airg~-is SemTxvevaSi, romelic, SesaZloa, ganxilul iqnas wmida giorgis gaxalxurebul saxed.
48
samarTlebrivi normebis mixedviT da mxolod CveulebiTi samarTliT gamotanili `ganaCenis~ Semdeg iTvleba esa Tu is problema gadawyvetilad. CveulebiTi samarTlis mTavar mizans sisxlis aRebis adaTis winaaRmdeg brZola warmoadgens.
sadResaswaulo wliuri cikli tradiciul qarTul yofaSi barbarobiT (4 (17) dekemberi) iwyeboda da ase iyo dalis mxareSic. am dRes wmida barbares Tvalis sinaTles da zogadad, janmrTelobas, aseve saqonlis gamravlebas SesTxovdnen.n25 dekembers (7 ianvars) qristeSobas - `qrisdeS~ _ zeimobdnen. wina saRamodan dawyebuli ritualebi mTeli dRe grZeldeboda. dalis mosaxleoba asrulebda aliloze Camovlis tradiciasac. imarTeboda micvalebulTa moxseniebis ritualic _ `lifane~. 31 dekembers (13 ianvars) _ `ieSxvam~//`SeSxvam~-s mosaxloeba winasaxalwlo ritualebiT egebeboda. mzaddeboda saaxalwlo atributiki, moqmedebda mekvlis instituti. 1 (14) ianvars axali weli aRiniSneboda. dalis mosaxleobis is nawili, romlis winaparic balszemo svanTidan iyo gadmosuli, am dReobas `zomxas” uwodebs; balsqvemoelebi ki _ `kandas~. 5 (18) ianvari mZime marxva da uqme iyo. am saRamos (`adgom~) iwyeboda `lifanalis~ rituali. `adgom~-is Rames Wridnen aryis xeebs tyeSi `lamprobisa~ da mirqmis (`svimnob~) dReobebisaTvis. meore dRes naTlisRebis dResaswauli SemobrZandeboda _ 6 (19) ianvari. mas svanebi `gancxdab~-s (Zveli qarTuli tradiciiT, `gancxadebas~ uwodeben. 2 (15) Tebervali _ mirqmaa – `svimnob~. mezverisa da farisevlis kviras _ lamprobis//liCeduralis dResaswauli aRiniSneboda. xorcielis SabaTi, micvalebulTa moxseniebis dRea da specialuri `lifanec~ sruldeba. xorcielis aRebis kvira xorcielis daurwyebis dRea (aRab). yvelieris kvirisTvis damaxasiaTebelia berikaobis nairsaxeobis – gamurvis//ligunaSelis – tradicia. yvelieris orSabaTs, romelsac TeTri orSabaTi hqvia `loguSedas~ rituali sruldeba, simReriTa da Temis dalocviT. yvelieris oTxSabaTs _ RvTismSoblisadmi miZRvnili dReoba imarTeba. yvelieris SabaTs sulTa mosaxseniebeli `lifanea~. yvelieris kviras – yvelieris aRebaa. Tevdoroba didmarxvis pirveli kviras aRiniSneboda. didmarxvis meore xuTSabaTi _ ierusamleTobis dReoba iyo, magram is, TiTqmis dakarguli iyo da erTeulebsRa axsovdaT. didmarxvis Sua kviris oTxSabaTs marxvis ganzogebis ritualebi sruldeboda. 25 marts (7 aprols) xarebas (`xarab~) zeimobdnen. Amas `baioba~//bzoba mohyveboda. vnebis kvira mZime kvireuli iyo. sCveodaT ezo-karmidamos morTva ekliani mcenareebiT. aRdgoma (`Tanaf~) udidesi dResaswauli iyo da is masStaburad aRiniSneboda. aRdgomis moere dRiT ki saflavebis kurTxeva - `lijgris~ da `lifane~-s ritualia, `lijgri deSdiS~ _ kurTxevis orSabaTia. kviracxovlobas, aRdgomis momdevno kviras (`ufliS~) didi dReobaa. 23 aprils (6 maiss) _ gazafxulis giorgoba (`ligergi~) aRiniSneboda. aRdgomidan meormoce dRes _ amaRlebas (`anRlab~) zeimobdnen. suliwmidis gardamosvlis wina SabaTs xvamlis wmida giorgis saxelze loculobdnen. suliwmidis gardamosvlis dResaswauli _ sulTmofenobis dReoba _ `sinoxsnab~ micvalebulTa sulebis moxseniebiT aRiniSneboda. 24 ivnisi (7 ivlisi) _ ioane naTlismcemlis Sobis dResaswauli (`jgirvanaSob~) iyo. am dReobaze bavSvebis janmrTelobas da Tvalis Cinis dacavs avedrebdnen. petre-pavlobis marxvis dawyebamde _ huliS//uliS-obis dReoba aRiniSneboda. 29 ivniss (12 ivlisss) _ petre-pavlobaa (`parpulaS~). am dRisaTvis saklavi ikvleboda, yvelisguliani didi zomis xaWapurebi cxveboda da zedaSesTan erTad Seiwireboda. mTeli sofeli erTobliv locvas marTavda. 13 (26) ivliss aris kreba mTavarangeloz gabrielisa da am dRes svaneTSi, beCos TemSi imarTeba gula gabreli-is didi dReoba da aq
49
salocavad mididodnen dalis mxaris svanebic. 15 (28) ivlisi _ wmida kvirikesa da ivlitas dReoba _ gansakuTrebiT masStaburia svaneTis kalis wmida kvirikes monasterTan gamarTuli kvirikoba. (`ligurke~). dReobas eswrebodnen dalis mcxovrebnic. kvirikobis momdevno xuTSabaTi _ svaneTSi, hadiSSi imarTeba `liCaniSi~-s dReoba. dResaswauls eswrebodnen kodoreli svanebic, visi winaparic ifaris Temidan iyo an ifarelTa badiSi gaxldaT. 20 ivlisi (2 agvisto) _ ilia winaswarmetyvelis xsenebis dRea _ eliaoba (`helob~). 6 (19) agvistos _ fericvalebaa (`fercvlab~). tradiciuli mosaxleoba (ufro Zvelad) mxolod am dRis Semdeg miirTmevda axal xils, mas Semdeg, rac xils saflavebzec akurTxebdnen micvalebulTa sulebisaTvis. 5 (28) agvisto _ mariamoba (`limrie~). didi dReobaa. sakurTxi gaaqvT safalvebzec. 8 (21) noembers _ kreba mTavarangelozTa _ mTavarngelozebis saxelze loculobdnen. oqtombris romelime erTi kviras zogierTi aRniSnavda `lalxora miSladeRis~ dReobas. igi saTemo xasiaTisa iyo da soflis mSvidobianobisTvis sruldeboda. 10 (23) noemberi _ giorgoba (`ligergi~). ruseTis mier afxazeTis didi nawilis okupaciis Semdeg, dalis mxareSi dabrunebulma mariam da lida gurCianebma, romlebic soxumSic saeklesio cxovrebiT gamoirCeodnen, sasuliero pirTa daxmarebiT safuZveli Cauyares dedaTa monasters. aqve amoqmedda mamaTa monasteric (mama giorgi gurCiani).
2008 wlis Semdeg dalis mosaxleobis didi nawili devnilia. zemo afxazeTSi ruseTis saokupacio jari Cadga (marcxena genwviSsa da sakenSi). adgilze darCenilia 40-mde qarTuli komli. Wuberidan dalis xeobaSi gadasasvleli uReltexili Caketilia, amitom erTaderTi gza dalis xeobaSi mosaxvedrad aris gulrifSis raionidan, laTis mxridan. kodoris xeobaSi sazogadoebrivi transporti ar dadis. separatistuli xelisuflebam zemo afxazeTSi nadiroba akrZala da teritoria gamocxadebulia nakrZalad. de-iure aJaris (zemo afxazeTis) municipalitetis cnobiT 27 qarTveli dasaqmebulia adgilobriv hidroeleqtrosadgurze. dRes zemo afxazeTSi ar moqmedebs arc skola daarc eklesia. Siyeris wmida giorgis eklesia Riaa, magram wirva-locva ar aRevlineba. agvistos omis Semdeg aJaris mamaTa monastridan gamodevnes qarTveli berebi, amitom igi daketilia. dResdReobiT kodoris xeobaSi, sofel marcxena genwvisSi moqmedebs axlad agebuli rusuli eklesia, iq qarTvelebic loculoben, magram mxolod did dResaswaulebze.
2008 wlis agvistos Semdeg kodoris xeobidan devnili mosaxleobis didi nawili Tbilissa da quTaisSi daabinaves. devnilebi imyofebodnen sruliad gausaZlis pirobebSi: skolebSi, sabavSvo baRebsa da sxvadasxva dawesebulebebSi (magaliTad, TbilisSi `enciklopediis~, amierkavkasiis saxedro bazis SenobaSi, mindelis quCaze, Zmebi zubalaSvilebis quCaze, vaSlijvarSi, metromSenis dasaxlebaSi da a.S.). wlebis manZilze devnili mosaxleobis didi nawili dakmayofilda biniT, magram 200-mde ojaxi dRemde daxmarebis molodinSia. 2009-2010 wlebSi daiwyo devnilebis saqarTvelos sxvadasxva adgilas Casaxlebis procesi, maTi gamosaxleba sastiki meTodebiT xdeboda. devnili mosaxleobis samasma ojaxma (975 suli) saxelmwifosagan miiRo fuladi kompensacia, 429 ojaxi (1192 suli) biniT uzrunvelyves saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi.
dalis xeobidan devnili mosaxleobis sulier da socilaur centrad Camoyalibda TbilisSi daarsebuli kodoris mamaTa monastreri. monasteri aSenda TbilisSi, 31-e qarxnis mimdebare teritoriaze. es adgili gaxda dalis
50
xeobelTa manugeSebeli sakraluri centri. samwuxaroa, magram monastris ezoSi ukve gaCnda pireli saflavic. aq daikrZala morCili ilia (gurCiani).
dalis xeobelebi iziareben erTmaneTis lxinsac da Wirsac. sxvadasxva qalqebsa da raionebSi gafantulni, ar iviwyeben tradiciuli qarTuli cxovrebis wesiT svlas. maTSi devnilobis drosac cocxalia urTierTdaxmarebis formebi da ukiduresi gaWirvebis miuxedavad, piradi samZimriTa da materialuri SesawiraviT mxarSi udganan gardacvlilis ojaxs. cdiloben, yoveli gardacvlilis dakrZalvisas iTqvas svanuri samgloviaro sagalobeli `zari~.
kompaqturad Casaxlebulni aRniSnaven giorgobis dReobas, asruleben mirqmis da “lamprobis//liCeduralis” tradiciul ritualebs. iq, sadac, devnilebs daxvdnen ekomigranti svanebi, devnilTa da ekomigrantTa dReobebi gaerTianda.
amrigad, naSromSi warmodgenilia dalis xeobis istoriul-eTnografiuli mimoxilva. gamovlenilia adgilobriv qarTvelTa tradiciuli yofis ZiriTadi elementebi: kulturul-sameurneo realiebi, religiis gavlena yofa-cxovrebaze. warmodgenilia xalxur dReobaTa kalendari. aRwerilia devnilTa gansaxlebis areali da adaptaciis problemebi, religiis roli devnilTa konsolidaciis saqmeSi.
51
Tamar fxalaZe, istoriis doqtori
Jurnali `mwyemsi~ ganaTlebis aqtualuri problemebis Sesaxeb
(XIX saukunis II naxevari) Jurnal `mwyemsSi~ ganxiluli ganaTlebasTan dakavSirebuli
sakiTxebi sakmaod mravalferovania. gamoqveynebul statiebsa da korespondenciebSi warmoCenilia skolebis funqcionirebasTan, swavlebis Sinaarssa da meTodebTan, maswavlebelTa kvalifikaciasTan, ganaTlebis politikasTan dakavSirebuli problemuri mxareebi da mocemulia maTi daZlevis rekomendaciebi, romelTa nawils arc dReisTvis daukargavs mniSvneloba.
qalTa ganaTleba. XIX saukunis 90-ian wlebSi aqtualur Temad rCeba qalTa ganaTlebisa da qalTa saswavleblebis sakiTxi. am problemas sagangebod mieZRvna ramdenime korespondencia da statia. maTSi sakvanZo problemebad gamoiyofa qalTa saswavleblebis dafinanseba, Semowirulobebis racionalurad gamoyeneba. statiidan _ `imereTis eparqiis samRvdeloebis deputatebis XXXII kreba~ Cans, rom quTaisis qalTa saswavleblis winaSe gadaulaxav problemad idga Senobis keTilmowyoba da pansionis gaxsna. publikaciidan vgebulobT, rom saswavlebels sakmaris daxmarebas uwevda, rogorc imereTis eparqia (1893 wlisTvis gamoyo 45000 maneTi), ise kerZo pirebi. sistematurad gaweuli finansuri daxmarebis miuxedavad, saswavleblis ZiriTad problemas warmoadgenda SezRuduli materialuri resursi (farTi, saklaso inventari), ris gamoc direqcia ver akmayofilebda swavlis msurvelTa gazrdil raodenobas. krebis monawileni seriozul braldebas uyenebdnen saswavleblis direqcias, akritikebdnen saxsrebis araefeqturad xarjvisTvis: `imedia axla mainc gamoicdeba samRvdeloeba da saswavleblebis saqmes kargad daakvirdeba da Sekrebil fulebs rigian gansazRvrul gzas miscems. Cven mainc kidev vityviT, patroni rom iyos, im fuliT, ramdensac samRvdeloeba xarjavs quTaisis sasuliero saswavlebelze, or amisTana saswavlebels Seinaxavda kaci da saqmec rigianad wavidoda~.1
saswavlebelTa nakleboba. Jurnali `mwyemsi~ sakmaris adgils uTmobda sasuliero skolebis naklebobiT gamowveuli problemebis warmoCenas. am mizeziT araerTi unariani, mowadinebuli moswavle rCeboda elementaruli ganaTlebis gareSe. JurnalSi gamoqveynebuli masalidan irkveva, rom aseTi SemTxvevebi gansakuTrebiT xSiri iyo imereTsa da samegreloSi, da es maSin, rodesac sazogadoebas sul ufro metad hqonda Segnebuli ganaTlebis aucilebloba _ `yvelam icis, vinc ki akvirdeba awindel mdgomareobas Cvenis yofa-cxovrebisas, rom swavlis survili CvenSi dRe-dReze matulobs. es survili yvelas Zvalsa da rbilSi aqvs gamjdari. yvelam icis dRes, rom Cvenis awindelis, Tu momavalis bednierebis umTavresi saxsari, upirvelesi saSualeba, namdvili da WeSmariti gza Cvenis keTildReobisa aris swavla~.2
qarTveli samRvdeloeba daJinebiT moiTxovda saeklesio
1 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #14, gv. 4. 2 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #22, gv. 12.
52
saswavleblebis ricxvis gazrdas, radgan mravali niWieri axalgazrda ver axerxebda aucilebeli religiuri codnis miRebas, rac eklesiis msaxurTa avtoritetzec uaryofiTad moqmedebda da amasTan, realurad aferxebda maT samoRvaweo asparezs.3
samrevlo skolebi. dawyebiTi skolebis deficits ramdenadme avsebda saeklesio-samrevlo skolebis qselis gafarToeba, rac qarTveli samRvdeloebis ZalismxeviT moxerxda. skolebis gaxsna da maTze meTvalyureoba sasuliero uwyebis movaleobad iqca, riTac samRvdeloebisa da saeklesio swavlebis roli xalxis ganaTlebis procesSi mniSvnelovnad izrdeboda. qarTveli samRvdeloeba ar gaurboda gazrdil pasuxismgeblobas da erTsulovnad gamoTqvamda mzadyofnas sakuTari ZaliT gaZRoloda saeklesio ganaTlebis gafarToebis rTul da sapatio saqmes, im imediT, rom frTxili politikiT SesZlebdnen rusifikatoruli miznebis Seneleba-SeCerebas.4
am da sxva dadebiTi Sedegebis miRwevis SesaZlebloba ki mdgomareobda samrevlo skolebis fizikur siaxloveSi eklesiebTan, aseve swavlebis Sinaarsobriv kavSirSi qristianul aRmsareblobasTan da TviT samRvdeloebis RvawlSi saswavlebelTa winaSe.5
qarTveli samRvdeloebis TaosnobiTa da gabriel episkoposis uSualo xelmZRvanelobiT gaixsna quTaisis saeparqio qalTa saswavlebeli (1892 wels), (quTaisis eparqiis samRvdeloebam am saqmisTvis 45 aTasi maneTi gaiRo), sazogadoebaa am gadawyvetilebas imediT Sexvda, rasac dekanoz daviT RambaSiZis sityvebic adasturebs: `mivulocavT imereTis eparqiis samRvdeloebas am sasixarulo ambavs da vusurvebT, rom saswavlebels mieniWebios Cveni mozardi qalebisaTvis is gonebrivi da zneobrivi swavla-ganaTleba, romelic ase saWiroa dRes maTTvis. Cveni azriT quTaisSi dedaTa eparqialuri saswavleblis daarseba sasixaruloa ara marto imereTis samRvdeloebisaTvis, aramed mTeli saqarTvelos samRvdelo da saero wodebisaTvis...~6
samRvdeloebis rols xalxis ganaTlebis saqmeSi, maT SesaZleblobebs, saTanadod afasebdnen cnobili sazogado moRvaweebi: i. gogebaSvili yuradRebas amaxvilebda eklesiisa da xalxis kavSiris ganmtkicebis mniSvnelobaze, rac sazogadoebis zneobrivi gajansaRebisa da misi ganaTlebis sawindari unda gamxdariyo. amasve Tvlida eklesiis upirveles daniSnulebad s. mesxi. sakiTxis garSemo swor pozicias ayalibebda q. gelovani. misi azriT Tanamedroveobis moTxovnebi mniSvnelovnad afarToebda eklesiis samoqmedo areals, imiT, rom
akisrebda xalxis zneobrivi da gonebrivi mdgomareobis, misi tradiciuli yofiTi kulturis gaumjobesebis amocanebs: `sasuliero uwyeba am ukanasknel xanebSi gamowveul iqmna saero ganaTlebis asparezzed samuSaod; imaT daedvaT valad iRvawon eris gonebiTi amaRlebisa da ganaTlebis Sesaxeb saero saswavleblebSi; mieniWaT kanonieri ufleba, daaweson maTdami rwmunebuls mrevlSi samrevlo skolebi, ikisron TviTon maswavlebloba da am saSualebiT mofinon TavianT samwysoSi rogorc religiuri swavla, mecniereba, agreTve cxovrebaSi aucilebeli saWiro samoqalaqo swavla da gonebis ganviTarebac...~7
3 Jurnali `mwyemsi~, 1892, #7, gv. 1. 4 Jurnali `mwyemsi~, 1884, #16, gv. 6. 5 Jurnali `mwyemsi~, 1885, #25, gv. 1. 6 Jurnali `mwyemsi~, 1892, #7, gv. 1. 7 Jurnali `mwyemsi~, 1884, #22, gv. 4.
53
sakuTari xarjiT gauxsnia orklasiani skola xaragaulis moZRvar roman dekanosiZes; 8 yovelgvari anazRaurebis gareSe aswavlidnen glexebis Svilebs soflebis: xovles mRvdeli grigol kavsaZe (adgilobrivi diakvnis daxmarebiT) da a.S.
samwuxarod, qarTveli xalxis ukiduresad mZime materialuri mdgomareoba ar iZleoda saTanado resursebis mobilizebis saSualebas. swored am mizeziT ver moxerxda sofel ZmuisSi (quTaisis mazra) samrevlo saswavleblis gaxsna _ adgilobrivi mRvdlis mix. CiqviniZis araerTgzis mcdelobas, soflelTa mecadineobas fuWad Cauvlia.9
ukeTesi mdgomareoba arc raWa-leCxumsa da svaneTSi iyo. saqarTvelos mTian mxareebSi samrevlo skolebis nakleboba, saero saswavlebelTa siSorisa da siZviris gamo, miT ufro mtkivneulad igrZnoboda.10
sasoflo skolebis deficits mtkivneulad ganicdida zemo imereTis mosaxleoba. isini kmayofilebiT Sexvdnen saCxeris mRvdlis abesalom tyemalaZis iniciativas - daearsebinaT aq saeklesio saswavlebeli, romelSic swavlebis ena mSobliuri iqneboda. 11 qarTuli saswavleblis gaxsnas, rusifikatorTa cnobili avantiuris fonze, didi mniSvneloba hqonda samegreloSic. am mxriv dasafasebelia sof. xorgis (zugdidi mazra) mRvdlis nikoloz daTuaSvilis moqmedeba (man skola sakuTar saxlSi ganaTavsa) 12 da sxv.
maswavlebelTa kvalifikacia. ganaTlebis xarisxis gaumjobesebas XIX saukunis saqarTveloSi araerTi garemoeba abrkolebda. maTgan erT-erTi umniSvnelovanesi pedagogTa dabali kvalifikacia iyo. aq problemas qmnida ori, erTmaneTis ganmapirobebeli aspeqti: maswavleblebis momzadebisas da SerCevisas sakmarisi yuradReba ar eqceoda maT aRWurvas Sesabamisi Teoriuli codniT da praqtikuli unrebiT _ `am skolebSi (igulisxmeba saeklesio skolebi) maswavleblad arian umetesad iseTni pirni, romelTac marto sasuliero saswavlebelSi aqvT swavla Sesrulebuli. sasuliero saswavlebeli, rogorc yvelam icis, mcireoden Teoriul swavlasTan, TiTqmis, aras aZlevs maTSi kursSesrulebulebs praqtikulsa maswavleblobis asparezzed samoqmedoT...~.
moqmed da momaval maswavlebelTaTvis sayuradRebo miTiTebebs (rCeva-darigebebs) Seicavs werili `Cven moZmeTa sayuradRebod~. 13 masSi gamokveTilia ZiriTadi problema _ mcireodeni Teoriuli codniT pedagogebi ver SeZleben xarisxze orientirebuli saswavlo procesis warmarTvas. meore mxriv, ar arsebobda pedagogTa kvalifikaciis amaRlebis sistema, romelic maswavleblebs sagnobrivi codnisa da profesiuli unarebis ganaxleba-gaumjobesebaSi daexmareboda. aseT savalalo viTarebaSi warmatebis safuZvels warmoadgenda maswavleblis mzadyofna Tavad ezruna sakuTari profesionalizmis gaumjobesebaze. am TvalsazrisiT statiaSi SemoTavazebulia ramdenime mniSvnelovani rekomendacia. upirvelesad, maswavlebeli mudmivad unda eswrafodes TviTganviTarebas, codnisa da pedagogiuri unarebis ganaxlebas, srulyofas - `maswavlebelTaTvis TviTganviTareba Seadgens pirvels da usaWiroes moTxovnilebas, radgan maswavlebeli, Tu TviTon ar swavlobs ise mas rigianad ar SeuZlia aswavlos sxvas. rigiani ar aris is maswavlebeli, romelic mxolod im
8 Jurnali `mwyemsi~, 1901, #20, gv. 1. 9 Jurnali `mwyemsi~, 1902, #7, gv. 11. 10 Jurnali `mwyemsi~, 1901, #6, gv. 10. 11 Jurnali `mwyemsi~, 1888, #17, gv. 7. 12 Jurnali `mwyemsi~, 1898, #2, gv. 9. 13 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #15-16, gv. 12.
54
sulieri sazrdoTi kmayofildeba, romelic man SeiZina saswavlebelSi da cxovrebaSi ki aRar cdilobs, rom aRimaRlos Tavisi goneba da acildes im wertils gonebiTi warmatebisas, romelzedac is idga Tavis movaleobis dasawyisSi...~
amave sakiTxs araerTxel ubrundeba Jurnali `mwyemsi~. sxvadasxva publikaciebSi aqcenti keTdeba maswavleblis mimarT wayenebul moTxovnaTa cvalebadobaze, rac TviT saukeTeso da gamocdil pedagogebsac ubiZgebs ganviTarebisken. es problema kargad aris warmoCenili statiaSi `TviT-ganviTareba maswavleblisa~: _ `maswavlebeli unda scdilobdes, rom swavlis saqmeSi gaaumjobesos Tavisi Tavi. maswavleblis Tanamdeboba aris cocxali xeloba, es xeloba TiTqmis dRiTi-dRe fers icvlis, am xelobis erT kalapotSi Cayeneba ar SeiZleba. Tu Zvel codnas axali ar emateba is maSin Tavis siaxles da mimzidveloba kargavs~.14
ganaTlebis uwyvetoba. mtkivneul sakiTxad iqca qveda safexuris sasuliro saswavleblebis kursdamTavrebulTa perspeqtiva _ swavla ganegrZoT sasuliro seminariebsa da akademiebSi. aRniSnuli problema didi xnis manZilze rCeboda mougvarebeli. sasuliero uwyebisgan ar iyo SemuSavebuli strategia, romelic ramdenadme mainc uzrunvelyofda ganaTebis uwyvetobas, Seqmnida stimuls axalgazrdebis wasaxaliseblad, maT dasaintereseblad, ganegrZoT swavla da ar dakmayofilebuliyvnen miRebuli codniT. amis sapirispirod, sul ufro iSviaTobad iqceoda quTaisis, goris, Telavis da sxva qalaqebis sasuliro saswavlebelTa kursdamTavrebulebis mxridan Tbilisis sasuliero seminariaSi swavlis gagrZelebis SemTxvevebi. kidev ufro problemuri iyo seminaria damTavrebulTagan swavlis gagrZeleba ruseTis sasuliero akademiebSi. magaliTad, 1893 wlisTvis arc erT kursdamTavrebuls ar gawevia rekomendacia sasuliero akademiaSi swavlis gasagrZeleblad.
aseTi praqtika ar SeiZleba aixsnas moswavleTa uunarobiT, maTi dabali akademiuri maCveneblebiT (saeklesio mmarTveloba swored am argumentebs iSveliebda). Cveni azriT, problemis savsebiT swor interpretacias gvTavazobs luarsab bocvaZe, rodesac aRniSnavs, rom, sinamdvileSi, xelisuflebis mizans ar warmoadgens ganaTlebuli qarTveli samRvdeloebis momzadeba da es saqme Segnebulad brkoldeba _ `Cven kuTxes mometebulad esaWiroeba umaRles saswavlebelSi swavla damTavrebulni pirni. isea dRes Cveni cxovreba mowyobili, rom yovlad SeuZlebelia marto seminariis `kursovnikebiT~ win wavideT. Tu akademiaSi swavla-damTavrebulni ar gveyolnen, yvelas SesamCnev adgilebs sxvani daikaveben da Cven xelcarieli davrCebiT...~15
rogorc vxedavT, luarsab bocvaZe seriozul braldebas uyenebs saegzarqosos _ studentebisTvis rekomendaciis ar gaweva, pirdapir miuTiTebda, rom rusuli saeklesio mmarTveloba ar iyo dainteresebuli ganaTlebuli adgilobrivi sasuliero kadrebis momzadebiT. sxvagvarad ver aixsneba is garemoeba, rom wliuri kvota - ori studentisTvis ruseTis sasuliero akademiebSi swavlis gagrZelebis saSualeba saxelmwifo xarjiT miecaT, xSir SemTxvevaSi gamouyenebeli rCeboda.
swavlebis meTodebi da maswavlebelTa profesiuli maxasiaTeblebi. Jurnal `mwyemsSi~ ibeWdeboda im droisTvis uaRresad progresuli mosazrebebi pedagogikis iseT mniSvnelovan sakiTxebze, rogoricaa, swavlebis formebi, xerxebi da meTodebi, moswavleTa motivaciis gamowvevis saSualebebi, maswavleblis daniSnuleba, maTi roli aRsazrdelTa
14 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #23, gv. 6. 15 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #23, gv. 5.
55
akademiuri warmatebebis miRwevis procesSi da a.S. am mxriv sayuradRebo msjelobas Seicavs luarsab bocvaZis statia `pedagogiuri SeniSvnebi samrevlo skolis maswavlebelTa sayuradRebod~.16
statiaSi ganxilulia pedagogikis sakvanZo debulebebi da mocemulia saswavlo praqtikasTan dakavSirebuli rekomendaciebi. luarsab bocvaZe aqcents akeTebs swavlebis efeqturobis ganmapirobebel, maswavleblis profesiul da pirovnul maxasiaTeblebze: axali masalis gadacemis unari, sagnis codna da zogadi erudicia, RvTis moyvareoba, sakuTari da moswavleTa Rirsebis grZnoba, moTmineba – `amaze aris damokidebuli skolis bedi da ubedoba~.
statiis avtori maswavlebelTa mTavar sazrunavad Tvlis swavlebis meTodebis sworad SerCevas da maT efeqturad gamoyenebas, rac uSualod ganapirobebs aRsazrdelTa mier axali codnis gaazrebas, mis Segnebulad dauflebas.
moswavleTa motivaciasa da maT akademiur maCveneblebze aranakleb gavlenas axdens maTdami maswavlebelTa obieqturoba da Tanabari momTxovneloba. sapirispiro magaliTebi (ara gulwrfeloba, TvalTmaqcoba, farisevloba da a. S.) moswavleebs arasodes rCebaT SeuniSnavi _ `isini ukvirdebian maswavlebels da dawvrilebiT gamoicnoben da Seiswavlian mis TvisebaTa xasiaTs, Tu sityvebidgan ara _ misi moqmedebiTgan da gansakuTrebiT swavlebis dros SemoRebul wesebiTgan. mowafeebi Zalian male gaigeben, riT xelmZRvanelobs maswavlebeli _ mowafeebis siyvaruliT, Tu Tavis siyvaruliT, RvTismoSiSebiT, Tu kacTa saTnoebiT, ris Tanaxmac iqneba misi moqmedeba swavlebis dros~.17
maswavleblebis winaSe wayenebul moTxovnaTa Soris erT-erTi umniSvnelovanesia sagnis safuZvliani codna. rogorc maswavleblis ganwyoba da damokidebuleba ar darCeba SeumCneveli moswavles, ise, da, miT ufro, pedagogis moumzadebloba, Teoriuli codnis deficiti, dabali erudicia myisierad fiqsirdeba aRsazrdelTagan. aseT maswavlebels ar SeuZlia moswavleebs misces saTanado codna ama Tu im saganSi, amave dros, ar eqneba avtoriteti, dakargavs ra mowafeTa pativiscemas.
aucilebel pedagogiur unarTa Soris l. bocvaZe asaxelebs moTminebis unars da moswavleTa SesaZleblobebis rwmenas. swored am unarTa deficiti ganapirobebs xolme axalgazrda pedagogTa gulacruebas saqmisadmi. maswavlebelma zedmiwevniT kargad unda icodes sakuTar moswavleTa asakobrivi Taviseburebebi, qcevis motivebi, SemecnebiTi SesaZleblobebi da gakveTilis dagegmvisas iTvaliswinebdes yvela am specifikur mxares. zogjer, pedagogebs zedmeti molodinebi aqvT sakuTari moswavleebis mimarT, TiTqos Cqaroben miaRwion dasaxul, arcTu iol mizans. sinamdvileSi, aseTi praqtika gaumarTlebelia, zogjer sabedisweroc. moswavleebi ver mihyvebian swavlebis maRal temps, uqveiTdebaT interesi, kargaven motivaciasa da stimulebs. meore mxriv, maswavleblebsac euflebaT imedgacrueba, ver aRweven ra gansazRvrul mizans.
am viTarebaSi damnaSave maswavleblia, radgan zustad ver gansazRvra moswavleTa realuri SesaZleblobebi da interesi. `pirvel dawyebiTi skolebis maswavleblebis yvela umTavres TvisebaTa Soris sapatio adgili unda eWiros moTminebas, maswavlebels guli ar unda mosdiodes, Tu gonebiT da zneobiT warmateba ar amarTleben mis molodins. amiT bavSvebi sruliadac ar fiqroben Seuracxyofa miayenon maswavlebels, aramed es warmosdgeba maTi
16 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #14, gv. 7. 17 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #14, gv. 7.
56
susti Zalisa da maswavleblis pedagogiuri umecrebis an daudevrobis gamo...~18
warmatebuli saswavlo praqtika mniSvnelovanwilad aris damokidebuli saswavlo procesis racionalurad dagegmvasTan. luarsab bocvaZe Tanabar datvirTvas aniWebs, rogorc uSualod gakveTilis dagegmvas (gakveTilis etapebis, meTodebis, saswavlo resursebis gansazRvra), ise sagakveTilo cxrilis Sedgenas. savsebiT sworia avtoris is SeniSvnac, rom maswavlebelma unda gaiTvaliswinos sagnis momzadebisTvis saWiro droc _ `rodesac maswavlebeli dawvrilebiT gansazRvravs kviraobiT gakveTilebis ricxvs TiToeul ganyofilebaSi yvela sagnebisa, man unda miaqcios agreTve yuradReba, Tu ramdeni gakveTili da romel sagnebSi da ra dros unda imecadinon...~19
maswavlebelma unda waaxalisos moswavleTa damoukidebeli muSaoba. amisTvis sakmarisi rodia mxolod damoukidebel samuSaoTa raodenobis gansazRvra, aramed, mniSvnelovania TviT am saxis davalebaTa Sinaarsi. luarsab bocvaZe ayalibebs ramdenime mosazrebas, romelTa gaTvaliswinebac dadebiT gavlenas iqoniebda moswavleTa damoukidebeli muSaobis dagegmvis da davalebaTa tipologiebis SerCevis TvalsazrisiT. kerZod: a) damoukidebeli samuSao unda Seesabamebodes mowafis gonebriv SesaZleblobebs da xels uwyobdes mis ganviTarebas. am TvalsazrisiT araefeqturia, rogorc ioli, ise zedmetad rTuli davalebebis micema, radganac mowafeebi an ver Seasruleben samuSaos maswavleblis dauxmareblad da an Seasruleben gonebrivi Zalebis daZabvis gareSe; b) damoukidebeli samuSaos Sesasruleblad, iseve rogorc, moswavleTa pasuxebis mosasmenad da gasaanalizeblad gamoyofili unda iyos sakmarisi dro; g) moswavleTa damoukidebeli muSaobis procesi unda iqces gakveTilis Semadgenel nawilad da is ar unda warmovidginoT damatebiT, meorexarisxovan saswavlo etapad.
erT-erT mTavar meTodologiur moTxovnad iqca swavlebis Segnebulobis principis gatareba. nebismieri sakiTxis Seswavlisas moswavle masalis SinaarsSi unda erkveodes. swavlebis Segnebulobis principi upirispirdeboda im droisTvis jer kidev gabatonebul zepirobis praqtikas, rodesac moswavleebs evalebodaT masalis codna (sxarti moyola) da naklebi yuradReba eqceoda sakiTxis gaazrebas.
Segnebulobis principi luarsab bocvaZesTan warmoCenilia religiuri ganaTlebis magaliTze _ `yvelaze ufro bunebrivs da masTan yvelaze ufro namdvil saSualebas bavSvis keTilmsaxurebaSi aRzrdisaTvis Seadgens locvebi, magram, rom am ukanasknels hqondes WeSmaritad da zneobrivad aRmzrdelobiTi mniSvneloba _ saWiroa ise gamjdari hqondes bavSvs gulSi locvis sityvebi, rom locvis dros igi marto gazepirebul sityvebs ki ar unda imeroebdes, aramed, yovelis guliT unda amaRldes iqamdis, visdamic miqceulia misi locva, amitom saWiroa, rom locvis Sinaarsi cxadad da Segnebulad warmodgenili da nagrZnobi hqondes bavSvs; saWiroa, agreTve, pirvelad iseTi locvebi iswavlebodes, romlis Sinaarsi advilad warmosadgenia da sagrZnobi bavSvisaTvis~.20
swavlebis Segnebulobis principis ganxorcielebis mniSvnelovani aspeqtia axali codnis kavSiri ukve arsebulTan. es swori pedagogiuri midgomaa da swavlebis sistematurobasa da Tanmimdevrobas gulisxmobs. l. bocvaZis SeniSvniT - `mrwamsisa da aTi mcnebis axsnis dros maswavlebelma
18 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #14, gv. 7. 19 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #14, gv. 8. 20 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #21, gv. 5.
57
unda mokled mainc gaameorebinos mowafeebs saRmrTo sjuliTgan yvela gavlili masalis Sinaarsi, amasTanave isargeblos urTierTSoris kavSiriT, romelic arsebobs aT mcnebas, saRvTo istorias da Seswavlil locvebs Soris~. 21 misi azriT, mxolod meTodTa optimaluri SerCeviT, codnis Segnebulad dauflebiT, sitemuri da Tanmimdevruli swavlebiT miiRweva saskolo ganaTlebis mTavari mizani _ moswavlis sulieri ganviTareba da misi SemecnebiTi Zalebis srulyofa: `yvela saswavlo sagans azrad unda hqondes, rom bavSvs gauZlieros metyveleba, gauRviZos grZnobani, warmodgenani, gaufarToos cnobebis horizonti da SeumuSaos azrovneba~.22
saxelmZRvanelo, rogorc mniSvnelovani saswavlo resursi. luarsab bocvaZe gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebda saskolo saxelmZRvaneloebs. saxelmZRvanelo unda iTvaliswinebdes moswavleTa asakobriv SesaZleblobebs, moTxovnebs, interesebs. aseve, savaldebulo moTxovnaTa Soris, is ayenebda saxelmZRvanelos meTodur gamarTulobas
swored am principiT gamoarCevda l. bocvaZe i. ioselianis saRmrTo sjulis saxelmZRvanelos _ `es wigni da amisive locvani mcire sargeblobas ar moutans Cvebur skolebs, amitom sasurvelia maTi gavrceleba Cvens skolebSi, miT ufro, rom am wignebs win miuZRvis vrceli darigeba saRmrTo sjulis swavlebis Sesaxeb, samagaliTo gakveTilebiT, romlebSidac bevr sasargeblo rCevas ipovis saRmrTo sjulis maswavlebeli~.23
rusifikatoruli saganmanaTleblo politikis mxileba. Jurnali `mwyemsi~ qarTveli samRvdeloebis Sexedulebebs, maT patriotul ganwyobebs gamoxatavda da erovnuli sakiTxis mogvarebis sadarajoze idga. WeSmaritad patriotuli poziciiT upirispirdebodnen `mwyemsis~ korespondentebi da publicistebi rusifikatorul politikas, romelic qarTveli xalxis asimilacias isaxavda miznad.
samwuxaro realoba ki iyo is, rom sasuliero saswavleblebSi, maT Soris seminariebSic, sadac momavali samRvdeloeba mzaddeboda, sul ufro ugulvebelyofili xdeboda qarTuli ena da saeklesio galoba. `warsuls wlebSi mowafeebma ramdenime leqsi waikiTxes qarTulad, wels ki mxolod erTi leqsi waikiTxes qarTulad... SarSan qarTulad bevri saeklesio da xalxuri sagaloblobeli igalobes mowafeebma, wels ki erTi sagalobelic ar ugalobniaT qarTulad~. 24 _ aseTi Sinaarsis korespondenciebi siptomaturia XIX saukunis 90-iani wlebis `mwyemsisTvis~.
qarTul saeklesio galobas uZvelesi istoriuli tradicia aqvs. saqarTvelos egzarqosTa waqezebiT uwmindesma sinodma sasuliero saswavlebelSi jer Seamcira misTvis gankuTvnili gakveTilebi, xolo Semdeg rusuli galobis SeswavliT Caanacvla. rusulis ucodinarobis gamo, aRsazrdelT qarTul enaze rusuli notebiT aswavlidnen galobas. aseTi praqtikiT maxinjdeboda da saerTod ispoboda qarTuli saeklesio bgerebi, daundoblad idevneboda mSobliuri ena, eklesia kargavda erovnul xasiaTs. Aarada, dekanoz d. RambaSiZis ganmartebiT, qarTul galobas gansakuTrebuli sifrTxiliTa da siyvaruliT epyroboda xalxi, mondomebiT swavlobda mas da kargi SesrulebiT Tavmomwoneobda kidec: `iyo dro, rodesac saqarTveloSi didi yuradReba hqonda miqceuli saeklesio galobaze mRvdelsac da ersac. didsa da pataras, Tavadsa da glexs saqebrad miaCndaT
21 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #21, gv. 6. 22 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #21, gv. 6. 23 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #21, gv. 6. 24 Jurnali `mwyemsi~, 1893, #3-4, gv. 5.
58
saeklesio galobis codna, magram dRes Cvenma qarTvelebma am sagnis Sesaxeb icvales feri~.25
qarTveli samRvdeloebis samarTlian SeSfoTebas iwvevda sazogadoebaSi fexmokidebuli sarwmunoebrivi indiferentizmi, romlis aRmofxvrasac `kargad gawyobil saeklesio galobas da saeklesio wignebis kargad da gagebiT kiTxvas~ ukavSirebdnen. 26 sityva `kargad~-Si qarTveli samRvdeloeba erovnul elements moiazrebda, romlis dasturic aris qarTveli xalxis erovnuli RvTismsaxurebisadmi didi iteresi _ im eklesiebSi, sadac wirva locva qarTulad tardeboda xalxi SesaSur sarwmunoebriv gulmodginebas amJRavnebda
qarTveli eris damqsaqsveli politikis mxileba. carizmis morig mizans Seadgenda samegreloSi, afxazeTsa da svaneTSi mRvdelmsaxurebis adgilobriv enebze warmoeba. amis Sesaxeb Jurnal `mwyemsSi~ vkiTxulobT, rom `zogierTma vaJ-batonma ganizraxes Tavis gamoCena da Seudgnen qarTuli enidgan megruls enaze locvebis da RvTismsaxurebis gadaTargmnas. maT kidec scades zogierT eklesiebSi RvTismsaxurebis Sesruleba megruls enaze. magram mlocvelebi wyeva-krulviT stovebdnen taZrebs, garbodnen eklesiebidgan da lanZRva-ginebiT ixseniebdnen megruls enaze locvebis da RvTismsaxurebis mTargmnelT~.27
TviTmpyrobeloba saqmis gaadvilebis mizniT ukve gamzadebul slavur saeklesio enaze Sesrulebul wignebs sTavazobda samegrelo-svaneTis da afxazeTis mcxovrebT. amrigad, am kuTxeebSi qarTuli eklesia unda mospobiliyo da gabatonebuliyo rusuli eklesia.28
qarTveli sazogadoeba kargad grZnobda am `saeklesio da saganmanaTleblo~ politikis mizandasaxulobas da daufaravad amxelda mas _ `TavisTavad Secdomaa isic, - aRniSnavs dekanozi d. RambaSiZe, - rodesac megruls qarTulisagan gansxvavebul enobriv jgufad Tvlian. da es marto ucodinarobiT rodi mosdis mavans, aramed sruliad Segnebulad, winaswarganzraxulad xdeboda qarTvelTa erTianobis darRveva~.29
rogorc vxedavT, Jurnal `mwyemsis~ calkeul publikaciebSi warmoCenilia ara mxolod ganaTlebis problemebi da gaanalizebulia maTi gamomwvevi mizezebi, aramed SemoTavazebulia xarvezTa aRmofxvris rekomendaciebi. sagangebod unda aRiniSnos, rom avtorTa umravlesoba sasvebiT swor, optimalur midgomebs gvTavazobs pedagogikis sabazo sakiTxebisadmi: pedagogTa ganaTleba, kvalifikaciaTa amaRlebis xerxebi da sistema, gakveTilis, zogadad, saswavlo procesis dagegmva, uwyveti ganaTleba, moswavleTa damoukidebeli muSaoba da sxv. calke saubris Temaa Jurnalis msoflmxedvelobrivi, samoqalaqo pozicia, rac erTnairi principulobiT upirispirdeboda, rogorc skolis, ise eklesiis rusifikaciis politikas.
25 Jurnali `mwyemsi~, 1887, #18, gv. 1. 26 Jurnali `mwyemsi~, 1887, #18, gv. 1. 27 Jurnali `mwyemsi~, 1892, #22, gv. 3. 28 Jurnali `mwyemsi~, 1889, #20, gv. 2. 29 Jurnali `mwyemsi~, 1892, #11, gv. 3.
59
levan jiqia, istoriis doqtori
sabWoTa ruseTis XI wiTeli armiis savele politikuri ganyofilebis xelmZRvanelobis
mowodeba qarTvel muSebs, glexebsa da jariskacebs (1921 wlis Tebervali)
1918 wlis 26 maiss saqarTvelom erovnuli saxelmwifoebrioba aRidgina.
qarTveli politikosebis mTavari sazrunavi imTaviTve sabWoTa ruseTTan samSvidobo xelSekrulebis gaformebisTvis muSaoba iyo. amis miRweva ki Zalze rTuli aRmoCnda. sabWoTa ruseTi ar urigdeboda saqarTvelos damoukideblobas. 1920 wlis aprilis miwuruls XI wiTeli armiis mier azerbaijanis dapyrobisTanave ganzraxuli iyo saqarTvelos demokratiuli respublikis gasabWoebac, Tumca saqarTvelos SeiaraRebulma Zalebma mters amis saSualeba ar misces. saqarTvelos dapyrobis gegmis CaSlisa da ruseTSi mimdinare samoqalaqo omis pirobebSi, kremlSi miiRes gadawyvetileba saqarTvelosTan samSvidobo xelSekrulebis gaformebis Taobaze. marTlac, 1920 wlis 7 maiss, moskovSi, saqarTvelos demokratiul respublikisa da sabWoTa ruseTis warmomadgenlebs Soris xeli moewera samSvidobo xelSekruleba. xelSekrulebis mixedviT sabWoTa ruseTma saqarTvelos demokratiuli respublika aRiara de iure da de faqto da uari Tqva mis mimarT yovelgvar pretenziebze. sabWoTa ruseTis daJinebuli moTxovnis Sedegad xelSekrulebis ganuyofel nawilad iqca e. w. `saidumlo muxlebi~ (`saidumlo damateba~), romliTac saqarTvelos komunistur partias legalurad saqmianobis ufleba mieca. saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas ekrZaleboda qarTveli komunistebis nebismieri qmedebis sawinaaRmdego sanqciebis ganxorcieleba. cxadia, saidumlo muxlebi uxeSad Telavdnen saqarTvelos suverenitets, romelsac ruseTi xelSekrulebis sxva muxlebiT aRiarebda.
xelSekrulebis saidumlo muxlebiT sabWoTa ruseTi miznad isaxavda saqarTvelos mTavrobis qarTveli komunistebis xeliT damxobas, Tumca qarTveli komunistebi mosaxleobaSi aranairi mxardaWeriT ar sargeblobdnen. Sedegi ar mohyolia aseve sabWoTa ruseTis mcdelobas saqarTveloSi mcxovrebi eTnikuri umciresobebis meSveobiT Seeqmna problemebi saqarTvelos demokratiuli respublikisaTvis. darCa erTaderTi gamosavali _ sabWoTa ruseTs saqarTvelo wiTeli armiis meSveobiT unda daepyro, oRond SeniRbulad. gadawyda, lores `neitralur zonaSi~ droebiT mdgari qarTuli SeiaraRebuli Zalebis dislokaciis soflebSi dawyebuliyo adgilobrivi mosaxleobis `ajanyeba~, sinamdvileSi ki rusi wiTelarmielebis Seteva qarTul samxedro nawilebze. marTlac, 1921 wlis 11-12 Tebervlis Rames daiwyo gadacmuli wiTelarmielebis Tavdasxma qarTvel jariskacebze. paralelurad saqarTvelosaken daiZrnen sabWoTa wiTeli armiis nawilebi azerbaijanidan kaxeTis, soWi-tuafsedan afxazeTis, mamisonis uReltexilidan oni-quTaisisa da darialis xeobidan mcxeTa-Tbilisis mimarTulebiT. Zalebi aSkarad uTanabro iyo. miuxedavad amisa, qarTuli SeiaraRebuli Zalebi gmirobis arnaxul magaliTebs iZleodnen. XI wiTeli armiis saxmeleTo politikuri ganyofilebis xelmZRvanelobam scada qarTveli muSebisa da glexebis gadmobireba da 1921 wlis 16, 17 da 28 Tebervals gaavrcela proklamaciebi, romelSic aRniSnuli iyo is `motivi~ da `mizezebi~, ramac TiTqosda ganapiroba wiTeli armiis Semosvla saqarTveloSi. proklamaciebs mosaxleoba gulgrilad Sexvda.
60
1921 wlis 16 TebervliT daTariRebul proklamaciaSi saTauriT `ratom movida wiTeli armia saqarTveloSi~ yuradReba gamaxvilebulia im `mizezebze~, romelTac TiTqos ganapirobes rusuli wiTeli armiis Semosvla saqarTveloSi. proklamaciaSi saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobisadmi wayenebuli iyo Semdegi pretenziebi: saqarTvelos demokratiuli respublika mudmivad arRvevda sabWoTa ruseTTan 1920 wlis 7 maiss dadebul xelSekrulebas, saqarTvelos komunisturi partiis legalizaciis miuxedavad apatimrebda da xvretda qarTvel komunistebs; xels uSlida baTumis portSi Semosuli tvirTis tranzits sabWoTa ruseTSi; apatimrebda saqarTveloSi sabWoTa ruseTis saelCos TanamSromlebs; saqarTvelos xelisuflebisa da qarTuli burJuaziis xelSewyobiT mimdinareobda TeTrgvardieli generlis xvostikovis bandebis formireba daRestanSi, azerbaijanSi da somxeTSi. swored am bandebma moawyves araerTi ajanyeba, romelsac mravali wiTelarmieli Seewira. garda amisa, saqarTvelos xelisufleba exmareboda TeTrgvardiel general vrangels; saqarTvelos mTavroba xels uwyobda inglisur-franguli burJuaziis mZarcveluri gegmebis realizebas kavkasiaSi da yovelnairad exmareboda antantas, raTa kavkasia Tavis koloniad eqcia; saqarTvelos xelisuflebam uari ganacxada misi teritoriis gamoyenebiT momxdariyo sabWoTa ruseTidan sabWoTa somxeTSi xorblis transportireba, rodesac mTeli somxeTi SimSilobda; saqarTvelos xelisuflebis sadamsjelo razmebma gadawves da gadabuges samxreT oseTi, sadac TiToeulma patiosanma muSam da glexma aRimaRla xma sabWoTa xelisuflebis dasamyareblad saqarTveloSi.
proklamaciaSi xazgasmulia Tu ra mohyva Sedegad saqarTvelos mTavrobis am qmedebebs, kerZod, `neitraluri zonisa~ da borCalos mazris glexebma pirvelebma aRmarTes Tavisuflebis droSa saqarTvelos mTavrobis winaaRmdeg da Seqmnes revoluciuri komitetebi. saqarTvelos mTavroba cdilobda sisxlSi CaexSo es ajanyeba. rusi muSebi, glexebi da wiTelarmielebi gulistkiviliT adevnebdnen Tvalyurs saqarTvelos xelisuflebis qmedebebs da TavianT movaleobad miiCnevdnen daxmareba gaewiaT qarTveli mSromelebisaTvis menSevikur-burJuaziuli uRlis gadagdebaSi; sabWoTa ruseTis xelisufleba aseve Tavis Tavs movaled racxda daxmarebis xeli gaewia ajanyebulebisTvis da gaewminda saqarTvelo menSevikebisa da burJuaziisgan da xeli SeewyoT qarTveli muSebisa da glexebisTvis moewyoT TavianTi cxovreba sabWour yaidaze.
proklamaciis bolo nawilSi wiTeli armiis xelmZRvanelobas uwevs Tavis marTleba, rom sabWoTa armia ar mosula saqarTvelos dasapyrobad, rogorc amas avrceleben qarTveli social-demokratebi (menSevikebi). isini mosaxleobas aimedebdnen, rom: saqarTvelos damoukidebloba SenarCundeba, moispoba mxolod menSevikebis qlesaoba dasavleTis burJuaziis winaSe; saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis damyarebis Semdeg moispoba yovelgvari nacionaluri siZulvili; saqarTveloSi sabWoTa xelisufleba mxolod muSebis, glexebis, mSromeli inteligenciisa da patiosani revolucionerebis xelSi iqneba. yvela mSromelis da patiosani moqalaqis valia mxari dauWiros saqarTvelos sabWoTa xelisuflebas, raTa saqarTvelo iyos Tavisufali da bednieri.
1921 wlis 17 TebervliT daTariRebul proklamaciaSi saTauriT `qarTvel muSebs, glexebs da jariskacebs!~ analogiurad aris saubari saqarTveloSi wiTeli armiis Semosvlis `namdvil mizezebze~. proklamacia mTavrdeba mowodebiT: `gaumarjos saqarTvelos sabWoTa respublikas!~ `gaumarjos gamaTavisuflebel wiTel armias!~
XI wiTeli armiis xelmZRvanelobis mier gavrcelebulma proklamaciebma mizans ver miaRwies. qarTveli muSebi da glexebi proklamaciebs ar gamoxmaurebian.
sabWoTa ruseT-saqarTvelos omi sul ufrodaufro masStabur xasiaTs iZenda. 1921 wlis 24 Tebervals saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobam da damfuZnebelma krebam (parlamentma) Tbilisi datoves da quTaisSi gadavidnen. 25 Tebervals XI wiTeli armia, sergo orjonikiZis meTaurobiT, TbilisSi Semovida. am warmatebiT aRfrTovanebulma sergo orjonikiZem kremlSi ioseb stalinis saxelze Semdegi Sinaarsis depeSa gaagzavna: `Tbilisis Tavze frialebs wiTeli droSa. gaumarjos sabWoTa saqarTvelos~. saqarTveloSi sabWoTa xelisufleba damyarda. SeiZleba iTqvas, rom wiTeli armiis xelmZRvanelobas imedi gaucruvda _ mosaxleobis damokidebuleba Semosuli Zalis mimarT kvlavac araloialuri iyo.
61
1921 wlis 28 Tebervals XI wiTeli armiis xelmZRvanelobam kidev erTi proklamacia gaavrcela saTauriT `qarTvel glexebs!~ proklamaciaSi aRniSnulia Semdegi: am droisaTvis sabWoTa xelisufleba arsebobs TbilisSi, siRnaRSi, TelavSi, duSeTSi, mcxeTaSi, manglisSi da sxva adgilebSi. `saqarTvelos mTavroba Tbilisidan gaiqca da quTaisSi gadavida, saidanac cdilobs iunkrebisa da TeTrgvardielebis mxardaWeriT gaagrZelos brZola saqarTvelos sabWoTa xelisuflebisa da misi mxardamWeri wiTeli armiis winaaRmdeg. udavoa, rom sabWoTa xelisufleba da wiTeli armia male gaimarjveben TeTrgvardielebze da gaanadgureben menSevikur xelisuflebas, sabWoTa wiTeli droSa aRimarTeba mTel saqarTveloSi. mogiwodebT SemogvierTdiT da gadmodiT wiTeli armiis mxares, gandevneT Tqveni soflebidan menSevikebis agentebi da maTi saxelmwifo moxeleebi. SeqmeniT samxedro-revoluciuri komitetebi da sabWoebi.
viciT, rom bevri Tqvengani daSinebulia menSevikebis mier. isini cils swamebdnen wiTel armias da bolSevikebs da geubnebodnen, rom Cven varT mZarcvelebi, movklavdiT qarTvelebs, viZaladebdiT Tqven col-Svilze, davitacebdiT Tqven qonebas da sxva.
Cven movediT Tqvens gasaTavisufleblad! Cven mkvlelebi da mZarcvelebi ar varT! saqarTvelos ar gavanadgurebT, is iqneba damoukidebeli sabWoTa respublika, romelic megobrul urTierTobas daamyarebs mezobel sabWoTa respublikebTan. Tbilisis mSvidobiani mSromeli mosaxleoba Segxvda aRfrTovanebulad, gvesalmeboda da madlobas gvixdida.
mogiwodebT, Tqvenive interesebidan gamomdinare, gadmodiT Cvens mxares. rac male gaakeTebT amas, miT male damTavrdeba omi. burJuaziis gverdze yofniT Tqven kargavT yvelafers, sabWoTa xelisuflebis gverdze gadmosvliT ki Tqven miiRebT mSvidobas, Tavisuflad ganviTarebisa da Tavisufali Sromis SesaZleblobas.
kargad dafiqrdiT! axlave gadmodiT Cvens mxares. gandevneT menSevikebi da burJuazia, daexmareT wiTel armias.
gaumarjos ganmaTavisuflebel wiTel armias! gaumarjos Tavisufal saqarTvelos!~ zemoT motanili proklamaciebis gacnoba kidev erTxel gvarwmunebs, rom
rusul wiTel armias saqarTveloSi dasayrdeni ar hqonda da gavrcelebuli informacia imis Sesaxeb, rom maT qarTveli muSebi da glexebi epatiJebodnen, cxadia, mtknari sicruea. amas naTlad adasturebs gavrcelebuli proklamaciebis Sinaarsi.
qvemoT gTavazobT 1921 wlis 16, 17 da 28 Tebervals XI wiTeli armiis xelmZRvanelobis mier qarTveli muSebis, glexebisa da jariskacebis misamarTiT gavrcelebul proklamaciebs. qveyndeba pirvelad.
62
dokumenti #1. sabWoTa ruseTis XI wiTeli armiis savele politikuri ganyofilebis mier saqarTveloSi
gavrcelebuli proklamacia saTauriT `ratom movida wiTeli armia saqarTveloSi~
1921 wlis 16 Tebervali
Зачем Красная армия пришла в Грузию
16 Февраля красная армия получила приказ о наступлении на войска меньшевитско-
буржуазнаго правительства Грузии
Чем вызван этот отственныи шаг Советскаго правительства? Главные следующие: I. Меньшевитско-буржуазнаго правительство Грузии, заключенный в Мае 1920 г. договор с
Советской Россией не выполнило. а) Вместо легализацiи Грузинской коммунистической партии (большевиков), она
арестовывала её членов, сажал в тюрьму, разстреливало, высылало словно товар. Совътскую Россiю и Азербайджан партiиные организацiи большевиков громило. Оно боялось правдиваго слова и раволюцiонной работы коммунистов - хуже огня.
