cara membuat laporan keuangan sederhana dengan excel rumusexcel

8/16/2019 Cara Membuat Laporan Keuangan Sederhana Dengan Excel RumusExcel

1/37

Petunjuk Pelaksanaan Dana Alokasi Khusus (DAK) Sanitasi

1. 1. PETUNJUK PELAKSANAAN PENGGUNAAN DANA ALOKASI KHUSUS

BIDANG INFRASTRUKTUR SUB BIDANG SANITASI

2. 2. KATA PENGANTARMemperhatia! "!#i$i %a!& a#a $aat i!i $erta ta!ta!&a! %a!&

#iha#api #i ma$a #epa!' #i$a#ari (ah)ape!&em(a!&a! $a!ita$i *i!&+!&a! %a!& me*ip+ti

pe!&e*"*aa! air *im(ah' pe!&e*"*aa! per$ampaha! #a!pe!a!&a!a! #rai!a$e ti#a #apat

#i*a+a! ha!%a "*eh $at+ i!$tit+$i. Diper*+a! $+at+ er,a$ama m+*ti piha%a!& (er$i-at

$i!er&i$ #ari $e&e!ap $taeh"*#er (ai %a!& a#a #i p+$at ma+p+! #i #aerah me*ip+ti

pemeri!tah'per&+r+a! ti!&&iaa#emi$i' *em(a&a pr"-e$i' LSM' ma$%araat #a!

$)a$ta.Me!&i!&at eter(ata$a! emamp+a! %a!& #imi*ii pemeri!tah (ai p+$at ma+p+!

#aerah' #iper*+a! +pa%a/+pa%a ter"("$a! %a!& (er$i-at mer+(ah para#i&ma #a*am

pe!&em(a!&a! $a!ita$i *i!&+!&a!. Be(erapa +pa%a(i$a #i*a+a! mi$a*!%a pe!&e*"*aa!

air *im(ah $a*a "m+!ita$ (er(a$i$ ma$%araat me*a*+i e&iata!pem(er#a%aa!

ma$%araat %a!& (ert+,+a! +!t+ me!,ami! e(er*a!,+ta! pe!&e*"*aa!0 pe!&+ra!&a!

$ampah #i$+m(er!%a me*a*+i &eraa! me!&+ra!&i' mema!-aata! em(a*i #a! me!#a+r

+*a!& ata+ re#+e' re+$e #a!re%*e 3R4 %a!& (ert+,+a! +!t+ me!&+ra!&i 5"*+me

$ampah %a!& #i(+a!& e Tempat Pemr"$e$a! AhirTPA40 $erta +pa%a mem(+ate$eim(a!&a! tata air me*a*+i pem(a!&+!a! "*am rete!$i %a!& (ert+,+a!

+!t+memper*ama *a,+ a*ira! perm+aa! $+pa%a ti#a *a!&$+!& ter(+a!& e (a#a! air

pe!erima.Se,a*a! #e!&a! ama!at UU N". 32 Tah+! 2667 te!ta!& Pemeri!taha! Daerah'

Pemeri!tah *e(ih (erpera!$e(a&ai re&+*at"r #a! -a$i*itat"r terait #e!&a! t+&a$/t+&a$!%a

#a*am pe!&at+ra!' pem(i!aa! #a! pe!&a)a$a!pe!&em(a!&a! $a!ita$i *i!&+!&a!.

Da*am ra!&a me!i!&ata! a+pa! pe*a%a!a!' Pemeri!tah me*a*+i Da!aA*"a$i

Kh+$+$ DAK4 me!%e#iaa! pr"&ram $a!ita$i *i!&+!&a! (a&i ma$%araat

(erpe!&ha$i*a! re!#ah #i*i!&+!&a! pa#at pe!#+#+' +m+h #a! ra)a! $a!ita$i' %a!&

#i$e(+t #e!&a! e&iata! DAK Sa!ita$i Li!&+!&a!Ber(a$i$ Ma$%araat. Ke&iata! Da!a

A*"a$i Kh+$+$ Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat i!i me!a+p8pri"rita$

pertama %ait+ pe!&em(a!&a! pra$ara!a #a! $ara!a air *im(ah "m+!a*. Apa(i*a pri"rita$

pertama$+#ah #ipe!+hi ti#a a#a B+a!& Air Be$ar $em(ara!&a!4 maa #apat

http://image.slidesharecdn.com/petunjukpelaksanaandaksanitasi2010-110526223400-phpapp01/95/petunjuk-pelaksanaan-dana-alokasi-khusus-dak-sanitasi-2-728.jpg?cb=1306449425http://image.slidesharecdn.com/petunjukpelaksanaandaksanitasi2010-110526223400-phpapp01/95/petunjuk-pelaksanaan-dana-alokasi-khusus-dak-sanitasi-2-728.jpg?cb=1306449425


2/37

me*a$a!aa! pri"rita$ e#+a %ait+pe!&em(a!&a! -a$i*ita$ pe!&+ra!&a! $ampah #e!&a!

p"*a 3R re#+e' re+$e #a! re%*e4 #a! pe!&em(a!&a!pra$ara!a #a! $ara!a #rai!a$e

ma!#iri %a!& (er)a)a$a! *i!&+!&a!.Da*am ra!&a me!,ami! e(er*a!,+ta! pr"&ram'

#i$+$+! Pet+!,+ Pe*a$a!aa! Da!a A*"a$i Kh+$+$ Sa!ita$iLi!&+!&a! Ber(a$i$

Ma$%araat %a!& #ima$+#a! +!t+ me!,a#i a+a! (a&i Pemeri!tah

Ka(+pate!K"ta#a*am me*a$a!aa! pe!%e#iaa! pra$ara!a #a! $ara!a air *im(ah

perm+ima!' per$ampaha! #a! #rai!a$ema!#iri (er)a)a$a! *i!&+!&a! (er(a$i$

ma$%araat. Jaarta' Apri* 2616 Diret+r Je!#era* 9ipta Kar%a B+#i :+)"!"

3. 3. ii

7. 7. DAFTAR ISIKATA PENGANTARBAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar

Be*aa!&;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;..

;;;;;;;;;;;;;;; 1 1.2 Ma$+#

;;;;;;;;;;;;;;;;..

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;... 1 1.3 T+,+a!