б) Торговыя русскiя суда, находившиеся в Батумском порту, согласно договора не выдавало Совътской России.
в) Представители посольства Россйской Совътской республики арестовывались, денежные склады конфисковывались. Грузинское правительство, совершенно не выражавшее воли трудящихся масс, все время враждебно относилось къ Совътской Россiи, за послъднее время производило мобилизацiю; буржуазная пресса Грузiи неоднократно пророчила гибель Совътскую власти при помощи грузинских меньшевиков и буржуазiи
II. Благодаря покровительству и поддержки грузинских меньшевиков и буржуазiи, формировались белогвардейскiе шайки генерала Хвостикова: беков, ханов, разбойников - Дагестана, Азербайджана, армянских дашнаков. Эти шайки поднимали возстанiя, вырывали неисчислимые жертвы из рядов красной красной армiи. Кроме того грузинское правительство оказывало помощь Врангелю, была готовой выполнять грабительские цели иностранной (главным образом англо-французской) буржуазии. На кавказе она все время строило козни против Совътских республик Россiи, Горской, Азербайджана и Армении, помогала антанта превратить Кавказ в свою колонию.
III. Враждебность к Совътским республикам сказалось лучше всего, на отказе пропускать хлъб, из Совътской республики в голодающую Армению.
IV. Совътской власти были хорошо известны безобразия грузинских меньшевиков и все слетевщихся туда буржуазии над честным трудящимся людям. Южная Осетия выжигалас карательными отрядами другие возстания подавлялись. Все честное из крестьян и рабочих поднимало свой голос за Совътскую власть, но он душился грузинским правительством. Мгогие солдаты еще раньше братались с красной армией.
Предатели трудящихся меньшевики и буржуазия продавали оптом и в розницу маленькую Грузию капиталистам Запада, готовились втянуть Грузию в длительную кровополитную борьбу с Советской Россию.
Рабочие, крестьяне, красноармеицы с болью в сердце смотрели на чёрное пятно меньшевитской власти в Грузии, считали своим долгом помощь трудящихся грузи сбросить с себя меньшевитско-буржуазное иго.
V. Крестьяне нейтральной зоны и Борчалинскаго уезда первые подняли знамя возстания против меньшевитских разбойников. Они стали создавать ревкомы-советы. Подлое меньшевитское
63
правительство пыталось в крови и огне подавит возстания, чтобы снова возставших закоболить под свое владычество. Советская власть считала своим долгом помочь повстанцам, наконец то вычистить грузию от всей буржуйской своры и меньшевитской нечисти, помочь грузинским рабочим и крестянам строить по советскому свою жизнь.
VI. Красная армия не пришла завоевывать Грузию, как об этом кричать меньшевики. Самостоятельность грузи сохраняется, уничтожается бывшее холопство меньшевиков перед иностранной буржуазией и Грузия по воле своего народа входит в федерацию Советских республик Российской, Азербайджанской, Горской, Туркестана, Татарской, Башкирской, Киркизской, Украинской, Калмыкской и других.
VII. С установланием советской власти в грузии, Кавказ превращается в советскую твердыню, уничтожается национальная ненависть и резня, обезпечивается братское сотрудничество народов Кавказа и России и деле хозяйственного строительства. В связи с этим движение задавленных народов востока: Турции, Персии, Аравии, Индии против иностранных колонизаторов приобретает новые толчки, обезпечить национальное освобождение.
VIII. Советская власть в Грузии находится только в руках рабочих, крестьян и честных революцон, труженников интеллигентов. Долг всех трудящихся, всех честных граждан подержать эту власть, во имя интересов свободнаго счастливаго развития Грузии.
Полевой политотдел XI армии
saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi (II), fondi 8, aRwera 4, saqme 675, furceli 1.
dokumenti #2. sabWoTa ruseTis XI wiTeli armiis savele politikuri ganyofilebis mier saqarTveloSi
gavrcelebuli proklamacia saTauriT
`saqarTvelos muSebs, glexebsa da jariskacebs!~
1921 wlis 17 Tebervali
РАБОЧИЕ, КРЕСТЬЯНЕ И СОЛДАТЫ ГРУЗИИ!
Красная армии перешла границу, вступила в пределы Грузии, для того, чтобы освободить вас от подлого меньшевистско-буржуазного правительства.
Крестьяне Борчалинского уезда первые подняли знамя восстания, которое поддержали многие крестьяне и солдаты Грузии.
Меньшевистское правительство долго помогало организоваться белогвардейским шайкам, которые поднимали контр-революционные восстания в Дагестане, Азербайджане и Кубани.
Под их крылышком свили себе в Тифлисе гнезно деникинцы, мусаватисты, дашнаки, вся бегушая от революции белогвардейская свора.
По милости их пролилась драгоценная кровь тысячей лучших крестьян и рабочих. Меньшевистско-буржуазная власть, боялась как смерти, правдивой агитации,
революционной работы Грузинской Коммунистичесской партии; она сажала её членов в тюрьму, убивала, высылала их словно товар в Советскую Россию и Азербайджан.
Меньшевистско-буржуазное правительство превратило грузию в колонию Антанты (иначе союза капиталистических правительств Англии, Франции, Америки и др.). Когда буржуазная лига наций признала Грузинскую республику, только потому, что она меньшевистская, да и неудобно
64
своих холопов признать, когда уже давно Советское большевистское правительство признало право грузинского народа на свою самостоятельность.
Меньшевики и вся грузинская буржуазия, весь махровый букет слетевшихся бездомных буржуев, капиталистов, генералов, беков, ханов лакейски праздновали «Юридическое» признание Грузии (на самом деле не трудящейся Грузии, а их власти).
Они уже бряцали оружием в сторону Советской России. Крестьяне Борчалинского уезда первые приняли этот вызов, поднялись за свержение
меньшевистского гнета, крестьяне некоторых уездов поддержали. Красная армия пошла на выручку. Трудящиеся Грузии сейчас в борьбе дают юридическое признание Советской власти, только
она может вывести из тупика, обеспечить истинную свободу, повести к счастью. Долг всех честных крестьян, рабочих, солдат, всех трудящихся принять участие в борьбе за
Советскую власть. Довольно, натерпелись! Гоните из своих сел, местечек, городов агентов и чиновников правительствя меньшевиков. Организуйте военно-революционные комитеты, Советы трудящихся! Долой меньшевистское буржуазное правительство! Вожрузим Красное знамя в Тифлисе, Кутаисе и Батуме! Да здравстует Советская Грузинская Республика! Да здравстует освободительнина Красная армя!
Полевой политотдел XI Красной армии 17 Февраля 1921 г. saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi (II), fondi 8, aRwera 4, saqme 669,
furceli 1.
dokumenti #3. sabWoTa ruseTis XI wiTeli armiis savele politikuri ganyofilebis mier saqarTveloSi
gavrcelebuli proklamacia saTauriT `saqarTvelos glexebs!~
1921 wlis 28 Tebervali
Пролетарии всех стран соединяйтесь! Крестьяне Грузии!
Усилиями восставщих крестьян Борчалинскаго уезда и Лорийской долины, при поддержке
Красной Армии, власть подлого меньшевистско-буржуазного правительства свергнута. В Тифлисе, Сигнахе, Телаве, Душете, Мцхете, Манглисе и других местах установлена уже
Советская власть. Меншьевитское правительство позорно бежало из Тифлиса и Кутаис, откуда думает при
поддержке юнкеров и белогвардейцев продолжать борьбу с Советской власью Грузии и помогающей ей Красной Армией.
Нет сомнения, что Советская власть, Красная армия скоро победят белогвардейциму, уничтожат меньшевистскую власть, Красное Знамя Советов будет реять над всей Грузией.
Для торжества Советской власти, для братского Союза всех трудящихся, мы призываем вас присоединяться к нам, переходить на сторону Красной Армии, гнать на своих сел, деревень и аулов агентов и чиновников меньшевистского правительства, организовывать свой военно революционные Комитеты и Советы.
65
Мы знаем многые из вас, напуганные меньшевиками, боятей, не решаются этого сделать. Меньшевики много клеветали на Красную Армию и большевиков.
Вам они говорили, что мы - разбойники, будем убивать грузин, насиловать ваших жен и детей, грабить ваше имущество и много другой неправды.
На самом деле мы пришли только освободить вас, мы не убиваем, не грабим, Грузии не уничтожаем, она становится свободной, самостоятельной Советской Грузией живущей в союзе и дружбе с соседними Советскими республиками.
Мирное трудящееся население Тифлиса встречало с восторгом, приветствевало, благодарило, удивлялось хорошему отношению к нему Красной Армии и прикливало меньшевиков, кдеветников-обманщиков, прислужников буржуазии.
Вам много затуманимали головы меньшевики разными провокациями, но правда Советская колет глаза всем своим врагам и обманутые люди начинают крепко стоять за Советскую власть.
Мы завём вас, в ваших же интересах, скорее переходить на нашу сторону, устанаиливать Советскую власть. Чем скорее вы будете с нами, тем скорее кончится война, вы будете мирно обрабатывать своы поля.
Меньшевики и буржуазия взрывают мосты, разоряют склады, расхищают добро, разоряют в войне Грузию.
Они готовы вас всех гнать на убой на кровопролитие с нами, за интересы буржуазии. В рядах буржуазии вы теряете все, в рядах Советской власти вы получаете мир, свободное
развитие и свободный труд. Подумайте хорошенько и, немедля ни дня, переходите к нам, гоните буржуазию и
меньшевиков, помагайте Красной Армии, в своих родных местах устанавливайте Советскую власть! Да здравстуеть освободительница Красная Армия! Да здравстуеть свободная самостоятельная Грузия! 28 Февраля 1921 г. Полевой политотдел
Тифлись XI Красной армии
saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi (II), fondi 8, aRwera 4, saqme 676, furceli 1.
66
gvanca burduli, istoriis doqtori
sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresis leonides epistole moskovisa da
sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT
XIX saukunis dasawyisidan saqarTvelos mravalsaukunovan istoriaSi
axali epoqa daiwyo. 1801-1802 wlebSi ruseTma daipyro qarTl-kaxeTis samefo, rac saqarTvelos saeklesio damoukideblobis (avtokefaliis) dakargvis winapiroba gaxda. rusebma didxans aRar daayovnes, 1811 wels gauqmda erT-erTi uZvelesi sapatriarqo _ mcxeTis sapatriarqo, xolo 1814 wels _ lixTimereTisa da afxazTa sapatriarqo. 1 arseboba Sewyvita uZvelesma samociqulo avtokefalurma (TviTmwyemsma) eklesiam.
XX saukunis dasawyisSi saqarTvelos erovnul-ganmanTavisuflebeli moZraobis mesveurebma, qarTvel samRvdeloebasTan erTad, saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis avtokefaliis aRdgenisaTvis daiwyes zrunva. maTma Tavdauzogavma brZolam nayofic gamoiRo da 1917 wlis 25 marts saqarTvelos eklesiis avtokefalia aRdga. 1919 wlis 23 Tebervals mitropoliti leonide mowameobrivad aRsrulebuli kirion II-is (1917-1918) nacvlad gamorCeuli iqna saqarTvelos samociqulo eklesiis kaTolikos-patriarqad. im dRidan moyolebuli uwmidesi patriarqi aqtiurad Seudga saqarTvelos eklesiis marTvas. mravalmxrivia uwmidesi leonides damsaxureba saqarTvelos eklesiis winaSe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides iniciativiT gaixsna skolebi javaxeTSi, mTiuleTSi, saingiloSi. didi erovnuli mniSvneloba hqonda saingiloSi uwmidesi patriarqis saqmianobas. leonidem didi amagi dasdo saqarTvelos saegzarqosos skolebSi qarTuli enis Seswavlis saqmes. yovelive zemoaRniSnulTan erTad maRalyovladusamRvdeloesi leonide iyo brwyinvale mqadagebeli.2
saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenisaTvis brZolis istoriaSi gansakuTrebiT mniSvnelovania episkopos leonides moRvaweoba ruseTis saeklesio krebis winare TaTbiris muSaobis periodSi (1906 wlis marti-dekemberi). qarTvel mRvdelmTavars araerTxel mouwia ruseTis saeklesio krebis winare TaTbirze moxsenebiT gamosvla, ramac rusi saero da sasuliero pirebis risxva gamoiwvia. qarTveli mRvdelmTavrebisa da mecnierebis gamosvlebi ibeWdeboda stenogramebis saxiT, romelic sam tomad gamoica (Журналыи протоколы заседании Высочайше учрежденнаго Предсоборнаго Присутствия. Том. III. Синодальная типография. С.-Петербург, 1906). samtomeulis Seswavlisas gairkva, rom episkoposi leonides, episkopos kirionis da qarTvel mecnierTa gamosvlebma am gamocemaSi mxolod nawilobriv hpova asaxva. cxadia, es politikuri mosazrebiT gakeTda. sabednierod ruseTis saeklesio krebis winare TaTbiris muSaobis periodSi ruseTis marTlmadidebeli eklesiis uwmidesi sinodis organo, Jurnali ,,Церковныя 1mitropoliti anania jafariZe. saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria. Tbilisi, 2009, gv. 1090-1091. 2 sergo vardosaniZe. saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 1917-1952 wlebSi. Tbilisi, 2001, gv. 191-192.
67
Ведомости“TiTqmis srulad aqveynebda saeklesio krebis winare TaTbiris sxdomebis stenogramebs, maT Soris qarTvel mRvdelmTavarTa da mecnierTa gamosvlebis stenogramebs. miuxedavad amisa usamRvdeloesi leonides
moxseneba arc Jurnal Церковныя Ведомости“-Si dabeWdila. zemoaRniSnulidan gamomdinare CvenTvis ucnobia episkopos leonides moxsenebis Sinaarsi, ramac rusi mecnierebis da sasuliero pirebis risxva gamoiwvia. amjerad ki Cveni interesis sferos warmoadgens ,,sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT”, romelic 1932 wels saqarTvelos erovnul-demokratiuli patriis Junral ,,samSoblo”-s me-11 nomerSi gamoqveynda. mogvianebiT aRniSnuli werili guram SaraZem 1990 wels gamocemul Jurnal ,,jvari vazisas” me-3 nomerSi gamoaqveyna. epistole uwmides leonides dauweria 1919 wlis 5 agvistos, saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis avtokefaliis aRdgenis Semdeg. uwmidesi patriarqis werili mravlis momcvelia da amasTanave exmianeba 1906 wels gamarTul ruseTis saeklesio krebis winare TaTbirs. SevecdebiT mokled mimovixlioTusamRvdeloesi leonides werili. ai, rogor mimarTvas uwmindesi leonide ruseTis eklesiis axlad arCeul patriarq tixons: ,,...didi sixaruliT gaixara iveriis eklesiam, roca gaigo, rom Sen Caudeq saTaveSi ruseTis eklesias da amiT aRadgine masSi sjulismieri wesrigi. magram rodesac miviReT 1917 wlis 29 dekembriT daTariRebuli Seni werili, es Cveni udidesi sixaruli Rrma mwuxarebiT Seicvala, radgan am werilSi ver vpoveT SenTvis Cveuli ,,mSvidobisa da siyvarulis sityva”, aramed mxolod qarTvel episkoposTa mxileba imis Taobaze, rom ,,Sewyvites ra kanonikuri urTierToba ruseTis marTlmadidebel eklesiasTan, maT saCqarod gamosTxoves droebiT mTavrobas 1917 wlis 27 martis dadgenileba saqarTvelos eklesiis avtokefaliis Sesaxeb”, ,,daarRvies ruseTis eklesiasTan sarwmunoebisa da siyvarulismieri erToba” da dastoves masTan ,,yovelgvari urTierToba sjulis kanonis sawinaaRmdegod3”. usamRvdeloesi leonides am sityvebidan gamomdinare naTeli iyo ruseTis axlad arCeuli kaTolikos-patriarqis ganwyoba saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis mimarT. patriarqi tixoni (belavini), rogorc sxva rusi sasuliero da saero pirebi Tvlida, rom saqarTvelos ruseTTan SeerTebis Semdeg da saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis TviTmwyemsobis gauqmebis Semdeg saekelsio xelisufleba ekuTnoda ruseTis eklesiis uwmides da umarTebuless sinods. swored amitom CaTvala usamRvdeloesma leonidem ruseTis patriarqisaTvis weriliT miemarTa, rasac TviTonve ase ganmartavs: ,,rodesac 1905 wels saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenis mcdeloba iyo, wminda sinodma daadgina, rom ,,mocemuli sakiTxis” ganxilva daevalebina ruseTis eklesiis adgilobrivi krebisaTvis. swored am krebis ,,samsjavroze” unda gamogvetana Cven Cveni survilebi da miswrafebebi da ,,mis gadawyvetilebas unda davlodebodiT”. aqedan davaskveni, rom Seni uwmindesoba sakmarisi sizustiT ar flobs WeSmaritebas da saWirod miviCnie, Sens unetaresobas SevTavazo WeSmariti sityva iveriis eklesiis Taobaze. 4 am sityvebis Semdeg usamRvdeloesi
3 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 64. 4 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 64.
68
leonide uwmides patriarq tixons acnobs saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis ruseTis eklesiasTan SeerTebis istorias: ,,erTmorwmune saqarTvelo (irwmunebi Sen, unetareso) SeuerTda ruseTs erTi saerTo saeklesio Zalauflebis qveS da im droidan uzenaesi saeklesio Zalaufleba saqarTveloSi ,,namdvilad ekuTvnoda ruseTis uwmindes sinods”. rogorc Seni uwmindesobisaTvis cnobilia, as welze meti xnis winaT saqarTvelo marTlac SeuerTda ruseTs ,,erTi saerTo saero Zalauflebis qveS”, magram mas namdvilad arafriT ar gamouxatavs is, rom surda eklesiis SeerTebac. aseTi azrebi, SesaZloa momwifda zogierTi saero mmarTvelis gonebaSi, magram eklesiis kanonier saWeTmpyrobelTa krebuli am sakiTxis aseT gadawyvetas emxroboda: saero cxovrebis axali pirobebisas unda SenarCunebuliyo saeklesio damoukidebloba. TviT ruseTis uwmindesi sinodic ki Tavdapirvelad ar amJRavnebda saqarTvelos eklesiis saqmeebSi Carevis survils: msgavsi azri pirvelad mTlianad im ,,saero xelisufalTa” mxridan modioda, romlebic misi saimperatoro udidebulesobis saxelis miRma afarebdnen Tavs.5 patriarqi tixonisadmi gagzavnil werilSi usamRvdeloesma leonidem etapobrivad gaixsena is movlenebi, romelic win uZRvoda saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis avtokefaliis gauqmebas. saqarTvelos eklesiis TviTmwyemsobis gauqmeba, rom saero pirebis aqtiurobiT moxda, amas araerTi faqti adasturebs. Uuwmidesi patriarqi leonide epistoleSi ixsenebs, rom ruseTis eklesiis sinodis ober-prokurori golicini general tormasovs swerda, rom qarTveli sasuliero pirebi ruseTis eklesiis wminda sinodze damokidebulebi unda gaexadaT: ,,generalma tormasovma ukve Tavad golicinis miTiTebis gareSe daiwyo saqarTvelos eklesiis saqmeebSi Careva (1809 wlis 6 ivnisidan) da 1810 wlis 3 noembers kaTolikosi anton II saqarTvelodan ruseTSi gadaasaxla. 1811 wlis 18 Tebervals ki Tavad golicins warudgina saqarTvelos eklesiis marTvis # 28 proeqti, romelic erToblivad Seadgines TviT tormasovma da pativmoyvare mTavarepiskoposma varlaamma. am proeqtiT saqarTvelos eklesiis saTaveSi unda Camdgariyo saqarTvelos sinodaluri egzarqosis wodebiT ,,mcxeTisa da qarTlis mTavarepiskoposi, viTarca winamZRoli qarTveli samRvdeloebisa, mcxeTisa da qarTlis mitropolitisa, romelic unda yofiliyo uwmindesi sinodis qveSevrdomi da misadmi angriSvaldebuli mniSvnelovan, gadasawyvet saqmeebSi, xolo uwmindesi sinodis mier micemul sakiTxebze evaleboda patakebis wardgena”.6 usaRvdeloesi leonides es sityvebi kidev erTxel adasturebs im faqts, rom saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmeba moxda qarTveli xalxisa da saqarTvelos eklesiis gverdis avliT: ,,amgvarad, saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmeba aris ara ,,erTmorwmune ruseTTan nebayoflobiTi SeerTeba”, aramed ,,saero xelisufalTa” warmomadgenlebis saqme. amasTan erTad, Senma uwmindesobam mSvenivrad icis, rom saero xelisufalTa Carevas saeklesio saqmeebSi ar urigdeba saRvTo kanonebi (mociqulTa wesebi, IV msoflio saeklesio krebis dadgenileba, VII msoflio sasaeklesio krebis dadgenileba)...”
5 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 65. 6 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 66.
69
episkoposi leonide sinanuliT aRniSnavda, rom ruseTis uwmides sinods arafrad miaCnda is faqti, rom saero piri (igulisxmeba generali tormasovi - g. b.) ase uxeSad ereoda saeklesio saqmeSi. saero piris saeklesio saqmeSi CareviT rusi mRvdelmTavrebisaTvis kargad cnobili Semdegi saeklesio kanonebi dairRva: 1. ,,arc erTma episkoposma ar gabedos erTi eparqiidan meoreSi gadasvla, arc vinmes dayeneba mis eklesiaSi RvTismsaxurebisTvis, arc sxvaTa moyvana, garda im SemTxvevisa, roca mas moiwveven sigelebiT mitropoliti da masTan myofi episkoposebi, romelTa sammarTveloSi Sedis. magram Tu aravis mouwvevia da wesis darRveviT wava mRvdelTa xeldasasxmelad da im saeklesio saqmeTa gansakargavad, rac ar ekuTvnis, iyos yovelive mis mier qmnili cnobili baTilad, TviT mas ki uwesobisa da ugunurebisaTvis daekisros Sesaferi sasjeli wminda krebulis mier samRvdelo xarisxidan dauyovnebeli gankveTiT” (antioqiis krebis wesi). 2. ,,adgilobrivi episkoposebi nu gaavrceleben TavianT Zalauflebas maTi eparqiis gareT arsebul eklesiebze... episkoposebi nu gadavlen TavianTi eparqiis sazRvrebs gareT mRvdelTa xeldasasxmlad an sxva raime saeklesio ganCinebisaTvis. saeklesio eparqiaTa zemoxsenebuli wesis SenarCunebisas ki aSkaraa, rom yoveli eparqiis saqmeebs keTilad unda ganagebdes amave eparqiis krebuli, rogorc dadginda nikeaSi” (II msoflio saeklesio kreba).7 Ppatriarqi tixonisaTvis gagzavnil werilSi qarTvelma mRvdelmTavarma aseve mimoixila is politikur movlenebi, ramac ganapiroba 1906 wels ruseTis saeklesio krebis winare TaTbiris mowveva da ra mizeziTac kidev erTxel warmoiSva saqarTvelos samociqulo eklesiis avtokefaliis aRdgenis sakiTxi. kargad aris cnobili, rom 1905 wlis 18 Tebervals imperator nikoloz meoris mier gamoca reskripti, romlis ZaliTac imperiaSi gamocxadda sityvis Tavisufleba, rac qarTvelma samRvdeloebam Tavisi miznis aRsrulebisaTvis gonivrulad gamoiyena. 1905 wlidan moyolebuli mimdinareboda qarTvel samRvdeloebaTa krebebi, sadac araerTxel daisva saqarTvelos samociqulo eklesiis avtokefaliis aRdgenis sakiTxi. didi cvlilebebi mimdinareobda ruseTis marTlmadidebel eklesiaSi. sul ufro popularuli xdeboda moTxovna patriarqobisa da saeklesio krebis aRdgenis Taobaze. ruseTis saimperatoro kari grZnobda, rom saWiro iyo reformebi, magram man isic kargad uwyoda, rom saeklesio
reformis gatareba advili ar iqneboda. gadawyda, rom ruseTis marTlmadidebel eklesiaSi gasatarebeli reformis proeqti unda moemzadebina sagangebod Seqmnil organos _ ruseTis saeklesio krebis winare TaTbirs. ase gamoexmaura episkoposi leonide aRniSnul movlenebs:8 ,,werilSi moyvanili faqtebidan Sens uwmindesobas unda gaego, ratom moxda, rom mxolod ,,1905 wlidan gamomJRavnda saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenis cdebi”. swored am wels darTes simarTlis Tqmis oficialuri neba da Cvenc vTqviT simarTle. gana mxolod CvenSi ,,gamJRavnda” kanonikuri wesrigis aRdgenis cdebi 1905 wels? gana TviT ruseTis eklesia, romelic Cvenze bevrad ukeTes mdgomareobaSi imyofeboda, magram mainc emoneboda ,,frakian da mundirian patriarqebs”, ,,urwmuno” da ,,sarwmunoebisagan aSkarad gandgomil” adamianebs (,,ruseTis saeklesio macne”, 1917, #156, saeklesio krebis aqtebi, 25 oqtomberi), swored imave 1905 wels ar alaparakda patriarqobis aRdgenaze? Sens uwmindesobas albaT ar daviwynia,
7 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 67. 8 Сергей Бычков. Русская Церковь и Императорская власть. Москва, 1998, стр. 117-120.
70
ruseTis eklesiis saukeTeso mRvdelmTavrebis pirvel cdas, aRedginaT ruseTis saeklesio mmarTvelobaSi normaluri wyoba, k. i. pobedonoscevis ra mrisxane SeZaxili Sexvda da raoden didi iyo mRvdelmTavarTa gaoceba da SeSfoTeba yovlisSemZle kariskacis am SeZaxilis Semdeg. garda amisa, Seni uwmindesoba sxvaganac scodavs WeSmaritebis winaSe: saqarTvelos eklesiis avtokefaliis sakiTxi saeklesio krebas gansaxilvelad wminda sinodis gadawyvetilebiT ki ara, imperator nikoloz meoris nebiT gadaeca qarTveli episkoposebis vedrebis pasuxad, rom saqarTvelos eklesia aRdgenili yofiliyo Tavisi avtokefaluri uflebiT. wminda sinods ki ubralo ganCinebac ki ar gamoutania, rom es uzenaesi neba gamoqveynebuliyo mis oficialur organoSi ,,saeklesio uwyebanSi” da es neba gamoecxada qarTvel episkoposebs kavkasiaSi imperatoris nacvlis meSveobiT. arsebiTad ki 1906 wlis es dadgenileba Tu nebarTva saqarTvelos eklesias kidev ufro uares mdgomareobas umzadebda. saqme isaa, rom momavali kreba ver SeZlebda misTvis gansaxilvelad gadacemuli sakiTxis marTebul gadawyvetas — amas amtkicebs misi sruluflebiani wevrobisaTvis ganwesebul saeparqio mRvdelmTavarTa ,,gamoxmaurebebi”: yovladusamRvdeloesi meufeni am ,,gamoxmaurebebSi” an sruliad ar exebian am sakiTxs, an uaryofiTad wyvetdnen mas. zogma ki Cveni dasasjelad gadacema moiTxova (lavrenti tuleli, — saeparqio mRvdelmTavarTa gamoxmaurebebi, naw. 3, 387)”.9 UusamRvdeloesma leonidem ruseTis patriarqisadmi gagzavnil werilSi ruseTis saeklesio krebis winare TaTbiris mier miRebul politikur gadawyvetilebazec isaubra. sxdomaze myofi qarTveli sasuliero da saero pirebisaTvis naTeli iyo, rom ruseTis saeklesio krebis winare TaTbiris sxdomebi saqarTvelos eklesiisaTvis sasurveli SedegiT ar dasruldeboda. piriqiT, kavkasiaSi saeklesio saqmeebis mowyoba daavales qarTvelebidami Sovinsturad ganyobil dekanoz i. i. vostorgovs: ,,arcTu ukeTesi mimarTuleba miiRo saqarTvelos eklesiis avtokefaliis sakiTxma krebis winamorbed sxdomebze. es sakiTxi sxdomam uaryofiTad gadawyvita da Semdeg Seudga amierkavkasiaSi saeklesio saqmis keTilmowyobas protopresviter i. i. vostorgovis mier SemoTavazebuli ori proeqtidan erT-erTis mowonebiT; Tumca profesor n. glubokovskis azriT, es proeqtebi arc kanonikuri TvalsazrisiT iyo gamarTuli, radgan erTsa da imave teritoriaze ivaraudeboda ,,ori erTmaneTTan konkurenciis mdgomareobaSi myofi da SesaZloa, erTmaneTis mimarT mtrulad ganwyobili sxvadasxva saeklesio xelisuflebis Seqmna” (krebis winamorbedi sxdomebis oqmebis Jurnali, t. III, naw. 2, gv. 277). momavali krebis wevrTa da maT TanaSemweTa aseTi ganwyobis pirobebSi gana SesaZlebeli iqneboda, gamogvetana Cveni survilebi da miswrafebebi sruliad ruseTis saeklesio krebis samsjavroze? an iqneb Seni uwmindesoba fiqrobs, rom ,,damoukideblobis Cveni survili” samarTlebrivi TvalsazrisiT ipovida damcvelebs saqarTvelos eklesiis uaxloes mmarTvelebSi 1906 wlis uzenaesi ganCinebis Semdeg? didad vwuxvarT, rom ar gagvaCnia sakmao oficialuri monacemi imis Taobaze, Tu rogor aSuqebdnen am sakiTxs saqarTvelos egzarqosebi uzenaesi saeklesio xelisuflebis winaSe, magram isic, rac xelTa gvaqvs, sakmarisad cxadad axasiaTebs egreT wodebul egzarqosebs saqarTveloSi. uzenaesi ganCinebis Semdeg mosuli pirvelive egzarqosi, mTavarepiskoposi nikoni, ase swerda 1908 wlis 20 ianvars wminda sinodis pirvel wevrs, mitropolit antons: ,,saqarTvelos samRvdeloebam daadgina seminariebsa da sasuliero
9 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 68.
71
saswavleblebSi saRvTismetyvelo sagnebis qarTul enaze swavleba, magram es upirobod dauSvebelia... seminarias, rogorc erovnul enaze mswavlels, CamoerTvas saxelmwifo xazinis daxmareba da uflebebi, romlebsac is aniWebda Tavis mowafeebs manam, sanam sruliad rusuli iyo. maSin Cadenilis sinanuliTa da Sewyalebis cremliani vedrebiT qarTvelebi uaryofen TavianT erovnul miswrafebebs da Segvexvewebian imis dabrunebas, rac hqondaT. ra saWiroa maTTan loliali?” (amierkavkasia, 1917 wlis 16 aprili). gana SesaZlebeli iyo, sanatrelo Zmao, gvqonoda imedi, rom am sityvebis avtori dadebiTad gadawyvetda saqarTvelos eklesiis avtokefaluri uflebebis aRdgenas? mTavarepiskopos nikonis memkvidrem, maRalyovladusamRvdeloesma inokentim, roca imereTis samRvdeloebis yrilobam miuloca egzarqosad daniSvna da gamoTqva imedi, rom iberiis eklesiis sakiTxi keTilad gadawydeboda, ganacxada, rom igi mxolod ruseTis eklesias scnobs da ar aRiarebs saqarTvelos eklesias. aseve egzarqos inokentis memkvidre, mTavarepiskoposi aleqsi meore 1913 wlis 7 dekembers imperatorisadmi gagazavnil Tavis mimarTvaSi ambobs, rom qarTvelTa survili, aRadginon saeklesio damoukidebloba, aris ,,qarTvel avtokefalist inteligentTa fanatikuri bodva” (uwmindesi sinodis ganCineba #6167, 1914 wlis 11 aprili)... naTqvami sakmarisia, uwmindeso meufeo, imis gasagebad, Tu rogor amzadebdnen ruseTis eklesiis krebas saqarTvelos eklesiis avtokefaliis sakiTxis gadasawyvetad da ra dadgenilebis gamotana SeeZlo krebas am sakiTxze. avtokefaliis sakiTxis uaryofiT gadawyvetas ki SeeZlo gamoewvia ruseTisa da saqarTvelos eklesiebs Soris mtroba da konfliqti, rac Cven arasdros gvsurda da arc gvsurs. amitom saeklesio saqmisaTvis gulSematkivari qarTvelebi Riad acxadebdnen, rom ruseTis saeklesio kreba, 1906 wlis 11 agvistos uzenaesi ganCinebis Semdegac ki, ar aris uflebamosili gadawyvitos saqarTvelos eklesiis avtokefaliis sakiTxi da yvela Rones xmarobdnen, rom sruliad ruseTis momaval saeklesio krebas ,,ar daewyo misTvis gansaxilvelad gadacemul sakiTxze msjeloba” (`Tbilisi”, #16, 1906 wlis 12 oqtomberi, `samRvdeloTa jgufis Tvalsazrisi”). amis Semdeg an unda davrCeniliyaviT wminda sinodis Zalauflebis qveS da migveRwia misgan nawilobrivi sammarTvelo reformebisaTvis ise, rom ar SevxebodiT avtokefaliis sakiTxs an davlodebodiT xelsayrel garemoebebs, roca TviT saqarTvelos eklesia aRadgenda sakuTar Tavs TviTmmarTveli eklesiis xarisxSi. ufalma RmerTma ineba iseTi pirobebis Seqmna, roca saqarTvelos eklesiam SeZlo meore gzis arCeva da Sedegad 1917 wlis 12 marts TviTgamorkvevis didi aqti miviReT. da amisaTvis gvkicxav Sen, siyvaruliT aRsavsev? magram Sen, unetareso, ganagrZob Cvens mxilebas da ambob, rom Cven ,,mas Semdeg, rac SevwyviteT (1917 wlis 12 martis aqtiT) kanonikuri urTierToba ruseTis marTlmadidebel eklesiasTan, imwamsve gamovsTxoveT droebiT mTavrobas 27 martis dadgenileba saqarTvelos eklesiis avtokefaliis Sesaxeb”. uwmindeso meufeo, saRvTo gangebam ineba imis mowyoba, ramac daabrkola ruseTis eklesiis krebis mowveva 1917 wlamde da is, ramac gaanadgura saqarTvelos eklesiis avtokefalia — TviTmpyrobeli Zalaufleba Seicvala saxalxo warmomadgenlobiT. am cvlilebis gamo saqarTvelos episkoposebma, samRvdeloebisa da eris warmomadgenlebma mizanSewonilad miiCnies, Sekrebiliyvnen 1917 wlis 12 marts Tormeti mociqulis saxelobis mcxeTis sakaTolikoso taZarSi da erTxmad da erTsulovnad daadgines: im momentidan
72
miviCnioT aRdgenilad saqarTvelos eklesiis avtokefaluri mmarTveloba da amis Sesaxeb auwyon droebiT mTavrobas, romelmac Secvala am mmarTvelobis 1811 wels momspobi da 1906 wels misi aRdgenis moTxovnis mimRebi xelisufleba. droebiTma mTavrobam ara saqarTvelos eklesiis episkoposTa raime mecadineobis Sedegad, rogorc mcdarad miiCnevs Seni uwmindesoba, aramed Cvengan sruliad damoukideblad miiRo ,,dadgenileba saqarTvelos eklesiis avtokefaliis Sesaxeb (droebiTi mTavrobis macne, 1917 w. #18, Sdr. saeklesio uwyebani, #9, 1917 w.)”.10 saqarTvelos samociqulo marTlmadidebelma eklesiam 1917 wels aRadgina ukanonod gauqmebuli avtokefalia, magram aqac winaaRmdegoba Sexvda. uwmidesi patriarqi leonide iuwyeboda, rom droebiTma maTavrobam saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgena aRiara, magram erovnuli niSniT: ,,am dadgenilebaSi droebiTma mTavrobam aRniSna, rom ar exeba saqarTvelos uZvelesi eklesiis avtokefaliis aRdgenis kanonikur mxares, magram swored rom Seexo mas da sakiTxic antikanonikurad gadawyvita, radgan aRiara ,,saqarTvelos avtokefaluri eklesiis erovnuli, qarTuli xasiaTi”, ar SeuzRudia is, rogorc amas kanonebi moiTxovs, garkveuli teritoriiT da amave kanonebis sawinaaRmdegod datova ,,yvela rusuli da sxva araqarTuli samrevloebi ruseTis marTlmadidebeli eklesiis gamgeblobaSi”. saqarTvelos eklesiis droebiTma mmarTvelobam, romelic sakiTxis amgvar gadawyvetas antikanonikurad miiCnevda, dadgenilebis telegrafiT miRebis dResve gaaprotesta is Semdegi sityvebiT: ,,saqarTvelos eklesiis nacionaluri da ara teritoriuli avtokefaliis aRiarebas ara aqvs precedenti istoriaSi da es sruliad ewinaaRmdegeba yovelTa marTlmadidebelTaTvis aucilebel saeklesio kanonebs.… saqarTvelos eklesiis avtokefalia aRiarebul unda iqnas teritoriul safuZvelze saqarTvelos Zveli sakaTolikosos farglebSi”... magram droebiTi mTavroba uaryofiTad ganewyo am samarTliani protestis mimarT da SesaZleblad ar miiCnia angariSi gaewia saeklesio kanonebisaTvis...”11 usamRvdeloes leonides ar daumalavs qarTvelebs didi imedi da molodini imisa, rom iseve rogorc patriarqi tixoni, aseve rusi eri sixaruliT Sexvdeboda saqarTvelos samociqulo eklesiis avtokefaliis aRdgenas, magram moxda piriqiT: ,,radgan wminda sinodi XIX saukunis dasawyisSi ara Tavisi iniciativiT Caeria saqarTvelos eklesiis saqmeebSi, aramed zemodan wamosuli iZulebis Sedegad (butkeviCi, gv. 16, 19), saqarTvelos eklesias hqonda safuZveli, efiqra, rom ruseTis marTlmadidebeli eklesia misi wminda sinodis saxiT 1917 wels sixaruliT Sexvdeboda saqarTvelos eklesiaze misTvis Tavsmoxveuli zrunvisagan gaTavisuflebas da gamoasworebda droebiTi mTavrobis mier daSvebul Secdomas. magram es ase ar moxda: wminda sinodis wevrs, mTavarepiskopos platons (mas Semdeg, rac miiRo Cveni oficialuri uwyeba saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenisa da misTvis qarTlisa da kaxeTis episkoposisa da saqarTvelos egzarqosis wodebis CamorTmevis Sesaxeb) imis magier, rom Zmurad moeloca CvenTvis, rusi jariskacebis xiStebiT dagvemuqra. wminda sinodi ki saswrafod SeuerTda bulgarelTa Tvalsazriss, romelsac Seni uwmindesoba samarTlianad uwodebs sqizmaturs,
10 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 69. 11 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 70.
73
da 1917 wlis 14 ivliss gamosca ,,kavkasiaSi rusuli marTlmadidebeli eklesiis mowyobis droebiTi wesebi” (saeklesio uwyebani, 1917, #30) da daawesa rusi mitropolitis kaTedra iq, sadac ukve V saukunidan arsebobs qarTveli Tbileli mitropolitis kaTedra, riTac daarRvia I msoflio saeklesio krebis me-8 kanoni: ,,nu iqneba ori episkoposi erT qalaqSi”. zemoaRniSnulidan gamomdinare imedi maqvs, Seni uwmindesoba ,,gulis siRrmeSi” aRiarebs, rom saqarTvelos episkoposebi mTeli am xnis ganmavlobaSi icavdnen kanonikur wesrigs, maSin, roca isini, romlebic TavianT Tavs ruseTis marTlmadidebeli eklesiis warmomadgenlebad moixseniebdnen, saRvTo kanonebis winaaRmdeg ilaSqrebdnen. maRalyovladusamRvdeloesi leonides epistoledan naTelia, rom patriarq tixons saqarTvelos eklesiisaTvis da qarTveli sasuliero pirebisaTvis araerTi braldeba hqonda wayenebuli, magram mTavari baldeba mainc is, iyo rom saqarTvelos eklesiam 1917 wlis avtokefaliis aqtiT ruseTis eklesiasTan kavSiri gawyvita da amiT yvela kanonikuri wesi daarRvia. arc am braldebas datovebda upasuxod usamRvdeloesi leonide. qarTveli mRvdelmTavari ruseTis patriarqs swerda, rom saqarTvelos eklesiis mier 1917 wlis martSi avtokefaliis gamocxadeba ar iyo kanonikuri wesis darRveva, piriqiT es iyo istoriuli ukanonobis aRdgena. marTalia saqarTvelos samociqulo eklesiam aRidgina TviTmwyemsobis ufleba, magram es imas ar niSnavda, rom igi samudamod wyvetda ruseTis eklesiasTan kavSirs: ,,Seni uwmindesoba Cven ruseTis marTlmadidebel eklesiasTan sarwmunoebisa da siyvarulis erTianobis darRvevas da masTan ,,yovelgvari kanonikuri wesebis sawinaaRmdegod yvelanairi urTierTobis gawyvetasac” gvsayvedurobs. magram es sayveduric ar dagvimsaxurebia da amitom usafuZvloa. marTlac, 1917 wlis 12 da gansakuTrebiT ki 27 martis Semdeg Cven aRar vaRiarebdiT Cvens Tavze sinodis sruliad arakanonikur Zalauflebas, magram sulac ar gvifiqria ,,ruseTis eklesiasTan yovelgvari urTierTobis” gawyveta. sabuTSi, romelic 1917 wlis 14 marts gadaveciT mitropolit platons, cxadad iyo naTqvami, rom mas CamoerTmeva ,,mmarTvelobis ufleba” saqarTvelos sakaTolikosos farglebSi arsebul qarTul eparqiebsa da samrevloebSi, sasuliero saswavleblebsa da saegzarqosos saeklesio dawesebulebebSi”...12 saqarTvelos kaTolikos patriarqma epistoles bolos kidev erTxel gamoTqva saqarTvelos da ruseTis eklesiebis Zmuri kavSiris survili: ,,Cven axlac gvaqvs imedi uwmindeso meufeo, rom ,,RmerTi yvelafers sasikeTod moawyobs da am saqmeSi arsebuli maxvili kuTxeebi dablagvdeba”, xolo Tu ar mogvixda Zmuri Sexvedra ruseTis eklesiis adgilobriv krebaze, amaSi wminda meufeo, Cveni brali ar aris — am Zmur krebaze Cven, miuxedavad oberprokuror a. v. kartaSovis dapirebisa, aravis mivuwvevivarT, rogorc miiwvies konstantinopolis, eladis, serbeTisa da sxva eklesiaTa warmomadgenlebi. magram ruseTis saeklesio krebaze Cvens aryofnas Seni uwmindesoba ver Seafasebs rogorc ruseTis eklesiasTan yovelgvari urTierTobis gawyvetis survils. Cven mivesalmeT krebis moqmedebis dawyebas depeSiT, romelic krebam 1917 wlis 19 agvistos moismina, da vTxoveT sinodis oberprokurors, droebiTi mTavrobis wevrs, kartaSovs, gadaeca krebisaTvis saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiisagan Zmuri qristesmieri mokiTxva da
12 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 72-73.
74
survili, rom misi didi SemoqmedebiTi Sroma nayofieri yofiliyo (sruliad ruseTis saeklesio da sazogadoebrivi macne, #99, 1917 weli).13 saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmindesi leonides werilidan ikrkveva, rom ruseTis axalad arCeulma patriarqma tixonma qarTveli sasuliero pirebs ruseTis saeklesio krebaze mxolod imotom mouxmo, rom sakuTari Secdoma (igulisxmeba saqarTvelos samociqulo eklesiis avtokefaliis aRdgena – g. b.) moenaniebinaT. patriarqi tixonis am mowodebas ase gamoexmaura maRalyovladusamRvdeloesi leonide: `yovelive Tqmulis Semdgom Seni uwmindesobis mowveva, rom gamovcxaddeT sruliad ruseTis wminda krebaze da vaRiaroT sakuTari cdomileba, uadgilo da umiznoa. Cvens qmedebebSi cdomilebebi ar aris da romc aRmoCndes, yovel eklesias aqvs maTi aRmosafxvreli saSualeba, romelic Seni uwmindesobisaTvisac cnobilia: suli wmindis uSreti madli, ,,romlis saSvalebiTac simarTle gonieradaa ganWvretili da mtkicedaa Senaxuli qristes samRvdeloebis mier”. amitom, nu isurveb, Zmao, mavanTa TxovniT sruliad ruseTis krebis sasamarTloze Cvens mowvevas”...14 usamRvdeloema leonidem werilis dasaruls ruseTis patriarq tixons SesTavaza, rom aRedginaT kanonikuri wesrigi saqarTvelosa da ruseTis eklesiebs Soris, romelic uZvelesi droidan arsebobda da ase ganemtkicebinaT ori eklesiis evqaristiuli kavSiri: ,,rac Seexeba ,,maxvil kuTxeebs”, romlebzedac saubrobda wminda sinodis Tavmjdomare, maRalyovladusamRvdeloesi sergi, da romlebsac adgili hqonda TqvenTanac da CvenTanac, gamowveulia saero xelisufalTa eklesiis saqmeebSi CareviT da saero xelisufalTa surviliT, daemorCilebina saqarTvelos eklesia. magram Sen, unetareso, ici, rom yovelive es moxda ,,ara saeklesio wesis, aramed kacTa sxvagvari survilis mixedviT”, amitomac, aRvadginoT kanonikuri wesrigi saqarTvelosa da ruseTis eklesiebSi da davicvaT is mtkiced, ,,raTa SemdgomSi araferi msgavsi ar moxdes” (I msoflio saeklesio kreba, wesi 2). ganaxlebuli saeklesio da saxelmwifo wyobilebis pirobebSi erTmaneTis mimarT Cveni grZnobebic unda ganaxldes, raTa ,,momavalSi Cveni erTmorwmune erebi qristesmieri siyvarulisa da erTobis suliskveTebiT gamsWvalulni da saeklesio ganCinebaTa erTgulni erTmaneTis gverdi-gverd mSvidobiT cxovrobdnen ”. madli uflisa Cvenisa ieso qristesi, siyvaruli RvTisa da mamisa da ziareba sulisa wmindisa iyos Cven yovelTa Tana. amin. mdabali leonide, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi”15. aseTi Sinaarsis werili miswera uwmidesma leonidem ruseTis patriarq tixons (beliavini). ruseTis axlad arCeulma patriarqma saqarTvelos eklesiisaTvis yovlad miuRebeli da damamcirebeli werili 1917 wels dawera. rogorc Cans saqarTvelos kaTolikos-patriarqma, uwmidesma da unetaresma
kirion II-m mizanSewonilad ar miiCnia pasuxis gacema. SedarebiT gvian, axala ukve saqarTvelos kaTolikos-patriarqma leonidem upasuxod ar datova patriarq tixonis gzavnili. epistoledan naTelia, rom arc ruseTis eklesiis axlad arCeuli patriarqisaTvis iyo saqarTvelos eklesiis
13 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 74. 14 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 75. 15 guram SaraZe. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesi leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT.– Jurnali ,,jvari vazisa”, 1990, #3, gv. 76.
75
avtokefaliis aRdgenis faqti misaRebi. miuxedavad amisa qarTveli kaTolikos-patriarqebi, episkoposebi Tu sasuliero pirebi yovelmxriv cdilobdnen saqarTvelos eklesiis interesebis dacvas, miT umetes maSin, rodesac saqme saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis avtokefalias exeboda.
76
gela qistauri, istoriis doqtori
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi qristianobis gavrcelebisa da religiuri
sinkretizmis sakiTxisaTvis
qristianobis gavrcelebis sakiTxi saqarTvelos mTianeTSi calke ganxilvis Temaa. qarTvel eTnografTa mravalricxovani gamokvlevebiT dadasturebulia, rom saqarTvelos mTianeTSi arsebuli rwmena-warmodgenebi sinkretuli xasiaTisaa. garegnulad aq TiTqos qristianoba gvqonda, magram sinamdvileSi erTmaneTTan Serwymuli iyo qristianobamdeli rwmena-warmodgenebi da qristianuli religia.1
istoriuli wyaroebidan cnobilia, rom qristianuli religiis damkvidreba saqarTvelos barsa da mTaSi araerTgvarovnad mimdinareobda. mTaSi axal religias didi winaaRmdegobebiT xvdebodnen da xelisuflebas mis gasaqristianeblad saukuneebis manZilze uxdeboda brZola.2
saqarTvelos mTis mosaxleobis gasaqristianeblad mimarTuli RonisZiebaTa cnobebi daucavs rogorc hagiografiul, aseve saero Janris mwerlobas. ,,moqcevaÁ qarTlisaÁ~-s cnobiT, wmida ninos mier qarTlis gaqristianebis Semdeg, qristianoba aRmosavleT saqarTvelos mTis mosaxleobisaTvis uqadagia, magram mTielebs yurad ar uRiaT wmida ninos qadageba, ris gamoc mTielTa gasaqristianeblad Zalis gamoyeneba gamxdara saWiro.3
qristianobas gansakuTrebiT fxovelebma gauwies winaaRmdegoba, ramac maTi TuSeTSi migracia gamoiwvia: ,,xolo fxovelTa dauteves queyana maTi da gardavides TuSeTs. da sxuanica mTeulni umravlesni ara moiqces, aramed daumZima maT mefeman xarki, odes ara inebes naTlis-Reba. 4 qarTlis samefo karis mcdeloba mTielTa gasaqristianeblad gagrZelda Semdgom saukuneebSic.
qristes aRiarebis mizniT, vaxtang gorgaslis memkvidrem daCim gamefebis Semdgom, kaxeTSi moiwvia mTiulni: ,,xolo maT ara inebes, da gandges yovelni nopatelni~.5
mTielTa gaqristianebisTvis iRvwoda abibos nekreselic, romelsac mTielTa garkveuli nawili mouqcevia qristes rjulze.6
Tamaris istorikosi mogviTxrobs, mTielTa sarwmunoebis da maTi gandgomis Sesaxeb, romelsac adgili Tamaris mefobis dros hqonia. mTielebs kvlav gauxsenebiaT da aRudgeniaT TavianTi warmarTuli kerpebis Tayvaniscema, ris gamoc samefo kars mTaSi jariT gaugzavnia ivane aTabagi, ris Sedegadac kvlav daumorCilebiaT da qristes rjulze mouqceviaT mTielebi.7
1 r. TofCiSvili. religiuri situacia saqarTveloSi. zogadistoriuli mimoxilva. qristianoba saqarTveloSi. istoriul-eTnologiuri gamokvlevebi. Tbilisi, 2000, gv. 77. 2 n. jalabaZe. religiuri sinkretizmis eTno-fsiqologiuri aspeqtebi. qristianoba saqarTveloSi istoriul-eTnologiuri gamokvlevebi. Tbilisi, 2000, gv. 95. 3 ,,moqcevaÁ qarTlisaÁ~. ,,Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi~. w. I, (V_Xss). i. abulaZis xelmZRvanelobiTa da redaqciiT. Tbilisi, 1964, gv. 89. 4 ,,qarTlis cxovreba~. anaseuli nusxa. Tbilisi, 1942, gv. 80. 5 ,,qarTlis cxovreba~. anaseuli nusxa. gv. 140. 6 ,,qarTlis cxovreba~. mariamiseuli nusxa. e. TayaiSvilis gamocema. Tbilisi, 1906, gv. 107.
77
Tamar mefis dros fSav-xevsurTa gaqristianebis Sesaxeb mogviTxrobs dimitri ciskaraulis saarqivo masalebic, romelic mas xevsurebis tradiciuli gadmocemebis mixedviT Cauweria: ,,maTis tradiciulis gadmocemiT, uwinares droSi igini cxovrobdnen egred wodebuls ,,xandoskars~ exlandels Jinvanis da mis garSemo midamoebSi da rodesac maTgan moiTxoves gaqristianeba, igini am axal sjuls gaeqcnen da Seexiznen exlandel xevsureTis teritorias, sadac ugzoobis gamo did xans darCnen isev Tavisuflad. qristianoba miiRes Tamar dedoflis dros, romelic Turme Zlier uyvardaT da dRemdis didis pativiT epyrobian mis saxelsa da xsenebas~.8
fxovelTa winaaRmdeg galaSqrebaze, maTi damorCilebis da jvaris samsaxurSi Cayenebis amsaxvel cnobebs gvawvdis JamTaaRmwerelic; misi cnobiT, saqrTvelos samefo kars daviT ulus mefobis dros gaulaSqria mTianeTSi. xolo, uSualod es laSqroba mestumre jiquris mier yofila dagegmili da sisruleSi moyvanili, romelsac daumorCilebia da moxarked gauxdia fxovelni.9
mTiuleT-xevSi qristianuli religiis mdgomareobis da isev da isev am teritoriaze qarTuli eklesiis mier qristianobis gavrcelebis mcdelobis Sesaxeb saintereso cnobas gvawvdis wilknis eklesiis gujari, romelic 1669 wels domenti kaTalikozis gankargulebiT dauweria romanoz wilknels. Ggujris cnobebi mixedviT qaisxevelebi saxelmwifos winaSe aranair gadasaxad ar ixdidnen. da maT teritoriaze episkoposis Sesvlasac ki xels uSlidnen. arc axsarebas ambobdnen da marxvasac ar inaxavdnen, naTlisRebis wessac ar asrulebdnen. amitom qristianobaze maT mosaqcevad aragvis erisTavis Zalis gamoyenebac ki gamxdara saWiro, zogic sakuTari nebiT moqceula. romanoz wilknels am teritoriaze arsebuli qristianuli taZrebi ukurTxebia da sasuliero pirebi ganuwesebia qristianuli wesCveulebebis Sesasruleblad.10
qristianuli wesis da rigis dacvisken mouwodebs mTielebs erekle II-is Zis, vaxtang batoniSvilis 1782 wlis mTielTa ganCinebis brZanebac, romlis cnobiTac, vaxtang batoniSvili mTielebs qristianuli wesCveulebebis Seusruleblobis SemTxvevaSi sasjeliT emuqreba.11
g. jalabaZis azriT, mTaSi mZlavri warmarTuli niSnis arseboba, ganpirobebuli yofila mTaze baris feodalTa batonobis sisustiT. amitom religiuri mimarTuleba fSav _ xevsurTa yofaSi isev Zveli darCenila. g. jalabaZe Tavisi azris logikurobisaTvis imowmebs ioane wilknelis mier 1800 wels Sedgenil moxsenebiT baraTs: baraTi anton kaTalikosis saxelzea Sedgenili da gaTvaliswinebuli yofila ruseTis imperatoris_pavle pirvelisaTvis. moxsenebiT baraTSi ioane wilkneli kmayofili toniT aRniSnavs: ,,kawalxevSi avedi. iq fSavlebi cxovroben 100 komli da sam dReSi mravali movaqcie qristianobazeo~. am dokumentidan Cans, Tu ra didi xnis manZilze SesZles mTielebma religiuri avtonomiis SeenarCunebina.12
7 ,,qarTlis cxovreba~. mariamiseuli nusxa. e. TayaiSvilis gamocema. Tbilisi, 1906, gv. 527-528. 8 d. ciskarauli. m1. 106. ,,xevsurTa zne-Cveulebani~ XX. ,,sarwmunoeba,~ gv. 3. iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, dimitri ciskaraulis piradi saarqivo fondi. 9 JamTaaRmwereli. ,,qarTlis cxovreba~. t. II. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. Tbilisi, 1959, gv. 229-230. 10 S. Cxetia. wilknis sargos garigebis wigni 1660 wlisa._ Jurnali ,,saistorio moambe~. II. tfilisi, 1925, gv. 11-24. 11 ganCineba barisa da mTiurTa adgilTa (1782)._ qarTuli samarTlis Zeglebi. t. II. redaqtori i. doliZe. Tbilisi, 1965, gv. 451. 12 g. jalabaZe. memindvreobis kultura aRmosavleT saqarTveloSi (istoriul-eTnografiuli gamokvleva). Tbilisi, 1986, gv. 66.
78
mTaSi rogorc saero, aseve sasuliero xelisuflebis mier qristianobis danergvis Sesaxeb, metyveleben aq arsebuli, magram ukve ganadgurebuli qristianuli eklesia-monastrebis naSTebi.
sergi makalaTias fSavis Sesaxeb aRniSnuli aqvs, rom qristianoba fSavSi adre Sesula (IV sauk.), magram misi rwmena-warmodgenebi mosaxleobaSi myarad ver damkvidrebula, amitom, am mxareSi qristianuli Zeglebi naklebad aris, romelTa xnovanebac XIX saukuneSia saZiebeli.13
erT dros fSav-xevsureTSi qristianobis myarad arsebobaze miuTiTebs ara marto aq SemorCenili Zveli eklesiis naSTebi, aramed aq arsebul xat-salocavebSi Zveli droidan didi raodenobiT daculi qristianuli xatebi da saWiro nivTebi, romlebic ukve xevis-ber-dekanozTa xelSi yofila.14
xevsureTis jvar-salocavebSi, dimitri ciskaraulis Canawerebis mixedviT, yofila mravali vercxlis da brinjaosgan nakeTi warweriani da uwarwero Sewiruli mravali nivTi. aq yofila Tamar dedoflis mier Sewiruli nivTi warweriT: ,,es Semomiwiravs Tamarsa dedofalsa ama da am wmidanis sadideblad~. d. ciskarauls, Semowirul nivTebs Soris dafiqsirebuli aqvs erekle mefis da vinme jimSer mTavris mier Sewiruli nivTebi. am nivTebis xelSi gdebas Turme bevri cdilobda, rogorc saero, aseve saeklesio piric. magram xevsurebi maT saguldagulod malavdnen da iSviaTad Tu aCvenebdnen vinmes. sofel axielis mTavarangelozis samlocveloSic yofila Zvirfasi liTonisgan nakeTebi tabaki, woniT daaxloebiT Svid girvanqamdis. romelzedac gamosaxuli yofila xareba, garSemo ki Camosxmuli laTinuri asoebiT warwera hqonia.15
Cven Tu davukvirdebiT da SeviswavliT mTielTa yofas, aSkarad davinaxavT, rom maT cxovrebis wesSi mravali winaqristianuli xasiaTis wesCveuleba SemorCenila, romelsac Serwymia qristianuli religiis elementebi.
vera bardaveliZis TqmiT, qarTveli xalxis yofaSi Semonaxuli mdidari da mravalmxrivi masalis Seswavla warmoadgens Zvirfas istoriul wyaros qarTveli xalxis kulturis istoriis sakvanZo sakiTxebis gasarkvevad.16
mTaSi qristianobis zedapiruli gavrceleba gamowveuli iyo sxvadasxva mizeziT. Cveni azriT, erT-erTi pirveli mizezi, romlis gamoc qristianobam myarad ver moikida fexi mTis mosaxleobaSi, iyo isev mTa, romelic geografiuli da sxva faqtorebis gamo gamoirCeoda karCaketilobiT, ris Sedegadac qristianuls winaqristianuli Warbobda.
saqarTvelos centraluri raionebisgan gansxvavebiT, romlebic warmoadgendnen qristianobis gavrcelebis kerebs mTiani raionebisken, am ukanasknelTa azrovnebaSi mainc sakuTari samyaros winaqristianuli suraTi aisaxeboda. amgvari suraTis TiTqmis uZleveloba gamowveuli iyo qristianobamdeli rwmeniT, romlis mixedviTac TviTon mTa warmoadgenda RvTaebas. mTebi iyo sauflo rogorc mamr, aseve qal-RvTaebaTa. qristianobis mizans aseTi mTebis gaqristianeba warmoadgenda, romelsac Tan sdevda kerpsalocavebis adgilas eklesiebis mSenebloba. es procesi naTladaa
13 s. makalaTia. fSavi. Tbilisi, 1985, gv. 190-191. 14 r. ZamsaSvili. mgzavris SeniSvnebi (mogzauroba aragvis xeobaSi). gazeTi ,,iveria~, 1880, #102, gv. 1-2. 15 d. ciskarauli. m1. 106. ,,xevsurTa zne-Cveulebani~ XX, ,,sarwmunoeba,~ gv. 64. 16 v. bardaveliZe. aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis tradiciuli sazogadoebriv-sakulto Zeglebi. t. I. ,,fSavi~, Tbilisi, 1974, gv. 3.
79
warmodgenili rogorc saistorio, aseve hagiografiuli Janris literaturaSi.17
hagiografiul nimuSebSi mravlad aris pasaJebi, sadac warmodgenilia saqarTvelos ganapira, maRalmTiani xeobebisa da mTebis qristianizirebis procesi. am saxis suraTi warmodgenilia ,,martÂlobaÁ yrmaTa kolaelTaÁ~ _ s ZeglSi: ,,iyo sofeli erTi didi Tavsa zeda didisa mis mdinarisasa, romelsa hrqÂan mtkuari, Ãevsa, romelsa hrqÂan kolaÁ. da iyo umravlÀsi eri soflisaÁ mis warmarTTa kerpT msaxuri, da umcroÁsi eri qristeane, RmrTis msaxuri~.18
hagiografiuli Janris TxzulebaTa mkvlevari, qalbatoni naTela vaCnaZe gamoTqvams mosazrebas, romlis mixedviTac: ,,es dramatuli movlenebi gaTamaSda mcxeTidan_qarTlis samefos politikuri da religiuri centridan_sakmaod moSorebiT, maRalmTian xeobaSi, ,,Tavsa zeda didisa mis mdinarisasa, romelsa hrqÂan mtkuari." es xom uZvelesi qarTuli Temia_kola, mTian mxareebSi xom sxvagvarad iyvnen ganwyobilni yovelive siaxlis mimarT, vidre barSi! mTebi aSoriSorebda erTiani qarTuli samefos calkeul Semadgenel nawilebs, hyofda sazogadoebas calkeul sociokulturul erTeulebad, xels uwyobda maT karCaketilobas mTeli Sua saukuneebis manZilze da TviT axal da uaxles xanaSic ki~.19
ZeglSi warmodgenilia is Tavdapirveli xana, rodesac qristianobas saqarTveloSi brZola unda hqonoda adgilobriv warmarTobasTan. aq moTxrobilia ambavi imisa, Tu rogor Zlier hyvarebiaT Cven winaprebs TavianTi winaqristianuli sarwmunoeba. rom ubrZolvelad ar uTmobdnen asparezs qristianobas da did winaaRmdegobas uwevdnen.20
winaqristianuli religiis kultmsaxurTa adgilebis da maTi rwmenis mixedviT, wminda mTebis gaqristianebis amsaxveli kadrebi mWidrod aris dakavSirebuli saqarTveloSi cameti asureli mamis moRvaweobasTan.
ioane zedaznelis ,,cxovrebaSi~ naTqvamia, rom wmida ioane daemkvidrda maRal mTaze, romelsac hqvia zedazeni, romelzedac aaSena monasteri. manamde es adgili iyo yovlad ,,maRnari“ da winaqristianuli saazrovno sistemis mqone sazogadoebis samkvidrebeli, sadac asrulebdnen sxvadasxva religiur ritualebs.21
serapion zarzmelis ,,cxovrebis" teqstSi arsebuli pasaJebis mixedviT, sakerpo, ukacrieli adgilebis uflis mieri cvris cxebisaTvis iRwvian wmida mamebi. teqstis mixedviT, aseTi ukacuri sakerpo adgilebi moxseniebulia Semdegi saxelebiT: Tavi SeSaTai, tyiani da lodiani, maRnari da sxv.22
17 r. siraZe. qarTuli agiografia. Tbilisi, 1987, gv. 105-106. 18 wamebaჲ yrmaTa wmidaTaჲ ricxჳT cxraTaჲ, romelni iyvnes suliTa Zmani naTlis-ღebiTa wmidisagan embazisa, xolo Sobil iyvnes Tavis-Tavisa dedisagan Tჳsisa, ,,Zveli qarTuli
agiografiuli literaturis Zeglebi~. w. I, (V_X ss). i. abulaZis xelmZღvanelobiTa da redaqciiT. Tbilisi, 1964, gv. 183-184. 19 n. vaCnaZe. saazrovno sistema da qarTuli sazogadoebis zneobrivi ideali V-X ss. Tbilisi, 1998, gv. 20. 20 ivane javaxiSvili. istoriis mizani, wyaroebi da meTodebi winaT da axla. w. I. Tbilisi, 1945, gv. 65. 21cxorebaჲ wmidisa mamisa Cuenisa iovane zedaZnelisaჲ. romeli brZanebiTa ღmrTisaჲTa da
winamZღurobiTa sulisa wmidisaჲTa moivlina queyaniT SuamdinariT queyanad qarTlisad aTormetTa mowafeTa misTa wmidaTa Tana, ,,Zveli qarTuli agiografiuli literaturis
Zeglebi~. w. I, (V_Xss). i. abulaZis xelmZღvanelobiTa da redaqciiT. Tbilisi, 1964, gv. 201. 22 basili zarzmeli. cxorebaჲ da moqalaqobaჲ ღmerT-Semosilisa netarisa mamisa Cuenisaჲ serapionisi, ,,Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi~. w. I, (V_Xss). i. abulaZis xelmZRvanelobiTa da redaqciiT. Tbilisi, 1964, gv. 329-330.
80
hagiografiuli Zeglebis cnobebis mixedviT, qristianoba rom cdilobda ukacrieli, maRnari mTebis gaqristianebas, amis naTeli magaliTi daucavs daviTis da tiriWanis ,,martvilobis~ teqsts, romlis cnobiT, warmarTi kaci Tevdosi piradi mzakvruli angarebis gamo ,,maRnar~, ,,urwyul~ da ,,verxunar~ mTis wverze daudarajdeba Tavis disSvilebs, romelnic uflis madliT cxebulni iyvnen, da daxocavs maT. warmarTi Tevdosi Tavisi qmedebis gamo brmavdeba, magram Semdgom erTi didi saswaulis wyalobiT igi moegeba gons, ris gamoc igi aRiarebs qristes da swored saswaulis wyalobiT aRudgeba mxedveloba.23
am faqtebis mixedviT, moxda ara marto warmarTi adamianis gaqristianeba, aramed masTan erTad moxda urwyuli da maRnari mTis qristianizirebac.
mTaTa Tayvaniscemis da maTze sakerpo adgilebis arsebobaze miuTiTebs ninos ,,cxovrebis~ teqstic: ,,vhmsaxurebdiT same dabadebulTa da ara dambadebelsa, qerobinTa etlTa zeda mjdomarisa wil mTaTa maRalTa Tavyuanis _ scemdes mamani Cuenni, ... xolo amas queyanasa qarTlisasa iyvnes orni mTani da maT zeda orni kerpni, armaz da zaden~.24
mTis gaRmerTebis da mis Tayvaniscemaze miuTiTebs qarTvel mTielebSi bolo dromde Cveulebad SemorCenili wesi, romelic sruldeboda snos mcxovrebTa mier sauflo dResaswaulTan dakavSirebiT. am dRes, romelic modioda aRdgomidan meTormete kvira dReze, snovelebi miemarTebodnen or maRal mTis wverisaken. erTi mTa mdebareobda snodan CrdiloeTiT da mas uwodebdnen ,,wvers~, xolo meore mTa snodan CrdiloeTiT iyo, romelsac ,,daryes wveris~ saxeliT moixsenieben.25
mTiuleTSi, mixeil kedelaZis mier Cawerili eTnografiuli masalebis mixedviT, sof. kobaanSi, maRal mTis wverze arsebul xats mosaxleoba uwodebda ,,wveris angelozis xats~, xolo TviTon am mTas moixseniebdnen ,,xatis mTis saxelwodebiT".26 warmodgenili cnobis mixedviT, vfiqrobT, rom saxelwodeba ,,wveris angelozi~-T Cven saqme gvaqvs winaqriastianuli cnobierebisaTvis damaxasiaTebel rwmena-warmodgenasTan, romlis mixedviTac Tayvans scemdnen da aRmerTebdnen mTas, gansakuTrebiT ki mis wvers.
Cvens mier warmodgenili masala, mTis da masTan dakavSirebiT arsebuli winaqristianuli rwmena-warmodgenebi qristianuli religiisaTvis warmoadgendnen erTgvar bariers, romlis gadalaxvac sakmaod rTuli aRmoCnda.
mkvlevarebi, romelTac umogzauriaT da Sexeba hqoniaT aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis mosaxleobasTan, erTxmad aRiareben, rom mTielTa eTno-religiurobaSi winaqristianuli kulturis wes-Cveulebebis arsebobis erT-erTi mizezi warsulis gadmocemis roli iyo.
TinaTin oCiauris mixedviT, mTielTa yofaSi gadmocema iyo erT-erTi mZlavri saSualeba, riTac mTis mosaxleoba Tavis tradiciasa da adaT-wesebs inarCunebda, Tavis yofas icavda. gadmocemis am Zalis magaliTad SeiZleba
23 wmidaTa yrmaTa orTa ZmaTa daviTisi da tiriWanisi sakiTxavi, ,,Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi~. w. I, (V_Xss). i. abulaZis xelmZRvanelobiTa da redaqciiT. Tbilisi, 1964, gv. 186-191. 24 ,,moqcevaÁ qarTlisaÁ", ,,Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi~, w. I, (V_Xss). i. abulaZis xelmZRvanelobiTa da redaqciiT. Tbilisi, 1964, gv. 125. 25 g. bedoSvili. kavkasiis mTebidam._ gazeTi ,,droeba~, 1881, #75, gv. 3. 26 m. kedelaZe. 1/7. sof. kobaanis wveris angelozis xatis mTa, gv. 8. iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, mixeil kedelaZis piradi saarqivo fondi.
81
davasaxeloT xalxuri samarTlis iseTi mniSvnelovani instituti, rogoric iyo xevsuruli rjuli.27
aRmosavleT saqarTvelos mTielTa, kerZod ki, xevsurebis cxovrebis wesSic gadmocemis mniSvneloba da adgili ganapirobebs Zveli Sexedulebebis dacvas, romlebic saukuneTa manZilze ucvlelad meordeba. ,,es ase iyo, es ase unda iyos, es ase iqneba~.28
XIX saukunis bolos, qarTvel mTielebSi (xevSi) arsebul cxovrebis wesze gadmocemis rolis Sesaxeb mogviTxrobs gabriel bedoSvilic, romelsac miaCnia, rom xevis mosaxleoba ki mihyveba Tanamedrove cxovrebis wess, magram, mainc CamorCenilia da amis mizezad mas miaCnia winaparTagan datovebuli zne-Cveulebebis mimdevroba da gavlena.29
XIX saukunis bolo drois mTiuleT_gudamayarSi winaparTagan datovebuli rwmena-warmodgenebis Tayvaniscemis Sesaxeb araerTi sagazeTo publikacia aqvs gamoqveynebuli dimitri metrevels. misi cnobebis mixedviT: gudamayrelebi isev Zveleburi wesCveulebebiT cxovrobdnen, aseve fSav-xevsurTa yoveldRiur yofa_cxovrebaSic didi adgili ekava arqaul rwmena-warmodgenebs. magaliTad mTiuls samRvdelo piri an Tu vinme etyoda, rom misTvis sazianoa kerpebis msaxuroba, an deda-kacebis mier tyeSi meloginebis wesis Sesruleba, am rCevas igi Zalzed undoblad Sexedavda.30
mecxramete saukunis gudamayarSi, rogorc Cans, saero da sasuliero xelisufleba bevrs cdilobda qristianobamdeli kulturisaTvis damaxasiaTebeli rwmena-warmodgenebis aRmofxvras, magram maTi mcdelobis Sedegi mcire yofila.31
mTielTa cxovrebis yofaSi gadmocemis gamo arsebul sawarmarTo wesze da qristianobis gavrcelebis xelis SemSlel faqtoreze mianiSnebda vaJa-fSavelac:
,,fSavlebi, rogorc namdvilni qarTvelni, ra Tqma unda, marTl_madideblebi arian, xolo fSavlebis marTl-madidebloba ar warmoadgens gawmendils, SemuSavebuls rjuls; igi Semdgaria sxva-dasxva warmarTulis da qristianulis wes-rwmunebisagan“.32
mTis mosaxleobis cnobierebaSi arsebul mraval winaqristianuli wesis mizezebze miuTiTebs 1770 wlis demografiuli nusxac, sadac vkiTxulobT: ,,ars ÃevsureTi kerZo qristiane Cvenis mouclelobiT da JamT viTarebiT sjulzed wamÃdarni. komlni aTas orasi~.33
aRmosavleT saqarTvelos mTis mosaxleobis eTno_religiur yofaSi qristianobis gaxalxureba, uyuradRebod arc ucxoel mogzaurebs darCeniaT.
,,mTebSi, aragvis da Tergis saTaveebSi egreTwodebuli fSavebi da xevsurebi cxovroben; ufro aRmosavleTiT ki zemoT xsenebuli TuSebi... ,,fSavebsa da xevsurebs, iseve rogorc osebs, sul ar gaaCniaT religia. amis gamo Zalian uWirT rogorc erTis, ise meoreTa monaTvla marTlmadidebel qristianebad. iseni mRvdlebs, romlebsac maT ugzavnidnen, yovelTvis ukan agdebdnen~.34
27 T. oCiauri. miTologiuri gadmocemebi aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi. Tbilisi, 1967, gv. 8. 28 S. arabuli. istoriuli Tavgadasavali xevsurTa. Tbilisi, 2006, gv. 8. 29 g. bedoSvili. Tergis xeobidam._ gazeTi ,,droeba~, 1881, #84, gv. 2. 30 d. metreveli. mTiul-gudamayari._ gazeTi,,droeba”, 1881, #90, gv. 2. 31 `guda-mayari“._ gazeTi ,,iveria~, 1888, #195, gv. 2. 32 vaJa fSavela. fSavlebi._ gazeTi ,,iveria~, 1886, #39, gv. 1. 33 v. gamrekeli, z. cqitiSvili. 1770 wlis 5 aprilis demografiuli nusxa._ Jurnali ,,macne~, istoriis seria, 1973, #1, gv. 153. 34koxisa da spenseris cnobebi saqarTvelosa da kavkasiis Sesaxeb. germanulidan Targmna, Sesavali da komentarebi daurTo londa mamacaSvilma. Tbilisi, 1981, gv. 156.
82
xevsureTis yofa_cxovrebis da rjulis Sesaxeb Zalzed saintereso Canawerebi aqvs gakeTebuli rafiel erisTavs _ xevsurebs gaaCniaT sakuTari samarTali da zne_Cveulebebi, maT aqvT yvelasgan gamorCeuli tanisamosi. maT yoveldRiur yofaSi warmarTuli Warbobs qristianuls. rogorc r. erisTavs hgonia erTdros am mxareSi qristianoba myarad yofila damkvidrebuli, magram saqarTvelos mdgomareobis gauaresebis gamo, maT aRar hyoliaT qristianuli religiis mcodneebi, ris Sedegadac daviwyebas miscemia qristianoba da kvlav umZlavria winaqristianul rwmena-warmodgenebs. r. erisTavi asaxelebs xevsureTis Semdeg salocavebs: ,,gudanis jvari“, ,,saRmrTo zRurblis Tavi“, ,,xaxmatis jvari“, ,,giorgi naRvaris pirisa“, ,,sanebis jvari“, ,,karatis jvari“, ,,anatori“, ,,naxarela“, ,,petre_pavle“, ,,adgilis deda“, ,,pirquSi“, ,,giorgi muxis angelozi“, ,,Telis angelozi“, ,,goris angelozi“, ,,jimaRis jvari“, ,,kopala“, ,,unjis angelozi“, ,,did gori“, ,,TeTri giorgi“, ,,karis mezobeli“, ,,iaxsari“ da sxva. aseve xevsurebi aRiareben suleTis RmerTs, qriste RmerTs, did RmerTs da erT RmerTianobis Sesaxeb arafers Seigoneben, Tumca qristianobisac swamT.35
xevsurebis yofa_cxovrebaSi qristianobamdeli wes-Cveulebebis arsebobis erT-erT mizezad r. erisTavs dasaxelebuli aqvs drois cvlileba, ris Sedegadac am mxareSi qristianuli religiis mcodne aRar darCenila, romelic iqadagebda qristianobas. amis gamo ki xevsureTSi kvlav winaqristianuli wes-Cveulebani aRorZinebula.
fSav-xevsurTa rjulis Sesaxeb Tavisi azri aqvs gamoTqmuli 1912 wels am mxareSi mogzaurobisas episkoposs antons, romelic am adgilis mkvidrT warmarTebad moixseniebs.
episkopos antonis am azrs gamoexmaura vaJa-fSavela Tavis weriliT, sadac amtkicebs, rom fSav-xevsurTa religia aris ara warmarTul kerpTayvanismcemluri (episkopos antonis mixedviT), aramed qristianul xalxuri, sadac Serevia erTmaneTs arqauli da qristianuli wesebi da am saxiT mouRwevia Cvenamde.36
Cvens mier warmodgenili faqtebis da agreTve sxva mizezebis gamo mTielebSi qristianobam myarad ver moikida fexi. qristianobis is niSnebic romelTac aq poves damkvidreba, isinic Seerwynen adgilobriv winaqristianul Cveulebebs da, amrigad, qristianoba miviReT, rogorc amas mkvlevarebi aRniSnaven, gasoflurebuli, xalxuri saxiT.
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis religiur rwmena-warmodgenebTan dakavSirebiT, me-19 saukunis mkvlevarebidan dRemde erTi sakmaod myari Sexedulebaa, rom aq arsebobs religiuri sinkretizmi. mkvlevarTa erTi nawili amas miiCnevs arqauli, qristianobamdeli religiuri samyaros gadmonaSTad da aqedan qristianobis epoqaSi maTi gadmosvlisa da SenarCunebis procesad.37
mTielTa sinkretuli religia moicavs rogorc miTologiur RvTaebaTa da RvTisSvilTa, aseve qristianuli religiis wmindanTa Tayvaniscemas.
xevsurebi TavianT salocavs ,,jvars~ eZaxian, fSavlebi ki _ ,,xats~, es oriveni ki erTmaneTis sinonimebia, magram am SemTxvevaSi ,,xati~ ufro gviandelia.38
35 r. erisTavi. ,,narkvevi-cxovrebisaTvis naTesavTa xevsurTasa~. xelnawerTa erovnuli centri, rafiel erisTavis piradi saarqivo fondi #1074, gv. 1-26. 36 vaJa fSavela. laSaris jvaris dReoba anu laSaroba. Txzulebani. t. IX. Tbilisi, 1964, gv. 357-360. 37 o. miminoSvili. eTnografiuli mogzauroba saqarTveloSi. Tbilisi, 1998, gv. 37. 38 S. arabuli. istoriuli Tavgadasavali xevsurTa. Tbilisi, 2006, gv. 29.
83
jvaric da xatic zeciur RvTaebaTa amqveyniur sabrZanisebs warmoadgendnen. es zeciuri arsebani SemdgomSi astralur RvTaebebad gardaiqmnen, gauCndaT uzenaesi triada (morige RmerTi, mzeqali, kviria), romlis morCilebis qveSac aRmoCndnen. es damorCilebuli astraluri RvTaebebi aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi RvTisSvilebad moixseniebian. Tavis mxriv, RvTisSvilebs emorCilebodnen arqauli droidan momdinare religiuri personaJebi (mwevarni, laSqarni, dobilni).39
dRes ,,jvarisa~ da ,,xatis~ saxeli, qristianobis gavleniT warmodgenilia qristianuli simbolikis mniSvnelobiT. magram, rogorc qalbatoni vera bardaveliZe brZanebs: ,,qarTveli xalxis istoriuli ganviTarebis sxvadasxva ufro adreul safexurebze, es terminebi sxva Sinaarsis matarebeli yofila~.40 aRmosavleT saqarTvelos mTielTa miTologiuri gadmocemebis mixedviT, uzenaesi morige RmerTis sabrZanebels RvTis kari warmoadgens. sadac RvTisSvilni ikribebian da arCeven sknelis ambebs. yvela sakiTxi wydeba moriges survilisamebr, magram igi miuwvdomeli da uxilavia. morigesa da RvTisSvilTa Soris Suamavlis funqcia kvirias akisria.41 xatebi igive RTisSvilebi, qarTuli warmarTuli panTeonis mravalricxovani wevrebi arian, esenia: kopala, iaxsari, laSarela, pirquSi da sxvani, xolo qalRmerTTagan upirvelesi _ dali, agreTve _ xelsamZimari, pirimze, mzeqali da sxv. maTze dabla dganan gmirebi _ ,,piroflianebi~, magaliTad: amirani, xogais mindi, sulkalmaxi da sxvani.42
mTianeTSi arsebul RvTisSvilTa mimarT mkvlevarTa erTi nawili fiqrobs, rom jvar-xatebi da masTan dakavSirebuli rwmena-warmodgenebi arseboben aq maRalganviTarebuli qristianobis Semdgomi epoqidan, rodesac adgilobrivi mosaxleoba qristianobis gavleniT qmnida adgilobriv, aRsaqmelad da fizikurad mTaSi advilad asaSenebel an Sesasrulebel qristianul kultebs, rom jvar-xatebiT adgilobrivi saazrovno sistemis qristianoba igulisxmeba.43
es SeiZleba asec iyos, magram faqtia, rom maTSi erTmaneTs Serwymia winaqristianuli da qristianuli elementebi da reliqtis saxiT mosula Cvenamde Soreuli qristianobamdeli religiis wesCveulebebi.
dRes TiTqmis yvela im azrs adgas, rom RvTisSvilebi odesRac marTlac xorcieli adamianebi iyvnen, romlebic ebrZodnen momxdur mters da ar aZlevdnen saSualebas maTze batonobis, xolo, radganac mTianeTSi arsebuli rwmena-warmodgenebiT Tayvans scemen da aRmerTeben gmirs, gamorCeuli winapris kults, amitom Taobidan Taobas gadascemia da daviwyebas ar miscemia gamorCeuli pirovnebebis sagmiro saqmeebi. TandaTan xalxsac maTi saxelebi da saxelobiTi jvar-xatebic dauarsebia, romlebsac Cvenamde RvTisSvilTa saxelebiT mouRweviaT.
gamorCeuli winapris kultis Tayvaniscemis memkvidreoba mTaSi dResac grZeldeba. xalxur gmirebs sxvadasxva xatobebsa da dReobebSi gansakuTrebul pativs miageben, svamen maT sadRegrZeloebs da ixseneben maT
39 v. bardaveliZe. aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis tradiciuli sazogadoebriv-sakulto Zeglebi. t. I. ,,fSavi~. Tbilisi, 1974, gv. 10. 40 v. bardaveliZe. aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis tradiciuli sazogadoebriv-sakulto Zeglebi. t. I. ,,fSavi~. Tbilisi, 1974, gv. 10. 41 i. qeSikaSvili. RmerTebi, miTebi, ritualebi. Tbilisi, 1990, gv. 9. 42 r. siraZe. qarTuli esTetikuri azris istoriidan. Tbilisi, 1978, gv. 28. 43 o. miminoSvili. eTnografiuli mogzauroba saqarTveloSi. Tbilisi, 1998, gv. 37.
84
sagmiro saqmeebs, romlebSic, ZiriTadad, warmodgenilia mterTan brZolis amsaxveli faqtebi.44
Cveni azriT, winapris kultad qcevas ukavSirdeba mTianeTis tradiciul yofaSi arsebul wesSi bavSvisTvis winapris saxelis darqmeva.
am wesis mixedviT, axlad dabadebul bavSvs arqmevdnen winapris saxels. saxelis darqmeviT TiTqos bavSvze gadadioda winapris Tvisebebi da micvalebulic am saxiT TiTqos kvlav cocxldeboda da monawileobas iRebda samzeos saqmeebSi.45
arsebuli rwmenis Tanaxmad, rodesac winapari iTxovda, rom misi STamomavlisaTvis misi saxeli daerqmiaT, maSin is saiqiodan axdenda gavlenas bavSvze, romelic bavSvis xSiri da gauCerebeli tiriliT vlindeboda. am SemTxvevaSi bavSvis deda midioda ,,mesulTanesTan~ (mkiTxavi, romelic xalxs micvalebulTa saxeliT rCevas aZlevs), mesulTane aanTebda sanTlebs, daawyobda xmiadebs, patara yvelis naWers da saxels sdebda: ,,Saundas, maaÃmaras, im suliwmidas, romelic eqvivnebodas ymawvils~. amis Semdeg mesulTane moyveboda bodvas da erTi romelime micvalebulis saxeliT gamoacxadebda: ,,me vuzion akvanT, me veqvivnebi da arc aravis vanebeb sxvas saxels gamatanas Cem saxel uTxariT~ _ o. mesulTanis mier darqmeul saxels uwodeben ,,sulis saxels~. bavSvs arqmevdnen, agreTve, erT romelime ,,jvaris saxels~, amas eZaxian jvaris saxels, an wignis saxels.46
winapris saxelis darqmevis wesi garda xevsureTisa, cnobilia xevSi, mTiuleTSi, TuSeTSi, fSavSi.47
xevSi arsebuli religiuri Sexedulebis mixedviT, adamiani rom daibadeboda, misi momavali bed_iRbali Tu rogor warimarTeboda damokidebuli yofila ,,weraze~. bavSvis dabadebisTanave ,,mwerals~ wignSi Sehqonda misi bed-iRbali da sicocxlis xangrZlivoba, agreTve is, Tu risgan moelis sikvdili: avadmyofobisgan, nadirisagan, tyviisagan da a. S. roca adamiani kldeze gadaCexila da gadarCenila, ityodnen wera hqonda aseTio, sikvdili ar ewerao. maSasadame adamians Tavisi wera aqvs, romelsac ver gadaurCeba. amaze leqsic kia gamoTqmuli:
,,Camosxdebian yornebi, ar gaireven Zerasa, kaci ver gadauvalis Tavis bedsa da werasa~48
bedis mwerlebis fSavlebsac Zlier swamdaT. maTi rwmeniT, umwerlod kaci ar mokvdeboda. adamians dabadebis dRidan daewereboda, Tu rogor warimarTeboda misi sicocxle. kacis bedi Tu ubedoba, bedis daweris droze (saaTze) yofila damokidebuli. Tu karg saaTze daibadeboda kaci, karga wavidoda misi cxovreba, Tu cud saaTze daibadeboda, misi cxovrebac Sesabamisad warimarTeboda. fSavlis azriT, kargi saaTi iyo, romlis drosac RmerTi da angelozebi karg gunebaze imyofebodnen da kacis bed-iRbalsac kargad werdnen. cud saaTad miaCndaT, rodesac RmerTi da angelozebi
44 vaJa fSavela. afSuxoba._ gazeTi ,,iveria~, 1886, #141, gv. 1. 45vaJa fSavela. fSavlebis amaod morwmuneobani._ gazeTi ,,iveria~, 1888, #223, gv. 2. 46 g. qobuloeli. 1943 wels Cawerili masalebi ukanaxoSi. rveuli #1, gv. 15-16. iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, giorgi qobuloelis piradi saarqivo fondi. 47e. maWavariani. bavSvis movla-aRzrdis wesebi mTiuleTSi. muzeumis moambe. t. XIX-AA da XXI-B, Tbilisi, 1957, gv. 255. 48 a. Saduri. M1, 33. ,,micvalebulis kulti moxeveebSi~, 1940, gv. 1. iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, andro Saduris piradi saarqivo fondi.
85
gajavrebulebi arian, maSin dabadebuli adamianis saxelsac da bed_iRbalsac weris wignSi avad Cawerdnen.49
xevSi arsebuli rwmenis mixedviT, mwerlisgan, adamianis momavali bedisweris winaswar gagebac SeiZleboda. amis garkvevis erT-erTi xerxi SemdegSi mdgomareobs: ,,romel saxlSic micvalebuli esvena, RamiT am saxlis banze Cumad ramodenime kaci avidoda. banze asvlisas, isini aiRebdnen TeTr brols da did wres Semoxazavdnen, am wris SuaSi TviTon dasxdebodnen da erTmaneTs zurgs miayrdnobdnen ise, rom xma ar unda amoeRoT. ramdenime xnis Semdeg banze movidoda devis magvari uSvelebeli TeTrwvera kaci. is iyo mwerali, romelic Tan ,,mwerlis" wigns moitanda. is imdenad didi arseba yofila, rom mis mosvlas Tan qaris amovardna mosdevda. mwerals wris SigniT Sesvla ar SeeZlo, amitom ,,banze asulT~ misi mosvlis ar eSinodaT, Tumca mwerali cdilobda maT SeSinebas. wresTan misvlisTanave mwerali daiRrialebda sazareli xmiT: ,,es qunTebi visRa miugdia aqao~ (qunTas xevSi eZaxian nacriT gatenil baliSs). mwerali amas rom daiZaxebda, Tan fexs wamousvamda banze asulTa gadasayrelad, magram verafers daaklebda, radgan maT wre icavda. Semdeg mwerali daiZaxebda: ,,Cemi codvamc gaquT Cemi aq mayvanisaTvis~, Semdeg gadaSlida wigns da amoikiTxavda, Tu vis moeloda im wels sikvdili. amas mwerali Semdegnairad acxadebda: ,,vaglax me, rom ama da am kacis ojaxSi (daasaxelebda Tu vis ojaxSi), ama da am Tves da ama da am dRes danaklisi moxdebao. rom daasaxelebda yvela im pirT, visac sikvdili moeloda, mwerali daxuravda wigns da gaqreboda. banze myofebi amis Semdeg dabla Camodiodnen da mosmenil ambavs aravis eubnebodnen. ar undodaT gaego im ojaxs, vis ojaxSic danakargi unda yofiliyo.50
am cnobis mixedviT marTalia, adamianTa, momavali bedis winaswarmetyveleba xorcieldeba mwerlis daxmarebiT, magram am winaswarmetyvelur procesSi mniSvnelovani adgili micvalebulsac ukavia, romlis gamoc modis mwerali.
TiTqmis aseTive rwmena arsebobda svaneTSic, oRond aq, gansxvavebiT xevSi arsebuli rwmenisa, TviTon momakvdavi adamiani warmogvidgeba samzeoSi myof adamianTa bedis winaswarmetyvelad.51
xevSi arsebuli rwmenis Tanaxmad, rodesac adamiani unda momkvdariyo, momakvdavs Tavs daadgeboda ,,sulis-mRebeli~, romlis movaleobasac Seadgenda sulis gancalkeveba sxeulisagan. es gancalkeveba xdeboda ara uecrad, aramed garkveuli drois ganmavlobaSi. momakvdavi ebrZoda sulis mRebels, mas suls ar uTmobda, magram es brZola Tanaswori ar iyo. radganac adamians sikvdili ewera, sulis mRebeli mainc Tavisas gaitanda da momakvdavs piridan suls amoxdida.52
rodesac suli saiqiomde miaRwevda, aq mas unda gaevlo bewvis xidze, romlis qveSac kupris tba iyo. Tu kaci codviani ar iyo, misi suli advilad gavidoda bewvis xidze da samoTxeSi moxvdeboda, xolo Tu codviani iyo, kupris tbaSi Cavardeboda da saSinlad daitanjeboda.53
49 vaJa fSavela. fSavlebis amaod morwmuneobani._ gazeTi ,,iveria~, 1888, #223, gv. 1. 50 a. Saduri. M1, 33. ,,micvalebulis kulti moxeveebSi~, 1940 weli, gv. 23-24. iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, andro Saduris piradi saarqivo fondi. 51 b. niJaraZe (Tavisufali svani). wesebi micvalebulze svaneTSi._ gazeTi ,,droeba", 1885, #47, gv. 2-3. 52 a. Saduri. M1, 33. ,,micvalebulis kulti moxeveebSi~, 1940, gv. 27. iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, andro Saduris piradi saarqivo fondi. 53 a. Saduri. M1, 33. ,,micvalebulis kulti moxeveebSi~, 1940, gv. 27. iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, andro Saduris piradi saarqivo fondi.
86
xevSi arsebuli rwmenis mixedviT, gardacvlili adamianis suli SeiZleba wvril peplebSic gadasuliyo. aseT peplebs ,,sulis pepelebs" eZaxdnen, ris gamoc maTi mokvla ar SeiZleboda.54
xevsureTSi arsebuli tradiciuli rwmenis mixedviT, rodesac adamians dawerili vada gauvidoda, ,,mweralni~ suleTis RmerTs Seatyobinebdnen, romlis davalebiTac ,,megvameni~ axal suls saiqioSi uwonad gvams ,,auSenebdnen~ (gamouZerwavdnen). suleTis RmerTi sulis Sesaxvedrad gamogzavnida ,,mgebrT~, romelnic axal suls jer dedulebTan, Semdeg sxva naTesavebTan moatarebdnen, bolos Tavis andabSi daabinavebdnen. andabis ufrosi misTvis suleTis RmerTisgan kuTvnil ulufasa da samyofs gamoiTxovda.55
xevsurebis azriT, saiqio anu suleTi iseTive qveyanaa, rogoric miwieri. maTi azriT, suleTSi mze ar arsebobs, amitom micvalebulebi Cven qveyanas uwodeben ,,samzeos~. suleTSi wyalic naklebad yofila, amitom saWiroa micvalebulebisaTvis samzeodan wylis miwodeba. suleTi xevsurebs warmoudgeniaT mSvenieri, wynari gazafxulis iseTi dRis darad, rodesac jer mze ar amosula, anda gardasula, an kidev cas gadakvria nazi, Txeli Rrubeli da adamiani grZnobs iseT siamovnebas bunebisas, rom misgan daSoreba da Sin wasvla metad ezareba. amave dros, igi warmoadgens velis dReobas, magaliTad, zogjer rom aris xalxi gasuli soflis an qalaqis gareT, mSvenier kordze da aqa iqa jguf _ jgufad atarebs droebas smaqeifSi. xolo es xdeba iseTi siwynariT, wesrigis dacviT, rom buzis gafrenac ismis. suleTSi angelozTa da eSmakTagani aravin aris, iq aris marto suleTis RmerTi, romelic Cveni anu samzeos RmerTisagan ganirCeva imiT, rom iq mcxovrebT yovelTvis SeuZliaT masTan misvla saTxovariT an saCivriT dros da molaparakeba piradaT. es amisTvis, rom suleTis RmerTi gacilebiT mdablad dgas samzeos RmerTzed. adamians iq gadasaxlebis Semdeg eniWeba meti ufleba da suleTis RmerTs da mas Soris ar arsebobs raime gardauvali kedeli. suleTis RmerTi marto saTaveSi dgas, xolo yovelive suleTis saqmeebs ganageben samzeodan gadasaxlebulebi. iseni gaarCeven samarTals axali misulebisaTvis, isini Seafaseben codva _ madls, isinive aaSeneben gardacvalebis Semdeg xorcidan wasuli sulisaTvis axal sxeuls, rogoric iq Seefereba. erTi sityviT es micvalebulni iseTi uflebiTa da SeZlebiT arian aRWurvilni, rom rodesac undaT, movlen CvenTan samzeoSi. amas Cven vera vxedavT, xolo isini gvxedaven. xevsureTSi Tu raime smis dros areuleba, an kidev patara ymawvili anCxlobs da tiris, maSin amas abraleben isev micvalebulebs, romlebic aq uxilavad imyofebian. am dros moitanen calke WurWliT sasmels da dalocaven maT visi sulnic iq imyofebian. ymawvilis tirilis dros ki Sendobas (niSnavs mogonebas, micvalebulisTvis gardacemas) etyvian imas, romeli gardacvlilis mosaxelec aris bavSvi.56
rogorc ukve vTqviT, qristianobas CvenSi mZlavri warmarTuli panTeoni daxvda, rasac Cveni winaprebi advilad ver Tmobdnen, magram drois gasvlis Semdeg naTeli gaxda, rom wamyvani sarwmunoeba qristianoba unda yofiliyo, amitom Cveni winaqristianuli religiis kultmsaxurebi iZulebulni gaxdnen Seguebodnen axal qristianul ideologias _ winaqristianulis gadasarCenad da ara qristianobis gansamtkiceblad. am gziT Cveni winaprebi cdilobdnen qristianobamdeli qarTuli rwmena-
54 a. Saduri. M1, 33. ,,micvalebulis kulti moxeveebSi~, 1940, gv. 29. 55 S. arabuli. istoriuli Tavgadasavali xevsurTa. Tbilisi, 2006, gv. 33. 56 d. ciskarauli. M1, 106, ,,xevsurTa zne-Cveulebani~ XX, ,,sarwmunoeba~, gv. 55_56. iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, dimitri ciskaraulis piradi saarqivo fondi.
87
warmodgenebis SenarCunebas. es nabiji ki ganapirobebda qristianulSi qristianobamdeli nakadis asaxvas. amis dasturia sergi makalaTias dakvirveba, dafuZnebuli qarTuli eTnografiuli yofis skrupulozur analizze, rom saqarTveloSi, rogorc yvelgan, qristianobis gavrcelebisas saWiro Seiqmna winaqristianuli kulturis wesebis gadmoqristianeba. magram eklesiam es bolomde mainc ver moaxerxa. dResaswaulebs saxe moCvenebiT gauqristiandaT, magram rwmena winaqristianuli SerCaT. am gziT ki Cvenamde, zogierTi qristianuli wmidanis zurgs ukan amofarviT, moaRwia Cveni winaprebis uZvelesi rwmenis gadmonaSTebma.57
qristianul droSi, rodesac winaqristianuli rwmena-warmodgenebi devnas ganicdida, am ukanasknelis mfarvelebs, misi SenarCunebis mizniT mamapapuri RmerTebi, qristianul wmindanebsa da maTi saxelis mosaxseniebel dReobebisTvis daumTxvevia. magaliTad, wm. giorgis kulti amgvarad warmogvidgeba: mTvare-miTra-wmida giorgi. mTvaris Tayvaniscema qarTvelTa yofisTvis uZvelesi Cans, meoreulia indoiranuli RvTaeba miTra, romelic mnaTobebTanaa gaigivebuli, ZiriTadad mzesTan. roca misi mimdevari xalxi politikurad gabatonebula CvenSi, rogorc Cans, es religiac Tan SemoutaniaT, rasac mTvaris Tayvaniscema gaqrobis saSiSroebis winaSe dauyenebia. Cven winaprebs uzruniaT misi gadarCenisaTvis da savsebiT gaazrebulad miTraizmi mourgiad mTvaris kultisTvis. xolo, roca qristianoba gamxdara saxelmwifo religia, qarTul Segnebas mTvaris funqcia, miTras gavliT, wmida giorgisTvis daukisrebia.58
winaqristianuli RvTaebebis Tvisebebis qristianulSi gadataniT, qristianoba gvevlineba, rogorc didi wvlilis Semtani qristianobamdel RvTaebaTa rwmena_warmodgenebis dacvisa da maTi Cvenamde motanis mxriv. magaliTad: svanebSi fetvisa da misi uzenaesi patronis kulti iona winaswarmetyvelTan aris dakavSirebuli, rogorc Cans, svanebs Tavisi rwmena-warmodgenebi winaqristianuli RvTaebis Sesaxeb iona winaswarmetyvelze gadautaniaT da am gziT qristianobas garkveuli wvlili Seutania fetvisa da mTvaris kultis Cvenamde dacvis saqmeSi.59
xevsureTSi qristianobamdel RvTisSvilebs dakavSirebia wm. giorgi, magaliTad, gudanis, xaxmatis da kopalas jvars, magram maTi gandevna xalxis yofidan bolomde mainc ver mouxdenia. zogierT RvTaebas Tavisi winaqristianuli saxeli dRemde SerCenia: morige, kviria, kopala, iaxsari, pirimze da pirquSi. zogi maTgani ki nawilobrivad gaqristianebula da dRes jvarobiT ixsenieba, rogorc magaliTad: ÃaÃmatis-jvari, gudanis-jvari, karatis-jvari, blos-jvari da sxv. rac Seexeba adgilis dedas, mas TiTqmis yvelgan RvTismSoblobiT loculoben.60
fSavSi kvirias kults Canacvlebia RvTismSobeli. RvTismSobeli gansakuTrebiT mWidrod dakavSirebia winaqristianul adgilis dedis kults, ris gamoc dRes arsebobs Semdegi saxelwodebani: adgilis deda RvTismSobeli, deda-RvTismSobeli. es procesi kargad Cans saxato toponimebSi. magaliTad, fSavis sofel maTuraSi dasaxelebuli saxis erTsa da imave salocavs eZaxian adgilis dedasac, xTismSobelsac da mariamwmindasac.61
57 b. kilanava. basil da grigolis kulti saqarTveloSi._ Jurnali ,,macne~, enisa da literaturis seria, 1981, #4, gv. 88-89. 58 b. kilanava. basil da grigolis kulti saqarTveloSi. gv. 89-90. 59 v. bardaveliZe. qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis istoriidan. masalebi saqarTvelos eTnografiisaTvis. t. V. Tbilisi, 1951, gv. 65. 60 s. makalaTia. xevsureTi. Tbilisi, 1984, gv. 238. 61 i. qeSikaSvili. RmerTebi, miTebi, ritualebi. Tbilisi, 1990, gv. 27.
88
sofel maTuris mariamwmindis salocavis qristianobamdeli reliqtidan erT-erTs warmoadgens patarZlis Svilierebis mizniT wyalze gayvanis rituali. ritualis miznis mixedviT, saqme gvaqvs qarTvelTa winaprebis religiur SexedulebasTan, romlis mixedviTac arsebobda wylis kulti, romelic nayofierebis simbolos warmoadgenda, ritualis azri ki patarZlisTvis Svilierebis miniWebaSi mdgomareobda. dRevandelobaSi am ritualis arsebobiT saqme gvaqvs winaqristianuli kulturisTvis damaxasiaTebel gadmonaSTTan, romelsac Sinaarsi arqauli darCenia, xolo saxeli ki gaqristianebia.62
maTuris mariamwmindaSi, wylis nayofierebis RvTaebis winaqristianuli plasti, qalebTan kavSirs avlens ara-mxolod am ukanasknelTaTvis Svilierebis miniWebaSi, aramed sxva niSniTac da saerTod, saxeli adgilis dedac mimaniSnebelia imisa, rom es RvTaeba aris mdedrobiTi sqesis.
wylis kultis, rogorc nayofierebis momcemi RvTaebisadmi miZRvnili erT-erTi ritualis amsaxveli cnoba, romelic kvlav mdedrobiTi sqesis adamianebisgan sruldeboda, mTiuleTSi yofnis dros Cauweria mixeil kedelaZes, romlis mixedviTac: ,,roca golva dadgis da yanebs wvima undoda, dedakacebma da qalebma vicodiT wylis (mdinaris) kalapotis moÃnva guTniT ise, rogorc ÃarebiT miwis moÃvna, Ãarebis uRlebi kiserze davidviT oTxma dedakacma, erTi guTans maekididis da daviwyebdiT wylis Ãvnas, roca ase gavakeTebdiT aucileblad wvima movidodis~.63
Cven dromde moRweul, am winaqristianul wesCveulebaSi wyali (wvima) anayofierebs miwas, romlis mosasvlelad saWiro ritualis Semsruleblebic mdedrobiTi sqesis warmomadgenlebi arian, isini nayofierebis RvTaebasTan kavSirs amyareben garkveuli ritualiT, sadac mTavar rols isev wyali asrulebs, romelic gamoixateba mdinaris kalapotis moxvniT.
dRevandel xalxur yofaSi arsebuli sxvadasxva ritualebi, romlebSic garkveuli adgili wylis kults ukavia, qalbaton naTela vaCnaZis TqmiT, mimaniSnebelia winaqristianuli azrovnebis qristianobaSi SemoWris da Cven winaparTa yofaSi gavrcelebuli da sul ukanasknel xanebamde SemorCenili rwmenis gamJRavnebisa.64
winaqristianuli wylis RvTaebis kulti, viTarca uZvelesi nayofierebis, Svilierebis gamomwvevi Zalis RvTaebis funqciebi, rogorc Cans, qristianobas da upirveles yovlisa ki RvTismSobels gadaeca.65
qristian wmidanSi, qristianobamdeli xanis RvTaebaTa funqciis gadmosvla, mixeil Ciqovanis Tanaxmad, arc Tu iSviaTia.66
62 T. oCiauri. wylis kultis elementebi saqorwino ritualSi. masalebi saqarTvelos eTnografiisaTvis. 1975, #18, gv. 164-167. 63 m. kedelaZe. 1/2. sofeli ÃevSa (mTiuleTi), ,,magia~, gv. 12. iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, mixeil kedelaZis piradi saarqivo fondi. 64 n. vaCnaZe. saazrovno sistema da qarTuli sazogadoebis zneobrivi ideali V-X ss. Tbilisi, 1998, gv. 136. 65 n. vaCnaZe. saazrovno sistema da qarTuli sazogadoebis zneobrivi ideali V-X ss. gv. 138. 66 m. Ciqovani. berZnuli da qarTuli miTologiis sakiTxebi. Tbilisi, 1971, gv. 64-66.
89
nino SiolaSvili, istoriis doqtori
sigel-gujrebis Sedgena-gaformebis wesi saqarTveloSi
TiToeul istoriul sabuTs Tavis droze praqtikuli daniSnuleba
hqonda, iqneboda is wyaloba-boZebis, nasyidobis, ojaxis gayofis, valis, batonymobisa Tu sxva wignebi. dokumentSi asaxuli iyo ama Tu im piris, ojaxisa Tu sagvareulos ekonomikuri da socialuri mdgomareoba. amdenad, yvela istoriuli dokumenti iuridiul aqts warmoadgenda da dgeboda garkveuli trafaretebiTa da wesebis dacviT.
daniSnulebisa da Sinaarsis mixedviT dokumentebi or jgufad iyofa: iuridiuli xasiaTis sabuTebi (anu aqtebi) da araiuridiuli xasiaTis sabuTebi. `iuridiuli xasiaTis sabuTebs warmoadgens is sabuTebi, romlebic aweseben am sabuTebis mimRebTa, mflobelTa mimarT raime dakanonebul, iuridiul normas (sakuTrebis ufleba, gadasaxadis, SromiTi Tu sxva valdebuleba, an maTgan Tavisufleba, sasjelis dadeba, an misgan Tavisufleba, batonymur, an senioralur-vasalur urTierTobaSi moqceva, an maTgan gaTavisufleba, feodalis saxlis wevrTa urTierTobis normebi da sxva), an xels uwyoben, moiTxoven aseTi normis dawesebas. aseTTa ricxvs qarTul diplomatikaSi ganekuTvnebian: wyalobis, Seuvalobisa da siTarxnis (azatobis), Sewirulobis, nasyidobis, mefis mier sakuTrebis uflebis dadasturebis (`Ãelis amarTvis” sabuTebi _ rbil masalaze da `Ãeli” _ epigrafikaSi), gayrisa da Seyris, gauyrelobis, ymobis (Tavdaweris), ficis, pirobis, mowmobis sabuTebi, brZanebebi (oqmebi, firmanebi), ganCinebebi da gardawyvetilebebi, arzebi, saCivrebi, moxsenebebi, saaRape Canawerebi, sulTa matianeebi da sxva. araiuridiuli xasiaTis sabuTebia: kerZo nusxebi, angariSebi, epistolaruli xasiaTis masala da sxv”.1
gamcemTa vinaobis mixedviT sabuTebi Semdeg jgufebad iyofa: a) mefeTa sabuTebi; b) saxelmwifo moxeleTa da feodalTa sabuTebi; g) samediatoro da saxelmwifo sasamarTlos sabuTebi; d) dabal wodebaTa warmomadgenlebis (glexebi, xelosnebi, vaWrebi, moqalaqeebi) sabuTebi e) saeklesio (kaTolikos-episkoposTa, samonastro krebulis) sabuTebi.2
sabuTebi, romelic iuridiuli Zalis mqone iyo dgeboda garkveuli codniTa da wesebis dacviT. es wesebi ZiriTadad ucvleli rCeboda saukuneebis manZilze. sabuTebi dgeboda garkveuli sqemiT. sabuTis TiToeul nawils diplomatikur enaze klauzula anu formulari ewodeba.
qarTuli sigel-gujrebis agebuleba Seiswavla da Sesaferisi terminebi SeurCia iv. javaxiSvilma. Seiswavla XI-XV saukuneebis `sruliad saqarTvelos mefeTa sigel-gujrebis agebuleba da danawileba”. qarTuli sigelebi evropuli sabuTebis msgavsad sam mTavar nawilad gayo – esaa: sigelis Tavi, Suatani da sigelis bolo. sabuTi 6-7 ganyofilebad aqvs mocemuli, TiToeuli ganyofileba ki ramdenime nakveTad. meti sicxadisaTvis
1 qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi. IX-XIII ss. Seadgines da gamosacemad moamzades T.
enuqiZem, v. silogavam, n. SoSiaSvilma. Tbilisi, 1984, gv. 6. 2 qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi. IX-XIII ss. Seadgines da gamosacemad moamzades T. enuqiZem, v. silogavam, n. SoSiaSvilma. Tbilisi, 1984, gv. 7.
90
mogvyavs iv. javaxiSvilis mier SemuSavebuli sabuTebis agebuleba-danawilebis gegma:
I nawili: sigelis Tavi _ 4 nakveTiani 1. qanwili _ sabuTis TavSi dasmuli iyo aso `q~, romliTac qristes aRniSnavdnen, xolo diplomatikaSi mas ,,qanwili” ewodeba. 2. vedreba, didebismetyveleba _ sabuTis am nawilSi wmindanebs ixseniebdnen mag: `saxeliTa yovlad saxierisa RmrTisa, mamisa da Zisa da sulisa wmidisaÁTa, meoxebiTa yovlad wmidisa RmrTismSobelisaÁTa, ZlierebiTa cxovelis-myofelisa da patiosnisa juarisaÁTa, SewevniTa yovelTa RmrTisa wmidaTa zecisa da queyanisaTa~ (1031-1033 ww. dawerili melqisedek kaTalikosisa mcxeTis saydrisadmi). 3. saxeldeba – sabuTis gamcemis saxeli, gvari da warmomavloba, xolo XV saukunidan mefis saxelis gverdiT misi Tanamecxedris, Svilebisa da zogjer Zmebis saxelebic Cndeba. mag: `Cuen, daviT bagratoanman, Zeman sulkurTxeulisa mefeT-mefis rusudanisaman” (1271-1272 ww. sigeli daviT mefisa xaxulis RmrTismSoblisadmi). 4. wodebuleba _ gadmocemuli iyo mefis tituli, mag: `nebiTa RmrTisaiTa afxazTa da qarTvelTa, ranTa, kaxTa da somexTa mefisa da dedofalT-dedoflisa da yovlisa aRmosavleTisa da dasavleTisa flobiT mpyrobelisa” (1195-1196 ww. Tamar mefis sigeli mRvimisadmi).
II nawili: Txroba, haja-moxseneba sigelis am nawilSi gadmocemuli iyo mTxovnelis mier mefisadmi Txovna-vedreba, Tu ras Txovda igi mefes. mag: `movida Cuen winaSe vaziri Cueni antoni Wyondideli mTavarebiskoposi, mwignobarTuxucesi da protoupertimosi da guehaja da moguaÃsena, raiTamca SeviwyalneT da romeli mRvimes, monastersa samlocvelsa Cuensa, wyali miiyvanes sxaltbisaiT da wylisa mis saTavesa zeda glexi jda sasefoi, mis wylisa mkazmavad igi glexi, samkuidrod Sesawiravad mRuimisad, sulisa misisaTvis mas miuboZeT”. (1195-1196 ww. sigeli Tamar mefisa mRvimisadmi).
III nawili: gangebuleba _ 5 nakveTiani gangebuleba sigelis gamcemis nebas da gadawyvetilebas warmoadgenda.
1. jerCineba _ gamoxatuli iyo mwyalobelis sulieri ganwyobileba, da grZnoba. mag: `daguajera RmerTman da vismineT hajai da moÃsenebai” (1261-1662 ww. sigeli mefe daviT rusudanis Zisa xefinisÃevelTa da waqvelTadmi). 2. rianoba _ samamulo Sinaarsis sigelebSi aRniSnuli iyo uZravi qonebis sazRvrebi, mag: `hqondes argueTs-Worvilai, kavais Zisa coleuli, wmidasa RmrTismSobelsa xaxulisasa da mun Sina ganCenilsa trapezsa, mTiTa, bariTa, tyiTa, veliTa, wyliTa, wisqvuliTa da yovliTa samarTlianiTa zRvriTa da mimdgomiTa misiTa, saÃmriTa da uÃmriTa~ (1187 w. sigeli Tamar mefisa gelaTisadmi). 3. paemani _ aRniSnuli iyo axlad damyarebuli uflebrivi mdgomareobis Tviseba da xangrZlivoba, mag: `mkuidrad, mamulobiT, mtkiced, Seucvaleblad~ (1261-1262ww. sigeli daviT mefisa xefinisÃevelTa da waqvelTadmi). 4. Seuvaloba _ sigelis mimRebs ra upiratesoba eniWeboda, riTi Tavisufldeboda. XIV saukunidan am nakveTs siTarxne ewodeboda, mag: `da gauTavisufleT yovlisa Sesavalisa da gamosavalisagan saÃelmwifoisa, saerisTvoisa, saaznauroisa, sacixisTvoisa, saÃevisufloisa, sabanjrisa, saÃidisa, sakoSrisa da yovlisa RmrTisa dabadebulisa... da ara rai zedaac Tuinier samsaxurebelisa mis wmidisa lavrisa~ (1057-1058 ww. sigeli bagrat mefisa mRvimis lavrisadmi). 5. daucilebloba _ gacudebuloba. sigelebSi es nawili XV saukunidan Cndeba da aRniSnavs am sigelis ZaliT sawinaaRmdego sabuTebis gauqmebas, mag:
91
`da veravin dagecilos viTar Tquenisa saydrisa mkuidrisa da aw axlad Cuengan samkuidrod moÃsenebulisa da damtkicebulisa mamulisa dacileba aravis marTebs agre da vinca dagecilos pirni da pasuxis gamcemni Cuen varT da Tu vis ra amisisa micemulobisa wigni da niSani hqondes igi yovelive daweriliTa amiT gaguicudebia da mtkice eseoden ars~ (1433 w. sigeli aleqsandre mefisa sveticxovlisadmi).
IV nawili: brZanebuleba brZanebulebaSi aRniSnuli iyo Txovna momavali mefeebisa da
saxelmwifos moxeleTaTvis rom ar moeSalaT es sigeli da maT xelaxla daemtkicebinaT da ganeaxlebinaT. mag: `aw, vinca hnaxoT brZanebai da sigeli ese Cueni: Semdgomad Cuensa momavalTa mefeTa, erisTavT-erisTavTa, erisTavTa, aznaurTa, cixisTavTa, ÃelisufalTa, CinebulTa da yovelTave saqmis-moqmedTa CuenTa, daumtkiceT da nuvin uSalavT brZanebulsa amas da gagebulsa Cuensa, nuca ras vin daaklebT, nu didsa da nu mciresa, Tuinier Sewevnisa da Tanadgomisa~ (1057-1058 ww. sigeli bagrat mefisa mRvimis lavrisadmi).
V nawili: bralTgadamxdeloba da kurTxeva vinc sigels moSlida da daarRvevda maTTvis gansazRvruli iyo
sasjeli _ wyevla-krulva, xolo am sigelis upirobo damcvelTaTvis da damamtkicebelTaTvis _ kurTxeva. sabuTs, rom meti iuridiuli Zala miscemoda, rom misi darRveva aravis gaebeda, xSirad mefeebi sasuliero pirebs sTxovdnen xolme krulobiTi mowmobis darTvas. mag: `da ukueTu vinme, rasaca Jamsa, raica guari kaci, didi gina mcire, adges da amas naqmarsa Cuensa aqcevdes, ga-mca-urisxdebis mamai, Ze da suli wmidai da esemca wmidani mociqulni arian mosajulni sulisa misisani dResa mas gankiTxvisasa da Cemni bralni misgan iZien RmerTman!
da Tquen, wmidao meufeo qarTlisa kaTalikozo, da wmidano mRvdelT-moZRuarno, ujuarobiTa daumtkiceT~ (1054-1072 ww. sigeli bagrat mefisa opizar da mijnaZoroeli mamebisadmi).