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;

;;;; 1 1.7 A+a! N"rmati- ;;;;;;;;;;;;;;;;.

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;.. 2 1.< Sa$ara!

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;.

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;... 2 1.= R+a!& Li!&+p Pet+!,+

Pe*a$a!aa! DAK Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat ;;;;. 2BAB II

PENDEKATAN' PRINSIP DAN POLA PEN:ELENGGARAAN DAK SANITASI

LINGKUNGAN BERBASIS MAS:ARAKAT 2.1 Pe!#eata!

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;..

;;; 3 2.2 Pri!$ip/Pri!$ip Pe!%e*e!&&araa!

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;..;.;. 3 2.3 P"*a

Pe!%e*e!&&araa!

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;.;.;; 3 2.7

Pra$ara!a Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;. 7BAB III PENGELOLAAN SANITASI

LINGKUNGAN BERBASIS MAS:ARAKAT 3.1 Air Lim(ah K"m+!a* Ber(a$i$

http://image.slidesharecdn.com/petunjukpelaksanaandaksanitasi2010-110526223400-phpapp01/95/petunjuk-pelaksanaan-dana-alokasi-khusus-dak-sanitasi-3-728.jpg?cb=1306449425http://image.slidesharecdn.com/petunjukpelaksanaandaksanitasi2010-110526223400-phpapp01/95/petunjuk-pelaksanaan-dana-alokasi-khusus-dak-sanitasi-4-728.jpg?cb=1306449425http://image.slidesharecdn.com/petunjukpelaksanaandaksanitasi2010-110526223400-phpapp01/95/petunjuk-pelaksanaan-dana-alokasi-khusus-dak-sanitasi-3-728.jpg?cb=1306449425http://image.slidesharecdn.com/petunjukpelaksanaandaksanitasi2010-110526223400-phpapp01/95/petunjuk-pelaksanaan-dana-alokasi-khusus-dak-sanitasi-4-728.jpg?cb=1306449425


3/37

Ma$%araat ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;.;;;; < 3.2 Sampah

P"*a 3R Ber(a$i$ Ma$%araat ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ;;..

;... > 3.3 Drai!a$e Ma!#iri Ber)a)a$a! Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat

;;;;;;;;;;;.;;; ?BAB I@ TAHAPAN PELAKSANAAN 7.1 Um+m

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;

;;.; 12 7.2 Tahap Per$iapa!

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ;;;.;

12 7.2.1 S"$ia*i$a$i

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;..;.; 12

7.2.2 Rapat K"!$+*ta$i Te!i$ Re&i"!a*

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;.. 12 7.2.3 Re!a!a Ke&iata!

De-i!iti- ;;;;;;;;;;;;;;;.;;;;;;;;;;..;; 12 7.3

Tahap Se*e$i L"a$i 7.3.1 Per$iapa! Te!a&a Fa$i*itat"r Lapa!&a!

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 12 7.3.2 S%arat

L"a$i;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;..

;;. 1= 7.3.3 Da-tar Pa!,a!& L"a$i

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;..;;;;. 1= 7.3.7

Da-tar Pe!#e L"a$i ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;.;;;;..

;;;;;. 1> 7.3.< S"$ia*i$a$i Kamp+!&

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;..;;;;;;;..;;. 1 7.3.=

Se*e$i Kamp+!& ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;.

;;;;;;;;..;; 1 7.3.> M"!it"ri!& #a! E5a*+a$i

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;.;;;;;..;; 2 7.7 Tahap

Pe!%+$+!a! RKM 7.7.1 Re!a!a Ke&iata! Ma$%araat

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;...;; 2 7.7.2 Pem(e!t+a!

KSM ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;...;; 3=

7.7.3 Pi*iha! Te!"*"&i Sa!ita$i

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 3> 7.7.7 D"+me!

Re!a!a Pem(a!&+!a! ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;.; 7?

7.7.< M"!it"ri!& #a! E5a*+a$i

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;..;;.; 7? 7.< Tahap


4/37

K"!$tr+$i 7.< =.= Pe*ap"ra!

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;



5/37

;; >?i5

=. =. DAFTAR GAMBARGam(ar 3.1. 9"!t"h A*at Pe!&+mp+* SampahGam(ar 3.2.

9"!t"h A*at Pem(+at K"mp"$Gam(ar 7.1. Ba&a! A*ir Pe*a$a!aa! DAK Sa!ita$i

Li!&+!&a! Ma$%araat Ber(a$i$ Ma$%araatGam(ar 7.2. Sema #a! Pr"$e#+r

Imp*eme!ta$iGam(ar 7.3. 9"!t"h @e!! Dia&ramGam(ar 7.7. O5er5ie) Pe*a$a!aa!

RPA #a*am Tahap Imp*eme!ta$i Ke&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat

SLBM4Gam(ar 7.< Tahapa! Re!a!a Ke&iata! Ma$%araat RKM4Gam(ar 7.= Ke&iata!

#a*am Tahap Pe!%+$+!a! Re!a!a Ke&iata! Ma$%araat RKM4Gam(ar 7.>. 9"!t"h Peta

Sa!ita$i Ma$%araatGam(ar 7.. 9"!t"h Ba&a! Or&a!i$a$i Ke*"mp" S)a#a%aMa$%araat KSM4Gam(ar 7.? 9"!t"h M9K Um+mGam(ar 7.16. 9"!t"h Sa*+ra!

Pem(+a!&a! Lim(ah Ber$amaK"m+!a*Gam(ar 7.11. Ta!&i Septi Ber$amaGam(ar

7.12. Bi"/Di&e$terGam(ar 7.13. Ba--*e# Reat"rTa!&i Septi Ber$+$+!Gam(ar 7.17.

9"!t"h Pe)a#aha!Gam(ar 7.1. >. DAFTAR TABELTa(e* 7.1. Je!i$ I!-"rma$i #a! A*at RPA %a!& #i&+!aa!Ta(e* 7.2.

9"!t"h Time*i!eTa(e* 7.3. 9S1.1 Pe!&a*ama! Mem(a!&+! Pra$ara!a $eara G"t"!&/

R"%"!&Ta(e* 7.7. 9"!t"h La##er C 1Ta(e* 7.