VI nawili: xelrTuloba_saTvalavi bralTgadamxdelobisa da kurTxevis Semdeg mocemuli iyo sigelis
daweris dro, damweris vinaoba da sabuTis gamcemis xelrTva. mag: `daiwera brZanebai da sigeli ese Cueni indiktionsa mefobisa Cemisasa meaTurametesa, ÃeliTa mwignobrisa Cuenisa iakob iwrelisZisaiTa. q. mtkice yos RmerTman Seucvaleblad~ _ Tamar mefis damtkiceba (1195-1196ww. sigeli Tamar mefisa mRvimisadmi).
VII nawili: krulobiTi da martivi mowmobani bolo nawilSi sasuliero pirebis mowmoba da krulobiTi nawili iyo
darTuli, XIII saukunidan ki sigelebs es nawili ar gaaCnia. mag: `q. amas brZanebasa da sigelsa RmrTisa sworisa mefeT-mefisa Tamarisasa da antoni Wyondidelis da wmidaTa mamaTa mRuimelTa, romel wyarosaTÂs gaCeniT glexni gauCenian da mewyaroeTaTÂs venaÃi da evlogiai miucemian, meca qristes mier qarTlisa mTavarebiskoposi, mowame da damamtkicebeli var brZanebisa maTisai. vinca da rasaca mizezs Secvlis dasadgis(sic) amis wyaroÁsa saqme, RmerTman igi Secualos wesTagan saRmrToTa da damamtkicebelni RmerTman akurTxnes~ (1195-1196 ww. sigeli Tamar mefisa mRvimisadmi).3
sigelis TiToeuli nakveTis dasrulebis Semdeg gankveTilobis (:_) niSans svamdnen. es niSnebi sigelebSi XII saukunidanaa dafiqsirebuli. XVI
3 ivane javaxiSvili. qarTuli sigelTmcodneoba anu diplomatika. `Txzulebani Tormet tomad~. t. IX. Tbilisi, 1996, gv. 447-474.
92
saukunidan ki ukve TiToeuli sityvis Semdeg wertils, orwertils an samwertils xmarobdnen.
mefis mier gacemul sigels mxolod misi zeobis periodSi hqonda iuridiuli Zala. sabuTis mflobels axali nakurTxi mefisTvis unda mierTmia aRniSnuli sigeli, raTa mas ganeaxlebina igi da xelaxla daemtkicebina, winaaRmdeg SemTxvevaSi patronis daudevrobiT SeiZleboda sigels Zala dahkargvoda da, bunebrivia, rom sigelSi dadebuli piroba darRveuliyo. amis yvelaze kargi magaliTia 1054-1072 ww. bagrat IV-is sigeli opizarTa da mijnaZoroeli mamebisadmi _ guaram mamfals opizis monastrisaTvis mamulebi Seuwiravs da saTanado sigeliT gauformebia, magram misi gardacvalebis Semdeg opizel berebs Semdgom xelisufalTaTvis aRar daumtkicebinebiaT aRniSnuli sigeli. opizisaTvis Sewiruli mamulebi gurgen erisTavTerisTavs mijnaZoris monastrisTvis Seuwiravs. mijnaZoris mamebs ki yvela is kanoni gauTvaliswinebiaT rac ki sabuTis gaformebasa da damtkicebasTan yofila dakavSirebuli. gurgen erisTavTerisTavis mier gacemuli wyalobis sigeli Semdgom mefeebs ganaaxlebines da xelaxla daamtkicebines. am ori monastris saqme bagrat IV-is mefobis dros sasamarTloSi gairCa. kanonis ZaliT sasamarTlom mamulebi mijnaZoris monasters miakuTvna.
es sabuTi CvenTvis mniSvnelovania im mxrivac, rom sabuTebis Semowmebis pirveli SemTxvevaa dafiqsirebuli, rodesac am ori monastris samefo sigelebis Seswavla samefo darbazma, rogorc umaRlesma sasamarTlo organom, swavlul eqspertebs daavala.
sabuTebi, romelic sxvadasxva daniSnulebisa da Sinaarsis iyo, saukuneebis ganmavlobaSi sxvadasxva terminebiT aRiniSneboda. magaliTad: X-XV saukuneebSi mefis mier gacemul dokuments `sigeli” ewodeboda, saeklesio an kerZo pirisagan gacemul sabuTs ki _ `dawerili” erqva. XV saukunidan ki `sigeli” zogadad sabuTebis aRmniSvnel terminad iqca. XV saukuneSi mefeTa naboZebi sabuTis erT-erTi saxeobis aRmniSvnel terminad `gujaric” ixmareboda, XVIII saukuneSi gujari da sigeli erT sityvad `sigel-gujrad” gaerTianda. saerTod, XVI-XVIII saukuneebis sabuTebis saerTo saxelad `wigni” ixmareboda, magaliTad: mefis mier gacemul sabuTs `wigni sameufo”, an `wigni mefisaÁ” an `batonis wigni” erqva. xolo samoqalaqo samarTlis sigelebs Sinaarsidan gamomdinare ewodeboda: `giraos wigni”, `saTavdebo wigni”, `anderZis wigni”, `valis wigni”, `nasyidobis wigni”, `gaculilobis wigni”, `mziTvis wigni”, `ymobis wigni”, `azatobis wigni” da a.S. `wigni” `sigelis” paralelur terminad ixmareboda4.
sulxan-saba orbelianis ganmartebiT sxvadasxva daniSnulebis sabuTebis aRsaniSnavad Semdegi terminebi ixmareboda: `ustari”, `ierlayi”, `patrucagi”, `gujari”, `roartagi”, `pitaki”, `sigeli”, `baraTi” da a.S. 5 XVIII saukunidan ki qarTul diplomatikaSi dokumentebis aRmniSvnel zogad terminad `sabuTi” Semovida.6
iv. javaxiSvili miiCnevda, rom XII saukunis saqarTveloSi sabuTebis nimuSis Sesaqmnelad `erTgvari saxelmZRvaneloebi” unda yofiliyo, magram jer-jerobiT adreuli xanis `samdivno wignebi” ar Cans da Cvens xelT
4 ivane javaxiSvili. qarTuli sigelTmcodneoba anu diplomatika. `Txzulebani Tormet tomad~. t. IX. Tbilisi, 1996, gv. 406-426. 5 sulxan-saba orbeliani. leqsikoni qarTuli. t. II. Tbilisi, 1993, gv. 372. 6 ivane javaxiSvili. qarTuli sigelTmcodneoba anu diplomatika. `Txzulebani Tormet tomad~. t. IX. Tbilisi, 1996, gv. 412.
93
ramdenime gviandeli `samdivno wignia” 7 . am wignSi motanili iyo nimuSebi Tu rogor unda yofiliyo awyobili TiToeuli dokumenti: sigeli, brZaneba, wyaloba, saxelos, qonebis, nasyidobis wigni, anderZi da a.S.
XVII saukunidan ki CvenSi `samdivno wignebi” arsebobda. samefo karze sabuTebis dawera mdivnebis movaleobaSi Sedioda. vaxuStis sityviT mdivnebi `swerden ustarsa, ierlaysa, pitaksa, endalmasa, patrucagsa, roartagsa, gujarTa, sigelTa, brZanebaTa, ganaCenTa da sxuaTa”.8
iv. javaxiSvilis azriT `qarTuli sabuTebis mtkiced Camoyalibebuli saxe gvafiqrebinebs, rom mwignobrebsa da mdivnebs winaswar Sesaferisi swavla unda hqonodaT miRebuli da saTanadod gawvrTnili unda yofiliyvnen TavianTi rTuli da pasuxsagebi movaleobis pirnaTlad asasruleblad. albaT erTgvari saxelmZRvaneloebic iqmneboda Sedgenili”.9
mefes da dedofals TavianTi mdivnebi hyavdaT, romlebic werdnen samefo da sadedoflo sigelebs; mdivnebi adgendnen saxelos wyalobisa da mamulis gacemis sigelebs. maT ara marto sabuTebis sworad Sedgena unda scodnodaT, aramed didad ganaTlebulebi, enebis mcodne da kargi kaligrafebic unda yofiliyvnen. garda samefo mdivnebisa, iyvnen kerZo mdivnebic, romlebic kerZo xasiaTis sabuTebs adgendnen garkveuli gasamrjelos fasad da amiT irCendnen Tavs, magaliTad: XVIII saukunis meore naxevris moRvawe, cnobili mdivani da msajuli, iese oses Ze (baraTaSvili) Tavis TavgadasavalSi mogviTxrobs: roca usamsaxurod davrCi `TiTo-orols Saurs viSovidi, an sigels dauwerdi visme, an oqms, Tvara ufro Cemsas gavyiddi rasme da amiT vrCebodi”-o.10
saxelmwifo sabuTebis Sedgena-gaformebaSi samefos sami moxele iRebda monawileobas: mdivani, saxlTuxucesi da mordali. mdivani, rogorc saxelmwifo sabuTis Semdgeneli moxele; saxlTuxucesi, rogorc samdivanmwignobros gamge, igi monawileobda saxelmwifo sabuTebis dabeWdvaSi. sabuTis damweri, mdivani sabuTs saxlTuxucess miarTmevda, romelic Tavisi samoxeleo beWdiT dabeWdavda sabuTs; da mordali (igive mohrdali, murdali), saxelmwifo beWdis Semnaxavi moxele, igi mefesTan daaxloebuli da erTguli piri unda yofiliyo (es sityva sparsulidanaa Semosuli da sityvasityviT beWdis mcvels anu beWdis Semnaxavs niSnavs). maT kanoniT dadgenili gasamrjelo eZleodaT. beWdebi. beWdebi sabuTis simtkicis erT-erTi niSani iyo. sabuTi sabolood gaformebulad iTvleboda, Tu masze saTanado piris beWedi iyo dasmuli. xelrTvebi da beWdebi sabuTebis erTi Semadgeneli nawili iyo. beWeds murSi svridnen da ise asvamdnen sabuTze. sigelebis dabeWdva pasuxsageb saqmes warmoadgenda. iv. javaxiSvili aRniSnavda, rom: `is rTuli wesrigi, romelic sigelis dasabeWdavad miRebuli yofila XIV saukuneSi, mainc cxadliv damamtkicebelia im garemoebisa, Tu ramdenad did mniSvnelobas aniWebdnen beWeds da dabeWdvas. sul cota 4 moxelis Tandaswreba da monawileoba ueWvelia imitom unda yofiliyo SemoRebuli, rom sabuTebis utyuaroba da
7 ivane javaxiSvili. qarTuli sigelTmcodneoba anu diplomatika. `Txzulebani Tormet tomad~. t. IX. Tbilisi, 1996. 8vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. `qarTlis cxovreba”. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. t. IV. Tbilisi, 1973, gv. 23. 9 ivane javaxiSvili. qarTuli sigelTmcodneoba anu diplomatika. `Txzulebani Tormet tomad~. t. IX. Tbilisi, 1996, gv. 435. 10 iese baraTaSvilis cxovreba-anderZi. teqsti gamosca SesavliT, SeniSvnebiT, leqsikoniTa da saZieblebiT a. ioselianma._ krebuli `masalebi saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis~. nakv. 28. Tbilisi, 1950, gv. 33.
94
ueWveloba ufro uzrunvelyofiliyo da borotmoqmedebis Cadena gaZnelebuliyo...”.11 Zvel qarTul saistorio ZeglebSi moipoveba cnobebi beWdebis arsebobis Sesaxeb. magram dokumentebSi qarTuli beWdebi XV saukunis 70-iani wlebidan Cndeba, Tumca sabuTebis dabeWdva Zveli droidan yofila cnobili. saqarTveloSi XV saukunemde xmarobdnen Sekidul beWdebs. samwuxarod aseTi beWdebi ara gvaqvs SemorCenili. magram zogierT sabuTebs naxvretebi aqvs, romelSic zonari iqneboda gayrili Sekiduli beWdis damamagrebeli. 12 XV saukunidan ki sigelebSi samefo beWdebi Cndeba. Sekiduli beWdebi Secvala TiTze gasakeTebelma, gulze dasakidebelma da xelis mosakidebelma beWdebma. `beWeds, rogorc simtkicis simbolos, sabuTs usvams is piri, romelic garkveul mimarTebaSi iyo dokumentSi aRniSnul iuridiul aqtTan (sabuTis gamcemi, misi damamtkicebeli, sabuTSi aRniSnuli iuridiuli aqtis mowme da iSviaTad sabuTis mimRebi)”.13
beWdebi hqondaT mefeebs, dedoflebs, batoniSvilebs, sxvadasxva Tanamdebobis pirebs, Tavadebs, aznaurebs, sasuliero pirebs _ kaTolikos-patriarqebs, episkoposebs, eklesiis msaxurebs, moqalaqeebs, vaWar-xelosnebs da sxva kerZo pirebs. beWeds svamdnen teqstis bolos, an mowmeebis vinaobis dasaxelebis Semdeg, beWdebs vxvdebiT sabuTebis arSiebzec.
TiToeul pirovnebas SeiZleboda ramdenime beWedi hqonoda, magaliTad: nazarali xans xuTi beWedi hqonda, Teimuraz II-s _ rva, erekle II-s _ Svidi, darejan dedofals – ori, giorgi XII-s _ rva, iese baraTaSvils – sami beWedi da a.S. beWdebis mflobelebi maT xmarobdnen sxvadasxva dros, sxvadasxva xasiaTis dokumentebisaTvis.14
XVIII saukunis germanel mecniers da mogzaurs giuldenStedts, saqarTveloSi mogzaurobisas aRwerili aqvs samefo sigelis gaformeba `mefis sigelebi, xelmoweris magier, aRiniSnebodnen oTxkuTxa beWdiT, romlis diametri iyo 5/4 diumi, romelsac svridnen muriT. SeiZleboda masSi asoebis moxazulobis danaxva”15.
samefo beWedi salaroSi inaxeboda da is beWdis mcvels _ mordals (murdals) ebara. sabuTis dasabeWdad garkveuli Tanxis gadaxda iyo saWiro, romelsac `sabeWdavi” ewodeboda.
rogorc iv. javaxiSvili SeniSnavda: `beWdis dasma rom aucilebeli iyo iqiTgan Cans, rom rodesac sabuTze xelismomwers SemTxveviT beWedi Tan ar aRmoaCndeboda, is mobodiSebiT am garemoebas gansakuTrebiT aRniSnavda xolme da mkiTxvels arwmunebda, mainc daijereT, Cemi xelis moweraao”.16
samwuxarod, namdvili beWdebis didma raodenobam Cvenamde ver moaRwia, erT-erTi mizezi is iyo, rom beWedi patronis gardacvalebis Semdeg unda ganadgurebuliyo, rom misi beWdiT borotad aravis esargebla.17 amiton dRes
11 ivane javaxiSvili. qarTuli sigelTmcodneoba anu diplomatika. `Txzulebani Tormet tomad~. t. IX. Tbilisi, 1996, gv. 442. 12 ivane javaxiSvili. qarTuli sigelTmcodneoba anu diplomatika. `Txzulebani Tormet tomad~. t. IX. Tbilisi, 1996, gv. 439, 442. 13 a. baqraZe. qarTuli beWdebi. 1. samefo beWdebi, `paleografiuli Ziebani”. II. Tbilisi, 1965, gv. 4. 14 a. baqraZe. qarTuli beWdebi. 1. samefo beWdebi, `paleografiuli Ziebani”. II. Tbilisi, 1965, gv. 7 15 giuldenStedtis mogzauroba saqarTveloSi. germanuli teqsti qarTuli TargmaniTurT gamosca da gamokvleva daurTo g. gelaSvilma. t. I. Tbilisi, 1962, gv. 7. 16 ivane javaxiSvili. qarTuli sigelTmcodneoba anu diplomatika. `Txzulebani Tormet tomad~. t. IX. Tbilisi, 1996, gv. 437. 17 Акты, собранные Кавказскою археографичесскою комиссию. т. VIII. #61, 1881, ст. 85.
95
sfragistikis Seswavlis wyaro siZveleTsacavebSi daculi beWeddasmuli sabuTebia.
sabuTis Semzadebis teqnika. CvenSi sigelebs Tavdapirvelad etratze (pergamentze) werdnen, romelsac amzadebdnen cxvris, Txis an xbos tyavisagan. XI saukunidan ki saqarTveloSi etratTan erTad qaRaldic gamoiyeneboda. qaRaldi Tavdapirvelad aRmosavleTis qveynebidan SemohqondaT, XIV saukunis dasawyisidan ki saqarTveloSi italiuri, kerZod, veneciuri qaRaldi Semodioda. italiur qaRalds hqonda e.w. wylis niSani, anu filigrani, romelic Tavdapirvelad savaWro-sasaqonlo Rirebulebis mimniWebeli iyo, qarTulad mas WvirniSani ewodeba, (qarTuli termini iv. javaxiSvilma daamkvidra). 18 dReisaTvis ki WvirniSniT arkveven qaRaldis warmomavlobasa da asaks. qaRaldis SeswavliT SeiZleba pirobiTad mainc dadgindes sabuTisa Tu xelnaweris Seqmnis dro, misi WeSmariteba.
qaRaldi naxevarfabrikatis saxiT Semodioda CvenSi da aq xdeboda saboloo saxis micema. etrats an qaRalds sanam teqsts dawerdnen jer blagvi iaraRiT xazavdnen, rom striqonebi simetriuli yofiliyo. sawer iaraRad ki Tavdapirvelad lerwmis kalami gamoiyeneboda, xolo XVIII saukunidan ki batis frTisgan damzadebul kalams xmarobdnen. sabuTebs werdnen ZiriTadad Savi an yavisferi saRebaviT, romelsac `melans” eZaxdnen, iSviaTad xmarobdnen wiTel e.w. singur saRebavsac.
sigelebs werdnen etratisa da qaRaldis orive mxares. sigelis Sida mxares `piri” erqva, gareTa mxares `zurgi” ewodeboda. dReisaTvis ki ZiriTadad laTinur Sesatyviss xmaroben, piris laTinuri Sesatyvisia recto, xolo zurgis _ verso.
Tu teqsti erT gverdze ar eteoda, maSin sabuTs meore mxares werdnen, oRond Tanamedrove nawerisagan gansxvavebiT teqsti wina gverdisgan zurgSeqceviT iwereboda, Tu teqsti didi iyo da erT furcelze ar eteoda, nawer teqsts axal furcels Seawebebdnen. etratebs ki erTmaneTs abreSumis ZafiT gadaakerebdnen xolme. miwebebul calkeul furclebs `kefi” ewodeboda. kefi rom ar SeecvalaT mikerebul an miwebebul adgilebze xelrTvebs urTavdnen, mogvianebiT ki beWdebs asvamdnen. sigelebs axvevdnen xis joxebze an ujoxod da gragnilis saxiT inaxavdnen. sabuTis verso-s qveda kideze awerdnen dokumentis saTaurs, rom sigelebi erTmaneTisagan gauxsnelad gaerCiaT. sabuTs, rogorc qonebisa da socialuri statusis ganmsazRvrel iuridiul dokuments, sagangebod inaxavdnen.
amrigad, Cven davinaxeT, rom sabuTi rogorc iuridiuli mniSvnelobis ganmsazRvreli aqti rTuli agebulebisa iyo da ramdenime nawilisa da qvenakveTisagan Sedgeboda. igi ZiriTadad ucvleli rCeboda saukuneebis manZilze; xdeboda mxolod sabuTis zogierTi formularis gafarToeba an Sekveca, ama Tu im epoqisadmi damaxasiaTebeli terminebiT Secvla da a.S. mis Sedgenasa da gaformebaze samefo kancelariis sami moxele iRebda monawileobas (saxlTuxucesi, mdivani da mordali). beWdebisa da xelrTvebis darTviT ki sabuTi sabolood gaformebulad iTvleboda. es yvelaferi keTdeboda im mizniT, rom sabuTis falsificireba ar momxdariyo, Tumca sruli dacva mainc ver xdeboda da natyuari sabuTebis nawilma Cvenamde moaRwia.
18 r. patariZe. qaRaldis damuSavebis sakiTxisaTvis feodalur saqarTveloSi. `paleografiuli Ziebani”. I. Tbilisi, 1965.
96
maka kvaracxelia, istoriis doqtori
saxalxo ganaTlebisa da kulturis sakiTxebi qalaq Tbilisis TviTmmarTvelobaSi
(1917-1921 ww.)
saqarTvelos demokratiuli respublikis (1918-1921) arsebobis periodi - erovnuli energiis mozRvavebiT da didi kulturuli aRmavlobiT xasiaTdeba. maRal doneze idga mxatvruli literatura, 1919 wels Seiqmna sruliad saqarTvelos mweralTa kavSiri, gafarTovda dramatuli Teatris saqmianoba, daidga qarTuli opera, safuZveli Caeyara qarTul kinos, amoqmedda kinoTeatrebi - „amirani“, „minioni“, „apolo“, „kolizei“. 1919 wlis saerTaSoriso gamofenaze sayovelTao aRiareba moipova niko firosmanis da lado gudiaSvilis Semoqmedebam da sxv. saqarTvelos saSinao Tu sagareo politikaSi problemebis, ekonomikuri krizisis da socialuri gaWirvebis fonze SemoqmedebiTi TvalsazrisiT am mcire droSi didi warmatebebi iyo. 1917 wlis Teberval-martis revoluciis Semdeg gafarTovda saqalaqo TviTmmarTvelobaTa ufleba-kompetencia ganaTlebis da kulturis sferoSi. Tbilisis municipalitetis uwyebaSi gadavida TiTqmis yvela tipis skola. Tbilisis TviTmmarTveloba didi mondomebiT ekideboda kulturisa da saxalxo ganaTlebis saqmeebs. samwuxarod finansuri krizisi yvela dargs etyoboda da arc ganaTleba iyo gamonaklisi. saswavlo dawesebulebebi TviTmmarTvelobas arasaxarbielo mdgomareobaSi gadaeca. cud mdgomareobaSi iyo skolebis infrastruqtura, zogierTi saswavleblis Senoba saerTod funqciadakarguli iyo. magaliTad: matinovis da Cerqezovis skolebSi lazareTi iyo mowyobili.1 1917 wels ruseTis droebiTi mTavrobis dadgenilebis safuZvelze, adgilobrivi TviTmmarTvelobis gamgeblobaSi gadavida agreTve saeklesio dawyebiTi skolebi (Tavisi infrastruqturiT).2 1918 wels miRebuli iqna saqarTvelos kanoni skolebis „nacionalizaciis“ - erovnul enaze swavlebis SemoRebis Taobaze. moxda moswavleebisa da maswavleblebis gadajgufeba; mwvaved daisva saswavlebelTa qarTveli kadrebiT dakompleqtebis sakiTxi, SemuSavda axali saswavlo gegmebi, qarTul enaze Sedga saxelmZRvaneloebi, kadrebis mosamzadeblad Seiqmna ramdenime seminaria. TviTmmarTveloba yovelTvis mxedvelobaSi iRebda erovnul umciresobaTa Txovnebs TavianTi mSobliuri enis swavlebis Sesaxeb, maTi skolebis subsidirebis Sesaxeb. magaliTad: gamgeobam gaiTvaliswina yazaxi TaTrebis Txovna da maTTvis saswavlebelSi damoukideblad swavleba mSobliur enaze moewyoT; 3 musulmani studentebis Txovna maTTvis mSobliuri enis swavlebis Sesaxeb4 da sxv.
1 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 120, furceli 2. 2 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 120, furceli 292. 3 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 120, furceli 293. 4 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 120, furceli 2.
97
1917 wlis 6 dekembers kavkasiis qalaqTa warmomadgenlebis me-6 yrilobaze ganisazRvra ganaTlebis sferoSi gansaxorcielebeli prioritetuli amocanebi. daadgines: saqalaqo TviTmmarTvelobebis umaRles amocanad moCneuliyo sayovelTao, savaldebulo, ufaso swavlebis SemoReba 16 wlamde asakis bavSvebisaTvis; saqalaqo TviTmmarTvelobebi dauyovnebliv unda Sedgomodnen dawyebiT saswavlebelTa qselis gafarToebis gegmaTa SemuSavebas; qalaqis skolebSi swavleba iwarmoebda mSobliur enaze; profesiuli skolebis daarsebis dros mxedvelobaSi unda miRebuliyo qalaqis savaWro-samrewvelo saWiroebani da perspeqtivebi; saxalxo ganaTlebis xelmZRvanelobisaTvis saqalaqo saTaTbirosTan unda Camoyalibebuliyo specialuri ganyofilebebi.5 Tbilisis TviTmmarTveloba Zalisxmevas ar aklebda dasaxuli miznebis Sesrulebas. marTalia, sami wlis ganmavlobaSi moswavleTa kontigenti Tbilisis skolebSi sagrZnoblad gaizarda. qalaqis gankargulebaSi gadasul skolebSi SemoRebuli iqna ufaso swavleba. 6 magram, sayovelTao, ufaso ganaTlebis SemoReba srulyofilad (16 wlis asakamde bavSvebisTvis) mainc ver ganxorcielda. 1917 wels 23 saqalaqo skolaSi 1309 moswavle swavlobda. aRniSnul saswavlo wels 998 bavSvs eTqva uari skolebis gadatvirTvis mizeziT. gansakuTrebiT ki didi kontigenti iyo - veris, didubis, CuRureTis, avlabris da sololakis skolebSi. 1918 wlis seqtemberSi qalaqs 9 saqalaqo skola Seemata, Tumca arc es iyo sakmarisi. 7 ukve 1919 wels ki arsebobda 76 saqalaqo saswavlebeli, aqedan 5 umaRlesi da 4 profesiuli. maT Soris saburTaloze gaxsnili pirveli dawyebiTi axali skola.8 qalaqis gamgeobam saxalxo ganaTlebis saministros gegmis Sesabamisad gaxsna skolebi mozardTaTvis da didebisaTvis wera-kiTxvis Sesaswavlad Semdeg adgilebSi: 1. mTawmindis pirveli akaki wereTlis saxelobis skola - mTawmindis moedani, qalaqis saxli. 2. veris pirveli skola - 26 maisis quCa #14. 3. saburTalo - muSaTa klubi. 4. naZaladevis meore irakli wereTlis saxelobis skola - CerqeziSvilis quCa #100; 5. avlabris pirveli umaRles dawyebiTi skola - kabgerovis da fostis quCaN##17-22 skolebSi. swavla ufaso iyo da warmoebda saRamoobiT da kviraobiT.9 paralelurad aRsaniSnavia isic, rom qalaqis gamgeobis kancelariaSi maswavlebelTa bevri Txovna Sedioda samsaxuris Sesaxeb. magram pasuxi erTi iyo qalaqis saswavlebelSi im droisaTvis Tavisufali adgilebi sruliad aRar moipoveboda.10 did mniSvnelobas aniWebda qalaqis TviTmmarTveloba skolis Senobis sworad mowyobis, SerCevis sakiTxs, mSeneblobis, gegmis Sedgenis, usafrTxoebis, higienis sakiTxebs. qalaqTa kavSiris mTavari komitetis meSvide yrilobaze gadawyda ganaTlebis ganyofilebis mowyoba. ganyofilebam daarsebisTanave miznad daisaxa: yuradReba mieqcia respublikis qalaqebSi sayovelTao, ufaso da savaldebulo swavlis SemoRebisaTvis, skolebis mSeneblobis sakiTxebis gaumjobesebisaTvis, TviTmmarTvelobebisaTvis daxmareba gaewia skolis
5 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 1923, anaweri 1, saqme 36, furclebi 69-71. 6 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 120, furceli 70. 7 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 125, furclebi 50-51. 8 gazeTi „saqarTvelos respublika“, 1919, #206. 9 Jurnali „Cveni qalaqi“, 1921, #1, gv. 31. 10 gazeTi „saqarTvelos respublika“, 1919, #199.
98
Senobebis sworad mSeneblobaSi, jansaRi saskolo inventaris damzadebaSi, erovnuli saxelmZRvaneloebis SemuSavebaSi, saymawvilo baRebis mowyobis saqmeSi, maswavlebelTa momzadebaSi, uzrunvelyo literaturisa da sakancelario saqonlis xelmisawvdomoba da sxv.11 1917 wlis bolos gaiTvaliswines ra skolis Senobebis mdgomareoba, qalaqis sabWos sxdomaze daadgines damatebiT xarjTaRricxvaSi moexdinaT 6.000 maneTis asignacia qalaqis skolebis kapitaluri da mimdinare remontisaTvis.12 1919 wels saswavlo procesis dawyebamde ganaTlebis saministrosa da qalaqis TviTmmarTvelobas Soris molaparakeba mimdinareobda, kanonis Tanaxmad saxelmwifo saSualo saswavleblebis, progimnaziul klasebis qalaqis xelSi gadasvlis Sesaxeb, rac, savaraudod, 1 seqtembrisTvis unda dasrulebuliyo. gadawyda saSualo saswavleblis mosamzadebeli klasebisaTvis SeeerTebinaT dabali pirveldawyebiTi skolebi, xolo progimnaziul klasebisTvis 1 dan 4-mde umaRles dawyebiTi saswavleblebi. agreTve axali programis mixedviT savaldebulo xdeboda iseTi sagnebi, rogoric aris: Wra-kerva, sxvadasxva xelsaqme, xatva da sxv.13 yvelaze didi gamarjveba iyo sami umaRlesi saswavleblis daarseba dedaqalaqSi. 1917 wlis ianvarSi presaSi gaCnda cnoba ruseTis imperatoris rusuli musikaluri sazogadoebis musikaluri saswavleblis Tbilisis ganyofilebis konservatoriad gadakeTebis Sesaxeb. 23 ianvars qalaqis Tavma sabWos sxdomaze aRiara es faqti, rasac didi aRtacebiT Sexvda sazogadoeba. konservatoriis direqciaSi sabWos ori warmomadgeneli hyavda i. a. alixanovi, m.i. doluxanovi.14 qarTvelma sazogadoebam agreTve did kulturul movlenad aRiqva konservatoriis gaxsna, xolo 1917 wlis 12 oqtombers qalaqis sabWos sxdomaze, Tavmjdomare atyobinebda damswre sazogadoebas Tbilisis politeqnikur universitetSi mecadineobis dawyebis Sesaxeb. 15 umaRlesi saswavleblebi did imeds amyarebdnen mTavrobasa da TviTmmarTvelobebze, magram realurad maTgan sruliad umniSvnelo Tanxebs iRebdnen. isini arsebobas da funqcionirebas sazogadoebrivi organizaciebis da kerZo Semowirulobebis wyalobiT didi gaWirvebiT axerxebdnen. aRsaniSnavia, rom 1918 wels Tbilisis politeqnikur institutTan gaixsna specialuri fakulteti municipaluri kadrebis mosamzadeblad, romlis dafinansebas Tbilisis TviTmmarTveloba SedarebiT met yuradRebas aqcevda. 1919 wlis damdegs Tbilisis saqalaqo gamgeobam daakmayofila politeqnikuri universitetis momwyobi mTavari komitetis Txovna da instituts gamoeyo 60.000 maneTi.16 qarTuli saxelmwifo universiteti qalaqis TviTmmarTvelobis uwyebaSi 1919 wels gadavida. universitets mieca avtonomia, rogorc saswavlo, ise sameurneo nawilSi. saxalxo universitetis gamgeobaSi unda yofiliyo qalaqis erTi warmomadgeneli. gamgeobam daamtkica saxalxo
11 Jurnali „kavkasiis qalaqi“, 1919, #5-6, gv. 29-35. 12 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 120, furclebi 293-294 13 gazeTi „saqarTvelos respublika“, 1919, #162. 14 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 120, furceli 29. 15 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 120, furceli 317. 16 Jurnali „kavkasiis qalaqi“, 1919, #1, gv. 33.
99
universitetis xarjTaRricxva. misi saWiroebisaTvis qalaqma 1919 wels mxolod 130 aTasi maneTis gamoyofa moaxerxa.17 qalaqTa kavSiris saxalxo ganaTlebis gamgem SeimuSava moZravi saxalxo universitetis organizaciis proeqti da waradgina Tbilisis saxalxo universitetis qarTvel leqtorTa seqciaSi gasarCevad. es proeqti qarTvel leqtorTa seqciam gaarCia da erTxmad moiwona. paralelurad Tbilisis saxalxo universitetis gamgeobam Suamdgomloba aRZra qalaqTa kavSiris mTavari komitetis winaSe 15.000 maneTis sesxis Sesaxeb. Tavis SuamdgomlobaSi gamgeoba aRniSnavda Tbilisis saxalxo universitetis umweo mdgomareobas da sTxovda mTavar komitets sami Tvis vadiT esesxebina 15.000 maneTi raTa universitets SeZleboda Tavisi moqmedebis gagrZeleba.18 1920 wlis 3 marts qarTulma saxelmwifo universitetma mimarTa gamgeobas TxovniT gaewia misTvis daxmareba, radgan fulis uqonlobis gamo did gaWirvebas ganicdida. aRniSnuli mizeziT daketila: samxatvro da arqiteqturis klasebi, dramatuli studia, Sewyvetila eqsperimentalur-fsiqologiis leqciebi, xolo SemdegSi daxmarebis gareSe safrTxis winaSe idga TviT dawesebulebebis daketvis sakiTxi. universitetis vali 191.600 maneTs Seadgenda, xolo 1920 wlis bolomde xarjTaRricxviT gamoangariSebuli iyo 1.305.800 maneTi. qalaqis gamgeobam moismina ra zemoxsenebuli, 1920 wlis 2 aprils daadgina mieca qarTuli saxelmwifo universitetisTvis 200.000 maneTi.19 Tanaxmad saxelmwifo universitetis Suamdgomlobisa plexanovis quCaze mdebare „sazafxulo kruJoki“-s bina CamorTmeuli iqna da gadaeca Tbilisis saxelmwifo universitets, arsebuli sasanitaro institutis balneologiur ganyofilebas.20 warmatebebiT mimdinareobda imperiis rusifiqatoruli politikis uaryofiTi Sedegebis likvidacia, erovnul niadagze dadga skola, swavla-ganaTlebis sistema. arsebiTad Seicvala misi rogorc raodenobrivi, ise Tvisebrivi maCveneblebi. safinanso ganyofilebis gamgem a.SoTaZem daayena sakiTxi imis Sesaxeb, rom 1919 wlis xarjTaRricxvis qarTul enaze Sesadgenad saWiro terminologia jer savsebiT ar iyo damuSavebuli. iTxovda iseTi wignebis Sedgenas qarTul enaze, romliTac SesaZlebeli iqneboda exelmZRvanela gamgeobas qarTuli terminologiis SemuSavebis dros. misi azriT saxelmZRvanelod gamodgegoda s. taruaSvilis mier Sedgenili da gamocemuli saxelmZRvanelo „buxhalteria“ da mTavrobis mier gamocemuli proeqti „saxelwifo xarjTaRricxvisa“.21 Tbilisis qalaqis gamgeobam Tavis morig sxdomaze daadgina: qalaqSi yvela sazogado, savaWro-samrewvelo da sxva dawesebulebebze mTavari warwerebi unda yofiliyo saxelmwifo enaze; mepatroneebs ufleba eZleodaT sxva enazec hqonodaT mciredi warwerebi, romelic gamoikideboda meorexarisovan adgilas. am brZanebis Sesruleba maT 1919 wlis 1 dekembramde dauwesdaT. marTlweris da stilis dasacavad mepatrone valdebuli iyo
17 Jurnali „kavkasiis qalaqi“, 1919, #3, gv. 38. 18 Jurnali „kavkasiis qalaqi“, 1919, #1, gv. 27-28. 19 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 5, saqme 194, furceli 177. 20 gazeTi „saqarTvelos respublika“, 1921, #22. 21 gazeTi „saqarTvelos respublika“, 1919, #165.
100
teqsti qalaqis TviTmmarTvelobis `sekretariatisaTvis~ waredgina. aRniSnuli RonisZiebebis Seusrulebloba isjeboda kanoniT.22 saqarTvelos damfuZnebeli krebis sakonstitucio komisiis mier SemuSavebul konstituciis proeqtSi erTi Tavi eTmoboda erovnul umciresobaTa uzrunvelyofas. eTnografiulad aWrelebul qveynebSi, rogoric saqarTveloa am sakiTxis mogvareba erT urTules saqmes warmoadgenda. erovnuli sakiTxis mogvarebaSi adgilobriv TviTmmarTvelobas didi roli unda eTamaSa erTa TanamSromlobis damyarebaSi da maT SerigebaSi. veraviTari gansakuTrebuli kanonmdebloba ver akeTebs imdens, rasac gaakeTebs swor da naTel demokratiul principze mowyobili TviTmmarTveloba. erovnul sakiTxis mosagvareblad, demokratiul saxelmwifos swored es mizani unda daesaxa - xalxis kulturuli amaRleba. am miznis misaRwevad mTavari saSualebaa mTeli xalxis ganaTleba, xalxSi rac SeiZleba meti mcodnis gavrceleba, magram pedagogiur aqsiomad unda gatarebuliyo is azri, rom ganaTlebis, codnis gavrceleba SeiZleba mxolod da marto deda-enaze. erovnuli sakiTxis gamwvavebas sxva mizezebic uwyobda xels. erovnul enasTan cxovrebis sxva mxareebic aris dakavSirebuli. moqalaqes cxovrebaSi xSirad uxdeboda administraciul, sasamarTlo, safinanso da sxva saxelmwifo dawesebulebebTan urTierToba. am dros ena Semaferxebeli sakiTxi iyo. saukeTesod dacva Tavisi interesebisa moqalaqes mxolod im SemTxvevaSi SeeZlo, rodesac saxelmwifo organo mas deda-enaze elaparakeboda. qalaqis socialuri daxmarebis ganyofilebasTan CerqeziSvilis quCaze 93-Si moewyo kinematografi. am mizniT SeZenili iqna saWiro inventari da SekeTda aRniSnuli saxli.23 kinematografiulma saaqcionero sazogadoebam daisaxa miznad: saqarTveloSi erovnul niadagze moewyo kinematografiuli organizacia; moexdina qarTuli kinopiesebis gadaReba lentze, TbilisSi kinomsaxiobebisagan Seedgina dasi, daearsebina specialuri studia kinoreJisorTa da kinomsaxiobTa mosamzadeblad. sazogadoebis materialuri fondi 10 milion maneTs Seadgenda: ukve SeZenili hqonda atelie, aparatebi da sxva saWiro aveji.24 gamgeobis wevr papavas moxsenebiT, saxalxo kino-Teatris moqmedeba ise gafarToebula, rom saWiro gamxdara mosamsaxureTa mudmivi Statis Seqmna da gafarToeba. aRniSnuli moxsenebis safuZvelze 1920 wlis 10 Tebervals damtkicda kinoTeatris mosamsaxureTa Stati da Tanamdebobrivi sargo.25 qalaqis mTavrobam Seufereblad miiCnia demokratiuli respublikis dedaqalaqSi Zveli reJimis moxeleTa erTgul mosamsaxureTa pativsacemad agebuli Zeglebis arseboba, iSuamdgomla mTavrobis winaSe, raTa momxdariyo kukiis moedanze - voroncovis Zeglisa da veris daRmarTze aleqsandre mesames etlidan gadmovardnis dros mis „saswaulebrivad“ gadarCenis aRsaniSnavad agebuli jvris demontaJi. agreTve sabWos sxdomaze daadgines qalaqSi CamoexsnaT dafebi warweriT „didebis taZridan“, radgan es
22 Jurnali „kavkasiis qalaqi“, 1919, #13-15, gv. 41. 23 Jurnali „Cveni qalaqi“, 1920, #3, gv. 29. 24 gazeTi „saqarTvelos respublika“, 1921, #9. 25 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 5, saqme 230, furceli 15.
101
warwerebic maTi SexedulebiT „TviTmpyrobeli ruseTis saqarTveloze Zaladobis da TviTnebobis gamomxatveli iyo“.26 qalaq Tbilisis sabWos 1919 wlis 29 ivnisis sxdomaze ganixiles qalaq Tbilisis TviTmmarTvelobaSi Seqmnili quCebis da saxelwodebebis Semcvleli specialuri komisiis da qalaqis gamgeobis mier SemuSavebuli moxseneba qalaqis zogierTi quCisa da dawesebulebisaTvis saxelwodebis Secvlis Sesaxeb. moxseneba gaakeTa qalaqis mouravma – beniamin CxikviSvilma. sabWom daadgina: daedasturebina gamgeobis moxseneba da saxelwodebebi SeecvalaT:
erevnis moedans – Tavisuflebis moedani; golovinis prospeqts – rusTavelis prospeqti; sasaxlis quCas – damfuZnebel krebis q.; sololakis quCas – 26 maisis q.; olRas quCas – akakis q.; andreevis quCas – ilias q.; elisabedis quCas – n.baraSaSvilis q.; bariatinskis quCas – ninoSvilis q.; aleqsandres baRs – ninoSvilis baRi; aleqsandres saavadmyofos – qalaqis me-2 saavadmyofo; bolniCni gorodoks – qalaqis 1-li saavadmyofo.27
qalaq Tbilisis sabWos 1919 wlis 13 oqtombris sxdomaze ki sabWos xmosnebis sifrTxilis da am kuTxiT gamoTqmuli winaaRmdegobebis miuxedavad, sabWom miiRo dadgenileba qalaqis 299 quCisaTvis saxelwodebis Secvlis Sesaxeb.28 Tbilisis TviTmmarTvelobis moRvaweebs Segnebuli hqondaT adamianTa sulieri moTxovnilebebis dakmayofilebis saWiroeba. igi zrunavda kulturul saganmanaTleblo dawesebulebaTa gamravlebaze... qalaqis TviTmmarTveloba, romlis erT-erT umTavres movaleobas (saqalaqo debulebis me-2 muxlis me-7 da me-8 punqtis Sesabamisad), Seadgenda qalaqis macxovrebelTa zneobis gaumjobesebisaTvis, ganaTlebaze da Teatris ayvaveba-ganviTarebaze zrunva, dakisrebul funqcias sxvadasxva saSualebebiT axorcielebda, aRsaniSnavia, rom Teatris Senobebi kerZo pirTa xelSi iyo moxvedrili, isini ki Tavis mxriv am Senobebs daniSnulebiT ar iyenebdnen, ZiriTadad mogebaze iyvnen orientirebulni. qalaqis mesveurebi aRiarebdnen Teatris kulturul-sazogadoebriv mniSvnelobas da am Senobebis kerZo pirTa xelSi datovebas Tbiliselebis winaSe danaSaulad miiCnevdnen. am mosazrebiT qalaqis gamgeobam gadawyvita SeeZina Teatris Senoba TbilisSi da arCevani SeaCera „artistuli sazogadoebis“ Senobaze (dRevandeli SoTa rusTavelis saxelobis saxelmwifo akademiuri Teatris Senoba). Teatris Senoba ekuTvnoda david bogdanis Ze avan-iuzbaSov-xan sagnaxskis. rusTavelis prospeqtze mdebare Teatris Senobis qveda sarTulze moTavsebuli iyo restorani „annonn“, pirvel sarTulze maRaziebi, Teatris darbazi, salaro, derefnebi da garderobi. meore sarTulze: sakoncerto darbazi, ori sasadilo, banqos saTamaSo darbazi da foie. mesame sarTulze Svidi didi oTaxi, ori samzareulo da Teatris qandarebi. samxreT da Crdilo fligelebSi binebi.
26 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 5, saqme 194, furceli 43. 27 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 125, furclebi 195a, 201-202a. 28 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 125, furclebi 305a-306, 314-318.
102
mTeli es mamuli bolos Sefasebuli iyo 1912 wels 397.254 maneTad. 1920 wlis 1 ianvars qalaqis mouravis moxsenebidan irkveva, rom artistuli sazogadoebis Senobis patroni david bogdanis Ze avan-iuzbaSov-xan sagnaxskis Senobis gayidvaze laparaki ar usurvebia, qalaqisTvis SeuTavazebia Teatris ijariT gadacema. ijaris pirobebi mepatrones erTi kviris ganmavlobaSi unda waredgina gamgeobaSi. qalaqis mouravis beniamin CxikviSvilis 1920 wlis 24 ianvris moxsenebis safuZvelze ki irkveva, rom oci dRis Semdegac gamgeobas Senobis mesakuTrisgan pasuxi ar miuRia. ris gamoc gamgeobam daadgina: david bogdanis Ze avan-iuzbaSov-xan sagnaxskis iZulebiT CamorTmeoda „artistuli sazogadoebis“ Senobebi im fasad, rogorc Sefasebuli iyo ukanasknelad.29 xmosanTa nawili uaryofiTad afasebda aRniSnul faqts. maTi SexedulebiT, Tu qalaqs Teatris Senoba esaWiroeboda igi ar unda Sexeboda maRaziebsa da eleqtrosadgurs. xmosanTa nawili aRniSnavda, kerZo sakuTrebas ufro moridebiT unda mohkidebodnen, radgan kerZo sakuTrebaze iyo agebuli mosaxleobis kulturul-ekonomikuri keTildReoba. miuxedavad amisa qlaq Tbilisis sabWos 1920 wlis 9 Tebervlis sxdomaze gamgeobis mosxenebis safuZvelze miiRes dadgenileba arqistuli sazogadoebis Teatris da misi Senobebis iZulebiT CamorTmevis Sesaxeb.30 qalaqSi erT-erT popularul dawesebulebad rCeboda 1902 wels k. zubalaSvilis vaJebmis gadawyvitilebiT misi saxelis ukvdavsayofad sakuTari xarjiT mowyobili saxalxo saxli, romelic maT qalaqs saCuqrad gadasces. 1907 wels zubalaSvilis saxelobis saxalxo saxli (dRevandeli marjaniSvilis saxelobis Teatri) Sedgeboda 630 adgiliani saTeatro darbazis, biblioTeka-samkiTxvelos, oTaxebisa da saCaie darbazisgan.31 aRsaniSnavia, rom saqalaqo gadasaxadi vrceldeboda qalaqSi gamarTul yvela warmodgenaze da RonisZiebaze Tu igi specialuri dadgenilebiT ar iqneboda gaTavisuflebuli aRniSnuli valdebulebisgan. 1919 wlis 20 oqtombris sxdomaze gadawyda saxalxo saxlis TeatrSi Sesasvleli fasebis 150%-iT gadiduliyo. 32 1918 wlis bolos ki yvela saqalaqo biblioTekaSi wigniT sargebloba 15 kapikidan 1 maneTamde gaizarda.33 1921 wlis ianvris bolos qalaqis gamgeobam gadawyvita TbilisSi wignis maRazia gaexsna. am miznisTvis man 1 milioni maneTi gadado da SearCia rusTavelis prospeqtze mdebare kafe „unionis“ Senoba, romlis darbazi iqna gamoyenebuli wignis maRaziis saWiroebisaTvis. qalaqis wignis maRaziis gamged dainiSna qalbatoni trapi.34 finansuri problemebis miuxedavad qalaqi axerxebda moexdina qal-maswavlebelTa sazogadoebis sabavSvo klubis subsidireba, mis mosawyobad. didubis da kukiis ufaso biblioTekebis, somexTa Soris sasargeblo codnis gavrcelebis sazogadoebis da sxv.35
29 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 5, saqme 194, furclebi 91-93. 30 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 5, saqme 194, furceli 80. 31 al. bendianiSvili. Tbilisis saqalaqo TviTmmarTveloba 1975-1917. Tbilisi, 1960, gv. 89-90. 32 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 129, furceli 332. 33 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 125, furceli 363. 34 gazeTi „saqarTvelos respublika“, 1921, #22. 35 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 4, saqme 125, furclebi 62, 80.
103
qalaqis gamgeoba krizisis miuxedavad mzrunvelobas iCenda qalaqis specskolebisa da sportruli skolebis mimarT: man daakmayofila tanTsavarjiSo sazogadoeba „Sevardenis“ Txovna da gadado 10.000 maneTi momaval wlis xarjTaRricxvaSi, agreTve qalaqis TviTmmarTvelobam daakmayofila brmaTa skolis Txovna 25.000 maneTiT daxmarebis Sesaxeb da daavala sabinao ganyofilebas, skolis aRsazrdelebis nakeTobebis gasayidad gamoyofodaT bina. krizisis miuxedavad qalaqis gamgeobam Tavis mfarvelobis qveS miiRo bavSvTa TavSesafari kapeiki, gadado misi binis SesakeTeblad 10.000 maneTi da 20.000 maneTiT daxmareba aRuTqva yovelTviurad.36 qalaqma voroncov-daSkovis saxelobis bavSvTa TavSesafris dasaxmareblad 5.000 maneTi gaiRo.37 Tbilisis gamgeobas balansze dedaqalaqSi arcerTi sabavSvo TavSesafari ar hqonia. Seqmnili socialuri pirobebis fonze quCaSi auarebeli upatrono ubinao bavSvi iyo, agreTve bevri Raribi ojaxis Svili Txoulobda TavSesafars da daxmarebas. aRniSnul fonze qalaqma miiCnia, hqonoda samagaliTo sabavSvo TavSesafari, sadac zedmiwevniT iqneboda ganviTarebuli xelsaqmis, xelobis Seswavla agebuli swor pedagogiur da aRzrdis principebze. gamgeobam mizanSewonilad miiCnia gamoeyenebina ukve arsebuli TavSesafari, aeyvana Tavisi mfarvelobis qveS. es gacilebiT naklebi daujdeboda qalaqs, vidre axlis daarseba. Sromis ganyofilebam daaTvaliera yvela arsebuli sabavSvo TavSesafari da arCevani sazogadoeba „kapeikis“ TavSesafarze gaaCera, romelsac balansze hqonda sakuTari orsarTuliani saxli 11 oTaxiT (orTaWala, berZnis quCa). TavSesafari im etapze 12 bavSvs iTvlida, Tumca Senoba 50 bavSvs daimatebda. usaxsrobis gamo iq SeCerebuli iyo mecadineoba da saxelosnoebis muSaoba.38
36 Jurnali „eroba da qalaqi“, 1920, #3 gv. 38. 37 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 5, saqme 194, furceli 146. 38 saqarTvelos erovnuli arqivi. saistorio centraluri arqivi, fondi 192, anaweri 5, saqme 194, furclebi 20-21.
104
f i l o l o g i a
105
giorgi alibegaSvili, filologiis mecnierebaTa doqtori
sityier xatTa xatebi
xati, ferTagan gamosaxuli, dawerili sityvis Tanagvaria.
wm. ioane damaskeli
Tavad ufali ieso qristea sityvier da xilul xatTa wyaro:
rogorc logosi-sityvieris, rogorc saxe-xatweris.
d. uspenski
wmida mamaTa TanagაnWvretiT, xatebSi Semoklebul mosaxseneblad aRwerilia WeSmaritad arsebis mixedviT gankacebuli RmerTis sakvirvelTmoqmedeba, vneba, jvarcma, aRdgoma, amaRleba, rac Tavdapirvelad Sexsenebisa da swavlebisaTvis sityviT gadmoica; magram radgan `yvela ar
iyo mcodne asoTa da arc hqonda kiTxvis guლmodgineba” (wm. ioane damaskeli) Seiqmna xatweriloba. xati samaradisod daukavSirda marTlmadideblobas _ maTi erTimeoris gareSe arseboba warmoudgenelia. specialur literaturaSi dadgenilia, rom sityva `xats” wmida mamebi gacilebiT farTo mniSvnelobiT iyenebdnen, vidre dRes ixmareba.RvTis mier Seqmnili mTeli samyaro uflis xatad gaiazreboda -- rogorc srulyofili xelovanis miuTxrobeli `Sueniereba”: `xelovan da dambadebel RmerTi ars”. aqedan ganisazRvra qristianul kulturaSi termin `xelovanis” ZiriTadi semantika: xelovania RmerTi, mas miewereba xelovneba, `xelovanisa naqmari ars Suenieri ese da didi queyanaÁ;” isaa `xelovanT-moZRuari”, `xelovanT-mTavari”, `soflisa Semoqmedi xelovani”, `xelovani igi mxatvari” da sxv.. samyaro zomis, ricxvis (ritmis), wesrigis, harmoniis Sesabamisad RmerTma xelovani logosiT Seqmna. Tavis SemoqmedebaSi mas ar sWirdeboda arc `emanacia”, arc `gamosxiveba”, arc platonuri `ideebis samyaro”.is Tavis
TavSi yovelives Sinaganad ganwesebuli samyaros xაtad qmnida (irineos
lioneli). erTგvari Semajamebeli daskvna ki zemoTqmulisa nemesios emeselis Tqmuli sityvaa: `sulsa wesi upyries xelovanisaÁ”, (rac imas miuTiTebs, rom `araarsisgan arsad momyvanis” anu RmerTis sulis madli, gankacebuli uflis meoxebiT, adamianze gadadis, romelic Semoqmedi, xelovani xdeba. amdenad, kacis Sesaqmec `xatad da msgavsad” RvTisa (dab. 1.26) xelovnebadaa gaazrebuli, Tumca mas win uswrebs sityva, romliTac, rogorc iTqva, iqmnebian `yovelni arsni” (`sityvaÁ RmrTisaÁ saqme ars”). sityvasTan da xatTan mimarTebiT arsebiTia ganisazRvros, Tu rogor esmiT adamianis RvTisadmi msgavseba da xati Sua saukuneebSi.wm. mamaTa mixedviT, `msgavseba” Sinagani bunebaa (saTnoebiTi msgavseba RmrTisadmi), `xati” - garegani. am sakiTxTan dakavSirebiT wm. grigol noseli ase RvTismetyvelebs (`xedviTxelovnebs”):
106
`SuenierebaÁ saRmrToÁ ara gamoxatul ars SuenierebiTa ferTaÁTa, aramed uzeSTaesiTa wesiTa, romeli miuTxrobel ars gulisxmis-yofad. da viTar-igi mxatvarTa RonisZiebaÁ yvian mravliTa wamalTagan TiTosaxeTa da Sezavian yovelive igi msgavsad jerisa mis, raÁTamca miamsgavses Suenierebasa mas Zirisasa zedamiwevniT, da esreÁTve gulisxma-yav dambadebelisaÁ, rameTu Seamko bunebaÁ kacobrivi saTnovebiTa mravliTa msgavsad ferTa SuenieriTa da aCuena Cuen Soris msgavsad Zalisa Tvisisa SemkulebaÁ yovliTa, romliTa icnobebis cxorebaÁ igi WeSmariti, ara wiTliTa mbrwyinvaliTa gina sxviTa wamliTa, romeli Tana-Sezavian mas SuenierebisaTvis xatisa, da arca SaviTa, romeliTa gamosaxian warbni da Tualni sxuaTa maT ferTa Tana saSuenebelad xatisa, viTar-igi RonisZiebiT yvian mxatvarTa, aramed nacvalad amaTsa ubiwovebaÁ da siwmideÁ da siwrfovebaÁ da ganSorvebaÁ yovlisagan borotisa da eseviTariTa saxiTa, romliTa emsgavsebis kaci dambadebelsa Tvissa, da amiT feriTa Seamko dambadebelman xati Tvisi, ese igi ars bunebaÁ Cueni. da ukueTu Sen moawio gonebaÁ mixedvad sxuaTa maT arsTaTvis, romel icnobis miT SuenierebaÁ RmrTisaÁ, ukue hpovo msgavsebaÁ bunebasa Cuensa Sina... da ese saxeÁ yo CuenTvis dambadebelman bunebisagan”. ase rom, kosmosisa da istoriis wesrigSi `cxorebaÁ igi WeSmariti” sityviTa da xatiT `icnobebis” - isini utyv azrebs kanonikuri dawerilobiT gadmoscemen. amis gamo xelovanni orive mimarTulebis nimuSebis werisas gansakuTrebul sifrTxiles iCendnen, radgan `Suenierebasa mis xatebisasa ukueTu akldes raÁme, ara ars igi xati”. aqedan gamomdinare, SemoqmedTa damokidebuleba aRsaweri sagnisadmi ase ganisazRvra: sityvaTa da xatTa Seqmnis xelovneba suliwmidis madlia; bibliuri wignebi, saxeebi, simboloebi ki is safuZvelia, romelsac qristianuli kulturis xelovani emyareba aRsaweri nimuSis `Sina-saxis” gamoxatvisas. `fermweri” (zografos) dgas `sityvismweris” (logografos) gverdiT da isini avseben erTmaneTs (h. kamfenhauzeni), radgan utyv azrebs kanonikur dawerilobas aniWeben. sakiTxi sxva kuTxiTac daismis: ra damokidebulebas iCens xelovani Tavis winamorbed SemoqmedTa memkvidreobisadmi?! vidre am kiTxvas vupasuxebdeT, SevniSnavT: hagiografTaTvis, rogorc sityvis - aseve xatmwerTaTvis, nimuSis momcemi Tavad macxovaria, erTi mxriv, saxarebis momadlebiT, romelSic aRwerilia, Tu rogor `icxovra man miwaze, dahyo adamianebTan, isakvirvelTmoqmeda, ivno, jvars ecva, aRdga da amaRlda, rodesac WeSmaritad moxda es yovelive da dasanaxi gaxda adamianebisaTvis, amasTan aRiwera kidec Cvenda Sesaxseneblad da saswavlad, romlebic imJamad iq ar viyaviT”, da, meore mxriv, edeselTa qalaqis mefe avgarozis saxelTan dakavSirebuli saTno gadmocemiT: man `mxatvari miavlina, rom mas uflis xatis msgavseba gamoesaxa, magram rodesac mxatvarma ver SeZlo es (uflis pirisaxisgan gamomkrTali brwyinvalebis gamo), maSin TviT ufalma sakuTar cxovelmyofel pirisaxes zed daado samoseli, gadabeWda samosze Tavisi gamoxatuleba da ase gaugzavna igi amis mosurne avgarozs” (wm. ioane damaskeli). aqedan gamomdinare, saxareba da avgarozTan dakavSirebuli macxovris xati xdeba Sua saukuneebis RmrTivsulieri nimuSebis upirvelesi ganmsazRvreli paradigma - maTi pativiscema ki `pirvelsaxeze gadadis” (wm. basili didi). gamoikveTeba hagiografiuli ikonologiis RvTismetyvelebis dinamikis safexurebi: a) codviT dacemamdeli adami -- masSi RvTis xati sruli siwmidiT,
mSvenierebiT da qmediTad aris gabrwyinebuli, xolo msgavseba dasabamier siwmides moicavs;
107
b) codviT dacemis Semdgomi adami -- xati RvTisa sxvadasxvagvarad da gansxvavebuli xarisxiT aris daCrdiluli, codviT moculi, msgavseba dakargulia;
g) wmidani - Sinagani umusvreli xatisebrioba ganwmedili da gacxadebulia RvwiT, marxviT, locviT, saTno cxovrebiT, mieltvis pirvelsaxes, xolo msgavseba siwmidiT aris ganaxlebuli da aRdgenili; d) qriste logosi da xati RvTisa -- aris Sobili pirvelsaxe, uqmneli pirvelxati, zecieri arqetipi; e) uxilavi RmerTi -- misi xateba pirvelsaxis, qristes meSveobiT adamiania (v.lepaxini).
amgvarad, RmerTis gankacebiT xelaxla wmida anu RvTis msgavsi gaxda adamianuri buneba da Tavidan daixata, Tavidan xatiqmna, anu saTnoebiTi siwmidiT kvlav msgavseba miiRo Ze RmerTisadmi (gankacebis Semdeg ieso qristed wodebulisadmi). esaa adamianuri bunebis ukuganaxleba, axalSeqmna qristeSi (e.WeliZe). rogorc vxedavT, xatis RvTismetyveleba wmida werilis umTavres movlenebTanaa dakavSirebuli: adamianis dabadebasTan, codviT dacemasTan da uxrwneli xatis xrwnadad, zecieridan miwierad gadaqcevasa da gankacebuli macxovris SemweobiT adamianSi RvTis xatisebriobis aRdgenasTan. xatweriloba-sityviswerilobis (zografia-logografiis) ganuyofeli kavSiri wmidanis saxis gamoxatvisas Semdegi aqcentebiTaa warmodgenili:
maRali Subli - sibrZne da Rrma azrovneba; didi Tvalebi - RvTaebriv saidumloTa wvdoma;
Txeli tuCebi - asketizmi; grZeli TiTebi - sulieri keTilSobileba da ubiwoeba;
Tavdaxrili dgoma - RvTis sityvisadmi yuradReba; modrekili figura - uflis nebisadmi morCileba
(arqimandriti rafaeli). vnaxoT, rogor aqvs `realizebuli” Semoklebul mosaxseneblad wm. grigol xancTelis saxe qarTuli hagiografiuli skolis erT-erT TvalsaCino warmomadgenels, giorgi merCules: igi iyo `xilviTa did, xorciTa Txel, hasakiTa srul, yovlad keTil sruliad, guamiTa mrTel da suliTa ubiwo”. aqve moviyvanT yovladwmida mariamis hagiografiuli sityvieri xatis nimuSs ioane minCxis poeziidan:
`RmrTismSobelsa vadidebdeT - mSobelsa da qalwulsa,
dedasa meufisasa, venaxsa goniersa, taZarsa pirmetyuelsa, takuksa mas suliersa, sadgursa mananaÁsasa,
Rrubelsa savsesa naTliTa, magrilobelsa sulTa CuenTasa, saRmTosa zRudesa mtkicesa, mcvelsa yovlisa soflisasa”.