6/37

Ji)aTa(e*


7/37

i!i #ima$+#a! $e(a&ai a+a! (a&i para pema!&+ epe!ti!&a! $taeh"*#er4 h+$+$!%a

#i a(+pate!"ta #a*am me*a$a!aa! e&iata! DAK Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$

Ma$%araat' %a!& (er$i-at me*e!&api (er(a&ai pe#"ma! #a! pet+!,+ *ai! %a!&

(er*a+.1.3 T+,+a! Pet+!,+ pe*a$a!aa! pe!&&+!aa! Da!a A*"a$i Kh+$+$ Bi#a!&

I!-ra$tr+t+r S+( Bi#a!& Sa!ita$i i!i (ert+,+a! a&ar para pema!&+ epe!ti!&a! #apat

me!&erti #a! memahami pe!%e*e!&&araa! e&iata! DAK Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$

Ma$%araat SLBM4 $ehi!&&a #apat8 1. Me!i!&ata! e$a#ara! ma$%araat +!t+

me*a$a!aa! p"*a hi#+p $ehat. 2. Me!i!&ata! pera! $erta #a! pe*i(ata! ma$%araat.

3. Mem(i!a "r&a!i$a$ie*"mp" ma$%araat. 7. Mem-a$i*ita$i ma$%araat #a*am

pe!%e#iaa! pra$ara!a #a! $ara!a air *im(ah' per$ampaha! #a! #rai!a$e


8/37

Pem(a!&+!a! Na$i"!a*' Me!teri Ke+a!&a! #a! Me!teri Da*am Ne&eri0 N"m"r

623?M.PPN11266' SE 1>22MK6>266 #a! ?663' ta!&&a* 1< De$em(er 266?' te!ta!& R+a!& Li!&+p Pe!&&+!aa!

DAK Bi#a!& I!-ra$tr+t+r Tah+! 26161.< Sa$ara! Sa$ara! #ari ter$e#ia!%a Pet+!,+

pe*a$a!aa! e&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat' %ait+8 1. Ke*"mp"

Ma$%araat0 2. S)a$ta0 3. Pemeri!tah Ka(+pate!K"ta0 7. Pemeri!tah Pr"5i!$i0 #a! . Pem(ia%aa!.2

16. 16. BAB II PENDEKATAN' PRINSIP DAN POLA PEN:ELENGGARAAN DAK

SANITASI LINGKUNGAN BERBASIS MAS:ARAKAT2.1 Pe!#eata! DAK Sa!ita$i

Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4 mer+paa! $a*ah $at+ e&iata! pem(a!&+!a!

pra$ara!a air *im(ah' per$ampaha! #a! #rai!a$e %a!& me!&&+!aa! pe!#eata!



9/37

pem(er#a%aa! ma$%araat me*a*+i 8 1. Ke(erpihaa! pa#a )ar&a %a!& (erpe!&ha$i*a!

re!#ah' #ima!a "rie!ta$i e&iata! (ai #a*am pr"$e$ ma+p+! pema!-aata! ha$i* #it+,+a!

epa#a pe!#+#+ mi$i! %a!& (erm+im #i perm+ima! pa#at per"taa! (er#a$ara!

e(+t+ha!0 2. Ot"!"mi #a! #e$e!tra*i$a$i' #ima!a ma$%araat memper"*eh epera%aa!

#a! e$empata! %a!& *+a$ #a*am pr"$e$ pere!a!aa!' pe*a$a!aa!' pe!&a)a$a!'

pema!-aata! #a! pe!&e*"*aa! ha$i*!%a0 3. Me!#"r"!& praar$a *"a* #e!&a! i*im

eter(+aa!' #ima!a ma$%araat me!%ampaia! perma$a*aha! #a! mer+m+$a!

e(+t+ha!!%a $eara #em"rati$ #a! tra!$para!0 7. Parti$ipati-' #ima!a ma$%araat

ter*i(at $eara ati- #a*am pr"$e$ pere!a!aa!' pe*a$a!aa!' pe!&a)a$a!' pema!-aata!

#a! pe!&e*"*aa!0


10/37

#i*a+a! $eara ma!#iri "*eh ma$%araat pe!&&+!a.2.3 P"*a Pe!%e*e!&&araa! P"*a

pe!%e*e!&&araa! e&iata! DAK Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4

#i*a+a! "*eh ma$%araat #e!&a! #i-a$i*ita$i Te!a&a Fa$i*itat"r Lapa!&a! TFL4 ata+

K"!$+*ta! Pe!#ampi!& %a!& memi*ii emamp+a! te!i$ #a! $"$ia* ema$%araata!'

m+*ai #ari pere!a!aa!' pe!&"r&a!i$a$ia!' pe*a$a!aa!' m"!it"ri!& #a! e5a*+a$i. Nam+!

,ia #a*am tahap pe*a$a!aa! "!$tr+$i ter#apat e&iata! %a!& $eara te!i$ ti#a

mamp+ #i*a$a!aa! "*eh ma$%araat $e!#iri' maa #apat #it+!,+ piha eti&a #e!&a!

me*a*+i Ker,a Sama Opera$i"!a* KSO4 $ehi!&&a ter,a#i er,a $ama e*"mp"

ma$%araat $etempat. 3

11. 11. 2.7 Pra$ara!a Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat Sa!ita$i Li!&+!&a!

Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4' a#a*ah e&iata! %a!& #i*a$a!aa! +!t+ me!%e#iaa! pra$ara!a pe!%ehata! *i!&+!&a! perm+ima! (er(a$i$ ma$%araat' ter#iri #ari8 1.

pe!&em(a!&a! pra$ara!a #a! $ara!a air *im(ah "m+!a*' 2. pe!&em(a!&a! -a$i*ita$

pe!&+ra!&a! $ampah #e!&a! p"*a 3R re#+e' re+$e #a! re%*e4 #a! 3. pe!&em(a!&a!

pra$ara!a #a! $ara!a #rai!a$e ma!#iri %a!& (er)a)a$a! *i!&+!&a! Pra$ara!a $a!ita$i

%a!& #ima$+# a#a*ah $e(a&ai (eri+t8 1. Pri"rita$ pertama8 Pe!&em(a!&a! pra$ara!a

#a! $ara!a air *im(ah "m+!a* (er(a$i$ ma$%araat' a#a*ah pe!%e*e!&&araa! pra$ara! air

*im(ah %a!& (ert+,+a! +!t+ me!i!&ata! +a*ita$ *i!&+!&a! #a! e$ehata!

ma$%araat (er#a$ara! e(+t+ha! #a! e$e$+aia! ma$%araat it+ $e!#iri. Sa*ah $at+

m"#+* pe!&e*"*aa! air *im(ah "m+!a* (er(a$i$ ma$%araat mem(+t+ha! #a!a

pem(a!&+!a! -i$i $eitar Rp.366 ,+ta #a! memp+!%ai 3 a*ter!ati- +tama8 M"#+* A

(er+pa +!it ta!&i $epti "m+!a* %a!& ma$i!&./ma$i!& +!it ta!&i $epti #ima!-aata!

"*eh 7 ata+ < r+mah. M"#+* i!i #i(a!&+! +!t+ r+mah %a!& (ere*"mp" #a! ha!%a

ter$e#ia *aha! %a!& ter(ata$. M"#+* B (er+pa 1 +!it M9K P*+$ %a!& #apat

#ima!-aata! "*eh 166/266 KK ter#iri #ari amar ma!#i' $ara!a +i' #a! +!it

pe!&"*aha! air *im(ah!%a. M"#+* 9 (er+pa $i$tem ,ari!&a! perpipaa! air *im(ah $a*a

*i!&+!&a! 166/266 KK4. M"#+* i!i mer+paa! m"#+* %a!& #i$ara!a!' $epa!,a!&

"!#i$i *apa!&a! meme!+hi per$%arata!. 2. Pri"rita$ e/2 Apa(i*a pri"rita$ pertama

$+#ah #ipe!+hi ti#a a#a BAB $em(ara!&a!4 maa #apat #iem(a!&a!8 a.

Pe!&em(a!&a! -a$i*ita$ pe!&+ra!&a! $ampah #e!&a! p"*a 3R re#+e' re+$e #a! re%*e4



11/37

(er(a$i$ ma$%araat a#a*ah pe!%e*e!&araa! pra$ara!a per$ampaha! %a!& me*ip+ti

e&iata! me!&+ra!&i re#+e4' me!&&+!a +*a!& re+$e4 #a! me!#a+r +*a!& re%*e4

$ampah. 1 m"#+* pe!&e*"*aa! $ampah pa#a 3R re#+e' re+$e #a! re%*e4 (er(a$i$

ma$%araat mem(+t+ha! #a!a pem(a!&+!a! #a! pe*atiha! $eitar Rp.366 ,+ta (.

Pe!&em(a!&a! pra$ara!a #a! $ara!a #rai!a$e ma!#iri %a!& (er)a)a$a! *i!&+!&a!

(er(a$i$ ma$%araat a#a*ah pe!%e*e!&araa! pra$ara!a #rai!a$e %a!& me!+!,a!& e&iata!

"!$er5a$i #a! e$eim(a!&a! *i!&+!&a!. U!t+ pra$ara!a #rai!a$e i!i mem(+t+ha!

#a!a pem(a!&+!a! -i$i $eitar Rp.366 ,+taHa.7

12. 12. BAB III PENGELOLAAN SANITASI LINGKUNGAN BERBASIS

MAS:ARAKAT3.1 Air Lim(ah K"m+!a* Ber(a$i$ Ma$%araat Air *im(ah #"me$ti

mer+paa! air *im(ah %a!& (era$a* #ari +$aha #a! ata+ e&iata! perm+ima!' r+mahmaa! re$ta+ra!4' pera!t"ra!' per!ia&aa!' aparteme! #a! a$rama. Air *im(ah i!i

(era$a* #ari air (ea$ mema$a' ma!#i' +i' #a! a+$. Air *im(ah #"me$ti

me!&a!#+!& (aha! "r&a!i ti!&&i #a! (ateri %a!& (er(aha%a (a&i ehi#+pa!. Apa(i*a

mere$ap e #a*am ta!ah ata+ ma$+ e #a*am $+!&ai' maa +!$+r ter$e(+t aa!

me!emari air ta!ah #a! *i!&+!&a!. O*eh are!a it+' $e(e*+m air *im(ah #ia*ira! e

$+!&ai ata+ mere$ap e #a*am ta!ah per*+ #i"*ah ter*e(ih #ah+*+. Ma$+!%a air *im(ah

#"me$ti e *i!&+!&a! ta!pa #i"*ah aa! me!&ai(ata! me!+r+!!%a +a*ita$ air #i

(a#a! air pe!erima $eperti $+!&ai' %a!& pa#a ahir!%a me!%e(a(a! (e(erapa ma$a*ah'

%ait+8 er+$aa! e$eim(a!&a! e"*"&i #i a*ira! $+!&ai' ma$a*ah e$ehata! pe!#+#+

%a!& mema!-aata! air $+!&ai $eara *a!&$+!&' %a!& #apat me!+r+!a! #era,at

e$ehata! ma$%araat #a! me!i!&ata! a!&a ematia! ai(at pe!%ait i!-e$i air'

(ertam(ah!%a (ia%a pe!&"*aha! air mi!+m PAM4' $erta er+$aa! peria!a! #i m+ara.

Air *im(ah #"me$ti a#a*ah pe!emar (a#a! air #i #aerah per"taa!' %a!& (er#a$ara!

pe!e*itia! Ka!t"r Keme!teria! Li!&+!&a! Hi#+p me!apai =6. Da*am ra!&a

me!i!&ata! tara- e$ehata! +!t+ me!apai +a*ita$ hi#+p %a!& "ptima*' maa

#iper*+a! a#a!%a $i$tem pe!&e*"*aa! *i!&+!&a! $eara (ai #a! terpa#+. Sa*ah $at+

+pa%a +!t+ me!apai t+,+a! ter$e(+t a#a*ah #e!&a! pe!&e*"*aa! air *im(ah #"me$ti

%a!& #i*a+a! $eara (ai #a! terat+r. Pa#a #a$ar!%a $em+a pe!#+#+ har+$ memp+!%ai

a$e$ epa#a -a$i*ita$ pem(+a!&a! air *im(ah %a!& (e!ar #a! $eara te!i$ #apat



12/37

#iperta!&&+!&,a)a(a!' pra$ara!a #a! $ara!a pem(+a!&a! air *im(ah $eara i!#i5i#+

ma+p+! "m+!a* per*+ #i+pa%aa! e(era#aa!!%a $ehi!&&a $etiap pe!#+#+ #apat

mema!-aata!!%a. K"!#i$i #a! perma$a*aha! #a*am pe!&e*"*aa! air *im(ah

#"me$ti$a!ita$i $aat i!i a#a*ah8 Pe$at!%a pem(a!&+!a! #i per"taa! %a!& ti#a

#iim(a!&i "*eh pe!%e#iaa! $ara!a #a! pra$ara!a air *im(ah $ehi!&&a me!&ai(ata!