(aseTi sityvieri xatebi RvTismSoblis ikonografiis mravalsaxovnebas uwyobs xels). rodesac giorgi merCule da ioane minCxi wm. mamisa da yovladwmida RvTismSoblis saxeebs aseTi hagiografiuli (xatweriTi-sityvisweriTi) niSnebiT warmoadgenen, isini Sua saukuneTa esTetikur moTxovnebs icaven. SeniSnulia rom, medievaluri xelovanis TvalTaxedviT, winaparTa mTeli Semoqmedeba misi sakuTrebaa, romelsac igi SeiZleba daeuflos, nebismierad
108
moepyros.ar arsebobs arc plagiatis, arc saavtoro uflebis cneba. udidesi pativi, romelic SeiZleba miegos winamorbeds, aris ara misi nawarmoebiT tkboba, xeluxleblad Senaxva, aramed misi gacocxleba axal nawarmoebSi, cocxal SemoqmedebaSi. gadamuSaveba es aris gamdidreba. amave dros es aris uzenaes realiebTan, maradiul ideebTan ziarebis pirdapiri gza, radgan es ideebi moipoveba Zvel mweralTa nawarmoebebSi (a.aleqsiZe). amave kuTxiT erTi garemoebac iqcevs yuradRebas: mravali sasuliero Zeglis avtori ucnobia (Txzulebis Tu xatis). amis mizezi, hagiografTa didi Tavmdablobis garda, Semdegicaa: xelovani ar cdilobs `miwier” TviTdamkvidrebas da amiT mianiSnebs, ras ganicdis, rodesac furclavs bibliur wignebs, sasuliero Txzulebebs Tu eklesiis mamaTa Teologiur naSromebs; hagiografi Tvlis, rom is winamorbed SemoqmedTagan davalebulia da sakuTar qmnilebaSi gadaWarbebuli individualobis Setana dauSvebelia. Tu nawarmoebs sakuTar saxels miawer, is Zvel xelovanTa mibaZviT Seqmnili nimuSis miTvisebaa - amave dros, am xelmoweriT avtori Tavis Tavze aiRebs qmnilebis naklsac.nawarmoebi rom uzado iyos, mis Semoqmeds vinaobis dadastureba ar sWirdeba. sxva SemTxvevaSi xatmwers eklesiisaTvis axali xatis an tradiciuli ikonografiuli kompoziciis axleburi xatweriT gadawyvetis SeTavazeba mxolod im SemTxvevaSi SeuZlia, Tuki siwmidis iseT xarisxs miaRwevs, romlis drosac axali xati gamocxadebad warmoudgeba da ara sakuTar warmosaxvad (v. lepaxini 2002: 132). xati da wmidanis cxovreba-martviloba, upirveles yovlisa, ara Tvalisa da gonebis saameblad, aramed rwmenis gansamtkiceblad iwereba; es xelovneba adamianis ukvdavi sulis wvdomaa, dawerili sityviT, feriT, wmidanis saxis aqcentebiT, sxeulis moZraobiT; is xels uwyobs gonebis idumal TviTCaRrmavebas da, garkveuli azriT, mistikuri, RvTaebrivi sulis poeziad aRiqmeba. faqtobrivad es xelovneba amqveynad Cenil saswauls aRwers, rac adamianis sulis, rwmenis asaxvaa da ara realobis anarekli. xatwerisa da nawarmoebebis personaJTa `weris” erT-erTi saerTo niSani isicaa, Tu rogor dainaxavs Semoqmedi wmidans RvTisagan wamierad miniWebul sinaTleSi. amitom hagiografebi SemoqmedebiT Zalas TavianTi niWidan ki ar ikreben, aramed uflis siyvarulidan. aqedan gamomdinare, xelovanebi sakuTar nawarmoebs suliwmidis madliT aRsrulebul SemoqmedebiT nimuSad miiCneven. specialur literaturaSi dadgenilia Semdegi tipis xatebi, romlebic siuJeturad sityvier xatTa xatebani arian: 1. monostruqturuli xatebi - maTze mxolod erTi personaJia gamoxatuli:
macxovari, yovladwmida RvTismSobeli an romelime wmidani; paralelurad arsebobs iseTi hagiografiuli nawarmoebebi, romlebic mxolod erTi wmidanis Rvawlis Sesaxeb mogviTxroben, magaliTad, `wm. SuSanikis wameba”, `wm. abos martviloba”;
2. orkaredebi anu e.w. diptiqonebi - magaliTad, ieso qriste da RvTismSobeli; hagiografiaSic xSiria saTaurebSive ori wmidanis saxelis gamotana: `cxorebaÁ ioanesi da efTvimesi”, `martvilobaÁ daviTisaÁ da tiriWanisi” da sxv.
3. samkaredebi anu triptiqonebi - magaliTad, xaxulis samkaredi an mRvimevis (XIII s.) samkaredi deisusi, romelsac trimorfioni anu samxateuli uwoda spiridon lambriosma (me-18 s.). samkareduli, triptiquli struqturaa warmodgenili `wm. abos martvilobaSi”: I TavSi (ikonografiuli aspeqtiT I karedSi) homiliaa, II-III TavebSi - hagiografiuli Txroba, IV TavSi-qeba;
4. centralur-cikluri struqturis xatebi - SuaSi wmidania gamoxatuli, xolo irgvliv, medalionebis msgavsad, calkeuli epizodebi misi
109
cxovrebidan. magaliTad, wm. giorgis, wm. nikolozis da sxv. msgavsi tipis xatebi. aseTia `wm. grigol xancTelis cxovreba” - Txzulebis centrSi wm. grigolia, xolo mis garSemo sxvadasxva epizodi araqronologiuri TanmimdevrobiTaa gadmocemuli. SedarebiT mogviano xanaSi SemuSavda wm. xatebis aSiebze wmidanTa cxovrebis epizodebis gamosaxvis esTetikuri principi, romelic xatis `gaxsnas”, centrSi myofi moRvawis gandidebas emsaxureba, Tumca mTavari mainc wmidanis centraluri xatia da ara aSiebze mocemuli misi cxovrebis amsaxveli epizodebi;
5. istoriis gadmomcemi xatebi - isini vrcel ambavs gvauwyeben wmidanebis cxovrebidan. aseTi ikonografiuli gamosaxulebebi gansakuTrebiT ruseTSia gavrcelebuli; saqarTveloSi ki am struqturis xatia saqarTvelos eklesiis dideba. Sesabamisad Seqmnilia iseTi hagiografiuli Txzulebebi, romlebSic erTdroulad ramdenime wmidanzea saubari, magaliTad, `moqcevaÁ qarTlisaÁs” hagiografiuli nawili (s.metreveli).
daskvnis saxiTSevniSnavT: RmerTma es qveyana saxilvelad Seqmna, mere ki, xiluli erTmaneTisTvis rom gagveziarebina, sityvis unari mogvaniWa; adamiani sityviT Txzavs ambebs, sityviT STagonebuli qmnis xelovnebis Zeglebs, wers xatebs (Semoklebul mosaxseneblebs - wm. ioane damaskeli); qristianuli kulturis upirvelesi amocana RvTis, adamianisTvis `msgavsebisa da xatis” momniWeblis, Ziebaa, samyaros imgvari aRqmaa, rogorsac mas RmerTi xedavs; sityvismwerisa (logo grafos) da xatmweris(zografos) mier Seqmnili nimuSebi adamianisTvis gonebiTSesamecnebelicaa, sulieri TvaliT aRsaqmelic, RvTisgan ganwesebuli samyaros melodiis gancdac da sanTlis Suqze warmoTqmuli locvad aRvlenili sityvac. literaturuli saxe da `xiluli uxilavi” xati aris Wvreta imisa, rac adamianis sulma qvecnobierad icis; isini gvafiqreben sakuTar Sida bunebaze, aCveneben sulier azrs da ara gamosaxulebis samyaros. am gziT `xorcieldeba WeSmarit sityvad da xatad qceuli rwmenis STanergva” (wm. ioane damaskeli). sabolood ki ikonografiuli nimuSebi vergamoxatvis, miuwvdomlobis ganwyobilebas gvinergavs da ara gamoxatulebiT tkbobis gancdas - isini xilulisa da uxilavis mrCobli erTianobaa.
110
tariel futkaraZe, filologiis mecnierebaTa doqtori
zmnuri yalibebi da
maTi semantikuri komponentebi
qarTuli enis nebismier zmnas (zmnur leqsikur erTeuls) formamawarmoebeli afiqsebiT nawarmoebi ramdenime yalibi aqvs: (Ca)vaSeneb, (a)vSendebi, vuSendebi, veSenebi, vaSenebineb... viSeneb, vuSeneb... warmodgenili formebi, Tavis mxriv, mwkrivebis mixedviT icvleba.1
Sdr.: akaki SaniZe am yalibebs zmnuri sityvawarmoebis produqtebad miiCnevs da anawilebs gvaris, qcevis, kontaqtis, situaciis, aspeqtis, gezis, orientaciis - warmoqmnis kategoriebis – mixedviT; 2 T. uTurgaiZe „viSeneb“, „vuSeneb“... tipis yalibebs ar Tvlis sxvadasxva leqsikur erTeulebad, 3 magram maT gvaris, qcevis... gramatikuli kategoriebis formebad ganixilavs. 4 b. jorbenaZec zmnur formebs axasiaTebs gvaris, qcevis, kauzativis... kategoriebis mixedviT da am kategoriebs zmnur formawarmoebiT kategoriebad Tvlis. 5 d. meliqiSvilis azriT, gvari ar aris gramatikuli kategoria; aseTad is diaTezas miiCnevs.6
zmnuri gramatikuli kategoriebis SemoTavazeba unda emsaxurebodes zmnis formaTa paradigmis srulyofil gaazrebas. qarTuli zmnuri formebis sistemur analizs ver aiolebs dRemde aqtiurad gamoyenebuli gvaris, e.w. gardamavlobisa Tu ak. SaniZis mier SemoRebuli qcevis kategoriebi, vinaidan am kategoriebis farglebSi SemoTavazebuli kriteriumebiT zmnuri formebis kvalifikaciis dros arsebobs mravali gamonaklisi. xSir SemTxvevaSi bundovania formaTa gamijvnis principic da, amave dros, aralogikuria formaluri paradigma, mag., erTi paradigmis wevrebad iTvleba samvalentiani „vukeTeb“ da orvalentiani: „mikeTebia“. es da sxva winaaRmdegobani programistis, moswavlisa Tu ucxoelisTvis metad arTulebs qarTuli zmnis formawarmoebiTi SesaZleblobebis aRqmasa da Seswavlas.
zmnuri xmovani prefiqsebi erTi rangis morfemebia 7da, Sesabamisad, maT ver miviCnevT sxvadasxva morfologiuri Tu morfologiur-sintaqsuri kategoriis markerebad. Cveni azriT, rogorc konkretuli mwkrivis formebi
1 t. futkaraZe. zmnur formaTa paradigmis manqanuri modelirebis problemebi. qarTveluri memkvidreoba. XVI. quTaisi, 2012, gv. 200-212. 2ak. SaniZe. qarTuli enis gramatikis safuZvlebi. Tbilisi, 1980, gv. 236-385; amave Tvalsazriss iziarebs bevri sxva mecnieric. 3T. uTurgaiZe. Sinaarsisa da formis urTierTobisaTvis enaSi qarTuli saliteraturo enisa da misi dialeqtebis mixedviT. n. baraTaSvilis saxelobis goris saxelmwifo pedagogiuri institutis Sromebi. IV. gori, 1957, gv. 152. 4 T. uTurgaiZe. gramatikuli kategoriebisa da maTi urTierTmimarTebisaTvis qarTul zmnaSi. Tbilisi, 2002, gv. 80-82; b. jorbenaZe. qarTuli enis morfologia (programa-prospeqti). Tbilisi, 1995, gv. 74. 5 b. jorbenaZe. qarTuli enis morfologia (programa-prospeqti). Tbilisi, 1995, gv. 74. 6 d. meliqiSvili. qarTuli zmnis uRlebis sistema. Tbilisi, 2001, gv. 173. 7 zmnuri xmovani prefiqsebis Sesaxeb ix.: b. jorbenaZe. zmnis xmovanprefiqsuli warmoeba qarTulSi. Tbilisi, 198; t. futkaraZe. xmovani prefiqsebis funqciisaTvis qarTul (qarTvelur) zmnaSi._soxumis saxelmwifo universitetis krebuli: `lingvisturi qarTvelologiisa da afxazologiis problemebi~. t. II. Tbilisi, 2010, gv. 290-303; wakiTxul iqna moxsenebad soxumis saxelmwifo universitetis meore erovnuli samecniero konferenciaze: lingvisturi qarTvelologiisa da afxazologiis problemebi. Tbilisi, 21-22 maisi, 2010.
111
ganixileba yalibad, romelsac axasiaTebs ramdenime semantikuri kategoria (dro, kilo, aspeqti...), aseve, xmovanprefiqsebiTa da sxva afiqsebiT formacvlili yalibebi (e. w. gvaris, qcevis, kontaqtis, situaciis... formebi) unda ganvixiloT iseTi erTi rangis monacemebad, romelTac aqvT TavianTi struqturuli da semantikuri maxasiaTeblebi.
sxvadasxva zmnur leqsikur erTeuls (akeTebs, xatavs, wers, Wams, uyvars,
dgas...) SeiZleba hqondeT erTnairi yalibebic da gansxvavebebic; yalibebis warmoebis mixedviT zmnuri leqsikuri erTeulebis ramdenime tipi SeiZleba gamoiyos;8 mag.:
ვ-ა-შრ-ობ9 მ-ა-შრ-ობ-ს10
ვ-ა-კეთ-ებ
ვ-ა-დუღ-ებ/ ვ-ა-მეფ-ებ
ვ-მალ-ავ
ვ-ხატ-ავ ვ-ა-ხატ-ავ
ვ-ი-შრ-ობ ვ-ი-კეთ-ებ
ვ-ი-დუღ-ებ
ვ-ი-მალ-ავ
ვ-ი-ხატ-ავ
ვ-უ-შრ-ობ მ-ი-შრ-ობ-ს
ვ-უ-კეთ-ებ მ-ი-კეთ-ებ-ს
ვ-უ-დუღ-ებ მ-ი-დუღ-ებ-ს
ვ-უ-მალ-ავ მ-ი-მალ-ავ-ს
ვ-უ-ხატ-ავ მ-ი-ხატ-ავ-ს
ვ-შრ-ებ-ი ვ-კეთ-დ-ებ-ი
ვ-დუღ-ვარ /ვმეფობ ვ-დუღ-დ-ებ-ი
ვ-ი-მალ-ებ-ი
ვ-ი-ხატ-ებ-ი
ვ-უ-შრ-ებ-ი მ-ი-შრ-ებ-ა
ვ-უ-კეთ-დ-ებ-ი მ-ი-კეთ-დ-ებ-ა
ვ-უ-დუღ-დ-ებ-ი მ-ი-დუღ-დ-ებ-ა
ვ-ე-მალ-ებ-ი მ-ე-მალ-ებ-ა
ვ-ე-ხატ-ებ-ი მ-ე-ხატ-ებ-ა
ვ-ა-შრ-ობ+ინ-ებ მ-ა-შრ-ობ+ინ-ებ-ს
ვ-ა-კეთ-ებ+ინ-ებ მ-ა-კეთ-ებ-ინ-ებ-ს
ვ-ა-დუღ-ებ+ინ-ებ მ-ა-დუღ-ებ+ინ-ებ-ს
ვ-ა-მალ-ვ+ინ-ებ მ-ა-მალ-ვ+ინ-ებ-ს
ვ-ა-ხატ-ვ+ინ-ებ მ-ა-ხატ-ვ+ინ-ებ-ს
* * * * * * * * * * * * * * *
8yalibebis warmoebis mixedviT zmnuri leqsikuri erTeulebis dajgufebis mcdelobas eZRvneba saqarTvelos sapatriarqos andria pirvelwodebulis saxelobis qarTuli universitetis doqtorantis, sveta adamias sadisertacio naSromis ZiriTadi nawili. 9am Tu sxva tipis zog zmnas realizebuli SeiZleba ar hqondes yvela potenciuri forma; mag.: vaxvedreb me mas isars /movaxvedre me mas isari/ (maxvedrebs is me mas); vixvedreb, *vuxvedreb, *vxvdebi... magram: me vaxvedreb mas (me mivaxvedre mas), *vixvedreb, vxvdebi... programirebis dros formanakl zmnur leqsikur erTeuls mieTiTeba yalibebis warmoebis SesaZleblobaca da realizebuli formebic. 10aucilebelia, qarTuli zmnuri formawarmoebis aRwerisas Tavidanve dasaxeldes rogorc v-s rigze, aseve, m-s rigze orientirebuli formebi (v-xatav = m-xat-av-s), ramdenadac aqtiur Tu aRmqmel (iniciator...) pirze moqmedebis (procesis, gancdis...) Sedegis orientirebis formaluri asaxva (markerebiT aRniSvna) qarTuli zmnis arsebiTi Taviseburebaa.
112
შდრ.: მ-ი-ყვარ-ს = მ-ე-ყვარ-ებ-ა ვ-უ-ყვარ-ვარ
ვ-დგ-ა-ვარ ვ-ჭამ -----------
მ-ი-ყვარ-დ-ებ-ა ვ-უ-ყვარ-დ-ებ-ი
ვ-ა-დგ-ა-ვარ მ-ა-დგ-ას
ვ-ა-ჭმ-ევ ვ-ა-ცვ-ამ ვ-ა-ცმ-ევ
ვ-ი-ყვარ-ებ მ-ი-ყვარ-ებ-ს
ვ-უ-დგ-ა-ვარ მ-ი-დგ-ა-ს
ვ-ი-ჭამ ვ-ი-ცვ-ამ *ვ-ი-ცმ-ევ
ვ-ყვარ-ობ მ-ყვარ-ობ-ს
ვ-უ-ჭამ -------------
ვ-ა-ყვარ-ებ მ-ა-ყვარ-ებ-ს
ვ-ა-ჭმ-ევ-ინ-ებ
ვ-ა-ცმ-ევ-ინ-ებ
sainteresoa mocemuli zmnis yalibTa urTiermimarTebanic; mag., orpirian
formaSi Tu xmovani prefiqsi ar gvaqvs, misi erTpiriani varianti iqneba -i-niani, orpiriani sasxviso ki - e-niani:
vxatav - vixatebi - vexatebi; vmalav - vimalebi - vemalebi...
Sdr.: orpirian formaSi Tu a-xmovani prefiqsi gvaqvs, rogorc wesi,
erTpiriani iqneba -d-niani an uniSno forma, orpiriani sasxviso ki - u-niani: vakeTeb - vkeTdebi - vukeTdebi; vaTbob - vTbebi - vuTbebi...
vfiqrobT, qarTuli enis manqanuri Targmanis modelirebisas unda moxdes morfologiuri yalibebis mixedviT agebuli formaluri paradigmisa da semantikuri konebis Sepirispireba; kerZod, erT rigSi (qveparadigmaSi) gaerTianebuli msgavsi agebulebis morfologiuri yalibebisaTvis 11 unda dadgindes konkretuli semantikuri veli. aseT SemTxvevaSi gaioldeba manqanisTvis (programirebisaTvis) "gasagebi" logikuri formulebis /wesebis/ gamoyvana.
warmodgenil statiaSi SemogTavazebT „vxatav“ zmnis yalibebsa da am yalibebis daxasiaTebas zmnaSi asaxuli gramatikuli subieqtis brunvis, pirTa raodenobis, moqmedebis mimarTulebis, kauzaciisa da nebelobis mixedviT:
ზმნურიყალიბი
ბრუნვა პირთა რაოდ.
მოქმ. მიმრთ
კაუზატ. ნებელ.
Iყალიბი სახ. მოთხ.
2-პირ. 2-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ. ნებსითი ვ-ხატ-ავმე მას
მ -ხატ-ავ-ს ის მე IIყალიბი ვ-ა-ხატ-ავ მ-ა-ხატ-ავ-ს ისმემას
სახ. მოთხ.
2-პირ. 3-ვალ.
ზემოდან
უშუალ. ნებსითი
IIIყალიბი სახ. 2-პირ. სასხვი უშუალ. ნებსი
11Sdr. zmnis sruli paradigm moicavs sam qveparadigmas: - erTi mwkrivis farglebSi pirTa kombinaciebi: me g-wer, me v-wer, is m-wer-s... sul 28 forma; - pirveli da meore seriis formebi: me vwer, me davwer, me davwere, me vwere (Sdr.: me damiweria sxvagvari agebulebis formaa da am paradigmaSi ver Semova)... sul 10 forma (brZanebiTis formebis gareSe); erTi leqsikuri erTeulis sxvadasxva yalibebi, romelTac gansxvavebuli aqvT pirTa raodenoba, moqmedebis mimarTuleba da sxv.: me vwer, me viwerebi, me vuwer, me miweria... vrclad ix.: t. futkaraZe. zmnur formaTa paradigmis manqanuri modelirebis problemebi. qarTveluri memkvidreoba. XVI. quTaisi, 2012, gv. 200-212.
113
ვ-უ-ხატ-ავ მ-ი-ხატ-ავ-სისმემას
მოთხ. 3-ვალ. სო თი
IVყალიბი სახ. მოთხ.
2-პირ. 2-ვალ.
სათავისო
უშუალ. ნებსითი ვ-ი-ხატ-ავ მე მას
Vყალიბი სახ. 1-პირ.
1-ვალ. ნეიტრ.
უშუალ. ნებსითი ვ-ი-ხატ-ებ-ი
VIყალიბი სახ. მოთხ.
2-პირ. 3-ვალ.
ნეიტრ.
შუალ. ნებსითი ვ-ა-ხატ-ვ-ინ-ებ
მე მას მას მ-ა-ხატ-ვ-ინ-ებ-ს ის მე მას VIIყალიბი სახ. 2-პირ.
2-ვალ. სასხვ. უშუალ. ნებსი
თი ვ-ე-ხატ-ებ-ი მ-ე-ხატ-ებ-ა VIIIყალიბი სახ. 1-პირ.
1-ვალ. ნეიტრ.
უშუალ. თურმ. შედეგ. და-ვ-ხატულ-ვარ
IXყალიბი სახ. 2-პირ. 2-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ. თურმ. შედეგ. და-ვ-უ-ხატ-ავ-
ვარ მე მას და-ვ-უ-ხატ-ი-ვარ და-მ-ი-ხატ-ი-ა /და/მ-ი-ხატ-ავ-ს12 Xყალიბი მიც. 2-პირ.
2-ვალ. ნეიტრ.
უშუალ. უნებლიე ვ-ე-ხატ-ვ+ინ-ებ-ი
მ-ე-ხატ-ვ-ინ-ებ-ა მ-ე-ხატ-ებ-ა XIყალიბი სახ. 2-პირ.
2-ვალ. სასხვისო
უშუალ. თურმ. შედეგ.
და-ვ-ხატ-ვ-ი-ვარმემას
dasaxelebul yalibebs pirveli donis (safexuris) formebad miviCnevT; Sdr.: II donis (safexuris) formebi - mwkrivis formebi; III donis (safexuris) formebi - pirisa da rixvis formebi13. qarTuli zmnebis (leqsikuri erTeulebis) formawarmoebis SesaZleblobebs Tu gaviTvaliswinebT, yalibTa CamonaTvali gacilebiT vrcelia; Sdr.:
ზმნურიყალიბი ბრუნ. პირ მოქმ. კაუზატ. ნებელ.
12nakleb logikuria, e. w. pirveli TurmeobiTis formebi mwkrivTa rigSi CavayenoT (Sdr.: meore TurmeobiTisa da mesame kavSirebiTis formebs meore seriis farglebSi ganvixilavT). 13 vrclad ix.: t. futkaraZe. qarTul zmnur formaTa gandasebis meTodologiuri safuZvlebisaTvis). qarTveluri memkvidreoba. XVII. quTaisi, 2013, gv. 303-308 /tomi eZRvneba loman-efendi qarcivaZis dabadebis 200 wlisTavs/; moxsenebad iyo wakiTxuli saerTaSoriso samecniero simpoziumze: "quTaisuri saubrebi", XIII, quTaisi, 2013, 17-18 maisi (simpoziumis samuSao programa da masalebi).
114
თა რაოდ.
მიმრთ
Iყალიბი სახ. მოთხ.
2-პირ. 2-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ.
ნებსითი
1.1. /P/-ვ-R-T&/P/-მ-R-T14-ს 1.1.1. ვ-ხატ-ავ&მ-ხატ-ავ-ს 1.1.2. ვ-R-ე/ი ვ-კბ+ენ/ვ-კბ+ინ-ე 1.1.3. ვ-კოცნ-ი მ-კოცნ-ი-ს 1.1.3. შე-ვ-ცქ-ერ-ი 1.1.4. და-ვ-R-T და+ვ+თამაშ+ებ, და-მ-თამაშ-ებ-ს 1.2. ვ-ა-R-T&მ-ა-R-T-ს15 1.2.1. ვ-ა-ფუძნ-ებ &მ-ა-ფუძნ-ებ-ს 1.2.2. ვ-ა-თამად-ებ &მ-ა-თამად-ებ-ს ვ-ა-ტკივ-ებ &მატკივებს (მტკივა) ვ-ა-მღერ-ებ/ მ-ა-მღერ-ებ-ს 1.2.3. ვ-ა-ღვიძ-ებ& მ-ა-ღვიძ-ებ-ს (მღვიძავს) 1.2.4. ვ-ა-ქრ-ობ
IIყალიბი სახ. მოთხ.
2-პირ. 3-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ.
ნებსითი
2.1. ვ-ა-ხატ-ავ&მ-ა-ხატ-ავ-ს 2.2. ვ-ა-თოვ მ-ა-თოვ-ს IIIყალიბი სახ.
მოთხ. 2-პირ. 3-ვალ.
სასხვის. უკუქცევითი
უშუალ. ნებსითი ვ-უ-კეთ-ებ
მ-ი-კეთ-ებ-სისმემას IVყალიბი სახ. 2-
პირ. 2-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ. უნებლიე ვ-ე-მწარ-ებ-ი&
მ-ე-მწარ-ებ-ა მ-ე-წერ-ებ-ა&
14 Temis niSani, romelic nulovani alomorfiTac SeiZleba iyos warmodgenili. 15 damoukidebeli yalibis mawarmoeblad ar miviCnevT ufunqcio xmovan prefiqss - im xmovanprefiqss, romlis povnierebas ar ukavSirdeba zmnaSi adgilianobis /valentobis/ mateba-kleba, an moqmedebis mimarTuleba.
115
ვ-ე-წერ-ებ-ი ვ-ე-ყვარ-ებ-ი& მ-ე-ყუარ-ებ-ა Vყალიბი
სახ. მოთხ.
2-პირ. 2-ვალ.
უკუქცევითი
უშუალ.
ნებსითი
ვ-ი-კეთ-ებ ვ-ი-ყუარ-ებ მ-ი-ყუარ-ებ-სისმე
ვ-ი-ცნ-ობ მ-ი-ცნ-ობ-ს
VIყალიბი სახ.
1-პირ. 1-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ.
ნებსითი
ვ-ქრ-ებ-ი ვ-ი-მალ-ებ-ი ვ-ფუძნ-დ-ებ-ი
VIIყალიბი სახ. 1-პირ. 2-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ. ნებსითი ვ-ცეკვ-ავ
ვ-თამაშ-ობ
VIIIყალიბი სახ. 2-პირ. 2-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ. ნებსითი ვ-ე-მალ-ებ-ი&
მ-ე-მალ-ებ-ა
IXყალიბი სახ. მოთხ.
2-პირ. 3-ვალ.
ნეიტრ.
შუალ.
ნებსითი
ვ-ა-კეთ-ებ+ინ-ებ მ-ა-კეთ-ებ+ინ-ებ-ს ვ-ა-ყვარ-ებმემასსიცოცხლეს ვ-ა-ყვარ-ებ+ინ-ებ Xყალიბი
სახ. 2-პირ. 2-ვალ.
სასხვის. უკუქცევითი
უშუალ. ნებსითი ვ-უ-კეთ-დ-ებ-ი
მ-ი-კეთ-დ-ებ-ა
XIყალიბი სახ. 1-პირ. 1-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ. თურმ. შედეგ. /გა/ვ-კეთებულ-
ვარ ვ-ხატ-ი-ვარ XIIყალიბი
სახ. 2-პირ. 2-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ. თურმ. შედეგ. 12.1. /გა/-ვ-უ-კეთ-
ებ-ი-ვარ /გა/-მ-ი-კეთ-ებ-ი-ა შევუყვარებივარ შემყვარებია 12.2. შევყვარებივარ შემყვარებია XIIIყალიბი სახ. 2-
პირ. 2-ვალ.
ნეიტრ.
შუალ. უნებლიე ვ-ე-კეთ-ებ+ინ-ებ-ი
მ-ე-კეთ-ებ+ინ-ებ-ა
116
XIVყალიბი მ-ე-მღერ-ებ-ა
მიც. 1-პირ. 1-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ. უნებლიე
XVყალიბი სახ. 2-პირ. 4-ვალ.
ნეიტრ.
უშუალ. ნებსითი მ-ი-ჭმ-
ევშენმესაჭმელსბავშვს XVIყალიბი
ბრუნვაუცვლელი16
2-პირ. 2-ვალ.
უკუქცევითი
უშუალ. ნებსითი
ვ-უ-ყვარ-ვარ& მ-ი-ყვარ-ს
XVIIყალიბი
ბრუნვაუცვლელი
2-პირ. 2-ვალ.
უკუქცევითი
უშუალ. ნებსითი
მ-ა-ქვ-ს
XVIII ყალიბი ბრუნვაუცვლელი
2-პირ. 2-ვალ.
უკუქცევითი
უშუალ. ნებსითი მყავს / ვყავარ
XIX ყალიბი მოთხრ.
1-პირ. 2-ვალ.
უკუქცევითი
უშუალ. ნებსითი ვ-ი-ც-ი
XX ყალიბი * * *
16 v-s yalibSi subieqti saxelobiTSia, m-s yalibSiki - micemiTSi; subieqti orive SemTxvevaSi brunva ucvlelia.
117
manana tabiZe, filologiis mecnierebaTa doqtori
asakobriv sxvaobaTa gadmocemis lingvisturi kriteriumebi qarTulSi
„adamianTa mexsiereba maT sicocxleze umoklesi ars...
miT ufro TaobaTa mexsiereba... xolo yoveli STamomavali da misxis–misxi, valdebulia
icodes gardasul JamTa da ambavTa arsi da qoronikoni.. dro Cumad midis, da xmaurobs mxolod cxovreba!..~
levan goTua
adamianis asakobriv Taviseburebebs mravali dargi swavlobs. maT Sorisaa enaTmecnierebac, romelic asakobriv markerebs Sidadisciplinarul doneze ganixilavs leqsikologiaSi, semasiologiaSi, stilistikaSi, sociolingvistikasa da lingvokulturologiaSi.
molaparakeTa asakobrivi diferenciacia sociolingvistikaSi terminuli Sesityvebaa, romelic enaTa gamZleobisa da vitalurobis gansasazRvrad gamoiyeneba; am mxriv demografiuli maCvenebeli erT–erTi umniSvnelovanesi diagnostikuri parametria enis sicocxlisunarianobis Sesafaseblad; upirveles yovlisa, mas mimarTaven mcirericxovan xalxTa enebis mdgradobis gasazomad (da im enebisa, romelTac aqvT arasruli sazogadoebrivi funqcionireba): Tu enis mtarebelni ganawilebulni arian yvela asakobriv jgufSi, es niSnavs, rom am idioms SeiZleba SevudginoT sasikeTo prognozi, yovel SemTxvevaSi, uaxlos momavalSi. xolo Tuki bavSvebi da mozardebi ar floben TavianT eTnikur enas, es miuTiTebs, rom am enis cxovelmyofeloba dabali, xolo prognozi – arakeTilsaimedoa.1 am TvalsazrisiT, qarTuli enisa da dialeqtebis vitalurobas maRali maCvenebeli aqvs.2
sociolingvistikas aqvs kidev erTi saintereso termini, esaa – „metyvelebis asakobrivi graduireba“, rac niSnavs metyvelebis Taviseburebebs, romelic korelaciaSia individis asakTan: molaparakeebi, rac ufro metad Sedian asakSi, icvlian TavianT sametyvelo maxasiaTeblebs, prioritetebs, Cvevebs, da es cvlilebebi meordeba yovel TaobaSi. metyvelebis asakobrivi graduireba ganpirobebulia axalgazrda Taobis orientaciiT enis prestiJul formebze, Tumca, rodesac molaparake aRwevs saSualo an xandazmul asaks, igi gadadis enis nakleb prestiJul variantebze.3
vfiqrobT, winamdebare statiis konteqstSi mniSvnelovani am ori terminis („molaparakeTa asakobrivi diferenciacia“ da „metyvelebis
1 Словарь социолингвистических терминов, москва, 2006, Российская академия наук, Институт языкознания, Российская академия лингвистических наук, Институт иностранных языков. 39. 2 Tumca aq unda SevCerdeT erT saintereso momentze: ganaTleba, romelsac standartizebuli enis sayovelTao swavleba da danergva moeTxoveba, bunebrivi mteri gamodis dialeqturi metyvelebebisa. Tanamedrove evropul enaTa dialeqturi uferuloba materialuri keTildReobis wyalobiT uzrunvelyofil sayovelTao ganaTlebis Sedegs warmoadgens, anu iq, sadac dabalia ganaTleba, maRalia ena–kilouri mravalferovneba da am mravalferovnebis sicocxlisunarianoba. 3 Словарь социолингвистических терминов, москва, 2006, Российская академия наук, Институт языкознания, Российская академия лингвистических наук, Институт иностранных языков. 39.
118
asakobrivi graduireba“) definiciaze SeTanxmebis Semdgom unda gagviadvildes asakis amsaxveli lingvisturi saSualebebis aRwera-gaanalizeba.
adamianis daxasiaTebis erT–erTi mniSvnelovani parametri asakia. asaki, iseve, rogorc adamianis nebismieri sxva maxasiaTebeli, enobrivad aris markirebuli. am sakiTxis kvleva sxvadasxva kuTxiTaa SesaZlebeli, magaliTad: ramdenad aris asakis ganmsazRvreli leqsika-frazeologia saintereso eTnikuri enebis TaviseburebaTa gamovlenis TvalsazrisiT, da aqvs Tu ara qarTuls gamokveTili individualuroba am mxriv; ra mimarTebaSia asakis leqsikuri markireba da sametyvelo etiketi; ra „sazom“ kriteriumebs mimarTavs ena asakis mixedviT adamianTa dxasiaTebisas da a. S. asakisa da enis mimarTebis sakiTxi SeiZleba gavigoT orgvarad: rogorc sxvadasxva asakis adamianTa metyvelebiTi sxvaoba, an rogorc sxvadasxva asakis adamianTa leqsikuri aRniSvna enaSi. cxadia, orive es sakiTxi mniSvnelovani da sainteresoa, Tumca maTi kvlevisas gansxvavebuli samuSaoebia Casatarebeli. ama Tu im movlenis an saganTa erTobliobis saklasifikaciod aucilebelia Sedarebis gamoyeneba; erTi romelime Tvisebis (an niSnis) mixedviT saganTa erTobliobis daSla–klasifikacia aucileblad moiTxovs romeliRac aTvlis wertilis arCevas da mis mimarT sxva danarCenebis siSore-siaxlovis dadgenas Sedarebis gziT. qarTuli enis afiqsaluri simdidre da didi semantikuri potenciali SesaZleblobas iZleva detalizebulad gamoixatos ZiriTad maxasiaTebelTa Soris ganfenili leqsikis Sida sxvaobebi (mag., xuci (Zv.qarT.), moxuci, moxucebuli, uxucesi, mxcovani...): vinme moxuci SeiZleba iyos viRacasTan SedarebiT ufro moxuci, magram masTan SedarebiT sxvac SeiZleba moxuci aRmoCndes... 4
leqsika–frazeologiuri saSualebebi asakobrivi gradaciisaTvis Semdeg jgufebad SeiZleba daiyos: 1. garegnuli daxasiaTeba; 2. sakuTriv asakobrivi niSniT daxasiaTeba; 3. socialuri daxasiaTeba; 4. Tvisobrivi daxasiaTeba; 5. metaforuli daxasiaTeba; 6. qcevis daxasiaTeba da a.S. garegnuli maxasiaTeblebi SeiZleba Seexebodes adamianis Tmis fers, fizikur simrTelesa da samagres, saxis nakvTebis asakobriv Taviseburebebs, sxeulis sxvadasxva nawilis asakiT niSandebul Taviseburebas, sidides („siberes daepataravebina isedac tanmorCili moxuci.“), 5 sigamxdres, kans (kani daCamiCebuli hqonda), xmasa da saubris stils, moZraobis Taviseburebebs (nabijs (wafratunda), mxrebis moZraobas („mokuntuli beberi“), xelebs („[eqvTimem]didxans afaTura xelebi ubeSi, bolos ZvelTaZveli moneta amoiRo qarTuli“), Tavis moZraobas, Tvalebs (mxedvelobasa da gamoxedvas da a.S. aseTi maxasiaTeblebia: a) Tma da Tmis feri: TmaSevercxlili, SeWaRaravebuli, TmaTeTri, TeTrwvera da TeTrTmiani, TmadaTovlili da sxv. („moulodnelad SeuJRalda safeTqlebi kolonkeliZes, wveri gauWaRaravda, ucnaurad motyda da daSinda.“; „[farsmani] welSi modrekili, TiTqmis qosa moxuci ise modioda...“) b) simagre: mofamfalebuli, Warmagi 6 (Warmag-i (Warmagisa) [spar. Carmag `TeTri~, `TeTri cxeni~] 1. xanSi Sesuli vaJkacuri ieris mqone (mamakaci). mas Tan mohyva axovani, Warmagi moxuci, nacvali spasalarisa (S. dad.). 2. TrTvila
4 TviT enis mimarTac vambobT: Zveli ena, axali ena; 5 aq da sxvagan ilustraciebi moxmobilia giorgi merCules, rusTavelis, vaJa-fSavelas, konstantine gamsaxurdias, levan goTuasa da sxva TvalsaCino avtorTa nawarmoebebidan. 6 sainteresoa axalgazrduli jgufebis onlaingamokiTxvis erTi magaliTi qarTulSi: „kiTxvaze: Warmagi ramdeni wlis adamians SeiZleba ewodos? pasuxebi aseTia: a) 70–s zemoT, b) 60–idan, g) „mgoni, 130–s zemoT vinc aris“, d) 55–idan, 50–idan, e) 50–60 wlisa, v) 55–70–idan...“
119
(TeTrze Savad dawinwkluli) cxeni. orni _ Warmagni Sav-TeTrni _ rbian da ar daSvrebian (`Sahname~)). g) saxe–ieri: danaoWebuli, daCamiCebuli, damWknari, kbilebCacvenili, Camqrali... („es iyo mxolod, adamianis saxe ar SerCenoda moxucs, ganuzomel mwuxarebas daelia misi RaJRaJa, Wabukuri saxe.“); d) sidide,zoma („siberes daepataravebina isedac tanmorCili moxuci.“); e) sigamxdre („cameti wlis katai gaocebuli Sescqeroda atirebul dedas da ver gaego, Tu rad awuxebda mas am ConCxadqceuli moxucis sikvdili“); ix. vaJas „xmeli wifeli“ („gana yvela, rac xmelia, kacTagan sawunaria“) v) sxeulis nawilebi: muxlmagari, brge, mxrebSi moxrili, mokakvuli, mokuzuli, xelebdakoJrili, mokuntuli... („arsakiZe gaocda, roca ukana karidan Semovida farsman sparsi darbazSi. welSi modrekili, ...modioda, TiTqos eparebao raimes, grZeli yavarjeni eWira xelSi, vercxliT moWedilis saxeluriTa.“; „bolos am laSqars ukan mihyvebodnen yrmani WabukTaganni, uwverulni, fergamkrTalni, kisergrZelni da pirmSvenierni, warbmoxatulni, mkerdganierni da axovanni. maTac daamSvenebda uTuod jiSian, maRal cxenebze jdoma da gamarTuli horolebiT ieriSebis mitana.“ z) xma da saubari: gabzaruli xma, moCifCife, bebruli xma, ymawviluri mJReri xma, wkriala xma, moguduli xma... ( daibubuna, wripina xmiT uTxra...)
T) Tavis moZraoba, Tvalebi: „TvalTa misTa mrumed mxedvelobaჲ.“ asakobrivi daxasiaTeba: Rrmad moxuci, xnieri, SeRerebuli, ufrosi, umcrosi, jeeli, yrma, Cvili da sxv. mag: „Wiaberis cxedris win ijda usinaTlo mamamZuZe da godebda, igonebda Wiaberis bavSvobas, siyrmes da
siCauqes.“; “xolo netari ese kaci RmrTisaჲ, mamaჲ grigol, nebisa qristesisa samkvidrebeli, saswaulTa moqmedi didebuli, friad gardareulad daberda,
rameTu as da orisa wlisa JamTa miiwia. xolo feri pirisa misisaჲ ara
icvala, arca SeemTxvia TvalTa misTa mrumed mxedvelobaჲ. da xorciTa
Zlier iyo da raჲTurT uZlurebaჲ sikvdiladmde ara ipova mis Tana. rameTu
ganZlierebul iyo igi ZaliTa qristeჲsiTa”(merCule); „mas Jamsa netari igi beri xvedios moxucebuli iyo friad da miaxlebul xorcTa ganslvad.“ (merCule); asakis aTvla Cvilobidanve iwyeba da enac yvela etaps Taviseburad afiqsirebs: axladdabadebuli (Cvili, ZuZuTa, Tvalauxeleli,
fexaudgmeli...“CCჳli - yrma mcire: CCჳlad iTqmis lbili samoseli da sxuanic
CCჳlebi rame“ (s.orbeliani); Zalian patara (balRi (sabasTan: balRi - mWle saklavi), bavSvi, baRana (sabasTan: baRana - mcire tyve); axalgazrda (am asakobrivi etapidan ukve dawyebulia genderuli markirebac): «yma: Wabuki ymadac iTqmis (moyme, yma Sdr. yrma, martvili); ymawvili n. gaaymawvila)»; biWi/gogo, qala, qalaSava, vaJi... socialuri maxasiaTeblebi: dedaberi, uxucesi, sityva eTqmis, safixvnos TavSi dajdebis... 7 metaforuli: bermuxa, xmeli wifeliviT, sityvagziani, beberi xaris rqanica xnaveno, beberi lomi, beberi mgeli, ... (Sdr. vefxistyaosani: “me gardasrulvar, sibere mWirs, WirTa ufro Znelia,/ dRes ara, xvale movkvdebi, sofeli asre mqmnelia;/ raRaa igi sinaTle, rasaca axlavs bnelia?!“ an: „vardi Tu daWnes...“ -daberebis mniSvnelobiT) da sxv. cxovrebisadmi specifikuri damokidebuleba: «cudi yofila sibere, Svilo, sicocxle aRara Rirs, roca saxabazosa da koSks urTierTisagan
7 „...miuaxlovdnen saydars, romlis winac idga viRac warmosadegi moxuci, gaTeTrebuli rogorc Tovli, ... gaTeTrebuli, lazaTianis SexedulebiT, mbrZanebelis mixvra-moxvriT da mediduris, mtkice saxis gamometyvelebiT eloda xevis beri goCa, mmarTveli mama Tavis xalxisa.“ (al. yazbegi)
120
veRar gaarCev». am mxriv sainteresoa SedarebiT vrceli amonaridi „didostatis marjvenadan“:«albaT mogexseneba, Wabuko, roca kacs sibere mouwevs, balRs daemsgavseba igi. aki ase sCveviaT balRebsac. iseT ramesac ikiTxaven xolme, rac kargad ician TavaTac. balRebi da moxucebi imiTac hgvanan erTmaneTs, rom maT Tanabrad aeSlebaT xolme saRerReli laparakisa. mxolod esaa: balRs ar eSinian sisulelis Tqmisa, igi agre varaudobs albaT qveSecneulad: gavizrdebi, Wkvianursac vityvio. moxucebulic acundrukdeba xSirad, radgan gamocdilebidanac kargad icis, mxolod brZenkacebs emterebodnen mefeebi, da arsad arc erT mefes, Tu gind sulelsac, Slegebi ar CamouxrCvia jer. SedarebiTi maxasiaTeblebi: sxva asakis adamianTan SedarebiT daxasiaTebuli saqcieli: moxucis acancareba, acundrukeba, Wabukis mkvircxloba, bavSvis dadinjeba, („mamamzem daiCoqa balRiviT“); asaki, rogorc Tvisobrivi maxasiaTebeli: moxuciviT brZeni, darbaiseli kaci, mandilosani qali, didis sidinje, adre dabrZenebuli, Wabukurad mkvircxli, ... asakze mimaniSnebeli garegnoba da Sesabamisi asakisaTvis saxasiaTo mexsiereba an sxva mentaluri Taviseburebebi („miiCqarodnen daRvremili, welSi gadrekili moxucebi, saRamos borio arxevda TeTr wverebsa da Sav kalTebs Coxisas. ... mialajebdnen mtkiced, Savwveriani, mxargrZeli vaJkacebi. tanze Torni, welze xmali da fexze dezi ufro daamSvenebda maT, vidre es gacrecili beruli Coxani. godolebis Sesamusvrelad gamodgebodnen es muxlmagari da mxargrZeli goliaTebi. Rviodnen RaJRaJa loyebi, bibinebdnen wamaxuli ulvaSebi da WavliviT mRelvare wverebi. ... qosa da daRrekili mamakacebic erien maT Soris, Tavwvrila, kisermokle, wvivgadrekili Ciakacebi, diacuri wripina xma rom gadahyvebaT xolme balRobidan SuakacobaSi, hermessa da afrodites Soris marad meryevT.. .. bunebiT cvedanni, saxiTa qosani, siyrmeSive daberebulni, xolo sibereSi yrmasaviT cundruka... sul pawia biWunebic erien maT Soris, xSirkululianni, TmaxuWuWa da leliviT wvrilni, cvilisferi ieri gadahkravda moyviTalo saxeebs.“). cnobili citata gr. xanZTelis cxovrebidan: „- mravliT JamiTgan ara mexilva
mamaჲ grigol, aramed masmioda, viTarmed brZenTagan Seucavi sibrZne misi Secvalebul ars siberiTao. da pirvel smenili vixile TvaliTa.“ “aqa moslviTa gaymdebis, kacimca iyos berebi...“ saalerso-kninobiTi asakobrivi maxasiaTeblebi: pawia, pawawina(//pawawuna), cicqna, yrunCula, bebrucuna...8
rogorc vxedavT, literaturuli masalis Tundac zogadi daTvalierebiT asakis mimarT didad mgrZnobiare leqsika-frazeologiam moiyara Tavi; ai, Tundac erTi abzacidan ramdeni magaliTis amokreba xerxdeba: welSi gadrekili moxucebi; Savwveriani, mxargrZeli vaJkacebi; muxlmagari da mxargrZeli goliaTebi; Rviodnen RaJRaJa loyebi, bibinebdnen wamaxuli ulvaSebi da WavliviT mRelvare wverebi; siyrmeSive daberebulni; sibereSi yrmasaviT cundruka; yrmani WabukTaganni; pawia biWunebi da sxv.(k.gamsaxurdia).
asakis enobrivi markirebis kriteriumTa am sxvadasxvaobas iTvaliswinebs saba Tavis leqsikonSi: „asaki - JamTa sazomi kacTa
8 saintereso Cans am mimarTulebiT iumoristul teqstebze dakvirvebac, ramdenadac asakis ironiuli asaxva sakmaod mravalferovan masalas gvTavazobs dialeqtebSic da mxatvrul literaturaSic.
121
xani - JamT gamovlani. xani, Jami da misTanani ganiyofebian: xansa ara aqus sazomi, rameTu iTqmis xani mokle Jamisa da iTqmis xani Zes soflis dasasrulamde, xolo Jami ars dRisa da Ramisa aTormet-aTormet nawilad ganmyofeli. Jamad iTqmis mefeTa uflebani, rameTu vityviT,: „Jamsa mis mefisasa keTili iyo,“ da sxvaTa JamTa daviwunebT da egeviTarni“; xolo dro ara ars Jamebr, aramed mihgavs rasme, rameTu vityviT: „dro maqus“ da
egeviTarni.(n. ganxaneba, daaxane, mixanoჲTa, uxano, xandazmuli, xanoჲ, xniani, xnoani)
xanoჲ - xani JamTani: mis xanoiT, mis xaniT. xandazmuli- xangamovlili xniani - xangamovlili xnoani - igive xanmravliani uxano - ar-xangrZeli9
dro - ese ars JamTa keTil-avobisa saxeli, vinaჲTgan vityviT: „ima mefisa Jamsa keTili dro mqonda,
ratom unda gaCeniliyo enaSi adamianTa asakis esoden detalizebuli aRniSvnis saWiroeba? ueWvelia, axsna socialur–kulturul da fsiqologiur yalibebSi unda veZeboT. radgan yovel enobriv (leqsikur, gramatikul, stilistikur) aRniSvnas Tavisi gamoyenebis socialuri da kulturuli garemo miesadageba, yvela situacias qcevis norma da sakuTari sametyvelo etiketi aqvs. kavkasia cnobilia Tavisi uxucesTa sabWoebiT (safixvnoebiT, xevisberebiT da sxv.), ra asakis xalxi SeiZleba yofiliyo amgvari safixvnos wevri? amgvari adamianebis SerCevisas mTavar kriteriumad sibrZne da gamocdileba miiCneoda, es ori saTnoeba ki, erTdroulad, mxolod asakian, droul adamianebs axasiTebda. asakobrivi gradacia didadaa damokidebuli eTnosis, qveynis socialur-kulturuli ganviTarebis droiT monakveTze, imaze, Tu rogori iyo sicocxlis xangrZlivoba maSin, rodesac enam esa Tu is „asakobrivi markeri“ gamoiyena. magaliTad: „giorgi oc-da-erTis wlis vaJikaci iyo da colis SerTva fiqradac ar mosdioda.“(ilia), dRes 21 wlis axalgazrdaze „biWs „ityvian (iliasTan ki biWi bavSvia: „erTxel - jer giorgi aTi-Tormeti wlisa Zliv iqneboda — erTs mozrdils biWs Taviszed patara biWisaTvis qamris Rilebi daetyuvna.“); qarTulSi asakobriv „kibeze“ adgili adamianis socialuri statusisa da cxovrebiseuli sibrZnis Sesabamisad ganisazRvreba, da ara oden wlebis mixedviT; am mxriv kargi magaliTia erTi scena „xevisber goCaSi“, sadac asakis swored socialuri (da ara wlebis mixedviT) gagebaa mocemuli: „xalxi gaipo da maT Soris gamoCnda viRaca moxucebuli diaci. yvelani zeze wamodgnen da miesalmnen moxucs, - guguai balRia, - daumata moxucma, - da sofeli ki Wreli... kacis enas rai ar SeuZlian, daarigode es balRi,... - raisTvi, raisTvi ambob magas xazuaisi! - gaawyvetina onisem: - guguai, marTalia, balRia, magram araa loTi da avardnili kaci... guguai vaJkacia da, RTis madlma, jalabobaSiac Tavs ar Seircxvens.“ (al.yazbegi).
qarTuli kulturuli normisaTvis naklebadaa damaxasiaTebeli socialurad madiskriminirebeli sakomunikacio situacia, aq wamyvani asakobrivi ierarqiaa, romelic sxvadasxva Taobas Soris sakomunikacio etikets gansazRvravs da awesebs. isev ilias „oTaraanT qvrivi“ rom movixmoT, advilad davrwmundebiT, rom „xidCatexilobis“ magaliTad gamocxadebul am
9 unda vivaraudoT, rom sazogadoebam (konkretul drosa da konkretul adgilas) icis kidec is sazRvrebi, romlidan romlamdec aris garkveuli asaki: mag. „xan gamovlili“ (ra manZili gamoiara?), „xandazmuli„ (romel asakSi daesva es xani?) da a. S.
122
moTxrobaSic ki asakobrivi upiratesoba (an sxva pirovnuli Rirseba) Rrmad gamjdar socialur barierebsac ereva, magaliTad: „oTaraanT qvrivi SeiWmuWna. rogorRac examuSa, eucxova amisTana tol-amxanaguri qceva axalgazrda qalisagan: me vina da es guSindeli ZuZuTa vinao, ifiqra...“ amitomacaa, rom qarTul folklorsa Tu mxatvrul literaturaSi erTnairi mowiwebiT mimarTaven ufrosi asakis adamianebs mefeebi da ufliswulebi, saero Tu sasuliero liderebi... ase modis uxsovari droidan: „dedi!“ „ dedaSvilobas!“ „ Ziakaco!“ „ berikaco!“10
Cven xSirad vambobT „didia“, „pataraa“, jer pataraa“, „jer adrea“, „aRar Seefereba“, „adre dabrZenda“, „qals asaks ar ekiTxebian“ da sxv. xom ar miuTiTebs es, rom Cven dawesebuli gvaqvs garkveuli normebi, romelsac unda upasuxebdes adamiani, Tu arada, – is an „adreul“ sivrceSi moxvdeba, an „gvianSi“...
CvenSi asakTan dakavSirebuli araerTi wesi da tradiciaa gavrcelebuli: mag., „wyali patarisaa,“ „pativi eciT Cems WaRaras“, moxucs fexze unda wamovudgeT, ufros adamians pirvelebi unda mivesalmoT, magram xeli man unda gamogviwodos; ufrosebs azris gamoTqma ar unda davaswroT da a.S. asakobrivi ierarqiis safuZvelze Camoyalibda Sen/Tqven mimarTvis is etiketi, romelic dResac moqmedebs qarTulSi.11 rogorc ukve aRvniSneT, asaki, iseve rogorc adamianis nebismieri sxva maxasiaTebeli, ara mxolod leqsikurad, aramed gramatikuladac SeiZleba iyos markirebuli (gasagebia, rom qarTuls, rogorc aglutinaciur enas, am mxriv gansakuTrebuli SesaZleblobebi aqvs). am TvalsazrisiT sainteresoa Semdegi jgufebi: a) xarisxis formebi, romlebic gamoiyeneba asakobrivi graduirebisaTvis: uxnesi, umcrosi, upataravesi, moaxalgazrdao, momcro, mobavSvo (aqvea e.w. aRweriTi warmoeba: ufro didi, yvelaze patara da a. S.) da sxv. b) zmniswinTa monacvleoba asakobrivi gradaciis mizniT: wa-ibavSvebs, mo-ipatarava, mo-uxucda, da-mwifda, Se-mwifda, Se-WaRaravda/ga-WaRaravda; da-berda/ gada-berda, ga-bavSvda/a-bavSvda, wamo-ezarda da sxv. d) zedsarTauli msazRvrelebis gamoyeneba: didi, patara, mcire, pawia, cicqna, namceca, cerodena, erTi bewo, Rrma(d) moxuci da sxv. e) saxelzmnuri formebis gamoyeneba: moxucebuli, daCaCanakebuli, gabavSvebuli, acundrukebuli, nazardi, mozardi, mzardi ... sibere, siymawvile, siWabuke... v) gazmnaveba: “aqa moslviTa gaymdebis, kacimca iyos berebi: sma, gaxareba, TamaSi, niadag arn simRerebi...“
asakobrivi maxasiaTeblebis kvleva perspeqtiuli Cans sxvadasxva asakis adamianTa sametyvelo Taviseburebebze dakvirvebis TvalsazrisiTac, gansakuTrebiT didia interesi bavSvis enis Seswavlis mimarT; am sferos swavloben sxvadasxva dargis warmomadgenlebi, gansakuTrebiT ki fsiqologebi da enaTmecnierebi.12 ramdenadac ena mudmiv cvalebadobaSia da
10 „vina xar, netar, dedilo, visas ras mosTqvam ziansa.“ (vaJa) 11 m. tabiZe. etiketuri mravlobiTuri nacvalsaxelebi „vefxistyaosanSi“. ilia WavWavaZis saxelobis quTaisis samecniero biblioTeka. IV saerTaSoriso sameniero konferencia. eZRvneba „vefxistyaosnis“ pirveli beWduri gamocemis 300 wlisTavs. 2012, 20-21 oqtomberi, quTaisi. 12 erT-erTi, vinac fundamenturi kvlevebi daiwyo bavSvis enis sferoSi, iyo roman iakobsoni, romelic aRniSnavda, rom rac adrea SeTvisebuli leqsika, miT ukeT inaxeba igi. aqdan amovida, rodesac Tqva, rom ena moqmedebaSi (Camoyalibebis, darRvevis) unda Seiswavlebodes. bavSvis enis specialistebs ainteresebT: enobrivi kompetenciis ontogenezi, anu bavSvis enobrivi ganviTareba komunikaciis socialuri wesebis dauflebis paralelurad (rac,
123
ukiduresad mgrZnobiarea garemos mimarT, icvleba sxvadasxva asakis (TaobaTa) enobrivi kompetenciac da enobrivi gemovnebac.13 gamoTqma „TaobaTa ena“, miuxedavad aqtiuri moxmarebisa, sakmaod bundovania Tavisi SinaarsiT. aravin icis, ra igulisxmeba TaobaSi, asaki Tu konkretuli epoqis mimarT maSindeli sazogadoebis socialur-kulturuli damokidebuleba. magaliTad, sabWoTa kavSirma danerga iseTi Sesityvebebi, rogorebicaa komkavSiruli ena da partiuli ena. sociolingvistikas ainteresebs, ra igulisxmeboda am terminebSi - swored ena (lingvisturi gagebiT), Tu ena mxolod ideologiuri wrTobis TvalsazrisiT axalbeda da gamobrZmedili komunistebis azrovnebis wess ganarCevda? rogorc specialistebi miuTiTeben, am Sesityvebebs ormagi Sinaaarsi hqonda: pirveli mniSvneloba (da ZiriTadi), marTlac ideologiur simwifes ukavSirdeboda, xolo meore mniSvnelobiT - axalgazrda asakisaTvis damaxasiaTebeli komunisturi ideologiuri normebiTa da kliSeebiT gajerebul metyvelebas gulisxmobda, am suliskveTebis saukeTeso gamomxatvelia cnobili lozungi: Партия сказала: надо! Комсомол ответил: есть! 14 pasuxismgebel partiul Tanamdebobaze misaRebad saWiro daxasiaTeba-rekomendaciis standarti moiTxovda Semdeg winadadebas: „is komkavSiridan movida“ (oqtombreli, pioneri, komkavSireli garkveuli asakis adamianebs aRniSnavs).15 cxadia, ideologiuri stimulis gareSec bevria axalgazrdebis metyvelebaSi inovaciuri momentebi (Tumca garkveul nawils aqvs e.w. koduri kompetenciac ufrosi asakis adamianebTan saubrisTvis). am rigisaa: axalgazrduli Jargoni, barbarizmebisa da nasesxobebis siWarbe, sityvaTa Semoklebebi da abreviaciebi, asakobrivi maqsimalizmis gamomxatveli epiTetebi da Sedarebebi... metaforebis nakleboba, elifsi... samagierod, e.w. „mimaval TaobaSi“ mravladaa xmarebidan gamosuli sityvebi, tropuli saSualebebis gamoyenebis faqtebi, ganzogadebuli semantikisaTvis saWiro abstraqtuli formebi, grZeli winadadebebi, nela saubris manera da a.S. 16 ganaTlebis sistema da socialur-komunikaciuri samsaxurebi am sakiTxebiT unda interesdebodnen da am e.w. generaciul TaviseburebaTa dabalansebas unda cdilobdnen, raTa TaobaTa Soris ar warmoiSvas gadaulaxavi ufskruli, romelic saerTo jamSi samoqalaqo integraciisa da sazogadoebis sulieri ganviTarebis miznebs Seuqmnis safrTxes. asaki awesebs Tavis normebs. adamiani cdilobs Seesabamebodes sakuTar socialur da asakobriv garemos (sad xdeba asakobrivad erTnairi
ZiriTadad, sam pirobas moicavs: 1. TamaSi; 2. socializacia, rodesac bavSvi socialur wesebs eufleba; 3. bavSvebTan ufrosebis saubris registri). 13 miiCneven, rom moxucebi kargaven zog sametyvelo Cvevas. aq mniSvnelovnad iTvleba xmis faqtori. asaki gulisxmobs xmaTa sxvaobebs. zRvars avleben 65 wlis zemoTa asakisa da 35 wlis asakis pirTa xmebs Soris. xmasTan erTad icvleba warmoTqmis xarisxic. rTuli teqstebisa da winadadebebis Semokleba da warmoTqmisas dabrkoleba SeimCneva 70 wlis asakisaTvis. 14 Tavis droze es sityvebi sabWouri plakatebidan gaxda cnobili, plakatebze ki es fraza
meoce saukunis 50-iani wlebis erTi simReridan aRmoCnda; «Партия велела/ —Пусть несётся весть,/Будут степи цвесть!/Партия велела-/Комсомол ответил: есть!“ 15 rusulad: «Он (она) пришел (пришла) на этот ответственный участок социалистического строительства (райком партии, дирекция крупного предприятия, кабинет предисполкома и т.д.) из комсомола». 16 am bolo xanebSi enaTmecnierebam aRiara Tavisi warsuli Secdoma, rodesac xandazmul adamianTa metyvelebaSi swavlobdnen mxolod darRvevebs, magram ar swavlobdnen mas, rogorc enobrivi normis variants; arada es metyvelebac normis nawilia. asakovani adamianebis metyvelebaSi Senaxulia adrindeli norma, romelsac Tavisi socialuri konteqsti asazrdoebda, faseulobaTa umravlesoba ki sxvadasxva asakobriv safexurze Tan mihyveboda pirovnebas.
124
(SedarebiT erTnairi) adamianebis Tavmoyra da sad SeiZleba asakobrivad erTgvarovani sazogadoebis enobriv Taviseburebebze dakvirveba? aseTi SeiZleba iyos skola, universiteti, samxedro nawilebi...). sainteresoa erTi magaliTi: uaxloes warsulSi saqarTveloSi iyo e. w. axalgazrduli mmarTvelobis periodi, rodesac garda imisa, rom xelisuflebaSi Zalian axalgazrda kadrebi movidnen, TiTqmis sruliad gavidnen struqturebidan ufrosi Taobis warmomadgenlebi (an `gadarCenili nawili~ umniSvnelo poziciebze da ukidures umciresobaSi aRmoCndnen. uceb Seicvala mmarTvelobiTi struqturebisa da politikuri wreebis metyveleba... aSkarad gamoikveTa axalgazrduli metyvelebisaTvis damaxasiaTebeli zogadi da konkretuli niSnebi (leqsikis sesxeba inglisuridan, mkveTri gamoTqmebi, Jargonis „legalizacia“, konfliqturi leqsikis siWarbe, axalgazrduli maqsimalizmisaTvis niSandoblivi makvalificirebeli leqsika-frazeologia...) erTi Taobis mier ramdenime Taobis araTandaTanobiTma (erTbaSad) Canacvlebam saliteraturo enaSi iseTi mkveTri cvlilebebi gamoiwvia, rom am Sedegebis srulad aRnusxva-gaanalizebas uTuod didi Sroma da dro dasWirdeba... rogoc vxedavT, asakis lingvisturi markerebis kvleva usasrulo procesia, uaRresad saintereso mravali praqtikuli dargisaTvis, da Zalze mimzidveli – analitikosTaTvis.
125
lia kariWaSvili, filologiis doqtori
`vefxistyaosnis~ saxismetyvelebiTi perspeqtivebi
giorgi leoniZis SemoqmedebaSi
`igi, batoni giorgi, TiTqosda yvelafers sufTa, mZlavr xelisgulze idebda, eweoda maRla; aqedan is uyurebda sagans Tavisi gizgiza TvalebiT, iqidan – mze; da aRtacebuli iyo erTica da meorec,
leoniZec da mzec, rom qveyanaze sagani igi arsebobda eseTad~.
revaz inaniSvili
giorgi leoniZis, rogorc pirovnebisa da SemoqmedisTvis, bunebrivia, sruliad gansakuTrebuli unda yofiliyo `vefxistyaosani~, erovnuli identobis simbolo da qarTuli poeturi kulturis mwvervali. vidre SevexebodeT sakiTxs, rogor gamovlinda leoniZis SemoqmedebaSi rusTveluri azrovnebis paradigmebi, saxe-simboloebi Tu mxatvruli sityvawarmoebis nimuSebi, unda aRiniSnos is didi Rvawli, romelic rusTvelologiis winaSe miuZRvis poets. Zveli qarTuli literaturis sakiTxebze mis naSromTa Soris gansakuTrebuli adgili eTmoba saqarTvelos mTavarmarTebel mixeil voroncovis arqivSi aRmoCenili `vefxistyaosnis~ XVII saukunis xelnawers, romelsac TviTon zazaseuli uwoda. gamokvleva `vefxistyaosnis axali xelnaweri” Tavisi mravalmxrivobiT, meTodologiiTa da daskvnebiT filologiuri kvlevis nimuSad miiCneva. naSromi Sedgeba qveTavebisagan: xelnaweris Tavgadasavali; literatura mis Sesaxeb; xelnaweris aRweriloba; xelnaweris pirveli mepatrone zaza ciciSvili; xelnaweris daTariRebisaTvis; xelnaweris mniSvnelobisaTvis. gamokvleva pirvelad daibeWda 1935 wels. amave wignSia statia `genialuri poemis cxovreba~.
giorgi leoniZe iyo `vefxistyaosnis~ akademiuri teqstis damdgeni komisiis wevri. man warmoadgina saangariSo moxseneba ,,mecniereba sabWoTa saqarTveloSi 40 wlis manZilze~, romelSic mimoixila literaturaTmcodneobis dargSi Catarebuli samecniero muSaoba. rusTvelologiuri kvlevebis ganxilvisas aRniSnavda, rom am periodSi gansakuTrebiT intensiurad gaiSala muSaoba am dargSi. 1937 wels sabWoTa kavSiris masStabiT aRiniSna ,,vefxistyaosnis~ 750 wlis iubile. 1957 wels literaturis institutSi Camoyalibda rusTvelologiis ganyofileba. 1959 wels saqarTvelos mecnierebaTa akademiis sazogadoebriv ganyofilebasTan qarTuli literaturis bazaze Seiqmna `vefxistyaosnis~ mecnierul-kritikuli teqstis damdgeni komisia. avtorma mokled warmoadgina ra gakeTda mniSvnelovani rusTvelologiis sakvanZo problemebTan dakavSirebiT 4 aTeuli wlis ganmavlobaSi. 1
poetis didi survili iyo, Seqmniliyo `vefxistyaosnis~ srulyofili Targmani rusul enaze. am sakiTxs exeba igi werilSi `fiqrebi qarTuli wignis garSemo~, romelSic gamoTqvams iniciativas, rom gamomcemloba `zaria
1 giorgi leoniZe. literaturaTmcodneoba, wignSi: mecniereba sabWoTa saqarTveloSi 40 wlis manZilze. 1961, Tbilisi, gv. 483-498.
126
vostokam~ izrunos ,,vefxistyaosnis~ rusuli srulyofili TargmnisaTvis: ,,marTalia, Tavis droze didad dasafasebeli muSaoba Caatares rusTavelis mTargmnelebma, magram kidev nabijis win gadadgmaa saWiro“.2
rusTaveli da ,,vefxistyaosani~ iyo giorgi leoniZis mudmivi fiqris sagani, misi Semoqmedebis erT-erTi mniSvnelovani orientiri. amaze metyvelebs mis poeziaSi rusTavelis, ,,vefxistyaosnisa~ da misi personaJebis aramarto saxeldebiTi moxsenieba, aramed poemis mxatvrul saxeTa, calkeul pasaJTa, mxatvruli sityvawarmoebis, poeturi xerxebis, aluziebisa da reminiscenciebis siuxve. sakmaod vrcelia im leqsTa CamonaTvali, romelTagan magaliTebis moxmoba SeiZleba: ,,rusTavels~, ,,vefxistyaosans~, ,,Sen saqarTvelos siturfev~, `metiveebi~, `amodis mTvare~, ,,Cemi baRi~, ,,Tovla~, ,,winaparTa Semoxedvani~, `civwyaro~, ,,mcxeTuri elegia~, ,,muxis foToli~, ,,Zveli qarTuli warwerebi~, ,,ilia WavWavaZis aCrdils~, ,,CargalSi~, ,,saqarTveloSi~, ,,TvalTa brZola~, ,,ucnob qals kabareSi~, ,,mTawmindidan qars mohqonda~, ,,esenini~, ,,Sen, saqarTvelos siturfev~, ,,yivCaRis paemani~, `ninowmindis Rame~, ,,daviT gareja~ da sxva.
rusTveluri sityvawarmoebis (,,ucxenmale~, ,,udesi~, ,,mklavugrZesi~, ,,xebuli~, ,,camca gaidarbazesa~) xerxebi leoniZis SemoqmedebaSi uaRresad aqtiuri da gamdidrebulia: ,,uamesi~, ,,daviembaze~, ,,naembazari~, ,,dacxenosneba~, ,,leqsqarTuloba~ (Sdr. ,,yma tkbili da tkbilqarTuli~ – rusT.) ,,gvirgvinosneba~, ,,gadamorili~, ,,mousminare~, ,,moperangeba~, ,,avTandilobdi~, ,,momTvaruli~ da sxva.
giorgi leoniZes, romelic Tavs did winaparTa memkvidred miiCnevda (zogjer Tavmdablurad maT Soris ,,umciresad da uaresad~) da poeziis zegardmo madls sakuTar TavSi acnobierebda (,,roca damloca vaJa-fSavelam, damskdari xeli Tavze damado~), mudam maT Zvirfas saxeebs Wvretda gonebis TvaliT. yvelafris sawyisad da safuZvlad ki rusTavelis fenomens moiazrebda:
,,ilia – Subli saqarTvelosi, baraTaSvili – azrTa mpyrobeli, akaki – xmaCanCqerdauSrobeli da didi SoTa – maTi mSobeli~.
(,,warwera qarTvel poetTa suraTebze~) ilia, ,,saqarTvelos naTlismdebeli~, ,,rusTavelis simis Semnaxvelia~.
akakis poeziaSi rusTavelis qnari JRers (,,samSoblos sunTqviT gaRviZebulo, SenSi aJRerda rusTvelis qnari~). vaJa rusTavelTan aris ,,SeZmavebuli~ swored am did mamuliSvilTa madliT dgas saqarTvelo.
giorgi leoniZis poeziis analizisas naTela onaSvili warmoaCens poetis Rrma SemoqmedebiT kavSirs klasikur mwerlobasTan da aRniSnavs, rom rogorc Semdgomi drois mwerlebi iTxovdnen rusTavelisgan leqsis Tqmis uflebas, giorgi leoniZec ise evedreba winamorbed Tanamokalmeebs.3
rusTavelTan dakavSirebuli cnoba mas SeeZlo leqsad eqcia. aseTia leqsi ,,miqel~, epigrafiT: ,,vefxistyaosnis pirveli dambeWdveli miqel valsa da siRaribeSi momkvdara. Cemi cnoba~. ,,vefxistyaosnis~ pirveli dambeWdvelis miqelis saxeli poemis vaxtangiseulma gamocemam Semoinaxa:
2 giorgi leoniZe. fiqrebi qarTuli wignis garSemo._ gazeTi ,,literaturuli gazeTi’’, 1962, 13 aprili, #16, gv. 1-2. 3 naTela onaSvili. daberebuli bulbulebi. wignSi: ,,aha,samSoblov, sityva qarTuli’’. Tbilisi, 1996, gv. 58.
127
,,gaimarTa xeliTa xelmwifis karis dekanoziSvilis miqelisaTa...~ giorgi leoniZem gamoikvlia am pirovnebis biografiis detalebi da Rrma gulistkiviliT aRbeWdili leqsi miuZRvna:
,,Seni saxeli mudam mziT ari, mosagonari mraval Taobis,
valSi momkvdarxar, Turme mdidari rusTvelis pirvel dambeWdaobiT~.
(,,miqel~) rusTavelis gardacvaleba da misi saflavi mudmivad iyo poetis
safiqrali. didi poetis aRsasruli mas samyaros dasasrulad warmoedgina:
,,aseTi iyo zari, Widili, TiTqos marxavdnen mzes da mTovares.~
(,,poets~) giorgi leoniZem saocari motivi mouZebna im garemoebas, rom
qarTvelebma ar ician maTi saTayvanebeli rusTavelis saflavi:
,,rad gaeyare samSoblos, tkbil miwas dasaficarsa, albaT icodi qarTvelni ver dagayridnen miwas.~
(,,rusTavels~) poetis warmosaxviT, rusTaveli mzis nawilia, rogorc misi poemis
umTavresi gmiri (,,mze uSenod ver iqmnebis, radgan Sen xar misi wili~), amitomac igi Cveulebrivi mokvdaviviT miwad ki ar miiqceva, aramed mzes ubrundeba:
,,me vici, vici, rusTvelis guli, saflavis Wiebs ara rgebiaT, mzem Seiwova, rogorc nawili,
mzem SeierTa naTavisari.~ (,,muxis foToli~)
rusTavelis kvlav ,,gamoCenis~ imediTaa ganmsWvaluli leoniZisTvis
momavali. aq igi grigol orbelianis ocnebas exmianeba, romlisTvisac aRdgenili, Zlieri saqarTvelo ,,rusTavelis sityvis~ gareSe warmoudgenelia:
`da gagvicocxldes, rom kvlavc mogvesmes
sityva qarTuli rusTavelisa.~ (,,Tamar mefis saxe beTaniis eklesiaSi~)
da Tu grigol orbelianis leqsSi gakrTeba eWvi, rom ,,vah, Tu rac
waxdes, veRara aRdges,~ giorgi leoniZe darwmunebulia imaSi, rom sicocxle sikvdilze Zlieria, iseve rogorc siyvaruli.
,,mesxma davasxi venaxi, kldeebSi vkveTe taZari, wigni davwere vefxisa,
128
Sig siyvaruli davZari... Rarze daiZras maWari,
damsxvildes puris Taveli, dadgiT mesxeTSi akvnebi,
gamoCndes kvlav rusTaveli.~ (,,mesxi var~)
Tavisufali saqarTvelos idea giorgi leoniZes rusTavelTan da mis
epoqasTan aqvs dakavSirebuli. misTvis raindobis etaloni tarielia: ,,SoTas gaficebT, mivemsgavsoT nestanis rainds, Zveli samSoblo Cven sizmrebSi veZioT mainc.~
(,,saqarTveloSi~) Tamar mefe leoniZis STagonebis wyaroa, aRmafrenisa da Zalis mimcemi.
legenda SoTas mijnurobisa Tamarisadmi misma poeziamac ukvdavyo da es ori Zvirfasi saxeli samudamod SeakavSira:
,,Tamars vefxvur wigns aq ukiTxavda
SoTa mijnuri da momRerali~. (,,sityva Zvel Tbiliss~)
xolo, radgan siyvaruli ukvdavia da sikvdili masze ver vrceldeba,
rusTavelis Zvlebic ki SeSfoTdebodnen mijnuris mRelvarebiT, Tu mis samares Tamari daxedavda:
,,Tu dagxedavda Tamari, kubozed elva TvalebiT, almurSi gadadnebodnen, rusTvelo Seni Zvalebi~.
(,,rusTavels~) mkiTxvels ueWvelad moagonebs es striqonebi sparsuli sufisturi
poeziis Sedevrs hafezis cnobil leqss ,,Sen ciskari xar~: ,,hafez, Sens saflavs satrfom siod rom Cauqrolos,
Semogexeva vnebisagan tanze sudara.~ giorgi leoniZis satrfialo lirikis Sedevrebi ,,ninowmindis Rame~ da
,,yivCaRis paemani~ gajerebulia rusTveluri reminiscenciebiT. ninowmindis galavanSi leqsis lirikuli gmiri Seyvarebuli tarielis TvaliT aRiqvams satrfos:
,,Seni saxe risTvis SemomefeTa, xati iyav vefxi daqalebuli,~
(Sdr. rusTaveli: ,,rome vefxi mSvenieri saxed misad damisaxavs.~) tarils pirvelad ganrisxebuli nestani agonebs vefxs: ,,qve wva, viT
kldisa napralsa vefxi pirgamexebuli.~ sainteresoa, rom meore personaJi, romelSic zustad amave asociacias iwvevs nestani, fatmania. (,,adga ise guluSiSrad vefxi iyo anu gmiri~ – ambobs fatmani nestanis Sesaxeb.) garda vefxis mxatvruli saxisa, ,,ninowmindis RameSi~ personaJis saxelic gaJRerdeba. ,,avTandilis mwvadi cecxlze Sxioda.~ (momdinareobs taepidan
,,cxensa misca saZovari, vire mwvadi Seiwodes~). es rusTveluri pasaJi, dRismieri `vefxistyaosnis~ siuJetSi, leoniZem Ramis fonze gadmoitana da
129
amiT meti idumaleba და romantika SesZina am Rames. mwvadis surnelTan
erTad siyvaruliTaa gajerebuli garemo. amave dros „vefxistyaosnis“ reminiscenciulma CarTvam leqsis dinamikaSi sruliad konkretul dros sazRvrebi Semoacala da maradiul wrebrunvaSi CarTo. ,,afrenili bazieris dafiTa duraji xar mayvals Sefarebuli~. bazieric da durajic saxeobrivad isev ,,vefxistyaosniseuli~ aluziebia.
giorgi leoniZis satrfialo lirikis mwvervalad ,,yivCaRis paemani~ miiCneva. rogorc cnobilia, igi xalxuri leqsis ,,Semomeyara yivCaRis~
motivzea agebuli, Tumca lirikuli subieqti aq Canacvlebulia, axla is yivCaRia da leqsSi misi dauokebeli, yovliswamlekavi energia trialebs. dro saocrad daCqarebulia, movlenebi Tavbrudamxvevi siswrafiT viTardeba. poetis mier leqsSi Cadebuli muxti mkiTxvelSi meyseulad gadadis da is yvelafris TviTmxilveli da Tanamonawile xdeba. aqac TiTqos realuri drodan gaWra xdeba zedroulSi. am leqsis Senobis ulamazesi sarkmlidan ,,vefxistyaosnis~ samyaro ixedeba. drosivrculi sazRvrebi iSleba da mkiTxveli grZnobs, rom saukuneobrivi siSore pirobiTia, rom ,,vefxistyaosnis~ dros da manamdec ukve xdeboda yivCaRis drama da yivCaRis paemani – es ,,vefxistyaosniseuli~ drois niSnulia. poetma Tavisi leqsis pasaJad vefxistyaosnis erT–erTi mxatvrulad uZlieresi monakveTi airCia.
„mowurvil iyo zafxuli, qveyniT amosvla mwvanisa, vardis furclobis niSani dro maTis paemanisa.~
leqsi sikvdil-sicocxlis sakiTxis leoniZiseuli koncefciaa. es
sruliad logikuria sicocxleze ase Seyvarebuli poetisagan. sicocxle misTvis siyvarulia da siyvaruli amarcxebs sikvdils. sikvdilisa da siyvarulis Widili dasazRvrulia droSi da Tanac zedroulia, rogorc mardganmeorebadi. aTaswlovani sikvdilis Semdeg leqsis lirikuli gmiri sicocxles wiravs siyvarulisTvis. Semdeg paemans aTasi weli daelodeba.
elizbar javeliZis dakvirvebiT, rusTavelis strofis perifraziT (,,mowurvil iyo roca zafxuli...~) giorgi leoniZe cdilobs dialogi gaabas XII saukunis saqarTvelosTan. daarRvios drois samanebi da erT daunawevrebel wamSi aRiqvas Cveni didebuli warsulic da awmyoc. poeti am leqsSi gacxadebulad da qveteqsturad win wamowevs siyvarulis maradiulobis problemas, romelic ase brwyinvaled aris ganivTebuli ,,vefxistyaosanSi~. marTlac, es poema qarTvel kacs gacnobierebuli aqvs, rogorc siyvarulis sagalobeli. mkvlevris azriT, am leqsSi giorgi leoniZe Segnebulad mimarTavs poeturi xatebis Tu leqsikuri erTeulebis sesxebas, e. w. reminiscencias, riTac didad afarToebda poeturi konteqstis gagebis areals. striqons ,,damnacros elvam Seni tanisa~ ukavSirebs rusTvelur leqsikas da moaqvs saTanado magaliTebi: ,,elvisa msgavsad hSvenoda~, ,,cremlisa Rvarsa moecva piri, elvaTa mkrTomeli~ da sxva.
სარგის caiSvilis azriT, „yivCaRis paemanSi~ organuladaa moxmobili rusTveluri frazebi, magram maTi funqcia metia, vidre samkauli an mxolod stilisturi xerxi. igi zust asociaciebs aRZravs da aZlierebs gancdas siyvarulis ukvdavebisa, romelic rusTveluri siyvarulis saxeliTaa aRbeWdili Cvens cnobierebaSi. axali paemanis molodini, leqsSi Caqsovili cocxali gancda Tanamedroveobis suliTaa aRbeWdili, rac yivCaRis paemanis maradi siWabukis garantiaa.4
4 sargis caiSvili. ,,yivCaRis paemani’’. wignSi ,,ole da ololebi’’. 2001, gv. 272.
130
Tამაზ vasaZis dakvirvebiT, sijansaRe, Zliereba, energiuloba sicocxlis is Tvisebebia, romelTac giorgi leoniZis TvalSi upiratesi esTetikuri Rirebuleba aqvs. amas ukavSirdeba barbarosobis poetizacia, ,,yivCaRuri sawyisi~ mis SemoqmedebaSi. araCveulebrivi Zalis, energiulobis gamovlenebebi esTetikurad momxibvlelia maSinac ki, roca es energia
agresiulia, damangrevelia.5 ,,ivris Ramis~ analizisas emzar kvitaiSvili SeniSnavs, rom rusTveluri
silaRe, welgamarTuloba, rainduli SemarTeba Cans am TqmaSi; Tiთqos vaWrad
gadacmuli avTandili gvelaparakebao:
,,Seni fSanebis naJuri leqsSi sCqefs, rogorc maWari,
Tu amogxapes, gagyides, gavxdebi Seni vaWari.~
vaWris xatis metaforulad gamoyვაna poeziaSi axali da uCveulo ram ar
aris. am SemTxvevaSi igi foლklorTan amJRavnebs naTesaur kavSirs.~ giorgi leoniZis SemoqmedebaSi did winaprebTan uwyveti Sinagani kavSiri ara marto maT mxatvrul saxeTa originalur gaTavisebaSi, aramed axlebur poetur variaciebSi gardaisaxa. ,,vefxistyaosniT’’ STagonebul mxatvrul saxes – vefxvs – giorgi leoniZis poetur warmosaxvaSi mravali poeturi asociacia daukavSirda. am saxe-simboloSi igi moiazrebs saqarTvelos, misi bunebas, qarTuli fenomens, Zlier pirovnebas, wigns, poezias.
pirvelad ,,vefxi~ simboluri mniSvnelobiT leoniZesTan gvxvdeba mtris aRsaniSnavad leqsSi ,,vefxi~. igi rogorc saxe-simbolo ukavSirdeba ,,saracinebis Tesls~, ,,pamirebis burs~. igi panmongolizmis bairaxtaria da aRqmulia, rogorc mteri. leqsSi gadmocemulia istoriuli faqti saqarTveloSi monRolTa pirveli gamoCenisa. amis Semdeg vefxis mxatvruli gaazreba mkveTrad icvleba. igi leoniZis poeturi azrovnebis umTavresi komponenti xdeba da mravalgvar konteqstur gamoxatulebas iRebs.
xalxurma leqsma ,,mumli muxasa~ da rusTvelurma vefxvma giorgi leoniZis poetur warmosaxvaSi aseTi rkali Sekra: saqarTvelo – muxa – vefxvi. vefxvi aq saqarTvelos Zlierebis simboloa.
,,muxa idga rogorc vefxvi, vefxvze ufro Zlierada.~
(,,Savi zRvis pirs Savi muxa~) am Sedarebidan SemdegSi iSva axali tropuli saxe ,,vefxvuri mamuli~
(,,muxis foToli~); qarTuli miwis Ronesac vefxvs adarebda poeti.
,,da mwams me Rone qarTul miwisa, rogorc arc erTi lomis da vefxvis.~
(`mainc ar gavcvli~) saqarTvelos bunebis simboloa vefxvi leqsSi ,,CaTaxi~: ,,vefxis nawilo,
ivris Walebo~, an ,,vefxis Wreli perangiviT gaiSala qarTlis veli,~
5 Tamaz vasaZe. sicocxlis poezia. wignSi ormagi cnobiereba. Tbilisi, 2001. gv. 47.
131
rogorc mარიამ karbelaSvili SeniSnavs, veli, ,,vefxis Wreli perangi,’’ iwvevs rusTavelis striqonebis asociacias:
,,mividoda, miubnobda yma mtirali, ferSecvlili, qedsa rasme gardaadga veli aCnda mzian-Crdili.~
,,vefxistyaosnis veli ,,mzian-Crdili~ da leoniZis veli – ,,vefxis Wreli
perangiviT – ai qarTlis velis poeturi xedvis gadakveTis wertili, aRqmuli
vefxvis Sav-yviTeli SეferilobiT: yviTli – mziani; Savi – Crdili.~ (gv.214) vaJa-fSavelasadmi miZRvnil leqsSi mTebi poets ,,dayril vefxvebs’’
agonebs:
,,gadahxede Seni mTebi TiTqos vefxvni dayrilano,
navards artyams orbis frTebiT Seni sityva samyviralo.~
(`vaJa-fSavelas~) giorgi leoniZis poeturi warmosaxviT mdinarec SeiZleba iyos vefxvi,
Tanac frTosani (,,ivris pirad~). qarTuli modgma – es vefxvis jiSia, qarTveli xalxi ,,vefxvis naSenia.~
,,es ukvdavebiT morwyuli miwa,
Cveni mamuli – satrfo da mSveni, da Cemi xalxi vefxvis naSeni,
qali – RmerTqali, vaJi – lomdari~
(,,var siyvarulis promeTeosi~)
,,vefxi~ daviT aRmaSeneblisa da ilia WavWavaZis metაforacaa. ,,vefxi
frTiani, naTlis mxedari~ – es daviT aRმaSეnebelia. xolo ilia ase warmoudgeba poets:
`vefxo, brZolebSi mixlil-moxlilo,
Seupovaro da ra gulZaliT, CagZinebia totze moRlilo,
wylulze gdioda eris kurcxali.~
(,,ilia WavWavaZes~) vefxi, Tavisi rusTveluri genezisiT, nestan-darejanis metafora, giorgi
leoniZesTan ganzogadda, rogorc qarTveli qalis simbolo. amave sityviT Siqmna axali saxe ,,gulvefxuri~:
,,Sen iyavi gulvefxuri
xamis kabiT glexis qali... saqarTvelos keris cecxli...~
(,,forToxala~)
qarTveli qali ,,Tavisuflebis vefxvTa dedaa~ (,,qarTvel qals~).
132
bunebrivia, rom rusTveluri vefxis tropikis am mravalferovnebaSi,
vefxi, upirveles yovlisa, Tavad `vefxistyaosans‘‘ dakavSireboda, rogorc vefxis an vefxvur wigns:
,,Sens kalams orbi zidavda wigns, vefxi Tanaziari.~
(,,vefxistyaosans~) an
,,wigni davwere vefxisa, Sig siyvaruli davZari.~
(,,mesxi var~)
,,Tamars vefxvur wigns aq ukiTxavda SoTa mijnuri da momRerali~
(,,sityva Zvel Tbiliss~) vefxi ara mxolod pirovnebis, an eris, aramed sityvis Zlierebis
simbolodac gvevlineba:
,,me maxsovs dedis TavSali, zed qveynis guli exata,
im guls vdarajob javSaniT sityva gavxade vefxvada!~
(,,Cemi iadgari~) vefxi – poeturi Semoqmedebis simbolo:
`me gadavlaxe bevri xeoba, gadamxda bevri gadanaxdomi, gamovaRwie, movrCi tyveobas,
iciT riT? leqsSi vefxis naxtomiT~
(„wvimiani dRe~) vefxis mxatvrulma saxem SesaZloa TviT Semoqmedebis procesi, leqsis
dabadebis momentic ki daitios:
,,mogepareba vefxviviT leqsi, gulze dagadebs almasis torebs,
gaavlebs klanWiT sisxlian naRars,
TmaSi WაRaris yinulebs stovebs.~
(`qarTuli vazi~) guram asaTianis dakvirvebiT, rom giorgi leoniZis poeziis erT-erTi
mTavari saidumloebaTagani mdgomareobs qarTuli enis bunebis Rrma codnaSi, misi xalxuri, erovnuli koloritis organul gancdaSi. avtors mxedvelobaSi aqvs ara poeturi leqsikonis simdidre, aramed swored enis Sinagani, xalxuri bunebis mimarT utyuari alRo. amitomaa, rom giorgi leoniZe ar aris enis tradiciul formaTa ubralo monamorCili. piriqiT, igi
133
xSirad gvevlineba mis gabedul da dajerebul mmarTvelad, rodesac ase ubralod da Zaldautaneblad qmnis Tavis poetur neologizmebs.6
amave azrs exmianeba Tამაზ vasaZe: ,,poeti is aris, visac ena Tavis saidumlos gaandobs da amiT samyaros namdvili saxis danaxvis SesaZleblobas aniWebs. enis siRrmis, sityvebis moulodneli
urთierTkavSiris ganWvretas SeuZlia samyaros Sinagani wyobis ganWvreta gauadvilos poets, rogorc magaliTad giorgi leoniZisTvis gansakuTrebulad axlobel rusTavels da vaJa-fSavelas. mkveTr nacionalur Seferilobasac giorgi leoniZis poezias upirvelesad enis SuagulSi SeRweva aZlevs.
cnobilia, პoეტისთვის ,,vefxistyaosani~ sicocxlis erTgvari sazomi iyo. swored imiT mixvda sikvdilis moaxloebas, rom ,,vefxistyaosnis~ emociuri gancda aRar SeeZlo.
giorgi leoniZem Tavisi poeziiT daamarcxa sikvdili, radgan misi Semoqmedeba siyvaruliTa Zalmosili.
6 guram asaTiani, giorgi leoniZe. saukunis poetebi. gamomcemloba ,,merani’’, Tbilisi, 1988, gv. 385-401.
134
eka duRaSvili, filologiis doqtori
berZnul-qarTuli xelnaweri sankt-peterburgis koleqciidan
(statia Sesrulebulia proeqtis ,,sankt-peterburgis koleqciis qarTul-berZnuli xelnaweri: `tradicia da inovacia“ farglebSi)
msoflios sxvadasxva wignTsacavebSi daculi qarTuli xelnaweri
memkvidreoba Cveni kulturis werilobiTi Tu mxatvruli Semoqmedebis mniSvnelovan nimuSebs warmogvidgens. am TvalsazrisiT sainteresoa ruseTis erovnul biblioTekaSi (sankt-peterburgi) daculi berZnul-qarTuli xelnaweri (0.I.58). xelnaweri mniSvnelovania rogorc filologiur-teqstologiuri TvalsazrisiT, aseve xelovnebaTmcodneobiTi TvalTaxedviTac. sankt-peterburgis biblioTekaSi daculi XV saukuniT daTariRebuli berZnul-qarTuli xelnaweri (0.I.58), rogorc mTliani krebuli specialuri kvlevis sagani arasodes gamxdara.
xelnaweris Sesaxeb pirveli cnoba XIX saukuneSi frangi mecnierebis naSromebSi gamoCnda. 1883 wels Jiul muriem kavkasiis xelovnebisadmi miZRvnil naSromSi _ „Lkart au Caucase“ 1 gamoaqveyna informacia xelnaweris Sesaxeb da igi XVII-XVIII saukuneebiT daaTariRa. imave wels Sarl roo de flerma Tavis naSromis „La Messe“ II 2 tomSi gamoaqveyna grigori gagarinis mier Sesrulebuli ori miniaturis asli. roo de flerma xelnaweri XI saukuniT daaTariRa. igi aRniSnavs, rom xelnaweri samegrelos dedofal ekaterine dadians ekuTvnoda. frangi mecnieri 1886 wels Tavisi naSromis VI tomSi xelaxla miubrunda qarTuli xelnawerebis Temas da sxva qarTuli siZveleebis aslebTan erTad xelnaweris kidev ori miniatura gamoaqveyna. 1911 wels qarTul-berZnuli kodeqsis inkognito mflobelma xelnaweris raobis dadgena niko mars sTxova. niko marma v. beneSeviCTan erTad (ukanasknelma berZnuli teqstis paleografia gansazRvra) berZnuli da qarTuli teqstebi XIV-XV saukuneebiT gansazRvra. 1913 wels xelnaweri ruseTis sajaro biblioTekam SeiZina. peterburgSi moxvedrisTanave xelnawerma mecnierTa yuradReba miipyro. mas sxvadasxva dros ikvlevdnen: Salva amiranaSvili,3 l. ServaSiZe, 4 v. lixaCova, 5 p. miioviCi 6 . xelnaweri bolos 1998 wels vrclad Seiswavla da monografia miuZRvna l. evseevam. mecnierma krebuli XV saukunis bolosTvis aTonis mTaze Seqmnil xatweris saxelmZRvanelod miiCnia.7
xelnaweri misi Sedgenilobis, qarTuli da berZnuli teqstebis tipologiis, maTi Sinaarsobrivi da teqstobriv-filolgiuri Taviseburebebis
1 Mourier. L'art au Caucase. Bruxelles, 1912, 65. 2 R. de Fleury Ch., La Messe, études Archéologiques sur les monuments. v.II, Paris, 1883, 101- 102, 116; v. VI
Paris,1886, 489. 3 SoTa amiranaSvili. qarTuli xelovnebis historia. Tbilisi, 1961. 4 l. ServaSiZe. miniaturebi quTaisis xelnawerisaN#115 da leningradis xelnawerisa O.I.58. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis moambe. XIV. #1, 1953, gv. 55-62.
5 В. Лихачёва. Отношение к образцам грузинских миниатюристов XIV века. Византийский временник. 38. 1977, стр. 136-140; В.Лихачёва, “Художественное оформление менология грузинскими художниками XIV столетия,” IIe Symposium International sur l’art Georgien, Тбилиси, 1977, 1-8.
6 П. Мийович. Грузинские менологии с XI по XIV век, Зограφ 8, 1977, 17-29 7 Л. Евсеева. `Греко-грузинская рукопись из собрания гос. публичной библиотеки им. М. Е .Салтыкова-Щедрина,
Древнерусское искусство. III. 1983, стр. 342-366; Л. Евсеева. Афонская книга образцов XV века. Москва, 1998.
135
TvalsazrisiT aravis ukvlevia. Seswavlilia mxolod xelnawerSi moTavsebuli miniaturebi. 8 savaraudoa aseve xelnaweris Seqmnis adgili _ aTonis wminda mTa. l. evseevas xelnaweris teqstebi da maTi gavlena miniatiurebze ar gauTvaliswinebia. sakiTxis Seswavlis siaxles ganapirobebs is rom, xelnaweri Seicavs orenovani (qarTuli da berZnuli) teqstebis Tavisebur erTianobas. es teqstebi gansxvavebuli Janrisa da Sinaarsisaa. Seicavs liturgikuli xasiaTis sakiTxavebis cikls oTxive saxarebidan, calkeuli dResaswaulebis da wmindanebisadmi miZRvnil mcire formis sagaloblebs, locvebs da apokriful teqstebs ieso qristesa da mefe avgarozis mimoweras. teqstebi ganTavsebulia xelnaweris dasawyisSi, SuaSi da xelnaweris bolosac. nusxaSi moTavsebulia Svidasamde gamosaxuleba. xelnaweri mkvlevar l. evseevas mier XV -iT aris daTariRebuli. xelnawerSi 385 miniatura, romelTagan 165 mravalfiguriani da 220 erTfiguriani gamosaxulebaa. qarTul-berZnuli xelnaweris sakuTrebadaa miCneuli quTaisis muzeumSi dacul gulanSi (KK 115) 9 CarTuli ori dasuraTebuli furcelic (155 r-v, 157r-v). xelnawers ar axlavs anderZi, amdenad misi gadaweris adgilisa da drois Sesaxeb cnobebi ar mogvepoveba. mas restavracia bolos XVII saukuneSi Cautarda. xelnaweri xelaxla akinZes da paginaciac axali gaukeTes. mogviano xanisaa xelnaweris vercxlis kiotic. berZnul-qarTuli xelnaweris qarTuli nawili TiTqmis mTlianad liturgikuli saWiroebisaTvis gankuTvnil saxarebiseul sakiTxavebs uWiravs. xelnaweris kideebze ar Cans miTiTeba imaze, Tu romel dRezea dadebuli esa Tu is sakiTxavi. safiqrebelia, xelnaweris boloSi iyo saZiebeli liturgikuli miniSnebebiT, romelic bolo furcelTa klebis gamo Cvenamde ar moRweula. teqstebis amgvari ganlageba da moTavseba miniaturebTan erTad erT xelnawerSi Taviseburia. am tipis nusxas mkvlevrebi (n. akuneva, l. evseeva) miiCneven sasuliero Sinaarsis teqstebis krebulad, sadac miniaturebi da teqstebi erTmaneTTan Sinaarsobrivad da ideurad aris dakavSirebuli. sadResaswaulo troparebi da wmindanebisadmi miZRvnili locvebi SerCeviT aris ganlagebuli. yvelaze gavrcelebuli teqstebi aris nusxis dasawyisSi da bolos moTavsebuli sakiTxavebi, rac xelnaweris ideur-Sinaarsobriv programas asaxavs. nusxis dasawyisSi saxarebis sakiTxavebis rigi, romelic qronologiurad qristes miwieri cxovrebis amsaxvel fragmentebs asaxavs. sruliad Tavisebur tipologiad SeiZleba CaiTvalos. berZnul-qarTuli xelnaweris es teqstobrivi nawili axlos dgas qristianul aRmosavleTSi, kerZod ki siriasa da SuamdinereTSi gavrcelebul diatesaronTan, romelic moRweulia XIII s -is sparsuli TargmaniT da berZnulenovani fragmentiT.
amgvari tipologiis xelnaweris Sesaxeb aRniSnuli aqvs evseevi kesariels Tavis ,,saeklesio istoriaSi”. am tipis Semoklebuli saxareba gavrcelebuli iyo qristianobis adreul saukuneebSi da gamoiyeneboda qristianobis saqadageblad. Tumca mexuTe saukunis Semdeg igi ukve eretikulad iTvleboda. miuxedavad amisa, msgavsi tipis nusxebis popularoba gagrZelda X- XIV ss-Sic. 1541 w. ditesaroni gadawera da miniaturebiT Seamko qristianma sparsma.
es xelnaweri gadaitanes romSi papis saCuqrad. savsebiT dasaSvebia Tuki diatesronis Suasaukuneebis droindeli teqsti cnobili iyo siriasa da
8 Л. Евсеева. Афонская книга образцов XV века. О методе работы и моделях средневекового художника. Москва, 1998. 9 Л. Евсеева. Афонская книга образцов XV века. О методе работы и моделях средневекового художника. Москва, 1998, стр. 58-60
136
SuamdinareTSi, mas gaicnobdnen aseve siriis eklesiasTan istoriulad dakavSirebul saqarTveloSic. xelnawerSi arsebuli berZnuli teqstobrivi nawili Seicavs qarTulisgan gansxvavebuli Sinaarsis teqstebs. mag. samedicino xasiaTis epigramebs , romlebic wlis TiToeuli Tvis daxasiaTebas Seicavs. am teqstSi aRwerilia Tu romeli Tvea saziano an sasargeblo adamianis janmrTelobisTvis. am epigramis avtoria nikoloz kalikle, XI-XII ss-Si bizantiis saimperatoro karis eqimi, romelic imavdroulad SesaniSnavi poetic iyo. amgvari Txzulebebi gavrcelebuli Cans SuasaukuneebSi, maT Soris samonastro wreebSic. xelnawerSi epigramis teqsts mosdevs Tveebis personificirebuli aRwera, rac avtors sWirdeba miwieri drois ideis gadmosacemad.
xelnaweri unikaluri nimuSia aRmosavluri qristianuli, kerZod, siriuli da dasavluri, gvian bizantiuri tradiciebis erTgvari erTianobisa. am tipis xelnawerebi rogorc qarTul, ise bizantiur xelnawer tradiciaSi iSviaTia. SeiZleba iTqvas aRniSnuli xelnaweris tipis nusxa arc arsebobs. amitom gansakuTrebiT sainteresoa misi Seswavla Sedgenilobisa da mniSvnelobis TvalsazrisiT. Tu rogor aris asaxuli uZvelesi siriuli qristianuli tradicia da rogor transformirdeba igi gvianbizantiur tradiciaSi, ra aris SenarCunebuli da ra aris Secvlili. rogori urTierTmimarTebaa berZnul da qarTul teqstebs Soris. ra enobrivi da stiluri Taviseburebebi axasiaTebs. qarTuli da berZnuli teqstebis kvaldakval saintereso daskvnebis gamotanis saSualebas iZleva xelnawerSi CarTuli miniatiuruli mxatvrobis 6 cikli, romelebic sruliad damoukidebeli rTuli Sedgenilobis ikonografiul redaqciebs asaxaven. xelnaweris Sedgeniloba da saxe garkveulwilad avlens memkvidreobiT miRebul im literaturul da mxatvrul tendenciebs, rac im epoqaSi, bizantiis imperiis dacemisa da saqarTvelos mZime mdgomareobis fonze, kvlav iZleoda maRali profesiuli donis SenarCunebis SesaZleblobas. orenovani liturgikuli krebuli saintereso magaliTia berZnul-qarTuli kulturuli urTierTobebisa, romelSic TvalnaTliv gamoCnda, rogorc am epoqis TvalTaxedviT gaazrebuli brwyinvale saukuneebis SemoqmedebiTi gamocdileba, aseve Tanadrouli mxatvruli azrovneba. qarTul-berZnuli xelnaweris gaformebaSi naTlad aisaxa imdroindeli qristianuli samyaros mxatvruli gemovneba, 10 tradiciisadmi erTguleba, ikonografiuli da stiluri Taviseburebani da is Ziebebi, rac literaturul da mxatvrul Semoqmedebas winsvlisaken ubiZgebda. sakiTxi dReisaTvis aqtualuria, ramdenadac amgvari interdisciplinaruli kvlevis saWiroeba mwvaved igrZnoba qarTvelologiur mecnierebaSi. xelnaweris Seswavlis mniSvnelobas isic gansazRvravs, rom saerTaSoriso mimoqcevaSi Semova axali xelnaweri, epoqis specifikuri elementebiT da wina saukuneebis memkvidreobis Zlieri gavleniT aRbeWdili. qarTul samecniero tradiciaSi xelnaweris kompleqsuri Seswavla jer ar momxdara. ar arsebobs qarTuli da berZnuli teqstebis analizi, romelic saSualebas mogvcems dazustdes maTi zusti raoba, warmomavloba, dadgindes xelnaweris Sesrulebis TariRi da gamoikveTos SemkveTi. unda aRiniSnos, aseve, rom winaswari mokvleviT
10 e. duRaSvili, n. qavTaria. ambavi erTi xelnawerisa. Tbilisi, 2012; Facsimile edition of the Georgian-
Greek manuscript from the National library of Russia, St.-Patersburg, 2012.
137
miniatiuruli mxatvrobis nimuSebi qarTuli masalis gaTvaliswinebiT gansxvavebul suraTs avlenen.
teqstebisa da miniaturuli ciklebis Sejerebam SeiZleba gamokveTos gansxvavebuli daTariReba da daazustos Sesrulebis adgili. Cveni kvlevis mizania pirvelad qarTul tradiciaSi SeviswavloT erTi xelnaweris teqstualuri (orenovni teqsti da miniatiurebi) da mxatvruli ganviTarebis gza; ganvsazRvroT liturgikuli masalis sistema; davazustoT xelnaweris Seqmnis, drois, adgilisa da moZraobis gzebi; gavSifroT da SeviswavloT miniatiurebze darTuli mravalricxovani minawerebi; SeviswavliT agreTve sakiTxavebis teqstebs enobrivi TvalsazrisiTac. gamovikvlevT da vaCvenebT teqstSi CarTuli ciklebis ikonografiul da stilisturi maxasiaTeblebis ganviTarebis panoramas. qarTvelologiur mecnierebaSi berZnul-qarTul xelnawerTan dakavSirebuli sakiTxebi praqtikulad Seuswavlelia.
xelnaweris Sedgeniloba da mxatvruli saxe sxvadasxva ikonografiuli da stiluri wyaroebis arsebobas avlens. xelnawerze dakvirvebiT Cans aTonuri da aTonTan dakavSirebuli mxatvruli wris (Tesaloniki) gavlena, kretuli da dasavluri xelovnebis anarekli. SeiZleba vifiqroT, rom xelnaweri kerZo pirisaTvis piradi moxmarebis mizniT Seqmnili liturgikuli krebulia. Cveni kvleva interdisciplinaruli xasiaTisaa da warmoadgens qarTuli da bizantiuri xelnaweri tradiciisTvis mniSvnelovani xelnaweris xelovnebaTmcodneobiTi da filologiur-tipologiuri Seswavlis mcdelobas.
amgvari kvleva siaxles warmoadgens qarTul da bizantiur kulturul kvlevebSi, romelSic xelnawerSi dadasturebuli teqstebisa da miniaturebis urTierTmimrTebebis kvleva tipologiuri da qronologiuri ganviTarebis WrilSi warmodgeba. gamoikveTeba aRmosavluri da bizantiuri xelnaweri tradiciebis sinTezi erTi nusxis farglebSi rogorc teqstobrivi, aseve ikonografiuli mimarTulebiT.
peterburgis qarTul-berZnuli xelnaweris kvleva kidev erTxel daadasturebs im mWidro kontaqtebs, rac arsebobda Zvel saqarTvelosa da qristianul aRmosavlur da dasavlur samyaros Soris da im gavlenas, rasac qarTuli xelnaweri kultura ganicdida gvian SuasaukuneebSic; ramdenad konservatoruli iyo da inovaciasac advilad iTvisebda.
138
Tea burWulaZe, filologiis doqtori
erTi tipis SesityvebaTa gavrcelebis
tendenciა masmediis enaSi
qarTulSi damkvidrebulia sxvadasxva saxis Sesityvebani. TiToeuli sityvis Sexamebisa Tu SekavSirebis aRricxva da sistemurad dalageba leqsikologiis erT-erTi amocanaa. samecniero literaturaSi SesityvebaTa leqsikologiuri klasifikaciis ramdenime cda arsebobs. Tumca sabolood araa daZebnili iseTi niSan-Tvisebebi, romlebic saSualebas mogvcemda enaSi arsebul SesityvebaTa erToblioba warmodgeniliyo erTmaneTisagan mkafiod gamijnuli jgufebis saxiT. b.foCxuas azriT, amas obieqturi mizezic aqvs: leqsika imdenad swrafad icvleba, rom yovel momentSi, mis yovel rgolSi gardamavali safexurebi arsebobs. saqme gvaqvs uwyvet procesTan da amitom calke jgufis gamoyofa met-naklebad nebismieria.1
SesityvebaTa klasifikaciisas ZiriTadad eqvsi jgufi gamoiyofa: 1. Tavisufali Sesityvebebi: a) sityvebis erTad xmarebis safuZvelia gamosaxatavi situacia. magaliTad, sayuradRebo, Cveulebrivi, iSviaTi ... movlena; b) Sesityvebis erT-erT wevrs SemosazRvruli moxmarebis sfero aqvs, ris gamoc meore wevris arCevani SezRudulia. magaliTad, mindori feris aRmniSvnel mxolod erT sityvas iguebs − mwvane mindori, an alageba mxolod sufris, loginis, WurWlis SeiZleba; 2. gancalkevebuli Sesityvebebi: terminologiuri xasiaTis, titulis aRmniSvneli Sesityvebebi da mkvidri Sedarebebi. magaliTad, siCqaris gadarTva, mJave kitri, mewamuli zRva, Savi klde, qvasaviT magari, TafliviT tkbili, naxSiriviT Savi. aq moiazreba iseTi Sesityvebebic, sadac erT-erTi wevris mniSvneloba Zalian Sordeba mis mTavar mniSvnelobas, magram mainc Sesityvebis mniSvneloba Semadgeneli elementebis mixedviT daiskvneba: mtkice uari, bundovani azri... 3. myari Sesityvebebi − esaa martivi frazeologiuri kavSirebi, sadac gamoTqmis erTi wevri (metwilad zmna) gaxunebulia an mniSvnelobisagan daclilia. magaliTad, aRiarebs upiratesobas, aqvs Sansi... 4. frazeologiuri erTianobani − aq sityvaTa jamis ganzogadebaa. magaliTad, fexs waitexs, gzis povna, kudiT qvas asrolinebs, Tvalis dadgma... 5. tyupi formulebi, sadac mimarTebiTi sityviT an kavSiriT dakavSirebuli ori (iSviaTad − sami) sityvisagan Sedgenili Sesityvebaa: a) gaormageba-gaZlierebis gadmocema: wlidan wlamde, isev da isev, drodadro... b) mniSvnelobiT axlo mdgomi sityvebis wyvili: suliT da guliT, Tavi da bolo... g) mniSvnelobis Semavsebeli an damapirispirebeli wyvilebi: dRe da Rame, zRva da xmeleTi, mTasa Tu barSi... 6. idiomebi − aq erT-erTi komponentis mniSvneloba gabundovanebulia: siqa gaacala, tyemalze zis, fexebi gafSika, fexs iTrevs...
da bolos, calke jgufad aris gamoyofili damTavrebuli azris mqone winadadebebi, andazebi, citatebi: xeli xels bans, WerSi buzebs iTvlis...2
miiCneven, rom SesityvebaTa sruli sqemis warmosadgenad erTi mniSvnelovani piroba geneturi Tvalsazrisis gamoyenebaa − SesityvebaTa ganlageba ganviTarebis erT xazze Tavisufali Sesityvebidan idiomatur gamoTqmamde.
1 b. foCxua. qarTuli enis leqsikologia. Tbilisi, 1974, gv. 298. 2 b. foCxua. qarTuli enis leqsikologia. Tbilisi, 1974, gv. 299-300.
139
samecniero literaturaSi aseve aRniSnulia, rom sityvam SesaZloa mniSvneloba gaifarTovos an daiviwrovos. mniSvnelobis amgvari daxasiaTeba logikis gavleniT moxda − ama Tu im sityvas mniSvnelobis cnebasTan aTanabrebdnen. amitom cnebaTa met-naklebi moculobis analogiiT, sityvisTvisac varaudobdnen farTo da viwro mniSvnelobis cvlas daviwroebisa Tu gafarToebis mimarTulebiT. amgavari, logicisturi, gagebis sapirispirod aRiniSna, rom yvela cvla mniSvnelobisa arsebiTad mniSvnelobis gadatanaa mxolod da sxva araferi, radgan iq, sadac erTi Tvalsazrisis mixedviT mniSvnelobis gafarToebaze laparakoben, yovelTvis daiZebneba sxva Tvalsazrisi, romelic mniSvnelobis daviwroebas dainaxavs.3amgvari orazrovneba ar gveqneba, Tu viwro mniSvnelobis sityvebad mxolod sakuTar saxelebs miviCnevT, e.i. calke sagnebisa Tu movlenebis saxelebs.
sityvisa da Sesityvebis, rogorc aRsaniSnis, erTeulebs ramdenime saenaTmecniero disciplina Seiswavlis:
1. sityvis forma, morfemuli agebuleba, bruneba-uRvlileba, agreTve sityvaTa
klasifikacia formis TvalsazrisiT aris morfologiis sagani. 2. Sesityvebis formas, sityvaTa SeerTebis anu Sesityvebis agebulebas,
sityvaTa urTierTobas SesityvebaTa klasifikacias formis mixedviT Seiswavlis sintaqsi.