me!+r+!!%a +a*ita$ *i!&+!&a!. Pem(a!&+!a! $ara!a #a! pra$ara!a air *im(ah ma$ih

(a!%a %a!& (e*+m $e$+ai #e!&a! "!#i$i $etempat' e(+t+ha!' #a! #a%a (e*i

ma$%araat' $erta re!a!a pe!&em(a!&a! "ta. Si$tem pe!&"*aha! air *im(ah #"me$ti

$eara &ari$ (e$ar #ie*"mp"a! me!,a#i #+a ,e!i$' %ait+ Si$tem Pe!&"*aha! Air

Lim(ah Terp+$at O-- Site S%$tem4 #a! Si$tem Pe!&"*aha! Air Lim(ah Setempat O!

Site S%$tem4. Si$tem pe!&"*aha! air *im(ah terp+$at mer+paa! $i$tem pe!&"*aha!

#ima!a -a$i*ita$ i!$ta*a$i pe!&"*aha! air *im(ah (era#a #i *+ar per$i* ata+ #ipi$aha!

#e!&a! (ata$ ta!ah ata+ ,ara' $e#a!&a! $i$tem pe!&"*aha! air *im(ah $etempat

mer+paa! $i$tem #ima!a -a$i*ita$ pe!&"*aha! air *im(ah (era#a #i #a*am per$i* ata+

(ata$ ta!ah %a!& #imi*ii. 1. Si$tem Pe!&"*aha! Air Lim(ah Terp+$at O-- Site S%$tem4.

Si$tem pe!&"*aha! air *im(ah terp+$at a#a*ah $+at+ $%$tem pe!&e*"*aa! air *im(ah

#e!&a! me!&&+!aa! $+at+ $i$tem ,ari!&a! perpipaa! +!t+ me!amp+!& #a!

me!&a*ira! air *im(ah e $+at+ tempat +!t+ $e*a!,+t!%a #i"*ah. Ke*e(iha! $%$tem

pe!&"*aha! air *im(ah terp+$at 8 Me!%e#iaa! pe*a%a!a! %a!& ter(ai0 Se$+ai +!t+

#aerah #e!&a! epa#ata! ti!&&i0 <

13. 13. Pe!emara! terha#ap air ta!ah #a! (a#a! air #apat #ihi!#ari0 Memi*ii ma$a &+!a

*e(ih *ama0 Dapat me!amp+!& $em+a air *im(ah. Ke+ra!&a! $i$tem pe!&"*aha! air

*im(ah terp+$at 8 Memer*+a! (ia%a i!5e$ta$i' "pera$i' #a! peme*iharaa! %a!& ti!&&i0

Me!&&+!aa! te!"*"&i ti!&&i0 Ti#a #apat #i*a+a! "*eh per$e"ra!&a!0 Ma!-aat

$eara pe!+h #iper"*eh $ete*ah $e*e$ai ,a!&a pa!,a!&0 at+ %a!& *ama #a*am

pere!a!aa! #a! pe*a$a!aa!0 Memer*+a! pe!&e*"*aa!' "pera$i' #a! peme*iharaa!

%a!& (ai 2. Si$tem Pe!&"*aha! Air Lim(ah Setempat O! Site S%$tem4 Si$tem

pe!&"*aha! air *im(ah $etempat $e(a&ai $i$tem #ima!a -a$i*ita$ pe!&"*aha! air *im(ah

(era#a #i #a*am per$i* ata+ (ata$ ta!ah %a!& #imi*ii. Ke*e(iha! $i$tem pe!&"*aha! air

*im(ah $etempat 8 Me!&&+!aa! te!"*"&i $e#erha!a0 Memer*+a! (ia%a %a!&



13/37

re!#ah0 Ma$%araat #a! tiap/tiap e*+ar&a #apat me!%e#iaa! $e!#iri0 Pe!&"pera$ia!

#a! peme*iharaa! "*eh ma$%araat0 Ma!-aat #apat #ira$aa! $eara *a!&$+!&.

Ke+ra!&a! $i$tem pe!&"*aha! air *im(ah $etempat 8 Ti#a #apat #iterapa! pa#a $etiap

#aerah' mi$a*a! ter&a!t+!& pa#a $i-at permea(i*ita$ ta!ah' ti!&at epa#ata!' #a! *ai!/

*ai!0 F+!&$i ter(ata$ ha!%a #ari (+a!&a! "t"ra! ma!+$ia' ti#a me*a%a!i air *im(ah

amar ma!#i #a! air (ea$ me!+i0 Opera$i #a! peme*iharaa! $+*it #i*a$a!aa!.

U!t+ me!,em(ata!i ata+ memi!ima*i$ir e+ra!&a! #a! mema$ima*a! e*e(iha! #ari

e#+a $i$tem pe!&"*aha! air *im(ah #iata$ a#a*ah #e!&a! me!&em(a!&a! pra$ara!a #a!