3. sityvis mniSvnelobas, mis Sinaarsobriv mxares, aseve sityvaTa klasifikacias mniSvnelobis mixedviT Seiswavlis leqsikologia.
cxadia, amgvari TvalsazrisiT, e.i. mniSvnelobis, sagnobrivi mimarTebis TvalsazrisiT unda Seiswavlebodes Sesityvebac. Sesityvebis mniSvnelobis Seswavla, anu gadmosacemi Sinaarsis TvalsazrisiT misi (Sesityvebis) analizi calke saenaTmecniero dargis sagani unda iyos. am dargs frazeologias an stilistikas uwodeben.4
qarTuli mdidaria sxvadasxva saxis SesityvebebiT, myari sintaqsuri (frazeologiuri) formulebis gavrcelebiT. samecniero literaturaSi samarTlianad miiCneven, rom sinonimebi, omonimebi, antonimebi, paronimebi, evfemizmebi, frazeologizmebi da tropebi mravalferovani azris zustad gamoxatvisa da mxatvruli metyvelebis maRali kulturis enobrivi saSualebebia, romlebic amdidreben, alamazeben metyvelebas5. maTi SerCeva da marTebulad gamoyeneba uaRresad mniSvnelovania konkretuli saTqmelis gamosaxatavad. garda amisa, masSi vlindeba rogorc obieqturi, ise subieqturi stilis niSnebi. stilistikis TvalsazrisiT, frazeologiuri gamoTqma, Sesityveba enis mniSvnelovani gamomsaxvelobiTi enobrivi saSualebaa, romlis simravle rogorc weriTi, ise zepiri metyvelebisas gamoxatavs saliteraturi enis simdidresa da moqnilobas. „idealuri stili saukeTeso Sefardebaa saTqmelsa (gadmosacem Sinaarssa) da Tqmuls (gadmomcem enobriv saSualebas) Soris“.6
Tumca amavdroulad SeiniSneba da sayuradReboa kalkirebis safuZvelze warmoqmnili erTgvari myari frazeologiuri formulebis gavrcelebac, romelTa gaaqtiureba TvalSi sacemia enis bunebriv SesityvebaTa Seviwroebisa da gaRaribebis fonze. amgvar konstruqciaTa gamomwvev „birTvs“ romelime kalkirebuli Sinaarsiis zmna (an Sesabamisi
3 b. foCxua. qarTuli enis leqsikologia. Tbilisi, 1974, gv. 172. 4 b. foCxua. qarTuli enis leqsikologia. Tbilisi, 1974, gv. 10-11. 5 n. basilaia. qarTuli praqtikuli stilistika. Tbilisi, 1991, gv. 145-146. 6 arn. Ciqobava. enaTmecnierebis Sesavali. Tbilisi, 1952, gv. 314.
140
saxelzmna) warmoadgens xolme 7 : xelfasis gacemas awarmoebs, mosavlis aRebas awarmoebs, saRamos atarebs... xSir SemTxvevaSi zogi zmna ifarToebs asparezs (zogjer umarTebulodac) da sxva Sinaarssac iZens.
sityvas saliteraturo enaSi am enis ganviTarebis gansazRvrul etapze sruliad garkveuli mniSvneloba aqvs. ar SeiZleba, romelime sityva nebismier sxva sityvas davukavSiroT. yovel sityvas amave dros aqvs Tavisi myari adgili tradiciul sityvaTSexamebebSi da saliteraturo enis momxmarebelTa umetesoba iyenebs am mza sityvaTSexamebebs. frazeologizmTa da myar gamonaTqvamTa gamoyeneba ufro gamomsaxvelsa da moqnils xdis presis enas, magram, rodesac amgvar gamonaTqvamebSi Secdomebia daSvebuli, maSin isini kargaven TavianT Rirebulebas da frazas amaxinjeben. magaliTad, zmna moitana Seuferebelia saxelisaTvis Sedegebi − Sedegebi moitana. ufro marTebulia gaswordes ase − Sedegebi gamoiRo//Sedegebi mogvces; aseTive umarTebuloa Sesityveba poziciebi moipova − swori formaa pozicia daikava8.
aseTive viTareba gvaqvs iseT myar gamonaTqvamebTan, romlis erT-erTi Semadgeneli nawilia dado, debs zmna. aseTebia Semdegi bunebrivi myari Sesityvebebi: zavi dado, piroba dado, SeTanxmeba dado, xelSekruleba dado, fici dado, aRTqma dado, kontraqti dado, sanaZleo dado... es Sesityvebebi gamoiyeneba rogorc gabmul metyvelebaSi, ise saliteraturo da masmediis enaSi. Cveulebriv ki is enis oficialur-saqmian stilSia ufro gavrcelebuli da damkvidrebuli.
bolo xanebSi SeiniSneba dado, debs zmnis Sesityvebis nawilad qcevis tendencia sxva komponentebTan mimarTebiTac. gansakuTrebiT gaxSirda Semdegi gamoTqmebi presis enaSi − zmna dado sintagmas qmnis Semdeg saxelebTan: Sedegebi dado, daskvnebi dado, kvleva dado, naSromi dado, siuJeti dado, dokumenti dado. magaliTad, laboratoriuli kvlevis centrma zRvis wylis sinjebis Sedegebi dado („netgazeTi“); eqpert Tornike SaraSeniZis mosazrebiT, amerikis demokratiuli institutis − NDI-is kvlevebiT mosalodneli Sedegebi daido („asaval-dasavali“); ra Sedegebi dado amomrCevelTa siebis dazustebis uzrunvelyofis komisiam? („24 saaTi“); ise iswavla mixako wereTelma asiorologia, rom ramdenime weliwadSi dado inglisur enaze Tavisi naSromi („rime Time”); amasTanave, mas aqvs naSromebi, romlebic exeba Tanamedrove arqeologiur gaTxrebs da kidev erTi mniSvnelovani daskvna dado angobiani nawarmis miRebis Sesaxeb („axali Taoba“); vfiqrob, naSromi garkveulwilad gaacnobs da warmodgenas Seuqmnis im mediasaSualebebze da adamianebze, romelTac siujeti dades amis Sesaxeb („rusTavi 2); man araCveulebrivi dokumenti dado ganaTlebisa da mecnierebis gansaviTareblad („24 saaTi“). is Sedegi, romelic Cvenma gundma dado, namdvilad saukeTesoa gasul wlebTan SedarebiT („sporti“) ; rom ver daidos gamoZiebis pasuxi? („imedi“); erT-erT amerikul forumze erTma gogonam dado Semdegi Sinaarsis komentari („imedi“)...
cxadia, dadeba zmna aq swored im konteqstiT, ufro sworad, im Sesityvebis SinaarsiT gavrcelda, rogoric zemoT aRniSnul SesityvebebSi iyo damkvidrebuli adridanve: fici dado, xelSekruleba dado, kontraqti dado...
mocemul gamoTqmebSi dado zmnis nacvlad sxva zmnebi qmnian sintagmas. vfiqrobT, ufro marTebuli iqneba am SesityvebaTa Semdegi bunebrivi da damkvidrebuli formebis gamoyeneba: Sedegebi aCvena//Sedegebs miaRwia,
7 avT. arabuli. qarTuli metyvelebis kultura. Tbilisi, 20114, gv. 245. 8 T. zurabiSvili, c. kalaZe. mniSvnelobis TvalsazrisiT Seuferebeli sityvaTSexamebani Tanamedrove qarTuli enis presaSi._ krebuli `qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi~. wigni mesame. Tbilisi, 1980, gv. 97-98.
141
daskvna gamoitana//daskvna gaakeTa, gamokvleva aCvena//gamokvleva Caatara, naSromi Seqmna//naSromi dawera, siuJeti moamzada//siuJeti gaakeTa, dokumentebi aCvena//dokumentebi waradgina//dokumentebi moamzada...
aRwerili Sesityvebani, miuxedvad imisa, rom maTSi gadmocemuli azri gasagebia da gramatikuli darRvebebi ar gvaqvs, mainc ver CaiTvleba sworad stilistikuri gaumarTaobis gamo. saxelur-zmnuri gamonaTqvami avlens met-naklebad gansxvavebul axal azrobriv niuanss da stilistikur Seferilobas, romelic Seaqvs mis semantikaSi swored masSi Semaval zmnas Tavisi axali leqsikuri SinaarsiT. vfiqrobT, xSir SemTxvevaSi es azris gaRaribebasa da gabundovanebas iwvevs.
142
s a m a r T a l i
143
guram ugrexeliZe
humanurobis zneobrivi Zala guram ugrexeliZe (1909-1994) gamorCeuli iyo im iuridiuli skolisa, didma
qarTvelma ganmanaTlebelma _ luarsab andronikaSvilma, zozo naneiSvilma, irodion surgulaZem, aleqsandre vaCeiSvilma rom daafuZnes Tbilisis universitetSi. Tavisi xangrZlivi cxovreba, Sesanatri codna da ganaTleba gansvenebulma marTlmsajulebis, adamianis uflebebis samarTliani dacvis msaxurebas miuZRvna. daxvewili inteligenti, mindobili saqmis niuansebSi yovelTvis detalurad garkveuli advokati, sasamarTlo dacvis taqtikasa da xelovnebas ubadlod rom flobda. piradi qcevis wesiT, mWermetyvelebiT sazogadoebas rom xiblavda. ganTqmuli iuristebis _ osiko baraTaSvilis, Salva mesxiSvilis, biZina baraTaSvilis, andro gelovanisa da sxva oqropirTa gverdiT yovelTvis amSvenebda qarTvel iuristTa did amqars. misi samoRvaweo devizi iyo simarTlisaTvis Seurigebeli brZola. guram ugrexeliZis mecadineobiT ara erT saqmes moefina naTeli da amis kvalobaze uzeimia samarTlianobas. meore msoflio omSi misi uSualo monawileobac samarTlianobisaTvis brZolis erT-erTi gamoxatuleba iyo. swored am TvisebaTa gamo madlieri sazogadoebis xsovnaSi man samudamod daimkvidra uRalato profesionalisa da namusiani kacis saxeli.
aRsaniSnavia guram ugrexeliZis publicisturi da literaturul-mTargmnelobiTi Rvawli. mis kalams ekuTvnis mecnierul doneze, polemisturi SemarTebiT dawerili mravali publikacia politikis, moralis, iurisprudenciis, esTetikis, erovnuli moZraobisa Tu Tanamedroveobis saWirboroto problemebze. qarTul mTargmnelobiT saganZurs amSveneben uSualod originalidan Sesrulebuli misi Targmanebi Seqspiris, baironis, Selis, edgar pos, longfelos, agreTve puSkinis, lermontovis poeziis nimuSebisa.
qvemoT gTavazobT guram ugrexeliZis naSroms `humanurobis zneobrivi Zala~.
*** presaSi gamoqveynda sabWoTa kavSiris da mokavSire respublikebis
sisxlis samarTlis kanonmdeblobis safuZvlebis proeqti sayovelTao saxalxo ganxilvisaTvis, ramac ukve hpova saTanado gamoxmaureba, zogjer erTmaneTis sawinaaRmdego azris saxiT, `safuZvlebis~ proeqtSi aRniSnulia mravali uflebrivi sakiTxi, razedac ikribeba SeniSvnebi, Sesworebebi da damatebebi, magram dRemde gamoTqmuli mosazrebebidan meti dava gamoiwvia damnaSavis sikvdiliT dasjis sakiTxma.
proeqtis me-4 Tavis 41-e muxliT gaTvaliswinebulia sikvdiliT dasja daxvretis saxiT saxelmwifos Ralatze, SpionaJze, teroristul aqtze, diversiaze, ganzrax mkvlelobaze damamZimebel garemoebaSi da mcirewlovanis gaupatiurebaze. Tanac sasjelis es zoma mocemulia ara imperatiuli formiT, aramed miCneulia dasaSvebad, cxadia, am muxlis Sinaarss odnavadac ar cvlis is, rom Sig sweria _ `mis srul gauqmebamdeo~. igives Tqma SeiZleba kodeqsis TiTqmis yvela muxlze, rac ar qmnis raime privilegiur sxvaobas, da JRers rogorc SeniRbuli bodiSi. gana 1950 wels, sikvdiliT sasjelis meored SemoRebis drosac igive ar ewera, rom is aris droebiTi zoma da imoqmedebs mis srul gauqmebamdeo? amitom Tu sikvdiliT sasjeli kanonad iqceva, zedmetad mimaCnia imis aRniSvna, rom is aris droebiTi da iarsebebs `mis srul gauqmebamde~. miT umetes, rom Cvens sinamdvileSi araerTxel iqna SemoRebuli da gauqmebuli aseTi sasjeli.
144
damnaSavis sikvdiliT dasjis aqtSi gvesaxeba, sami stadia: saxelmwifos umaRlesi organosagan damtkicebuli kanoni; sasamarTlosagan gamotanili ganaCeni damnaSavis sikvdiliT dasjis Sesaxeb da ZalaSi Sesuli ganaCenis aRsruleba. amsrulebels miaCnia, rom is asrulebs samsaxurebriv movaleobas saxelmwifos winaSe. mosamarTle Tvlis, rom msajulebTan erTad is xelmZRvanelobs kanoniT damnaSave piris mimarT, rac mas Tanamdebobrivad evaleba, xolo kanonmdebeli miiCnevs, rom sikvdiliT dasjis daweseba aris xalxis neba, saxelmwifo aqtSi gamoxatuli. amis mixedviT aravis ar surs dairqvas, rom is adamianis sicocxlis mospobis monawilea. mosamarTles rom evalebodes Tavisive sasikvdilo ganaCenis aRsruleba, maSin is aseT ganaCens ar gamoitanda, arc sasikvdilo ganaCenis amsrulebeli gamoitanda aseT ganaCens, romelic TviT unda moeyvana sisruleSi.
romis erTma imperatorma, romelmac sasikvdilo ganaCeni Tavisi xelis moweriT daamtkica, artistuli farisevlobiT wamoiZaxa: `ra ubeduri var, rom wera vicio~. miuxedavad amisa, mas ar gaZnelebia ganaCenis damtkiceba, Tumca igi ueWvelad uars ityoda, rom msjavrdebuli TviTve aeyvana saxrCobelaze.
proeqtis preambulaSi sazeimod ismis, rom `piri, romelmac Caidina danaSauli da gamoisyida Tavisi brali, axlad SeuZlia gaxdes srulfasovani moqalaqe sabWoTa sazogadoebisa~. magram es zogadi debuleba avtomaturad uqmdeba, roca sikvdiliT sasjeli aRsruldeba. ganwmendis da sikeTis es gza misTvis mospobilia. amitom preambulis es nawili am saxiT undoblobas iwvevs, radgan igi ar miesadageba sikvdiliT dasjis SemTxvevas, da, maSasadame, danaSaulis yvela SemTxvevas.
roca omSi an revoluciis dros mkvlelobas sCadian, iq sakuTari sindisis xma aris megzuri moqmedebisa, riTac icav Seni xalxis an klasis interesebs. am aqciaSi samarTlianobis sakuTari Segneba Seesatyviseba erovnul, sazogadoebriv an klasobriv marTlSegnebas, mis miznebsa da survilebs, roca Seni moqmedeba eTanxmeba Sensave rwmenas, imis Sesaferi brZaneba, davaleba an waqezeba, TanxmobiT aRiqmeba. amis gareSe aravis surs adamianis sikvdiliT dasjis aqtis monawilis pasuxismgebloba ikisros.
mefis nacvalma voroncovma SuamdgomlobiT mimarTa mefes, rom mas neba daerTo jariskacebi gamoeyenebia CamoxrCobamisjil msjavrdebulTa mimarT ganaCenis aRsrulebisaTvis. amis saWiroebas igi imiT xsnida, rom Zviri jdeboda aseTi pirebis Camoyvana erevnis guberniidan, xolo Tbilisis an quTaisis guberniidan maTi Sovna SeuZlebeli iyo. mefis rezolucia Suamdgomlobaze aseTi iyo: `me jari myavs gareSe mtrebTan saomrad da ara sakuTar qveSevrdomTa CamosaxrCobado~. aseT rezolucias cxadia mefis nacvali ver gadaudga. yvela qveyanaSi day vela epoqaSi eridebodnen xsenebuli movaleobis Sesrulebis davalebas, Tu TviTon ar gamoCndebodnen amis moxaliseni.
filosofosi sokrate miiCnevda, rom kanoni, rogorc sazogadoebis simtkicis uzrunvelyofa, yovelTvis unda iqnes daculi Tundac misi SecdomiT gamoyenebisas. Tu mosamarTleni uneblied cdebian, es xom kanonis nakli ar aris da misTvis, rom kanons saxeli ar gautydes, mainc unda Sesruldes. sokrate aseTi SegnebiT Seegua areopagisagan gamotanil sasikvdilo ganaCens da mSvidad Sesva SxamiT saves cikuda, roca SeeZlo Tavis gadarCena Tavis mowafeTa daxmarebiT.
saxelmwifosurCevnia, danaSauli moklas adamianSi, vidre TviT adamiani moklas danaSaulTan erTad, magram igi uZluria, rom isini erTmaneTs daaSoros. damnaSave piris sicocxleSi SeuZlebeli gaxda, rom mas danaSauli ar Caedina. Semdeg ki mis gamosworebaze zrunva unayofod
145
CaTvala. amrigad, arc danaSaulamde da arc mis Semdeg, misi swor gzaze dayeneba ar moxerxda. am sakiTxis garkvevisas marqsma, rogorc didma iuristma, daaskvna, rom kanonebis simkacre saxelmwifos sisustea, xolo maTi lmobiereba _ saxelmwifosa da sazogadoebis siZliere.
Sroma-gasworebis dawesebulebebs ar gaaCniaT sakmarisi da Sesaferisi saSualeba, rom Sromis gonivruli organizaciiTa da sxva pedagogiuri saSualebebiT msjavrdebulTa gamosworeba uzrunvelyon. arc dostoevski da arc solJenicini ar gvWirdeba, rom amaze sari warmodgena viqonioT. Cvenma xalxma yvelaferi TviT gamocada am mxriv.
mravali qveynis statistikuri dakvirvebani cxadyofs am myar sinamdviles, rom sikvdiliT dasjis kanonis moqmedebas ganuyrelad Tan sdevs im danaSaulTa ricxvis zrda, romelic mas imsaxurebs. aseTi kanonis gauqmebis Semdeg ki sagrZnoblad iklebs aseTi danaSauli. aseve, saxelmwifoSi, sadac aseTi kanoni ar aris moqmedebaSi, naklebia Sesatyvisi danaSauli, vidre iq, sadac sikvdiliT sasjeli moqmedebs, es Znelad asaxsneli ukufardoba mravali iuristis, fsiqologisa da sociologis daeWvebas iwvevs da gamocanad rCeba.
angariSgasawevia isic, rom mosamarTles movlenebis Sefasebis sakiTxSi `Secdomis ufleba~ eniWeba, rac mas Tamams xdis sakuTari gadawyvetilebis miRebisas. aseTi siTamame ki yovelTvis ar amarTlebs da mas savalalo Sedegamde mivyavarT, risi gamosworebac SeuZlebeli xdeba. sisruleSi moyvanili sasikvdilo ganaCenis Semdeg, reabilitacia veraferi nugeSia. didad savalaloa, rom CvenSi jer dafarulia da ar qveyndeba xalxis gasacnobad sasamarTlosagan daSvebuli tragikuli Secdomebi. aseTi Secdomebi ki sakmaod iyo da araviTari garantia ar aris, rom isini ar ganmeordeba, an ra zomiT ganmeordeba. esec erTi argumentia imis winaaRmdeg, rom sikvdiliT dasja datovebuli iqnes sasjelTa siaSi.
uaxlesi sociologiuri gamokvlevebi adastureben, rom Cveni sazogadoebis marTSegnebis done metad dabalia. diqtaturis pirobebSi xangrZlivma cxovrebam sazogadoeba saerTod gadaaCvia kritikul azrovnebas. mbrZaneblisTvis zedmetia rameze gonivruli dafiqreba, radgan misi naTqvami usityvod sruldeba. morCilebaSi myofisTvis ki mxolod Seusityvebeli Sesrulebaa savaldebulo da azris moZraoba mas ar sWirdeba. isini ki, vinc Tanamdebobrivad emsaxureboda iusticias, ufro metad iyvnen moqceuli brZanebaTa da karnaxis artaxebSi. maTSi Cakluli iyo samosamarTlo Tavisufali azrovnebis stimuli. arc Tu raime sawinaaRmdegos amJRavnebdnen aseTi mdgomareobis mimarT, radgan Zalaufleba da angareba Tu dausjeli darCeba, bevrs siamovnebis wyarod evlineba. amiT unda aixsnas is, rom samociani wlebis dasawyisSi axali kanonebis miRebisas mravali humanuri da demokratiuli norma iqna Setanili kodeqsSi, magram sasamarTlo praqtikaSi isini dResac aravis gamouyenebia. marTSegnebis dabali done da uflebrivi uvicoba samarTlebrivi anarqiisa da ganukiTxaobis mSobelia. aseTi daClungebuli marTSegnebis memkvidreobis pirobebSi, didxans ar unda velodoT saimedo kadrs, rom Seumcdari alRoTi ar iqnes gamotanili sikvdilis sasjeliani ganaCeni.
sruliad uaryofilia sasamarTlos sasamarTlos dargSi did moazrovneTa naRvawi. ugulvebelyofili iyo samarTlis filosofia, samarTlis enciklopedia da saerTod samarTlis idea. arsebobda mxolod erTi Seuvali debuleba _ samarTali aris klasTa batonobis iaraRi da igi iyenebs mas ise, rogorc es esaWiroeba saxelmwifos mocemul konkretul SemTxvevaSi. sinamdvilis elementi rom moipoveba am debulebaSi es ar niSnavs, rom misi SiSveli gamoyenebiT gatacebulma yuri ar vaTxovoT
146
iuridiuli azris ganviTarebis istorias. Cvens sinamdvileSi isic ki moxda, rom jer axali kanoni SemoiRes sikvdiliT dasjis Sesaxeb da merme mas misces ukuqceviTi Zala. ai sanamde migviyvana uflebrivma anarqiam. TviT mkvlevar mecnierebsac ar miuwevdaT guli didi moazrovne iuristebis Sromebisaken, radgan maT gasavali ar hqonda. amis Sedegi dResac SesamCnevia. iuridiul mecnierebaTa doqtori, sakavSiro akademiis saxelmwifosa da samarTlis institutis wamyvani mecnieri s. g. kelina miiCnevs, rom pirvelad sikvdiliT dasjis mimarT uaryofiTi Sexeduleba gamoTqva me-18 saukunis italielma moazrovne iuristma Cezare bekariam. sinamdvileSi sikvdiliT dasjis winaaRmdeg yvela wina epoqaSi iyo moZraoba. jer kidev meoTxe saukuneSi qristes win, roca qalaq argosamde miaRwia xmam, rom qalaq aTinaSi moqalaqeni sikvdilmisjilni iyvnen, xalxi masobrivad gaeSura taZrebSi da RmerTebs dauwyo vedreba _ xeli aeRoT aTenelebs aseT mrisxane gadawyvetilebaze, rac TviT bunebas ewinaaRmdegeba. amrigad, sikvdiliT dasjis ganaCenis mimarT didi xnis winaT iyo aRmdgari ara marto erTeul adamianTa goneba, aramed xalxis marTlSegnebac ver egueboda mas.
sikvdiliT dasjis winaaRmdeg ilaSqrebda TviT robespieri, romelic istoriaSi Sevida rogorc sisxliani diqtatori. rodesac lenins hkiTxes, gamarjvebuli revoluciis Semdeg Tu visTvis aegoT saxelis ukvdavsayofi Zegli, man upasuxa _ politikuri moRvaweebidan robespiers, xolo poetebidan baironso.
robespieris Zegli dadges kidec kremlis mimdebare baRSi, romelic aTi wlis Semdeg gaurkveveli mizezis gamo aiRes, xolo baironis Zeglma dadgma aRar moeswro. robespierma dasabuTebuli sityva warmoTqva damfuZnebeli krebis winaSe, riTac sastikad gailaSqra sikvdiliT dasjis winaaRmdeg ara marto safrangeTSi, aramed mTel qveyanaze. gamonaklisad miiCnia mxolod ruseTis imperia, romelic misi TqmiT, yovelTvis morCili iyo despotizmisa. asi wlis Semdeg igive azri gaimeora udidesma sazogado moRvawem viqtor hiugom. misi TqmiT, `giliotina, rogorc sikvdiliT dasjis iaraRi da simbolo, unda gandevnili iqnes ara marto safrangeTidan da sxva civilizebul erebidan, aramed velur, kaciWamia qveynebidanac ki, magram Tu RvTisagan nabrZanebia, rom man codvil miwaze mainc unda iarsebos, maSin misi adgilia ruseTSi, sadac mas miiReben xelgaSlili da gulSi Caixuteben~.
arc robespiers da arc hiugos, es azri ar gamouTqvamT oratoruli gaficxebis dros. orTavem nafiqrali, werilobiTi naSromis saxiT, dabeWdili SesTavazes msoflio sazogadoebriv azrs.
aseve gadaWriT ewinaaRmdegeboda sikvdiliT dasjas ilia WavWavaZe, dRes ukve wminda `ilia marTlad~ wodebuli. ilias qvrivi, misi Tanamoazre, maRali zneobisa da ganaTlebis adamiani, olRa guramiSvili, Suamdgomlobda mefis winaSe, rom ilias mkvleli ar daesajaT sikvdiliT da amiT ecaT pativi ilias uflebrivi mrwamsisaTvis. am SemTxvevis gamo didma sazogado moRvawem, gamomcemloba `posrednikis~ xelmZRvanelma, tolstois megobarma. gorbunovposadovma aRiarebul avtoritetul JurnalSi `russkie vedomostSi~ gamoaqveyna werili, romelSic naTqvamia: `rodesac mTel ruseTSi gamefebulia zneobrivi sibnele, ukuneTi da yovel nabijze gaismis mohkal, CamoaxrCe, daxvrite da lamis sasowarkveTilebis morevSi CavixrCoT, am dros saqarTvelos saukeTeso Svilis qvrivi, romelsac sayvareli meuRle barbarosulad moukles da TviTonac mxecurad daWres, mTavrobas evedreba, sikvdiliT nu dasjiT mkvlelso...
aqamde vicodiT, rom fizikuri mze aRmosavleTidan amodis, axla ki unda virwmunoT, rom zneobrivi mze saqarTvelodan aSuqebs~.
147
amis mixedviT, ara marto hiugo da robespieri, arc rusi progresuli moazrovneni iyvnen sxva Sexedulebis maSindel ruseTze, ise rogorc sikvdiliT dasjaze.
korespondentTan ssr kavSiris umaRlesi sasamarTlos Tavmjdomaris filatovis amaswinandeli saubris dros naTeli gaxda, rom CvenSi dRes saSiSi zomiT moqmedebs mafia, korupcia, reketi da sxva organizebuli danaSaulobani, ris gamoc auracxeli werilebi iyris Tavs da riTac Cans, rom sazogadoebrivi azri emxroba sasjelebis gamkacrebas. aris sawinaaRmdego dasabuTebuli Sexedulebac kanonebis humanizaciis Sesaxeb. saxelmwifoSi, sadac moqmedebaSia sxvadasxva ena, religia, zneoba, meurneoba, yofiTi kultura, tradicia da arsebobs mravali erovneba, Znelia iseTi raime Seqmna, rac yvelafer amaze maRla dadgeba da myari mrwamsiT Sekravs, gaaerTianebs maT. SeiZleba es miRweuliyo socializmis ideiT, rom misTvis warsulSi mravali SecdomiT saxeli ar gaetexaT. amis gamo sisxlis samarTlis safuZvlebis proeqti gonivrulad da diferenciulad udgeba samarTlebriv normebs _ rig danaSaulobaTa mimarT lmobier sasjelebs awesebs, xolo sikvdiliT sasjels ZalaSi tovebs. erTi SexedviT, rad unda moxdes ukeTilSobilesi grZnobis _ Semwynareblobis gamoyeneba, zomadakargul borotmoqmedebis mimarT, meores mxriv ki saxelmwifos saxeliT, romelic saerTod aRiarebulia msoflioSi rogorc erT-erTi uZlieresi, ra gamarTlebiT SeiZleba adamianis sikvdiliT dasja da mis winaSe sisustis gamoCena. Znelia, metad Znelia aq arCevanis miReba.
iuneskos monacemebiT, 1988 wlis damlevisTvis msoflios 80 qveyanaSi sikvdiliT dasja ar arsebobs. xolo zogan ki, sadac igi kidev arsebobs, praqtikulad ar gamoiyeneba. SveciaSi 100 welze metia, rac damnaSave sikvdiliT ar dausjiaT. aseTi sinamdvilis winaSe metad Znelia gadawyvetilebis miReba da proeqtis damtkiceba am sakiTxSi. gulistkiviliT unda aRvniSno, rom 1962 wels, axali kanonebis Seqmnis mizniT mowyobil samecniero konferenciaze, romelSic mec vmonawileobdi, mTeli rigi demokratiuli normebi iqna rekomendebuli, rac SemdegSi kanonis normad iqca da kodeqsSi Sevida, magram maTi realuri gamoyeneba sasamarTlo praqtikaSi arc momxdara da arc vismes mohgonebia. am humanur normebs kodeqsSi sZinavT da gardaqmnis cxovelmyofels sios Elian.
aqve unda davsZinoT, rom msjavrdebulis sikvdiliT dasja xdeba garkveuli piris mier, romelsac jalaTs veZaxiT. mis gareSe ganaCenis aRsruleba ar xdeba da, cxadia, saWiroa aseTi piris momzadeba da profesiaze misi Segueba. amgvarad, Tu erTi piri fizikurad kvdeba, misi jalaTi moralurad nadgurdeba da scildeba zneobriv samyaros. misTvis ucxoa bavSvebis aRzrdaze zrunva da maT mimarT adamianuri siyvarulis gamovlena. amdenad, sikvdiliT sasjeli iwvevs rogorc moklulis, ise jalaTis sikvdils sazogadoebisaTvis da SeiZleba meoresTvis kidev ufro metad, vfiqrob, amanac unda dagvabrkolos sasjelis aseTi saxis dawesebaze.
50 welze metia sasamarTlos praqtikis aqtiuri monawile var da axlos vicnob qarTveli xalxis samarTlebriv miswrafebaTa samyaros. wlebis ganmavlobaSi vecnobodi sxvadasxva qveynisa da epoqis moazrovne iuristTa naazrevs. vamayob qarTuli samarTlis istoriis humanuri procesebiT sxva mravali qveynis SedarebiTi samarTlis aspeqtSi.
amitom ar SemiZlia mxari davuWiro proeqtiT gaTvaliswinebuli sasjelis zomas _ sikvdiliT dasjas.
148
mindia ugrexeliZe, profesori
legimetriis SesavlisaTvis
(samarTali - ganzomilebaTa sistema)
sawyisi pozicia
samarTlis mecniereba normatiuli dargia. uwinaresad da upiratesad swored amiT gansxvavdeba is sxva mecnieruli disciplinebisagan. Tu istoriis mecnierebisaTvis, magaliTad, gardasuli faqtebis moZieba da aRweraa mTavari amocana, xolo fsiqologiaSi ki fsiqikuri funqciebisa da procesebis saTanado axsna-daxasiaTebac saWiroa, samarTalSi es sakmarisi ar aris. aq Sefasebac aucilebelia, Tanac, nebismieri ki ara, aramed <<undas>> - mieri Sefaseba. sxvanairad es imis gansazRvras niSnavs, Tu ra moeTxoveba samarTlis garkveul adresats (individualursa Tu koleqtiurs), da ra - ara, ama Tu im arasasurveli Sedegebis mosalodnelobis qveS.
marTalia, <<undas>> - mieri Sefaseba eTikisTvisac Tanaarsia, magram es garemoeba ara Tu amcirebs an saeWvos xdis samarTlis normatiulobas, aramed, piriqiT, adasturebs da ganamtkicebs kidevac am ideas. es imitom, rom eTikuri an moraluri elementi samarTlis safuZvelSi imTaviTvea CamontaJebuli 1 da igi mudmiv urTierTqmedebaSi imyofeba amave saZirkvelSi Castruqturebul politikur (mizanSewonilobis) elementTan. swored am ori fuZemdebluri sawyisis - moralurisa da politikuris urTierTqmedeba gansazRvravs saboloo jamSi samarTlis Sinaarssa da qmediTobas. magram maTi urTierTqmedebaca da qmediTobac cvalebadia (cvladia), radgan moralur da politikur ZalTa Tanafardobazea damokidebuli igi Sesabamis veqtorTa gadakveTis wertilSi. Tanac, vinaidan moraluri elementi yovelTvis ufro konservatiulia (Cveulebis erTguli) Tavisi bunebiT, xolo politikuri ki - winmswrafi (meti sargeblis maZiebeli), maT Soris optimaluri balansia gamosaZebni da dasadgeni. 2 es ki daJinebiT moiTxovs garkveul gazomviT (mzomelobiT) operaciasa da Sesatyvis ganzomilebiT sistemas.
Tu gadavxedavT kacobriobis istorias uxsovari droidan dRemde, advilad davrwmundebiT, rom amdagvari gazomvebi uwinac xdeboda, dResac xdeba da kidev ufro xSiri gaxdeba momavalSi, sxva sakiTxia - ramdenad myar da saimedo mecnierul safuZvelze. uZvelesi formula <<Tvali Tvalis wil, kbili kbilis wil ...>>, romelic talionis principis saxelwodebiTaa
1 igulisxmeba elementaruli moTxovna, rom samarTlis esa Tu is norma ar unda
ewinaaRmdegebodes zneobas (minimaluri standarti). maSasadame, aramc da aramc mxedvelobaSi ar aris samarTlebrivi normis gamsWvaluloba konkretuli Sinaarsis zneobrivi principebiT, maqsimebiTa da sxv. (maqsimaluri standarti).
2 ufro dawvrilebiT amis Sesaxeb ix.: Mindia Ugrekhelidze. Ethics Needed to Control Politics. “University Today”. 1 October, 2000. p. 5.
149
cnobili, 3 samarTalmzomelobis faqts adasturebs samarTlis ganviTarebis adreul etapze. Tumca, rodesac saerTaSoriso Tanamegobroba 21-e saukuneSi ruseTs sdebs brals samxedro Zalis gamoyenebis <<araTanazomierebaSi>> samxreT kavkasiaSi Seqmnil saomar viTarebasTan dakavSirebiT, arsebiTad esec igivea. ubralod, aq masStabia gazrdili; amjerad ukve arenazea <<misi udidebulesoba>> saerTaSoriso samarTali.
unda iTqvas, rom saerTaSoriso samarTali, adamianis uflebaTa evropuli samarTlis CaTvliT, uaRresad farTod iyenebs da mkacrad moiTxovs sapasuxo samarTlebriv RonisZiebaTa da maTi Sedegebis <<proporciulobas>> anu Tanazomierebas. 4 es ki, cxadia, garkveul samarTalmzomelobiT koncefciasa da teqnikas unda emyarebodes, Tu ar gvinda, rom samarTlebrivma voluntarizmma imZlavros. Tanazomierebis moTxovna saerTaSoriso samarTalSi Sidasaxelmwifoebrivi samarTlidan aris gadmonergili da damkvidrebuli, sadac igi samarTlis erT-erT fuZemdeblur principad gamoiyeneba da ganixileboda yovelTvis.5
winamdebare narkvevis mizania, SeZlebisdagvarad naTelyos: samarTalmzomeloba, anu, Tanamedrove mecnierul enaze _ <<legimetria>>, 6 oden Tanazomierebis dadgenas emsaxureba (rac TavisTavad udavoa), Tu raRac ufro metia Tavisi raobiTa da daniSnulebiT?
1. samarTlis „SigTavsis“ Sesaxeb
zemore kiTxvaze pasuxi miT ufro sarwmuno iqneba, rac ufro saimedo meTods movimarjvebT. saWiroa iseTi midgoma, romelic sastarto varaudebs, daSvebebsa da gonebamWvretelobas daemyareba, Tumca empiriuli verifikaciiT iqneba sabolood Sejerebuli da dadasturebuli.
uzogades amosaval debulebad, romelic ara marto virtualur suraTs qmnis, aramed realur mocemulobasac gulisxmobs, gvesaxeba is, rom samarTali erTgvari sivrcea, lamis ukidegano, romelic sxvadasxva zomisa da formis uamrav segmentad, figurad da punqtad ganiyofeba. marTalia, TiToeuli maTgani erTmaneTisgan gansxvavdeba, magram, imavdroulad, maT aerTianebT Zalian mniSvnelovani ram, saxeldobr is, rom erTi mTlianobis organuli nawili arian; am <<erTs>> ganekuTvnebian rogorc substanciurad, ise funqciuri daniSnulebiT. es imas niSnavs, rom Tundac mcireodeni cvlileba romelime ubanze an ujredSi aucileblobiT unda iwvevdes ama Tu im cvlilebas (met-naklebs) sxva ubansa Tu ujredSi. Tu es varaudi sworia, maSin samarTlis funqcionireba, sxva Tanabar pirobebSi, imaze yofila damokidebuli, Tu rogoria mocemul samarTlebriv sidideTa zoma, wona, forma, ganlageba, moculoba sxva sagnebTan mimarTeba, zemoqmedebis Zala, mimReoba anu valentoba7 da sxv.
3 ix.: The Oxford Companion to Law by David M. Walker. Clarendon press. Oxford. 1980. p. 1206; H. Kelsen. Vergeltung
und Kausalitat. The Hague, 1941. 4 ix.: James Crawford. The International Law Commissions Articles on State Responsibility. Introduction, Text and
Commentaries. Cambridge University Press. 2005. pp. 49-50; 294-296. 5 ormxriv, Semxvedr moZraobaze - Sidasaxelmwifoebrivi samarTlis cnebebisa da principebisa saerTaSoriso samarTalSi da, piriqiT, sayovelTaod aRiarebuli saerTaSoriso samarTlebrivi normebisa da proncipebisa Sida samarTalSi - marTebulad miuTiTebs akademikosi levan aleqsiZe. ix.: misi winasityvaoba wignisaTvis: eva gociriZe, mizezobrioba adamianis uflebaTa evropul samarTalSi, gamomcemloba GCI, Tbilisi. 2006. gv. 2.
6 dawvrilebiT ix. Bob Bishop (Mr. Logic). Shades of Reality. Glenbridge Publishing Ltd. 1998. Ch. 10. 7 `tipobrivi valentobis“ cnebisa da misi sakanonmdeblo mniSvnelobis Sesaxeb ix. Миндия Угрехелидзе, Криминализация неосторожного поведения и онтологическая структура преступления
150
samarTali rom bunebrivi mocemuloba an Zala iyos (dedamiwis mizidulobis msgavsad), zemoTqmuls mainc eqneboda praqtikuli mniSvneloba. magram vinaidan samarTals udidesi socialuri datvirTva da maregulirebeli funqcia akisria, yovelive amis gaTvaliswineba gadamwyvet mniSvnelobas iZens samarTlebrivi meqanizmebis ucdomlad damontaJebisa da, Sesabamisad, samarTlebrivi cxovrebis saTanadod daregulirebis TvalsazrisiT. uamisod socialuri <<avariebi>> da <<katastrofebi>> gardauvali gaxdeboda. vinaidan am saqmis warmmarTveli swored adamiania, rogorc samarTalSemoqmedi subieqti (Tundac bunebriv uflebebTan gvqondes saqme), cxadia, igi SeiaraRebuli unda iyos saTanado codniTa da teqnologiebiT, rac miwaTmzomelobis, geometriis, struqturuli lingvistikisa da sociometriis msgavsad, 8 gazomviT samuSaoebs moxmardeboda, oRond - samarTlebriv sivrceSi, Tumca, amisaTvis saguldagulod unda Semzaddes niadagi.
2. sakuTriv legimetriis sagani
mainc, ra izomeba legimetriul samarTlebliv sivrceSi? ra aris sagnobrivad is, rac SeiZleba, an aucileblad unda gaizomos? uwinares yovlisa, naTlad warmovidginoT, Tu risgan yalibdeba samarTlebrivi materia. marTalia, pasuxi am kiTxvaze nawilobriv mainc imazea damokidebuli, Tu samarTlis rogor gagebas viziarebT (normativizmi, pozitivizmi, samarTlis bunebiTi skola, Tu sxv.), magram rogoric ar unda iyos konceptualuri xedva, mainc rCeba obieqturi nawili samarTlebrivi realobisa, romelic subieqtur Sexedeulebebze da ganwyobebze an sul ar aris, an naklebad aris damokidebuli.
Znelad Tu uaryofs, magaliTad, nebismieri samarTlebrivi skolis ragindara Tavgamodebuli warmomadgeneli, rom samarTlis kategorias ganekuTnebian Sesabamisi cnebebi, ideebi, principebi, normebi, institutebi, dargebi, sferoebi, standartebi, konceptebi, doqtrinebi da sxv.
Tu am sakiTxSi SevTanxmdebiT, maSin Semdegi amocana imis dadgena iqneba, Tu romeli samarTlebrivi sidide SeiZleba gaizomos da romeli - ara. ase yalibdeba samarTalmzomelobiTi anu legimetriuli sfero, romelsac, maTematikuri logikis enaze, SesaZlo <<kvantifikaciis>> 9 are SeiZleba ewodos pirobiTad.
momdevno etapi Ziebis gzaze iqneba imis dadgena (an Tundac miaxlovebiT gansazRvra), Tu romelia wre sidideebisa, romelTa legimetriuli gaTvla- gaangariSebis gareSe verc <<samarTlis qmna>>10 iqneba SesaZlebeli da verc <<samarTlis gaCena>>. 11 aseT samarTlebriv sidideTa samkvidros pirobiTad aucilebeli <<kvantifikaciis>> are SeiZleba ewodos.
(методологический аспект), Сборник статей: Актуалниые проблемы уголовного права, ИГПАН, Москва. 1984
8 „ganzomilebiTi~ nakadi ise Zalumad SemoiWra cxovrebaSi, rom TviT xelovnebis dargsac ver ascda misi dineba. Sesabamisad, ukve kargaxania dagrovda didZali literatura. ix. magaliTad: Семиотика и искусствометрия. Современные зарубежные исследования. Сборник переводов. Издательство `Мир~, Москва 1972
9 „kvantifikaciis“ cnebisa da mniSvnelobebis Sesaxeb ix.: Н.И. Кондаков, Легический Словарь – Справочник. Издательство `Наука~, Москва, 1975, стр. 242.
10 igulisxmeba samarTlis realizaciis, misi moqmedebaSi yofnis, ganxorcielebis dinamikuri procesi, romelic axlosaa samarTlis higinsiseul gagebasTan (ix.: Rosalin Higgins. Problems and Process: International Law and How We Use it. 1994).
11 igulisxmeba gadawyvetilebis miReba marTlmsajulebis an saTanadod uflebamosili kvazi-samosamarTlo dawesebulebis mier.
151
naTelia, rom SesaZlo kvantifikaciis are yovelTvis ufro meti iqneba Tavisi moculobiT, vidre aucilebeli kvantifikaciisa. isic sagulisxmoa, rom am ori legimetriuli sivrcis mkveTrad gamijvna erTmaneTisagan yovelTvis iolad ver moxerxdeba, vinaidan zogjer isini uaRresad mWidrod arian erTmaneTTan Sezrdili da gadajaWvuli.
3. fakultaturi kvantifikaciis sfero
marTalia, SesaZlo kvantifikaciis are met sivrces moicavs, magram misi legimetriuli mniSvneloba verasdros Seedreba aucilebeli kvantifikaciisas. saqme isaa, rom met-naklebad lamis yvela samarTlebrivi sididis, mdgomareobisa Tu procesis <<gadayvanaa>> SesaZlebeli raodenobriv ganzomilebaSi. magram, gana yvela Tanabari mniSvnelobis iqneba?..
uaRresad mwvaved dgas, magaliTad, saqarTveloSi nafic msajulTa sasamarTlos SemoRebis sakiTxi. Tu am Temas wminda raodenobrivi Tanafardobis sakiTxamde daviyvanT saqmis ganmxilveli sasamarTlos SemadgenlobaSi, maSin igi ase daismeba: ras vamjobinebT, profesionali mosamarTleebi sWarbobdnen saqmis ganxilvisas Tu araprofesionalebi? magram Tu ufro CavuRrmavdebiT am sakiTxs, aRmoCndeba, rom kidev ufro seriozuli arCevania gasakeTebeli: gavmijnoT Tu ara erTmaneTisagan faqtisa da samarTlis sakiTxebi da mivandoT Tu ara pirveli maTgani - araprofesionalebs, meore ki, piriqiT, profesionalebs? orive SemTxevaSi saWiro gaxdeba gadawyvetilebaTa miReba legimetriuli gaTvla-gaangariSebis, anu erTgvari kvantifikaciis, moSveliebiT. magram, vinaidan es SedarebiT ganzogadebuli sakiTxia, romelic mxolod da mxolod arapirdapir ukavSirdeba ama Tu im konkretuli saqmisa da pirovnebis beds, Znelia misi aucileblobis dasabuTeba. miT ufro, rom sadavoa faqtis normatiulobisa da normis faqtiurobis sakiTxebi (g. naneiSvili), ramac SesaZloa imdenad ki ar moxsnas an gaaadvilos saqme, aramed gaarTulos kidevac.
faqtisa da normis (Sefasebis) Tanafardoba sxva mxrivac sainteresoa samarTalmzomelobiT aspeqtSi: gansakuTrebiT - sisxlis samarTalSi. kerZod, vinaidan sisxlissamarTebrivi normebi, rogorc wesi, gulisxmobs akrZalul qmedebaTa niSnebis mkacrad gansazRvrul farglebs, rac procesualuradac mniSvnelovania mtkicebulebaTa sakmarisobis mxriv, amitom e.w. normatiuli (SefasebiTi) niSnebi aq erTgvar sirTuleebs warmoSobs. ismis kiTxva, ramdenad SesaZlebelia maTi ricxvi minimumamde iqnas dayvanili? magram, raki maTi sruli gamoricxva SeuZlebelia (arc aris mizanSewonili), optimaluri formula mainc unda gamoiZebnos faqtobriv niSnebTan maTi raodenobrivi Tanafardobisa. es ki ukve legimetriul ganzomilebas gulisxmobs, romelic SesaZlebelic aris, sasurvelic, Tumca ver iTqmis, rom aucilebelia yoveli calkeuli saqmisa Tu individis bedis gadasawyvetad.
vrcel da mniSvnelovan sferos samarTlis yvela dargSi warmoadgens obieqturi da subieqturi elementebis (niSnebis) Tanafardoba sakanonmdeblo konstruqciebSi, metwilad swored amiT mowmdeba ama Tu im samarTlebrivi sistemis progresulobis xarisxi. franc fon listi, magaliTad, Tavis droze acxadebda, rom sisxlis samarTlis kanonmdeblobis ganviTarebis done, faqtobrivad, imiT ganizomeba, Tu ra adgili uWiravs da ra mniSvneloba eniWeba masSi bralis principso. brali ki personaluri niSania, romelic damnaSavis subieqtur gasakicxobas gulisxmobs uwinares yovlisa.
aseve cnobilia, Tu raodeni ziani moutana kacobriobas obieqturi momentis gadametfasebam pasuxismgeblobis sakiTxebis gadawyvetisas (mag.
152
obieqturi Seracxva). yovelive es samarTalmzomelobaa, garkveuli proporciebis Tu TanafardobaTa dadgena mocemul samarTlebriv sivrceSi. magram raoden mniSvnelovanic ar unda iyos igi, SemecnebiT interessa da Teoriul SesaZleblobas ufro adasturebs, vidre <<samarTlis qmnas>> anda <<samarTlis gaCenas>> konkretul saqmesTan da pirovnebasTan dakavSirebiT. amitom ver gascdeba igi pirobiTad SesaZlo kvantifikaciad wodebul ares.
obieqturisa da subieqturis kategoriaTa Tanafardobas miakuTvneben sisxlis samarTalsa da mis procesSi, agreTve e.w. <<kerZo braldebis saqmeebis>> sakanonmdeblo statuss. es sakiTxi, garda TavisTavadi Rirebulebisa, ganixileba rogorc nawili didi problemisa kriminalizaciisa da dekriminalizaciis tendenciebis Taobaze. am mxriv ki igi Tavs iCens rogorc erTgvari forma subieqturi, piradi, personaluri dekriminalizaciisa, romelic emateba, avsebs da amdidrebs sakanonmdeblo da sasamarTlo dekriminalizaciis tradiciul formebs . amitom sakmaod liberalur institutad aris miCneuli. 12 SemTxveviTi ar aris, rom sabWour samarTalSi kerZo braldebis saqmeebi gacilebiT ufro <<mokrZalebulad>> iyo warmodgenili ucxourTan SedarebiT. Tanac, Tu CvenSi maTi statusi mxolod saproceso kanonmdeblobiT ganisazRvreboda, ucxoeTSi (upiratesad evropaSi; magaliTad - germaniaSi) es imavdroulad materialuri sisxlis samarTlis kanonmdeblobiTac iyo dadgenili. es ki met moqnilobasa da interesTa balansirebas uzrunvelyofda <<samarTlis qmnis>> procesSi. imedia, am garemoebas axla mainc gaiTvaliswinebs reformirebadi qarTuli kanonmdebloba.
cxadia, yovelive amaze msjeloba samarTalmzomelobiTi operaciiT aris SesaZlebeli; samwuxarod - jer kidev maTematikurad SeuiaraRebeli „gonebis TvaliT“. Tumca amgvari gazomva da kvantifikacia uaRresad martivi saqmea. piriqiT, gacilebiT rTulad gamoiyureba sazogadod kriminalizaciisa da dekriminalizaciis tendencia-procesebis legimetriuli gazomva, radgan mTlianobaSi igi uTvalav faqtorzea damokidebuli, romelTa zusti aRricxva da SeTanawyoba seriozul Zalisxmevas moiTxovs. Tanac - naklebad daiyvaneba <<samarTlis qmnis>> an <<gaCenis>> konkretul amocanaze.
sainteresod gvesaxeba SesaZlo kvantifikaciis kidev erTi gamovlineba, romelic ar awydeba praqtikul siZneleebs. es aris e.w. <<ormagi motivacia>> da <<dasja-waxalisebis sistema>> sisxlis samarTalSi.
saukuneebis ganmavlobaSi sisxlis samarTali lamis mTlianad danaSaulisa da sasjelis cnebaTa urTierTqmedebis TanafardobiT sistemad ganixileboda. mxolod me-20 saukuneSi Seicvala viTareba da sasjelis adgili daiWira <<sisxlis samarTlebrivma RinisZiebebma>> farTo mniSvnelobiT. aq Sevida, magaliTad, probacia da misi msgavsi institutebi, romlebic upiratesad sociologiuri skolis gavleniT Semovida da damkvidrda kanonmdeblobaSi. sruliad gankerZoebiT dgas waxalisebis idea da Sesabamisi institutebi, romlebic <<ormagi motivaciis>> pragmatul safuZvelze aRmocenda.
aq amosavali debulebaa, rom yovelTvis sakmarisi ar aris sisxlisamarTlebrivi akrZalva da sasjelis qadili (uaryofiT motivacia), saWiroa amas daematos da SeeSvelos dapireba imisa, rom Tu samarTaldamrRvevi ama Tu im sakanonmdeblo moTxovnas post factum mainc Seasrulebs, maSin masze garkveuli SeRavaTebi gavrceldeba ( dadebiTi motivacia). zogjer es SeRavaTi imdenad didia, rom igi damnaSavis
12 ix.: Миндия Угрехелидзе. Учёт объективного и субъективного при совершенствовании уголовного заканодательства. Всесоюзный Научно-исследовательский Институт Прокуратуры СССР. Сборник материалов конференции. Москва, 1983, Стр. 27.
153
sasjelisagan gaTavisuflebasac ki iTvaliswinebs. (mag. bralis aRiarebiT gamocxadebisas qrTamis micemis Semdeg, qmediTi monaniebisas da sxv.). aseT viTarebaSi legimetriul amocanas warmoadgens, saTanado kvantifikaciis gziT gairkves da dadgindes, Tu rogoria (an rogori ajobebda, rom yofiliyo) Tanafardoba dasjisa da waxalisebis RonisZiebaTa Soris ama Tu im samarTlebriv sistemaSi. aqac SesaZlo, ara Tu aucilebel kvantifikaciasTan gvaqvs saqme.
aseve ar warmoadgens aucileblobas <<finalobisa>> da <<kauzalobis>> sawyisebis zomva ganzrax da gaufrTxileblobiT deliqtebSi; an kidev - sakuTriv ganzrax da gaufrTxileblobiT sferoebs Soris raodenobrivi Tanafardobis Zieba. yovelive amis gaTvla-gaangariSeba raodenobriv enaze advili SesaZlebelia. igive iTqmis samarTlis anTropologiis Sesaxeb, 13 romlis erT-erTi amocanaa Seiswavlos, Tu ra zomiT monawileobs samarTlis mocemul sistemaSi adamiani, rogorc Semoqmedi am samarTlisa da adamiani, rogorc misi adresati.
yovelive zemoTqmuli uzogadesi miniSnebania sxvadasxva sferoze, romlebSic samarTalmzomelobiTi SesaZleblobani imdenad TvalnaTlivia, rom met specifikacias ar moiTxovs. upiratesad es magaliTebi sisxlis samarTlis sferos ganekuTvneba, vinaidan am dargSi Cveulebriv metia <<samarTlebrivi garkveulobis xarisxi>>. es rodi niSnavs, rom sxva dargebia ugulebelsayofi. ase magaliTad, <<samarTlebrivi kulturis>> cnebasa da raobas ar swavlobs sisxlis samarTali. Tumca iSviaTia iseTi legimetriuli obieqti, rogoric kulturaa. es imitom, rom igi gulisxmobs ama Tu im sazogadoebisa da pirovnebis gajerebulobis xarisxs sayovelTaod aRiarebuli samarTlebrivi ideebiT, principebiT, normebiT, institutebiT, CveulebebiTa da tradiciebiT. xolo yovelive, rac daxarisxebas eqvemdebareba, imavdroulad <<gazomvadia>>. aqedan - daskvna misi legimetriulobisa da SesaZlo kvantifikaciis Sesaxeb.
dabolos, SedarebiTi samarTalmcodneobis Taobaze, romelic imTaviTve raodenobriv aspeqtebsa da mis gazomvas gulisxmobs. Tu SeveguebiT azrs da SevTanxmdebiT, rom yoveli samarTali uwinaresad samarTalmzomelobaa Tavisi arsiTa da daniSnulebiT, SedarebiTi samarTalmcodneoba ki sxvadasxva samarTlebrivi <<ojaxebis>> Taviseburebebs swavlobs urTierTfardobiTobaSi, 14 maSin ver gaveqceviT daskvnas, rom SedarebiTi samarTalmcodneoba ormagi samarTalmzomelobaa: pirveli maTgani Sida saxelmwifoebriv sidideTa samarTalmzomeloba; xolo meore - maTi sistemuri mTlianobaa saerTaSoriso ganfenilobasa da fardobiTobaSi. am movlenas <<legimetriaTa legimetriac>> ki SeiZleba ewodos figuralurad da didi pirobiTobiT.
13 ix.: Norbert Rouland. Anthropologie juridique. p. 1988. 14 ix.: R. David and E. Brierley. Major Legal Systems in the World Today, International Encyclopaedia of Comparative Law.