$ara!a air *im(ah "m+!a* (er(a$i$ ma$%araat' %ait+ pe!%e*e!&&araa! pra$ara!a air

*im(ah %a!& (ert+,+a! +!t+ me!i!&ata! +a*ita$ *i!&+!&a! #a! e$ehata!

ma$%araat (er#a$ara! e(+t+ha! #a! e$e$+aia! ma$%araat it+ $e!#iri' $eperti m"#+*

%a!& $e*ama i!i #iem(a!&a! #i I!#"!e$ia' %ait+ Sa!ita$i Ber(a$i$ Ma$%araat

SANIMAS4. Sat+ m"#+* pe!&e*"*aa! air *im(ah "m+!a* (er(a$i$ ma$%araat

mem(+t+ha! #a!a pem(a!&+!a! -i$i $eitar Rp. 366 J+ta #a! memp+!%ai 3 a*ter!ati-

+tama %ait+ 8 / M"#+* A 8 (er+pa (e(erapa +!it ta!&i $epti "m+!a* %a!& ma$i!&/

ma$i!& +!it ta!&i $epti #ima!-aata! "*eh 7 ata+ < r+mah. M"#+* i!i #i(a!&+! +!t+

r+mah %a!& (ere*"mp" #a! ha!%a ter$e#ia *aha! %a!& $e#iit are!a #i(a!&+! #i

(a)ah ta!ah. / M"#+* B 8 (er+pa $at+ +!it M9K P*+$ %a!& #apat #ima!-aata! "*eh

166/266 KK' ter#iri #ari amar ma!#i' $ara!a +i' #a! +!it pe!&"*aha! air *im(ah!%a. /

M"#+* 9 8 (er+pa $i$tem ,ari!&a! perpipaa! air *im(ah $a*a *i!&+!&a! 166/266 KK4.

M"#+* i!i mer+paa! m"#+* %a!& #i$ara!a!' $epa!,a!& "!#i$i *apa!&a! meme!+hi

per$%arata! te!i$. Pemi*iha! m"#+* #i$eraha! epa#a e*"mp" ma$%araat %a!&

(er$a!&+ta!. M"#+* i!i $e$+ai #iterapa! (a&i ma$%araat (erpe!&ha$i*a! re!#ah #i

a)a$a! perm+ima! pa#at' +m+h' #a! ra)a! $a!ita$i #i per"taa!' are!a memi*ii

&a(+!&a! e*e(iha! #ari $i$tem pe!&"*aha! air *im(ah terp+$at "-- $ite $%$tem4 #a!

$i$tem pe!&"*aha! air *im(ah $etempat "! $ite $%$tem4' %ait+ 8=

17. 17. Me!%e#iaa! pe*a%a!a! %a!& ter(ai0 Se$+ai +!t+ #aerah #e!&a! epa#ata!

ti!&&i0 Pe!emara! terha#ap air ta!ah #a! (a#a! air #apat #ihi!#ari0 Memi*ii ma$a

&+!a *e(ih *ama0 Dapat me!amp+!& $em+a air *im(ah. Me!&&+!aa! te!"*"&i

$e#erha!a0 Memer*+a! (ia%a %a!& re!#ah0 Ma$%araat #a! tiap/tiap e*+ar&a #apat



14/37

me!%e#iaa! $e!#iri' mi$a*!%a +!t+ ,am(a! $e!#iri (i*a pi*iha! te!"*"&i!%a a#a*ah

ta!&i $epti (er$ama ata+ perpipaa! "m+!a*0 Pe!&"pera$ia! #a! peme*iharaa! "*eh

ma$%araat0 Ma!-aat #apat #ira$aa! $eara *a!&$+!&0 Me*i(ata! $em+a piha +!t+

(eer,a $ama Ma$%araat' Pemeri!tah Daerah' Pemeri!tah P+$at' #a! LSM4.3.2 Sampah

P"*a 3R Ber(a$i$ Ma$%araat3.2.1 Pemi*aha! Sampah Pemi*aha! $ampah #i*a+a!

+!t+ memi*ah $ampah me!+r+t ,e!i$!%a $ehi!&&a me!#++!& e&iata! pr"$e$

pe!a!&a!a! $e*a!,+t!%a. Se(a&ai "!t"h (i*a aa! #i*a+a! pr"$e$ pe!&"mp"$a! maa

$ampah "r&a!i he!#a!%a #ipi*ah ter*e(ih #ah+*+.3.2.1.1 Met"#e 1. Pemi*aha!

he!#a!%a #i*a+a! $eara (ertahap $e$+ai #e!&a! e$iapa! ma$%araat #a! pr"$e$

$e*a!,+t!%a. 2. A)a* pemi*aha! #ia!,+ra! +!t+ memi$aha! $ampah me!,a#i 2 (a&ia!

%ait+ $ampah "r&a!i (aha! "mp"$ #a! $ampah !"! "r&a!i. / Sampah (aha! "r&a!i

"mp"$ me*ip+ti 8 $i$a maa!a!' $i$a (+ah' $i$a $a%+r #a! #a+!. / Sampah !"! "r&a!i

me*ip+ti 8 p*a$ti' aa' *"&am' aret' #a! (aha! *ai! %a!& ti#a mem(+$+. Sampah

erta$ #a! a%+ $e(e!ar!%a mer+paa! ,e!i$ $ampah "r&a!i' tetapi me!&i!&at

a!#+!&a!!%a pa#a erta$ me!&a!#+!& ti!ta #**4 %a!& (erp"te!$i me!&&a!&&+ +a*ita$

"mp"$' #a! $i-at!%a %a!& memer*+a! )at+ *ama +!t+ pr"$e$ pe!&"mp"$a! mi$a*

a%+4' maa e#+a!%a ti#a #i$ertaa! #a*am ate&"ri $ampah "r&a!i (aha! "mp"$. /

Bi*a "!#i$i mem+!&i!a!' $ampah !"! "r&a!i #apat #ipi*ah ata$ "mp"!e! *ai!!%a

$e$+ai e(+t+ha!0 mi$a* p*a$ti' erta$' *"&am' aa' #a! *ai!/*ai!. 3. Sampah "r&a!i

#i+mp+*a! #a*am )a#ah %a!& %a!& terpi$ah #e!&a! $ampah !"! "r&a!i. U!t+

$ampah (er+pa $i$a $a%+r $e(ai!%a #itiri$a! ter*e(ih #ah+*+ #e!&a! me!&&+!aa!

$ari!&a! p*a$ti' are!a $ampah %a!& ter*a*+ (a$ah aa! me!%e(a(a! a#ar air (aha!

"mp"$ me!,a#i ti!&&i $ehi!&&a pr"$e$ pe!&"mp"$a! aa! ter&a!&&+.3.2.1.2 Fa$i*ita$

U!t+ pemi*aha! $ampah aa! #iper*+a! (e(erapa -a$i*ita$pera*ata! %a!& #apat

me*ip+ti 8 1. a#ah $ampah "r&a!i 2. a#ah $ampah !"! "r&a!i 3. Sari!&a! p*a$ti

+!t+ me!iri$a! air #ari $i$a $a%+r3.2.2 Pe!&+mp+*a! Sampah 1. Met"#e pe!&+mp+*a!

$ampah #apat #i*a+a! "*eh pet+&a$ #ari r+mah e r+mah ata+ ma$%araat mem(a)a

$e!#iri $ampah!%a e a#ahBi! K"m+!a*K"!tai!er %a!& $+#ah #ite!t+a!. 2.

Pera*ata! pe!&+mp+*a! $ampah #i a)a$a! per+maha! #apat #i*a+a! #e!&a!

me!&&+!aa! a*at a!&+t' $eperti &er"(a $ampah' (ea $ampah' m"t"r $ampah ata+

a*at a!&+t *ai! %a!& $e$+ai #e!&a! "!#i$i $etempat >


15/37

1


16/37

parameter a!tara *ai! )ar!a' 9N ra$i"' a#ar N'P'K #a! *"&am (erat. 7. Pema$ara!

pr"#+ "mp"$ #apat (eer,a $ama #e!&a! piha K"pera$i #a! Di!a$ Ke(er$iha!'

Pertama!a!' Perta!ia! #**4 Gam(ar 3.2. 9"!t"h A*at Pem(+at K"mp"$3.3 Drai!a$e

Ma!#iri Ber)a)a$a! Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat Pe*e$taria! pra$ara!a #a! $ara!a

#rai!a$e ma!#iri (er(a$i$ ma$%araat $a!&at (er&a!t+!& pa#a ema+a! #a! emamp+a!

ma$%araat #a*am me!&"pera$ia!' mema!-aata!' #a! meme*ihara pra$ara!a #a! $ara!a

%a!& a#a. Seara +m+m a$pe %a!& per*+ #iperhatia! #a*am pe*e$taria! a#a*ah

pe!&e*"*aa! pra$ara!a #a! $ara!a' pe!%+*+ha! #a! pe#"ma! peme*iharaa!.3.3.1

Pe!&e*"*aa! Pe!&e*"*aa! pa#a #a$ar!%a mer+paa! a$pe #a! $e!#i +tama

e(er*a!&$+!&a! ha$i* -i$i "!$tr+$i. Pe!&e*"*a pra$ara!a #a! $ara!a per*+

memperhatia! (e(erapa ha*8 Ki!er,a pra$ara!a %a!& #ie*"*a "*am tamp+!&a!'

$a*+ra!' pi!t+/pi!t+ air ata+ p"mpa a*a+ a#a44 J+m*ah pra$ara!a #a! $ara!a %a!&

ter$e#ia J+m*ah pra$ara!a #a! $ara!a %a!& #i&+!aa! Tar&et$a$ara! pere!a!aa! Sta!#ar

pr"$e#+r "pera$i"!a* #a! peme*iharaa! Sta!#ar riteria te!i$ pra$ara!a #a! $ara!a

Re!a!a pe!&em(a!&a! $ara!a #i ma$a #ata!& U!t+ me!apai e(erha$i*a!

pe!&e*"*aa!' Ba#a!Ke*"mp"Or&a!i$a$i Pe!&e*"*a har+$ me*a+a! *a!&ah/ *a!&ah

(eri+t8 Me*a+a! pema!ta+a! r+ti! +!t+ me!&etah+i "!#i$i pra$ara!a #a! $ara!a

Me!&etah+i er+$aa! $e#i!i m+!&i! a&ar #apat #i$+$+! re!a!a pera)ata! #a!

peme*iharaa! %a!& (ai ?

1>. 1>. Me*a+a! reha(i*ita$i tepat )at+ Me*a+a! e5a*+a$i i!er,a pe*a%a!a! $eara

(era*a Me*a+a! pe!&e*"*aa! $e$+ai $ta!#ar "pera$i"!a* pr"$e#+r U!t+ me!apai

e(erha$i*a! pe!&e*"*aa!' Ba#a!Ke*"mp"Or&a!i$a$i Pe!&e*"*a har+$ me*a+a!

*a!&ah/ *a!&ah (eri+t8 1. Me*a+a! pema!ta+a! r+ti! +!t+ me!&etah+i "!#i$i

pra$ara!a #a! $ara!a Da*am ea#aa! ti#a h+,a!' "*am tamp+!&a! har+$ #a*am

ea#aa! "$"!& ti#a a#a air4 Pi!t+/pi!t+ air #a*am ea#aa! $iap #i&+!aa! P"mpa

#a! #a%a *i$tri $iap #i&+!aa! Sari!&a! $ampah #a*am ea#aa! (er$ih 2. Me!&etah+i

er+$aa! $e#i!i m+!&i! a&ar #apat #i$+$+! re!a!a pera)ata! #a! peme*iharaa! %a!&

(ai terha#ap p"mpa #a! pi!t+/pi!t+ air 3. Me*a+a! reha(i*ita$i tepat )at+ terha#ap

$a*+ra!/$a*+ra! air #a! $i$tem #rai!a$e 7. Me*a+a! e5a*+a$i i!er,a $i$tem #rai!a$e

ma!#iri (er)a)a$a! *i!&+!&a! #a! pe*a%a!a!!%a $eara (era*a


17/37

pe!&e*"*aa! $e$+ai #e!&a! pet+!,+ "pera$i peme*iharaa! ata+p+! $ta!#ar "pera$i

pr"$e#+r %a!& a#a16

1. 1. BAB I@ TAHAPAN PELAKSANAAN7.1 Um+m Tahapa! pe*a$a!aa! DAK

Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4 me*ip+ti8 Per$iapa!' Se*e$i *"a$i'

Pe!&+ata! Ke*em(a&aa!' Pe!%+$+!a! RKM' K"!$tr+$i' Opera$i #a! Peme*iharaa!

$ara!a ter(a!&+!. Pe!%+$+!a! Pet+!,+ Pe*a$a!aa! S"$ia*i$a$i Kepa#a Sa!ita$i

Li!&+!&a! Pemeri!tah Pr"5i!$iKa(+pate!K"ta Ber(a$i$ Ma$%araat Per$iapa!