154
4. aucilebeli kvantifikaciis testi
aucilebeli kvantifikaciis areali SedarebiT mcirea Tavisi moculobiT. samagierod, ganuzomelia misi praqtikuli mniSvneloba. saqme is aris, rom sakmaod xSirad kvantifikaciisa da samarTalmzomelobiTi operaciebis gareSe warmoudgenelia <<samarTlis qmna>> anu sakuTriv samarTlebrivi procesi, Sesabamisad _ <<samarTlis gaCenac>>. amis magaliTi ki mravali arsebobs.
daviwyoT imiT, riTac marTlmsajulebis procesi iwyeba. vidre ama Tu im normis Sefardeba moxdebodes, uwinaresad am normis ganmarteba da yovelmxrivi hermanevtikuri gaazrebaa aucilebeli. samarTlis norma xom ori mTavari elementisagan Sedgeba. esenia: 1. normis teqsti; 2. normis azri (goni, suli), romelic mocemul teqstSia Caqsovili. Tu maT Soris sruli Sesatyvisobaa, xom kargi. magram zogjer aSkara Seusabamoba iCens Tavs, rac maT urTierTSejerebas moiTxovs. Sinaarsobrivad da funqcionalurad es maTi moculobaTa Tanafardobis dadgenaa. SesaZlebelia, teqstis moculoba CamorCebodes an aRematebodes mis azrs, romelic masSi kanons surda Caeqsova, magram mizezTa gamo ver SeZlo. am SemTxvevaSi gamoiyeneba sworad iseTi meqanizmi, rogoricaa kanonis ganmarteba misi moculobis mixedviT. es gaxlavT erTgvari <<prokrustes sareceli>>, romelSic sasamarTlo ara marto uflebamosilia, aramed valdebulicaa ganaTavsos kanonis teqsti. imisda mixedviT, Tu ra suraTi gamoikveTeba, gamoiyeneba kanonis ganvrcobiTi an SezRudviTi ganmarteba. mxolod amis Semdeg SeiZleba gadawydes, gamoiyeneba Tu ara saerTod, an Tu ho, rogor da ra moculobiT, kanonis mocemuli norma. saqme gvaqvs wminda samarTalmzomelobiT aqtTan, romlis ganxorcieleba yvela Sesabamis SemTxvevaSi aucilebelia.
zemoT aRniSnuli SemTxvevebis msgavsia hermenevtikis kidev erTi magaliTi: kanonis simZimis gansazRvrisa da misi droSi moqmedebis farglebis dasadgenad. samarTlebrivi cxovreba zogjer aucileblobiT moiTxovs dadgindes, Tu romeli sisxlissamarTlebrivi kanoni ufro mkacria an lmobieri. es ki cxadia, SeuZlebelia Sesabamisi sanqciebisa da normis dispoziciis saTanado niSnebis zusti gaTvla-gaangariSebis gareSe. naTelia, rom es samarTalmzomelobaa misi martivi, magram klasikuri formiT.
uaRresad saintereso problematikas gvTavazobs legimetriuli TvalsazrisiT samarTlis procesis is nawili, romelic mtkicebulebiTi samarTlis saxelwodebiT aris cnobili. Tanamedrove samarTalSi arsebobs mtkicebis sxvadasxva standartebi (maRali Tu dabali), romlebic imisda mixedviT gamoiyeneba, Tu romeli kategoriis saqme ganixileba. cnobilia, magaliTad, rom sisxlis samarTlis saqme mtkicebulebis Zalian maRal standarts moiTxovs. es niSnavs, rom WeSmariteba unda dadgindes, sul mcire 95%-iani albaTobiT. sxvanairad, es e.w. utyuari mtkicebulebis umaRlesi standartia, romelic inglisurenovan qveynebsa da saerTaSoriso samarTalSi <<safuZvliani eWvis miRma>> (Beyond the reasonable daught) standartis saxelwodebiT ufroa cnobili. SedarebiT naklebi, magram mainc maRali mtkicebulebis standarti gamoiyeneba impiCmentis saqmeebze (gansakuTrebiT aSS-Si). aq aucilebelia WeSmaritebis dadgena minimum 75 %-iani albaTobiT (e.w. <<mtkice, cxadi da Tanafardi>> mtkicebulebis standarti _ strong, clear, and conconrdant). umdablesia e.w. <<gadamwoni mtkicebulebebis>> 51%-iani standarti _ (preponderance of evidence), romelic umeteswilad samoqalaqo saqmeebSi gamoiyeneba, Tumca, arc arasrulwlovanTa saqmebisaTvis aris ucxo. igi ar moiTxovs did upiratesobas, aramed sakmarisia Tundac odnav gadamwoni upiratesoba Seiqmnas SejibrebiTobis principze damyarebul procesSi.
155
mravlismetyveli da saintereso faqtia, rom uamravi magaliTi moipoveba iuridiul literaturaSi, rodesac avtoris uzado legimetriuli midgoma ama Tu im sakiTxisadmi misi sworad gadawyvetis sawindari gamxdara, Tumca, saxeldebiT samarTalmzomelobis aucilebeli argumenti arc moxseniebuli yofila da arc moxmobili. magaliTad, rodesac profesori TinaTin wereTeli pirobaTa Tanasworfasovnebis Teorias akritikebda mizezobriobis sisxlissamarTlebriv problemasTan dakavSirebiT, misi erT-erTi mTavari da, Cemi azriT, gadamwyveti argumenti swored is iyo, rom sinamdviles ar Seefereba aRniSnuli Teoriis debuleba Sedegis dadgomis yoveli aucilebeli pirobis Tanabari wonisa da wvlilis Sesaxeb danaSaulebrivi Sedegebis ganxorcielebaSi, da rom, Sesabamisad, verc TanamonawileTa pasuxismgebloba dasabuTdeba maTi ganzomilebiTi diferenciaciis gareSe, da verc danaSaulis mcdeloba gaimijneba misive momzadebisagan.15
igive iTqmis mizezobriobis sxva gamokvlevebis Sesaxeb, amjerad - saerTaSoriso samarTalSi, sadac saxeldebiT moxseniebis gareSe uaRresad mniSvnelovani legimetriuli daskvnaa gakeTebuli SedegTan mimarTebis garkveuli xarisxis intensivobis saWiroebis Sesaxeb, uromlisodac mizezobrioba ver CaiTvleba samarTlebrivad vargis (sakmaris) realur mocemulobad.16
yvelaze ufro struqturizebuli nawili samarTlebrivi materiisa, dargis specifikidan gamomdinare, isev da isev sisxlis samarTalia. vinaidan aq danaSaulis SemadgenlobaTa mkafio modelirebaa uaRresad mniSvnelovani piroba da garanti adamianis uflebaTa dacvisa, amitom es sakiTxi Zalze kargad aris damuSavebuli sakanonmdeblo teqnikis TvalsazrisiT. legimetriis farglebSi SesaZloa es iyos yvelaze ufro TvalsaCino ilustracia. axsna imaSi mdgomareobs, rom garkveuli tipis umarTlobaTa asaxva da damkvidreba sisxlis samarTlis kanonmdeblobaSi gulisxmobs maT erTgvar modifikacias, rac, upiratesad, sisxlis samarTlis politikis mosazrebebiT aris nakarnaxebi. ase warmoiSoba gansxvavebani umarTlobaTa ontologiur struqturasa da maT sakanonmdeblo konstruqciebs Soris. magram, vinaidan qmedebaTa tipic mravali arsebobs maTi bunebrivi saxiT, da arc sakanonmdeblo konstruqciaTa simcire SeimCneva, amitom uamravi SesaZlo varianti warmoiSoba ontologiur struqturaTa sakanonmdeblo konstruqciad Camoyalibebisa. esenia: e.w. Sedegiani Semadgenlobani, konkretuli da abstraqtuli safrTxis deliqtebi 17 ; Sekvecili Semadgenlobani anu mizniT dafuZnebuli deliqtebi; mZime SedegiT kvalificirebuli deliqtebi; mravalsubieqtiani, mravalobieqtiani, mravalqmedebiani, mravalSedegiani deliqtebi da sxv... aqedan zogierTi maTgani srul simetrias gulisxmobs maT obieqtur da subieqtur mxareebs Soris (mag., Sedegiani, konkretuli da abstraqtuli safrTxis deliqtebi); zogic - asimetriulia (mag., Sekvecili Semadgenlobani da mZime SedegiT kvalificirebuli deliqtebi). Tu zedmiwevniT ar moxda maTi Semadgeneli elementebis gazomva da SeTanawyoba, rogorc amas kanoni moiTxovs, cxadia, ver ganxorcieldeba samarTlebrivi politikis miznebi. amitom legimetria aq aucilebelia, xolo misi roli - fasdaudebeli. uamisod verc pasuxismgeblobis dasabuTeba moxerxdeba ucdomelad, verc qmedebaTa
15 ix.: Тинатин В. Церетели. Причинная связь в уголовном праве. Издательство `Юридическая
литература~, Москва, 1963. Стр. 79-96. 16 ix.: eva gociriZe. mizezobrioba adamianis uflebaTa evropul samarTalSi. gamomcemloba GCI, Tbilisi, 2006, gv. 55; 103-105; 150-151.
17 dawvrilebiT ix.: mindia ugrexeliZe. brali safrTxis deliqtebSi. Tbilisis saxelmwifo universitetis gamomcemloba, Tbilisi, 1982.
156
kvalifikacia da verc samarTliani sasjelis Sefardeba. amis dadasturebaa konkretuli magaliTebi sasamarTlo praqtikidan.
70-an wlebSi TbilisSi daqiravebuli mZRolis manqaniT, vinme mwiTurma da doreulma, jer motyuebiT, Semdeg fizikuri winaaaRmdegobis daZleviT gaitaces qaliSvili, romelic erT-erT gamtacebels colad unda SeerTo. im dros saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsi Seicavda sagangebo muxls, romelic pasuxismgeblobas iTvaliswinebda <<qalis motacebisaTvis masTan qorwinebis mizniT>> (muxli 134-e). es iyo mizniT dafuZnebuli <<asimetriuli deliqti>>, romlis sakanonmdeblo aRwerilobaSi danaSaulis subieqturi mxare (colad SerTvis mizani) ufro Sors vrceldeboda, vidre obieqturi (motaceba). moxda ise, rom daqiravebuli mZRoli, romelmac gvian gaacnobiera, Tu ra saqmeSi gaexvia, gons moego da moindoma daebrunebina motacebuli qaliSvili TavisianebisaTvis. amitom motacebulis Sinisaken Semoabruna manqana, romelic didi xnis gamocdenili iyo ojaxuri myudroebis ares.
raionis sasamarTlom mZRolis saqcieli daakvalificira rogorc damTavrebuli danaSauli da qmediTi monanieba (romelic mxolod damTavrebuli danaSaulis SemTxvevaSia SesaZlebeli), Tumca aranairi sasjeli ar Seufarda mas. es iyo swori, dasabuTebuli ganaCeni. miuxedavad amisa, maSindeli iusticiis ministris iniciativiT (sic !), disciplinuri sasjeli daakisres mosamarTles, viTomda sasamarTlo SecdomisaTvis; miiCnies, rom qmediTi monanieba ki ar ganaxorciela mZRolma, aramed nebayoflobiT xelis aReba danaSaulze.
daSvebulia uxeSi Secdoma, romelic elementaruli legimetriuli gazomvis SemTxvevaSi, Tavidan iqneboda acilebuli. saqme is aris, rom ssk-s 134-e muxlis aw gauqmebuli sakanonmdeblo konstruqciis mixedviT, qalis sacoled motaceba, obieqturi mxriv, mTavrdeba misi arasasurvel sivrceSi gayvanisTanave da ar saWiroebs mainca da mainc mis faqtobriv colad SerTvas.
erTi sityviT, pirveli instanciis sasamarTlom sworad gansazRvra, iusticiis saministros disciplinurma komisiam ki - usworod is proporciebi, romlebic kanonma daadgina danaSaulis Semadgenlobis elementebs Soris mis sakanondeblo aRwerilobaSi. pirvelma SeZlo Tavi daeRwia, meorem ki - vera, akrZaluli qmedebis bunebrivi, ontologiuri sqemisaTvis. legimetriis enaze es niSnavs samarTalmzomelobis aqtebs, erTs mcdarsa da meores - ucdomels.
etyoba, iusticiis saministros disciplinurma kolegiam qmedebis ontologiuri buneba miiCnia amosaval punqtad, romlis mixedviT, qalis motaceba misi saboloo dauflebaa. magram ar gaiTvaliswina, rom ontologiurma modelma sakanonmdeblo konstruirebis Sedegad cvlileba ganicada. aseT gzas Tu davadeqiT, maSin sicocxlisaTvis saSiS Zaladobrivi Tavdasxma qonebis dauflebis mizniT veRar unda migveCnia damTavrebul yaCaRobad da unda davlodebodiT, vidre bunebrivi SedegiT ar dagvirgvindeba (ssk-is m.179).
zogierTi sailustracio masala samarTalmzomelobis ideisa da e.w. aucilebeli kvantifikaciis sasargeblod imdenad naTel suraTs qmnis, rom arc ki Rirs masze sagangebod SeCereba. ra sadavoa, magaliTad, rom udidesi mniSvneloba unda mieniWos damamZimebel da Semamsubuqebel garemoebaTa Soris zusti balansis dadgenas yoveli calkeuli saqmis ganxilvisas. amitom, droTa ganmavlobaSi aucileblad moxdeba am procesis formalizacia da Sesatyvisi maTematikuri aparatiT aRWurva. igive iTqmis mxareTa uflebebis Tanasworobis Sesaxeb, gansakuTrebiT, SejibrebiTobis procesSi.
157
an kidev, iseT banalurad qceul magaliTze, rogoric aris zusti Sesabamisobis dadgena danaSaulisa da sasjelis simZimeTa Soris 18 . amave kategorias ganekuTneba e.w. Sereuli bralis SemTxvevebi, sadac moqmedi subieqtis brals Cadenil samarTaldarRvevaSi emateba sakuTriv msxverplis brali, rac safuZveli xdeba Sereuli pasuxismgeblobisa da amitom zedmiwevniT akuratulobas saWiroebs. sxvanairad, saubaria dazaralebulis bralis xarisxsa da xvedriT wilze mis winaaRmdeg Cadenil samarTaldarRvevaSi, romlis dadgena xSirad aris aucilebeli, gansakuTrebiT - avtoavariebis saqmeebze.
meore mxriv, dazaralebulis bralis sakiTxi iseTi viqtimologiuri problemaa, romelzedac azrTa seriozuli sxvadasxvaobaa da amitom dakvirvebas moiTxovs. gavrcelebuli Sexedulebis mixedviT, viqtimurad (anu, gacveTili sabWouri terminologiiT _ dazaralebulis bralad) CaiTvleba mxolod iseTi qceva, romelic samarTaldarRvevas an moralur gadacdomas mainc Seadgenda. Sesabamisad, mxolod es ori SemTxveva ganixileba rogorc Semamsubuqebeli garemoeba damnaSavisa an sxva samarTaldamrRvevis sasargeblod.
magram arsebobs gansxvavebuli mosazreba, romlis Tanaxmad, viqtimuri SeiZleba iyos iseTi qcevac, romelic, marTalia, arc samarTaldarRvevas warmoadgens da arc moralur Secodebas, Tumca mizezobriv kavSirSi imyofeba mis winaaRmdeg Cadenil qmedebasTan 19 . es ki mniSvnelovnad afarToebs pasuxismgeblobis Semamsubuqebel garemoebaTa ares viqtimurobis safuZvelze. cnobilia, magaliTad, SemTxveva, rodesac kavkasiis erT mTian sofelSi Temis aqtivistebi riyis qvebiT gauswordnen axalgazrda qvrivs mxolod imis gamo, rom ar daemorCila Temis (anu mikro-socialuri jgufis) tradicias da ZaZiT ar Seimosa daqvrivebis Semdeg. mas gulswrfelad surda, mudmivi glovis fonze ar gaezarda mosiyvarule qmrisagan SeZenili mcirewlovani vaJi.
aq arc samarTaldarRvevaa axalgazrda qvrivis saqcieli, da arc sayovelTaod aRiarebuli zneobrivi normebis darRveva. da mainc, viqtimuria misi saqcieli, radgan swored man warmoSva angariSworebis motivi da mizezobrivad ganapiroba danaSaulis Cadena. legimetriis enaze, am SemTxvevaSi aucilebeli samarTalmzomeloba viqtimurobisa da, Sesabamisad, damnaSaveTa bralis xarisxis <<gazomviT>> aris nakarnaxevi da gamoxatuli.
Tu Sidasaxelmwifoebrivi samarTlidan saerTaSoriso samarTlSi gadavinacvlebT, aqac igive mdgomareoba sufevs: samarTalmzomelobis statusi mtkicea da uryevi. ufro metic, ganuzomlad izrdeba da mdidrdeba samarTalmzomelobiTi obieqtis masStabi da Sinaarsi. magaliTad, rodesac adamianis uflebaTa evropuli konvenciiT dadgenili uflebis SezRudva aucileblad kanoniT unda iyos gaTvaliswinebuli, strasburgis sasamarTlom es ganvrcobilad ganmarta da mravalgzis miuTiTa Tavis precedentul ganCinebebSi, rom kanoni unda iyos <<ganWvretadi>>. Tanac daadgina saSualo standarti <<ganWretadobis>> gasazomad20. saxeldobr, igi moiTxovs, rom erovnulma kanonma gamoiyenos mkafio gamoTqmebi, romlis safuZvelze SesaZlebeli iqneba ama Tu im qmedebis aramarTlmzomierebisa da mosalodneli iuridiuli Sedegebis gaTvaliswineba, Tanac, Sesabamisi 18 uaRresad saintereso kuTxiT aris es sakiTxi danaxuli da ganxiluli wignSi: Stephan Kinsella.
Punishment and Proportionality. The Estoppel Approach. 19 ix.: mindia ugrexeliZe. viqtimizaciis obieqtur da subieqtur faqtorTa Tanafardoba._ Jurnali „marTlmsajulebis macne“, 1997, #4, gv. 39-45.
20 ix.: Malone v. the United Kingdom. Judgment of 2 august 1984; Kruslin V. France. Judgment of 24 april 1990; Manoussakis and Others v. Greece. Judgment of 29 September, 1996; Vogt v. Germany. Judgment of 26 September 1995; Goodwin v. The United Kingdom. Judgment of 27 march 1996.
158
sasamarTlo praqtikis mxedvelobaSi miRebiT da Tundac samarTlebrivi rCeva-darigebis safuZvelze (igulisxmeba advokatis daxmareba). saqme gvaqvs erovnuli kanonis saerTaSoriso sasamarTlos mier ganxorcielebul samarTlmzomelobiT aqtTan evropuli standartebis mixedviT.
Tavidan bolomde samarTalmzomelobaa saerTaSoriso kontrolis TviTSezRudvis iseTi meqanizmi, rogoric aris strasburgis iurisprudenciis mier SemuSavebuli da danergili doqtrina, saxelwodebiT: <<Sefasebis Tavisuflebis are>> (margin of appreciation)21. am doqtrinis mixedviT, mTel rig sakiTxebSi erovnul xelisuflebas eniWeba uflebamosileba da Tavisufleba, TviTonve ganaxorcielos ama Tu im sakiTxis gansja, Tumca, sakuTriv es <<gansja>>, sabolood, mainc strasburgis sasamarTlos gansjadia. ase rom, Sesabamisi samarTalmzomelobiTi operaciis Semdeg SeiZleba aRmoCndes, rom saerTaSoriso sasamarTlo ar eTanxmeba da amitom konvenciis darRvevad miiCnevs erovnuli xelisuflebis (maT Soris - marTlmsajulebis ganStoebis) ama Tu im gadawyvetilebas. kriteriumad gamoiyeneba adamianis uflebaTa evropuli konvenciisa da Sesabamisi sasamarTlo praqtikiT dadgenili minimaluri standartebi, romlebic Tanabaria evropis sabWos yvela wevri qveynisaTvis.
uTuod legimetriuli Temaa danaSaulTa simravlisa da, Sesabamis SemTxvevebSi, sasjelTa daniSvnis sakiTxi 22 . cnobilia sasjelTa STanTqmisa da Sejamebis principebi, romelTagan saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsma Tavis droze marto Sejamebis wesi SeinarCuna. es mwvave debatebis sagani gaxda saqarTvelos parlamentSi warmodgenili politikuri partiebisaTvis. sakiTxis aqtualurobaze isic miuTiTebs, rom strasburgis sasamarTloSi ukve ganixiles am problematikasTan dakavSirebuli erTi qarTuli saqme 23 kanonis ukuqmedebis aspeqtSi. magram, rogori kuTxiTac ar unda yofiliyo igi ganxiluli, cxadia, veravin ascdeboda elementarul faqts, rom samarTalmzomelobiTi TvalsazrisiT uzarmazari sxvaobaa STanTqmisa da Sejamebis iuridiuli Sedegebis wonasa da moculobaSi. amitom misi legimetriuli mniSvnelobac usaTuod gasaTvaliswinebelia rogorc Sida, ise saerTaSoriso marTlmsajulebaSi.
dasasrul, Zalian mokled samarTlebrivi terminologiisa da saerTaSoriso aqtebis (xelSekrulebaTa) erovnul enaze Targmnis Taobaze. amTaviTve unda aRiniSnos, rom am mxriv yvelgan arasaxarbielo mdgomareobaa msoflio masStabiT, maT Soris - saqarTveloSi. sakmarisia SerCeviT aviRoT saerTaSoriso xelSekrulebaTa parlamentis mier ratificirebuli Targmanebi, rom advilad davrwmundebiT maT xSir araadekvaturobaSi. aranakleb kritikas imsaxurebs araoficialur TangmanTa xarisxi da vargisianoba. arada, swored sityvebiTa da frazebiT gamoixateba kanonisa da xelSekrulebis neba. amitom am sferoSi lafsusebi, metadre - uxeSi Secdoma, SesaZloa damRupveli aRmoCndes samarTlebrivi TvalsazrisiT.
msgavsi upasuxismgeblobis araerTi magaliTis moyvana SeiZleba saqarTvelos samarTlebrivi cxovrebis praqtikidan. Tumca sailustraciod erTic sakmarisia. saqme Seexeba <<adamianis uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa dacvis konvenciis>> me-15 muxls sagangebo mdgomareobaTa
21 ix.: Finlay Thomas S.A. Judicial Selfrestraint. Studies in Memory of Rolv Ryssdal. Protecting Human Rights: The
European Perspective. 2000. p. 499-506; R.ST.J. Macdonald. The Margin of Appreciation in the Jurisprudence of the European Court Of Human Right. International Law and the Time of its Codification. Milan. 1987. p. 187; eva gociriZe. „Sefasebis Tavisuflebis“ doqtrina adamianis uflebaTa evropuli sasamarTlos iurisprudenciis mixedviT~._ Jurnali „adamiani da konstitucia“, 2006, #2.
22 dawvrilebiT ix.: giorgi tyeSeliaZe. pasuxismgebloba danaSaulTa erTobliobisaTvis. gamomcemloba „mecniereba“, Tbilisi, 1963.
23 ix.: Vaja Ghvaladze c. Georgie. Requete N42047/06.
159
Sesaxeb. am muxlSi Camoyalibebulia debuleba imis Taobaze, Tu ra marTebs xelisuflebas <<omis an sxva sagangebo mdgomareobis dros>>, saxeldobr, ra pirobebSia dasaSvebi konvenciiT dadgenil uflebaTa dacvisagan ukan daxeva. imTaviTve daTqmulia, rom <<ukan daxeva>> me-15 muxlis safuZvelze mxolod maSin aris dasaSvebi, <<rodesac safrTxe emuqreba eris sicocxles >> 24 (anu arsebobas _ m.u.). es debuleba zedmiwevniT frTxilad da zustad aris Targmnili evropis sabWos wevri TiTqmis yvela qveynis, maT Soris - rusul enaze. ufro metic, kargaxniT adre, vidre saqarTvelo konvenciis axali Targmanis ratifikacias moaxdenda, saqarTveloSi ukve arsebobda Targmani strasburgis sasamarTlos imdroindeli Tavmjdomaris, profesor lucius vildhaberis winasityvaobiT da amave sasamarTlos qarTvel warmomadgenelTa, maT Soris - Cemi redaqciiT.25 miuxedavad amisa, parlamentma amjobina, rom <<eris sicocxle>> anu arseboba eTargmna rogorc <<xalxis sicocxle>>. es ubralod mcdari Tangmani ki ar aris, aramed usaSvelod cvlis omis dros an sxva sagangebo mdgomareobaSi xelisuflebis samarTlebriv uflebamosilebaTa farglebs; saxeldobr - TviTneburad da metismetad afarToebs mas. warmoiSoba legimetriuli xasiaTis problema, romelic isev swori legimetriuli meTodebiT aris gamosasworebeli saswrafod.
5. samarTalmzomelobiTi SesaZleblobani
erTia icode, Tu ra aris samarTlebrivi TvalsazrisiT gasazomi, magram meorea, Tu riT da rogor axden am gazomvas, ra saSualebaTa arsenali gagaCnia saamisod. Tavidanve unda aRiniSnos, rom am kiTxvaze saboloo pasuxi momavlis saqmea. igi SesaZlebeli gaxdeba mxolod mas Semdeg, rac iuristebi, maTematikosebi, logikosebi, sistemuri analizis specialistebi da sxv. Seudgebian gegmazomier TanamSromlobas da mosamzadebel samuSaos mainc gasweven. marto iuristebis mxriv SeuZlebelicaa da saxifaToc gabeduli prognozebi. Tumca, imeds saxavs yvela im humanitaruli da sazogadoebrivi dargis gamocdilebis Seswavla, sadac maTematikuri meTodebis gamoyeneba, <<mzomelobiTi>> operaciebi da sxv. ukve ganvlili etapia. am gamocdilebis Seswavla da gaziareba uTuod SesaZlebels gaxdis zogierTi meTodis gadmotanasa da momarjvebas. manamde ki mxolod is SeiZleba iTqvas, rom mkafiod ikveTeba ori sfero, sadac formalizaciis gareSec SeiZleba legimetriul fons gasvla, maTematikurad SeuiaraRebeli <<gonebis TvaliT>>. esenia: pirveli, yvela is sidide, mdgomareoba an procesi, romlebic wyvili, TanafardobiTi, urTierTgazomvadi elementebisagan yalibdeba; da meore, yvela SemTxveva, sadac analitikuri masalis daxarisxebaa SesaZlebeli. magram, rac daxarisxebas eqvemdebareba, imavdroulad gazomvadia. garkveuli azriT, daxarisxeba imTaviTve gulisxmobs gazomvas. mTavaria ar dagaviwydes, rom aq samarTalmzomelobazea saubari.
am varaudis sailustraciod zemoT gamoyenebuli analitikuri masalac ki savsebiT ikmarebda. rogor vakeTebT, magaliTad, daskvnas imis Sesaxeb, rom
24 “life of the nation” -- aseTia avTenturi inglisuri versia konvenciisa; xolo „la vie de la nation“ --
avTenturi franguli varianti. 25 adamianis uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa dacvis konvencia da misi pirveli (damatebiTi), meoTxe, meeqvse, meSvide da meTormete oqmebi lucius vildhaberis winasityvaobiT (Targmani e. gociriZisa). Targmanis redaqtorebi _ mindia ugrexeliZe da Tea wulukiani._ „saqarTvelos kanonTa wigni da saqarTvelos sakanonmdeblo macne“. Tbilisi, 2004.
160
e.w. <<asimetriuli>> normis konstruqciasTan gvaqvs saqme da misi gamoyenebac Sesabamisi, specifikuri wesiT unda ganxorcieldes (gavixsenoT qalis sacoled motacebis magaliTi)? amisaTvis sakmarisia erTmaneTs <<mivazomoT>> konstruqciaSi aRwerili obieqturi Tu subieqturi mxareebi. Tu subieqturi mxare <<sWarbobs>> obieqturs, maSasadame, Sekvecili Semadgenlobaa, romelic subsumciis arastandartul, gansxavavebul reJims eqvemdebareba. es did gavlenas axdens mTeli rigi sakiTxebis, gansakuTrebiT - Tanamonawileobis iuridiul kvalifikaciaze. saxeldobr, qalis sacoled motacebis SemTxvevaSi xelis Semwyobi piri pasuxs agebs rogorc <<amsrulebeli>> da ara <<damxmare>>, miuxedavad imisa, rom mas ar hqonia motacebuli qalis Tavis colad moyvanis ganzraxva. aseTi yaidis <<asimetriul>> SemadgenlobebSi, rogorc wesi, <<mizani>> erTdroulad warmoadgens rogorc subieqturi mxaris, ise umarTlobis (marTlwinaaRmdegobis) elements. da es garemoeba, yovelgvari legimetriuli aparatis momarjvebis gareSe, uzadod aqvs dasabuTebuli Tavis naSromebSi oTar gamyreliZes 26 . legimetriuli anu samarTlmzomelobiTi midgoma oden damxmare da damatebiTi saSualebaa mkvlevaris savsebiT swori debulebis gansamtkiceblad.
axla Sebrunebuli SemTxveva aviRoT, rodesac e.w. <<asimetriul>> sakanonmdeblo konstruqciaSi obieqturi mxare sWarbobs subieqturs. aseTia, kerZod, mZime SedegiT kvalificirebuli deliqti, sadac obieqturi mxare qmedebiT, misi uSualo SedegiT da kidev, Tanamdevi SedegiT aris warmodgenili. Tavdapirveli ganzraxva ki mxolod uSualo Sedegs moicavs. swored amitom xdeba problematuri Tanamdevi Sedegis bralad Seracxvisa da mis gamo pasuxismgeblobis legitimurobis sakiTxi.
saqarTvelos kanonmdeblobiT, iseve, rogorc samarTlebrivad kulturosan bevr sxva qveyanaSi, es sakiTxi sworad da gonivrulad aris mogvarebuli. dadgenilia, rom Tanamdevi Sedegis mimarT ganzraxva ara, magram gaufrTxilebloba mainc unda arsebobdes (ssk-is me-11 muxli).
es aris tradiciuli samarTlis ena. legimetriis enaze ki, rogorc zemoT davinaxeT, aqcenti keTdeba asimertiulobaze anu raodenobriv Seusabamobaze deliqtis obieqtur da subieqtur mxareTa Soris. da es gvkarnaxobs davsvaT da gadavwyvitoT konkretuli, specifikuri samarTlebrivi amocana. aq kidev erTxel iCens Tavs samarTalmzomelobis gamoyenebiTi mniSvneloba da daniSnuleba.
axla, Tu rogor SeiZleba gaizomos daxarisxebadi analitikuri masala formalizebuli maTematikuri aparatis gareSe. igulisxmeba iseTi SemTxvevebi, rodesac <<TanafardobiTi wyvili>> ar arsebobs (magaliTad, danaSauli da sasjeli, faqti da Sefaseba, dasja da waxaliseba, ontologia da xelovnuri konstruireba) da, amitom verc TanafardobiTobis mdgomareobaSi myofi erT-erTi elementis meoris sazomad (kriteriumad ) momarjvebaze SeiZleba dayrdnoba. cxadia, aqac garkveul pirobiTobasTan gvWirdeba Segueba, Tumca ufro advilad gasagebi modusiT. Sors rom ar wavideT, isev winare Temas, sakanonmdeblo konstruqciebis samarTalmzomelobas mivmarToT TvalsaCinoebisaTvis, amjerad - <<simetriuli deliqtebis>> magaliTze.
sisxlis samarTali icnobs sam ZiriTad gradacias <<simetriuli deliqtebisa>>. esenia: 1. Sedegiani Semadgenlobani, sadac vnebismomtani
26 ix.: oTar gamyreliZe. danaSaulis SualobiTi amsrulebloba da Tanaamsrulebloba.
gamomcemloba „mecniereba“, Tbilisi, 1974, gv. 83-89; oTar gamyreliZe. sisxlis samarTlebrivi umarTlobis problema da Tanamonawileobis dasjadobis safuZveli. gamomcemloba „mecniereba“, Tbilisi, 1989, gv. 124-161.
161
Sedegis dadgoma aucilebel pirobad aris miCneuli danaSaulis damTavrebulad cnobisaTvis; 2. konkretuli safrTxis deliqtebi, romlis mixedviT, mavne Sedegis dadgomis realuri SesaZlebloba ukve danaSaulis damTavrebas moaswavebs; 3. abstraqtuli safrTxis deliqtebi, sadac damTavrebis momenti wminda abstraqtul, Teoriul SesaZleblobebs ukavSirdeba, romlis warmoSoba arc aris saWiro; qmedeba amas imTaviTve gulisxmobs imanenturad da, am mxriv misi dawyeba da damTavreba erTmaneTSi aris gaerTianebuli. misgan warmomdgari zianis SesaZlebloba mxolod Teoriulia.
sisxlis samarTlis tradiciul enaze pirvel SemTxvevaSi danaSaulis obieqturi mxare sami elementisagan yalibdeba. esenia: akrZaluli qmedeba, misi Sedegi da mizezobrivi kavSiri maT Soris; Semdeg SemTxvevaSic sami elementia, magram meore maTgani - Sinaarsobrivad gansxvavebuli. saxezea qmedeba, realuri SesaZlebloba (konkretuli safrTxe) da mizezobrivi kavSiri; mesame ki mxolod marTlsawinaaRmdego qmedebaa, romelSic nagulisxmebia Sedegis dadgomis Soreuli, abstraqtuli SesaZlebloba. samive sakanonmdeblo konstruqciaSi subieqturi mxare savsebiT Seesabameba da faravs Sesaferisi obieqturi mxaris uklebliv yvela elements. aseT harmoniul TanafardobaSi samarTalmzomelobiT amocanad rCeba Sinaarsobrivad sami sxvadasxva moculobis deliqtTa gradacia, romelTa Tvisebriobis raodenobrivi mdgomareoba grafikulad ase SeiZleba gamoisaxos:
es imas niSnavs, rom Tu yvelaze ufro sruli da bunebrivi saxiT damTavrebuli danaSauli Sedegiani Semadgenlobis saxiT yalibdeba, es <<mTlianoba>> 3/3-iT SeiZleba gamoixatos; konkretuli safrTxis deliqti 2/3 proporciiT; xolo abstraqtuli safrTxisa - 1/3-iT.
162
ismeba kiTxva: ra saWiroa yovelive es? ras matebs legimetriuli xedva da midgoma iurisprudencias? arsebiTad imas, rasac nebismieri movlenisa Tu procesis, saqmianobisa Tu xdomilebis damatebiTi kuTxiT aRqma; amiT mdidrdeba warmodgena sinamdvileze, rac, Tavis mxriv, xels uwyobs srulyofil xedvasa da, Sesabamisad, ufro adekvatur damokidebulebas am sinamdvilisadmi. rac mTavaria, samarTalmzomelobas kacobrioba yovelTvis axdenda, dResac axdens da momavalSic moaxdens. magram, jerjerobiT es xdeba upiratesad alRoTi, gaucnobiereblad, erTgvarad <<danisluli>> saxiT.
samarTalmzomeloba rom sruliad umaqnisi yofiliyo, arc misi moTxovnileba warmoiSoboda. magram, vinaidan moTxovnilebis arseboba ukve empiriuladac dadasturebulia, unda moispos yovelgvari bundovaneba da WoWmani, raTa misi gamoyeneba xelis cecebiT ki ar xdebodes bneliT mosil areSi, aramed mizanSewonilad, mizanmimarTulad da mizanswrafulad warimarTos seriozul mecnierul doneze.
marTalia, saamiso arsenali jerjerobiT uaRresad mwiria jer kidev Canasaxovani ideis mecnieruli damuSavebis kidev ufro Canasaxovan stadiaze. magram rac ufro adreulia stadia, ganviTarebis meti gzaa gasavleli; rac
163
ufro Cvilia bavSvi, miT metia rogorc perspeqtiva misi zrdisa, ise zrdis tempebi. amitom Zalze mniSvnelovnad gvesaxeba sadReisod am TemiT daintereseba, yvela misi aspeqtis sruli moculobiT gaazreba da qmediTi RonisZiebebis dasaxva seriozuli kvleva-Ziebis gasaSlelad.
6. daskvniTi debulebebi
mTavari Sedegi winaswari legimetriuli dakvirvebebisa aris utyuari daskvna, rom arsebobs samarTlis Wvretis erTi iseTi kuTxe, romliTac analitikuri masala jer kidev ar aris gamowvlilviT Seswavlili, Tumca es uTuod mniSvnelovnad gaamdidrebda yvela winare xedvas da gaaadvilebda mis praqtikul momarjveba-gamoyenebas. kerZod, Tu aqamde samarTali tradiciulad ganixileboda rogorc qcevis wesebis erToblioba, normaTa sistema, RirebulebaTa sistema, samarTlis qmnadobis procesi, marTlmsajulebis ganxorcielebis Sedegi, samarTlis idea, RvTiuri an bunebiTi mocemuloba da sxv., naTeli xdeba, rom es sakmarisi ar aris. imavdroulad igi uTuod warmoadgens ganzomilebaTa da gazomvaTa sistemas 27 . SeiZleba iTqvas, rom samarTali Tavad aris erTi didi ganzomileba, romelsac, Tavis mxriv, uTvalavi ganzomileba Seadgens. isini arqipelagis msgavsad ki ar arian, an gancalkevebul kunZulebad gabneuli samarTlebriv okeaneSi, aramed garkveul logikur mimarTebaSi imyofebian erTmaneTTan da swored amitom SeiZleba miviCnioT sistemad. amis gauTvaliswinebloba umarTebulo iqneboda radgan, Tu es sistema SemxeblobaSi imyofeba sxva sistemebTan, maSasadame zegavlenasac axdens maTze. da maSin calke kvlevis sagania, Tu rogoria, an rogori SeiZleba iyos es zegavlena.
ase ikveTeba ori aspeqti: pirveli - Teoriuli; meore - praqtikuli. Teoriuli TvalTaxedviT, legimetriis Tema samarTlis filosofiisaken ufro ixreba da iswrafvis, ramdenadac Seiswavlis samarTlebriv ganzomilebebsa da sakuTriv samarTalmzomelobas. praqtikuli TvalsazrisiT, igi gamoiyureba rogorc erTgvari samarTlebrivi eqspertiza (auditi), romelsac ar SeiZleba momavali ar hqondes. ufro metic, sul ufro sagrZnobi gaxda Sesabamisi sidideebisa da procesebis samarTalmzomelobis moTxovnileba, gansakuTrebiT - demokratiulobis xarisxis Sesamowmeblad. aqedan cxadi xdeba, rom legimetriis mTavari da saboloo mizania, Cveulebrivze ukeT, ufro qmediTad ganaxorcielos samarTalma yvela Tavisi socialuri funqcia.
ase ikveTeba konturebi samarTalmzomelobis farglebisa. rogor gavigoT samarTalmzomeloba? rogorc: samarTlis mzomeloba, samarTliT mzomeloba Tu samarTlisaTvis mzomeloba? rogorc Cans, erTobliobaSi, samive aspeqtiT. yovel SemTxvevaSi, jerjerobiT ar Cans maTi erTmaneTisagan mowyvetiT, izolirebulad aRiarebisa da ganxilvis SesaZlebloba.
27 amasve mowmobs samarTlis semiotika. is garemoeba, rom saukuneebis ganmavlobaSi marTlmsajulebis simbolo aris saswori - Tvalaxveuli Temida sasworiT xelSi, aSkarad mianiSnebs, rom samarTali, iseve rogorc misi „qmna“ da „gaCena“, ganuyofelia samarTalmzomelobiTi funqciisagan. yuradRebas ipyrobs, aseve, laTinuri iuridiuli frazeologia, romelic uamrav iseT gamoTqmas Seicavs, samarTalmzomelobis moments rom „amxels“ da „amJRavnebs“. magaliTad: „Culpa poena par esto” (sasjeli danaSaulis Tanabaria); “Culpa lata dolo aequiparatur” (uxeSi gaufrTxilebloba ganzraxvis tolfasia) da sxv.
164
7. pirveli miaxloveba da winaswari SemoTavazebani (OFFERTA)
legimetriis Teoriuli Tu praqtikuli aspeqtebis irgvliv mravali sakiTxi ibadeba, romlebic mecnierul pasuxs iTxovs. magram raime organizaciuli an Tundac wminda Teoriuli baza saqarTveloSi am mxriv jerjerobiT ara Tu ar arsebobs, aramed arc gamxdara seriozuli msjelobis sagani. aris saSiSroeba, iseTi mowinave qveyana iurisprudenciis ganviTarebis mxriv, rogoric saqarTveloa, am mxriv usaSvelod CamorCes, Tu droze ar daigegma Sesabamisi RonisZebani.
uwinaresad, Cemi azriT, unda moxdes zemoT dasmuli sakiTxebis swrafi inventarizacia, Semdeg ki - mecnieruli Seswavla da damuSaveba, raTa momdevno etapze interesebisa da SesaZleblobebis mixedviT, momzaddes saTanado specialistebis jgufi, romlebic kvleva-Ziebas wamoiwyeben da ganavrcoben ramdenime mimarTulebiT. esenia:
I - ucxouri mecnieruli da praqtikuli gamocdilebis Seswavla-ganzogadeba;
II - momijnave da monaTesave (msgavs) dargebSi (magaliTad, sociometria) mdgomareobis gamokvleva;
III - samuSao hipoTezebis, principebis, varaudebis, amosavali debulebebis, uzogadesi postulatebisa da prezumfciebis formulireba;
IV - qarTuli samarTlebrivi sivrcisaTvis damaxasiaTebeli specifikis gamowvlilviTi analizi da daxasiaTeba;
V - sakanonmdeblo sferos amocanebi (1-li ganStoeba);
VI - aRmasrulebeli sferos saWiroebani (me-2 ganStoeba);
VII - samosamarTlo (marTlmsajulebis) sferos Taviseburebani (me-3 ganStoeba)
VIII - sajaro samarTlis legimetriuli niSi;
IX - kerZo samarTali da misi legimetriuli SesaZleblobani;
X - materialuri samarTlis legimetriuli are;
XI - saproceso samarTlis legimetriuli specifika;
XII - Sida samarTlis legimetriuli sivrce;
XIII - saerTaSoriso samarTlis legimetriuli ganfeniloba da sxv.
sakvlev-saZiebeli aq praqtikulad amouwuravia da usasrulo; iseve, rogorc samarTlebrivi materia saerTod. magram amocanas mainc gagviadvilebs, Tu davTqvamT, ra migvaCnia sawyis debulebad, rodesac legimetriaze vsaubrobT; rogor warmogvidgenia legimetriis arsi.
dasawyisisaTvis SeiZleba SevTanxmdeT Semdegze: legimetria aris samarTlis mecnierebis dargi, romelic Seiswavlis, samarTlis Tvisebrivi maxasiaTeblebis raodenobriv maCveneblebSi gadayvanis (gamoxatvis) meSveobiT, samarTlebrivi mniSvnelobis sidideTa, mdgomareobaTa Tu procesebis gazomvis Taviseburebebs samarTlebriv ganzomilebaTa Sesabamis sistemaSi (an - mixedviT).
165
aq gasaTvaliswinebelia, rom <<legimetriis>> cneba jer ar aris sabolood Camoyalibebuli. igi mxolod gansazRvrebis procesSia da erT-erTi mecnieruli amocana swored is aris, rom dadgindes misi arsebiTi niSnebi.
mimaCnia, rom yovelmxriv gamarTlebuli iqneboda, Tu did perspeqtivaze gaTvlil mecnierul Taosnobas legimetriuli kvleva-Ziebis wamowyebis Sesaxeb romelime axalgazrda universiteti Caudgeboda saTaveSi. imitom ki ara, rom iq tradicia ukve arsebobs, aramed piriqiT, swored imisTvis, rom amis tradicia Seiqmnas.
legimetria rom tradiciuli dargi iyos, maSin marTlac ar eRireboda aTwleulebis ganmavlobaSi dagrovili codnisa da gamocdilebisaTvis gverdis avla Tbilisis saxelmwifo universitetsa da TinaTin wereTlis saxelmwifosa da samarTlis institutSi, magram vinaidan legimetria axalSobili disciplinaa, romelic jer mxolod fexs idgams, gonivruli iqneba, Tu SedarebiT axalgazrda universitetSi SevudgebiT misi saZirkvlis Cayras. miT ufro, rom bevri maTgani, (saqarTvelos sapatriarqos wm. andria pirvelwodebulis saxelobis qarTuli universiteti, quTaisis, baTumis universitetebi da sxv.) cnobilia Tavisi maTematikuri kvlevebiT; legimetria ki maTematikasa da maTematikur logikasTan aris mWidrod dakavSirebuli. faqtobrivad, igi kompleqsuri disciplinaa samarTlis, maTematikisa da logikis gadakveTaze. amitom es garemoeba marto samarTlis ki ara, aramed masTan SemxeblobaSi myofi sxva disciplinebisTvisac mniSvnelovani biZgi iqneboda. amiT SesaZlebeli gaxdeboda qarTuli samarTlisa da sxva disciplinebis ufro advilad gayvana saerTaSoriso TanamSromlobis sivrceSi; saqarTvelos Rirseuli damkvidreba msoflio (samarTlebrivi) mecnierebis rukaze; saqarTvelos axalgazrdobis uniWieresi nawilis mozidva saTanamSromlod, rac gzas gauxsnis mas saerTaSoriso asparezze da axal horizonts dausaxavs Semdeg Taobebs. ufro metic, Tu Sesabamisi kvlevis centri Seiqmneba, SesaZlebeli gaxdeba dargis yvelaze ufro gamoCenili warmomadgenlebis mowveva msoflios wamyvani centrebidan, rac Zalze aamaRlebs mecnierul interessa da kadrebis momzadebis dones.
darwmunebuli var, rom sul ramdenime weliwadSi saqarTvelo SeZlebs moamzados legimetrikosTa <<mZle jgufi>>. es ki Ronieri Senakadi iqneba axleburad gawrTvnili da moazrovne qarTveli iuristebisa, romelTa momzadeba usistemod ki ar unda xdebodes sruliad gansxvavebuli profilisa da tradiciebis saswavlo dawesebulebebSi, aramed - mSobliur niadagze, Tanac - kargad gaazrebuli programiTa da sistemiT. rac mTavaria, legimetria uaRresad farTo moxmarebis specialobad Camoyalibda, romelic ar daiyvaneba mxolod SemecnebiT daniSnulebamde. TeoriulTan erTad igi gamoyenebiTi dargia, romelic aucilebelia rogorc sakanonmdeblo, ise aRmasrulebeli da sasamarTlo xelisuflebaTa ganStoebebisaTvis. igi gulisxmobs saxelmwifo institutebisa da politikuri procesebis demokratiulobis xarisxis gazomvas (eqspertizas) sagangebod damuSavebuli meTodikiT.
yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, saSur saqmed mimaCnia sakiTxis dayeneba da gadawyveta legimetriis kvlevis centris daarsebis moTxovniT. es samomavlod daaCqarebda samarTlis, rogorc dargisa da mecnieruli disciplinis, Semdgom winsvlasa da ganviTarebas dimensiologiis mimarTulebiT (laTinuri sityvidan dimensio - gazomva, ganzomileba), rac, saboloo jamSi, gulisxmobs iurisprudenciis axali dargis, samarTlis dimensiologiis Camoyalibebas.
166
Mindia Ugrekhelidze For the Introduction to Legimetry
(Summary) The law is far beyond a static system of norms, values and even dimensions. At the same time it
represents continuous and everlasting dynamic process of lawmeasuring, i.e. - legimetry. Its nomology is still unexplored in the philosophy of law. Moreover, it hasn’t ever been thoroughly considered yet as a whole.
The given essay is one of initial attempts to fill this niche; It will certainly need further development, expansion and specification.
167
Targmanebi
168
guram ugrexeliZe
Targmanebi
Seqspiri
66-e soneti
gabezrebuli vuxmob sikvdils, swuxan Tvalebi,
rom kacT Rirseba dRes maTxovrad vpove Sobili,
da sazeimod mokazmulan naZiralebi, da wminda rwmena waryvnilia
da dagmobili, da pativmosil didebasac waerTva fasi, da idevneba utyuari srulyofileba,
da qalwulT kdemas meZaoba axSobs uxamsi, da laCars gmiris daCoqeba eadvileba,
da xelovnebas xmas ukmidavs xelisufleba, da ugnureba azrs usinjavs gonierebas,
da gulmarTloba xom sibriyvis niSnad iTvleba,
da tyve sikeTe msaxurad hyavs mankierebas. gabezrebuli gavidodi barem im soflad,
magram ar minda satrfo damrCes uCemod, oblad.
116-e soneti
ver davijereb, SeuRlebul maRalsa sulebs,
azianebdes avbediTi warmavaloba, WeSmarit grZnobebs vervin
naxavs Jamgadasulebs, znes ar Seicvlis maTi myari Seuvaloba.
siyvarulia CiraRdani Cauqrobeli, Ramis wyvdiadSi mokiafe Suqi naTeli,
vicnob am varskvlavs aris, marad miuwvdomeli,
boboqar zRvaSi mezRvauris gzis gammarTveli.
mas ver dascinebs briyvisdarad
169
simuxTle Jamis, Tumc silamazes anadgurebs droTa
svlis celi, cvalebadoba veras avnebs wlebis an wamis,
gankiTxvis dRemde ar moelis mas gansacdeli.
magram Tu vcdebi da msxverpli var cdomilebisa,
trfobac, es leqsic zmanebaa xdomilebisa.
130-e soneti
satrfos TvalTagan ar gamokrTis mnaTobis Suqi,
arc bageebze SeimCneva siwiTle lalis, Tovli TeTria, misi mkerdi _
xorblisfrad muqi, da Tavs umosavs Savi Wavli ori dalalis. minaxavs vardi alisferi, wiTeli, TeTri, magram mis Rawvebs ar atyvia vardTa ieri,
surnelebaSic gansxvaveba igrZnoba mkveTri,
misi sunTqvidan sdis surneli xorcismieri,
mxiblavs me misi saubari, Tumca cxadia _ musikis JRera imis xmaze ufroa tkbili,
me ar minaxavs qalRmerTis svla da arc mwadia,
is ki am qveynad daabijebs viT miwis Svili. vficav, Cems satrfos mainc ver sjobs
imis mSveneba, qaTinauri sinamdviled rom eCveneba.
146-e soneti
codvili miwis dedaarso _ tanjulo sulo,
alyaSi yavxar ajanyebul grZneulsa Zalebs,
Sinagan sazrdos ikleb, suliT rom imarxulo, _
ros garegnobas did xarks uxdi, axareb Tvalebs.
wuTisoflisa stumrobisTvis uzomo xarjiT,
rad agiRia mokle droiT mdidruli bina? saflavis matli gaixarebs mag
Seni garjiT, memkvidreobiT Seni gvamic man SeiZina.
aRzevdi sulo, mokavSire gaxdi gonebis,
170
vnebebi qvena morCilebdnen survilebs zenas,
zeSTagonebis Zalas ende, ara qonebis, gareT Raribi, Sinaganad swvdi aRmafrenas.
miT kacTa modgmis Semmusravi sZlie sikvdili,
rom ukvdavebiT mokvdavoba hyo daTrgunvili.
jorj gordon baironi
suli kaeSniT
maqvs Sepyrobili
suli kaeSniT maqvs Sepyrobili. nuRar ayovneb, momarTe qnari,
grZneul TiTebiT mwyobrad Sobili mohgvare smenas xmebi narnari. Tu guli imeds ar eurCeba,
kvlavac moxiblavs imaTi smena, da tvini xanZars gadaurCeba,
TvalSi Tu SemrCa cremlebis dena.
akvnese hangi Smagi, SemZvreli, mxiarulebis ar aCndes kvali. mgosano! Svebas tirilSi veli, rom ar gamerRves guli tiali. mas ZiZaobdnen sevda da Wmunva, rom miaCvies tkivilis Tmenas
da emuqreba risxviT daTrgunva, Tu ar danebda simReris enas.
henri uodsvorT longfelo
isari da simRera
zecaSi laRad vtyorcne isari, gauCinarda, davkarge kvali. iseT siswrafes SeuTvisari, ver gavadevne uZluri Tvali. zeaRvavline locvad simRera, myisve gamebna misi savali, visa aqvs ise maxvili mzera,
simReris JReras adevnos Tvali? didi xnis Semdeg muxis erT rgulSi,
vpove isari sruliad mTeli, xolo simRera megobris gulSi JRerda, viT Zmobis sagalobeli.
171
wvimiani dRe
dRe pirquSia, civi da bneli, wvims da arc qarma dagvaklo xeli. Zvel yores ekvris vazi brWyalebiT, mWknar foTlebs qari wews gamalebiT
da dRea civi, pirquSi, bneli. Cemi cxovrebac civia, bneli,
mawvims, arc qarma amaRo xeli. fiqriT vexebi uferul warsuls, yrmobis imedi ar aTbobs am suls
da dReebi ki civia, bneli. damSviddi gulo, Sewyvite glova. RrubelT miRmidan mze kvlav amova.
Seni svec sxvebis bedis daria, zogjer maTTvisac xom avdaria! dRe unda iyos xandaxan bneli.
persi biSi Seli
siyvarulis filosofia
nakadulebi erTvis mdinares, mdinare ki zRvas Seedineba,
daxlarTul frTebiT mimomdinares, mZvinvare qarebs moelxineba.
Tu RvTis gangebiT wesad qceuli jerars, rom erTad xarobdes yvela, nurc Cven davrCebiT marto, euli,
da erTobaSi vipovoT Svela. cas Seexizna zviadi mTebi,
Zirs gadaeWdnen erTad zvirTebi, rogorc erTguli Zmebi da debi,
siamiT xarobs aq yvavilebi, ambori uZRvna zRvis morevs mTvarem,
mcxunvare sxivi mzem xmeleTs styorcna, magram raRad Rirs yvela es, barem,
Tu ar maRirse nanatri kocna?!
boeli
soflis zarebi
gviyvars sofelSi zarebis JRera, imediani, xan naRvliani,
guSin gamarTes aq jvariswera, dRes imarxeba adamiani.
sicilSi, cremlSi mihqrian dReni, Cvenc ugzoukvlod davexetebiT,
aha, `movedin sufeva Seni~, amaod viRwviT TavgametebiT.
172
ben jonsoni
qali aCrdili mamakacisa
amaod mizdev sakuTar Crdils, is gageqceva,
ganeridebi? _ umal kvalSi agedevneba. roca qals etrfi, is uarobs,
civad geqceva, Tu miatove, aeSleba Sendami vneba.
xom unda iTqvas amis Semdeg barem marTali,
rom mamakacis aCrdilia yoveli qali?!
mixeil lermontovi
afra
TeTrad frialebs afra euli, mtredisfer nislSi gamoxveuli. ucxo mxareSi ras eZebs neta, mSobliuri zRva rad gaimeta?
zvirTebis rokvas Tan ustvens qari,
anZa irweva, Wrialebs, wvalobs; ar aris bedis is maZebari
da arc gaurbis, Tu bedi wyalobs.
Wavlis laJvardi Zirs TrTis elvare. maRliT, mzis oqros sxivi eSveba, is ki qariSxals uxmobs mRelvare, TiTqos qariSxals mohqondes Sveba.
aleqsandr puSkini
ukanaskneli yvavili
ukanaskneli yvavili velad saamod yvavis, vidre pirvelad, igi ocnebis gvixmobs mxareSi naRvlian fiqrTa simwuxareSi. aseve, zogjer gayrisa Jami
mZafria, vidre Sexvedris wami.
173
yvavili
vixile wignSi Caviwyebuli, surnelgaclili yvavili mWknari,
idumal fiqriT amevso suli, mraval ocnebas gaeRo kari.
romel gazafxuls, rodis da an sad
hyvaoda igi? anda ra xani? nacnobma Tu sxvam moswyvita? an rad
Cado am wignSi rogorc niSani? rom moigonos Sexvedra Tbili, an ganSorebis tkivili mwveli,
marto xeteba, tyis grili Crdili, Tu mSvidi velis neli surneli.
Tu cocxlobs is yrma an qaliSvili,
an sad daidves maT myudro bina? an iqneb dasWknen, viT es yvavili _
amoucnobi mowyeniT Sina.
vedreba
Tu marTalia, rom zogjer RamiT, roca cocxlebi Zils miecema,
da mTvaris Suqi, mciredi JamiT, saflavis qvebze mkrTalad ecema;
Tu am dros marTla iZvris lodebi, da aiSleba mkvdarTa sulebi, gixmob leila! Sen gelodebi, am aCrdilebSi Senc megulebi. gamomecxade, tkbilo zmaneba, ganSorebisas rogoric gnaxe.
zamTris civ dilas rom emgvaneba, gafiTrebuli, mwuxare saxe,
modi Soreul sxivis mSvenebad, rogorc niavi, an nazi bgera,
Tundac saSinel ram moCvenebad, CemTvis erTia _ veRar vZleb, vera! ar gixmob, maTze vTqva samduravi,
vinac gawama da moginela; arca gTxov, miTxra kargi Tu avi,
saiqioSi rac xdeba, yvela. eWvi Tan damaqvs rogorc sagzali, radganac davrCi sul gaqurduli.
me Sens siyvaruls, rogorc nakrZali, kvlav vicav, modi, axsen urduli.
174
sarCevi
istoria sergo vardosaniZe. axali drois saistorio mecniereba da
giorgi wereTlis istoriografiuli Sexedulebani.................................................................8-19
vaxtang guruli. dokumentebi da masalebi yirimis uaxlesi istoriisaTvis (1918-2014 ww.).....................................................................................................20-32 jemal karaliZe. 1877-1878 wlebis ruseT-osmaleTis omi da aWara..............................................................................................................................................................................33-40 rozeta gujejiani. dalis mxaris (dalis svaneTi//kodoris xeoba//zemo afxazeTi) istoriul-eTnografiuli mimoxilva..........................................41-50 Tamar fxalaZe. Jurnali `mwyemsi~ ganaTlebis aqtualuri problemebis Sesaxeb (XIX saukunis II naxevari)...........................................................................51-58 levan jiqia. sabWoTa ruseTis XI wiTeli armiis savele politikuri ganyofilebis xelmZRvanelobis mowodeba qarTvel muSebs, glexebsa da jariskacebs (1921 wlis Tebervali).................................................................................................59-65 gvanca burduli. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresis leonides epistole moskovisa da sruliad ruseTis patriarqis, uwmidesi tixonis mimarT..................................................66-75
gela qistauri. aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi qristianobis gavrcelebisa da religiuri sinkretizmis sakiTxisaTvis...................................................................................................................................................................76-88 nino SiolaSvili. sigel-gujrebis Sedgena-gaformebis wesi saqarTveloSi..................................................................................................................................................................89-95 maka kvaracxelia. saxalxo ganaTlebisa da kulturis sakiTxebi qalaq Tbilisis TviTmmarTvelobaSi (1917-1921 ww.).................................................................96-103
filologia giorgi alibegaSvili. sityier xatTa xatebi............................................................................105-109 tariel futkaraZe. zmnuri yalibebi da maTi semantikuri komponentebi..................................................................................................................................................................110-116 manana tabiZe. asakobriv sxvaobaTa gadmocemis lingvisturi kriteriumebi qarTulSi....................................................................................................................................117-124 lia kariWaSvili. “vefxistyaosnis” saxismetyvelebiTi perspeqtivebi giorgi leoniZis SemoqmedebaSi...............................................................................................................125-133 eka duRaSvili. berZnul-qarTuli xelnaweri sankt-peterburgis koleqciidan..................................................................................................................................................................134-137
Tea burWulaZe. erTi tipis SesityvebaTa gavrcelebis tendenciა masmediis enaSi...........................................................................................................................................................138-141
samarTali guram ugrexeliZe. humanurobis zneobrivi Zala....................................................................143-147 mindia ugrexeliZe. legimetriis SesavlisaTvis (samarTali - ganzomilebaTa sistema)................................................................................................148-166
Targmanebi guram ugrexeliZe. Targmanebi....................................................................................................................168-173