PEN:IAPAN TFL Se*e$i' Pe*atiha!4 SELEKSI LOKASI L"a$i terpi*ih L"!&*i$t'

Sh"rt*i$t Pe!%iapa! Ma$%araat "*eh TFL PEMBENTUKAN KSM PEN:USUNAN

RKM PELATIHAN KSM Or&a!i$a$i' Pi*iha! Te!"*"&i #a! D"+me! RKM

PELATIHAN MANDOR Sara!a' DED' RAB #a! Ja#)a* PELATIHAN TUKANGKe&iata! Pe*e*a!&a! Materia* PELATIHAN OPERATOR KONSTRUKSI Pe*a$a!aa!

#a! pe!&a)a$a! Sara!a Siap Di&+!aa! Pe*a$a!aa! SOSIALISASI PENGGUNA

pe!&e!#a*ia! "*eh ma$%araat Fi$i Air Lim(ah K"m+!a* Ber(a$i$ Ma$%araat

Pe!#ampi!&a! Sampah P"*a 3R OM OM Ber(a$i$ Ma$%araat Opera$i'

Peme*iharaa! Drai!a$e Ma!#iri Ber)a)a$a! Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat Gam(ar

7.1. Ba&a! A*ir Pe*a$a!aa! DAK Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat 11

1?. 1?. 7.2 Tahap Per$iapa!7.2.1 S"$ia*i$a$i S"$ia*i$a$i e&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a!

Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4 epa#a $e*+r+h pemeri!tah Ka(+pate!K"ta pa#a ahir

tah+! a!&&ara! $e(e*+m!%a %a!& #i$e*e!&&araa! (er$amaa! #e!&a! S"$ia*i$a$i DAK

"*eh Keme!teria! Peer,aa! Um+m.7.2.2 Rapat K"!$+*ta$i Te!i$ Re&i"!a* Rapat

K"!$+*ta$i Te!i$ re&i"!a* %a!& #i*a$a!aa! "*eh Keme!teria! Peer,aa! Um+m.7.2.3

Re!a!a Ke&iata! De-i!iti- Pe!a!#ata!&a!a! Re!a!a Ke&iata! #e-i!iti- a!tara

Pemeri!tah P+$at' Pemeri!tah Pr"pi!$i #a! Pemeri!tah Ka(+pate!K"ta.7.3 Tahap

Se*e$i L"a$i Tahap e&iata! $ete*ah pe!a!#ata!&a!a! !"ta e$epahama! "*eh

$taeh"*#er' pr"&ram Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4 #ii+ti #e!&a!

per$iapa! Te!a&a Fa$i*itat"r Lapa!&a! TFL4 (ai %a!& (era$a* #ari pemeri!tah

a(+pate!"ta ma+p+! ma$%araat' Pe!%+$+!aa! Da-tar Pa!,a!& L"!&*i$t4' Pe!etapa!

Da-tar Pe!#e Sh"rt*i$t4' Pre$e!ta$iS"$ia*i$a$i Kamp+!&' #a! Se*e$i

Kamp+!&Ma$%araat. Ke&iata! pe!%+$+!a! #a-tar pa!,a!& #apat #i*a+a! (er$amaa!



18/37

#e!&a! e&iata! per$iapa! -a$i*itat"r *apa!&a!.7.3.1 Pe!%iapa! Te!a&a Fa$i*itat"r

Lapa!&a!7.3.1.1 Se*e$i TFL Te!a&a Fa$i*itat"r Lapa!&a! TFL4 ter#iri #ari TFL Pem#a

%a!& #it+&a$a! "*eh Di!a$ pe!a!&&+!& ,a)a( #a! TFL ma$%araat. TFL ter$e(+t

#i$e*e$i $e$+ai #e!&a! riteria $e(a&ai (eri+t8 1. Pe!#i#ia! mi!ima* D3$e#era,at 2.

Pe!#+#+ a$*i$etempat ata+ mamp+ (er"m+!ia$i #a! me!&+a$ai (aha$a $erta a#at

$etempat 3. Sehat ,a$ma!i #a! r"ha!i 7. Me!&e!a* "!#i$i *i!&+!&a! a*"! *"a$i.


19/37

-a$i*itat"r te!i$ #a! 1 $at+4 "ra!& -a$i*itat"r pem(er#a%aa! ma$%araat +!t+ ma$i!&/

ma$i!& re!a!a *"a$i e&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4. 2.

Pe!%ampaia! !ama a*"! -a$i*itat"r "*eh B+patia*i"ta e Diret"rat Je!#era* 9ipta

Kar%a' Keme!teria! Peer,aa! Um+m +!t+ me!&i+ti pe*atiha!. 3. Pe*atiha! te!a&a

-a$i*itat"r *apa!&a! #i$e*e!&&araa! "*eh Diret"rat Je!#era* 9ipta Kar%a' Keme!teria!

Peer,aa! Um+m. Materi pe*atiha! TFL #i$e$+aia! #e!&a! t+&a$ #a! ta!&&+!& ,a)a(

%a!& a#a' a!tara *ai!8 1. Pri!$ip/pri!$ip #a$ar Ke&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$

Ma$%araat SLBM40 2. Tahap/tahap pe*a$a!aa! Ke&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$

Ma$%araat SLBM4 $eara +m+m0 3. Pri!$ip #a! met"#e $e*e$i ma$%araat L"!&*i$t

#a! $h"rt*i$t amp+!& Rapi# Partiipat"r% A$$e$$me!t RPA4 9"mm+!it% $e*-

$e*eti"! $taeh"*#er$ meeti!& 7. Pe!%+$+!a! re!a!a er,a ma$%araat RKM4

Pe!e!t+a! a*"! pe!erima ma!-aatpe!&&+!a $ara!a Pemetaa! r+mah #a! i!-ra$tr+t+r

$a!ita$i amp+!& Pemi*iha! $ara!a te!"*"&i $a!ita$i K"!tri(+$i ma$%araat

Lem(a&a Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4 #i ti!&at ma$%araat

Pe!%+$+!a! (++ RKM #a! Le&a*i$a$i RKM . E5a*+a$i #a! S+pp"rt +!t+ "pera$i #a!

peme*iharaa! S+pp"rt OP pa$a"!$tr+$i Kampa!%e e$ehata! (a&i para pe!&&+!a

Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4 Pe!&++ra! #ampa pr"&ram

pe!&++ra! #ampa e$ehata! #a! pe!&++ra! +a*ita$ air #i $eitar $ara!a Sa!ita$i

Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM44.7.3.1.3 T+&a$ #a! Ta!&&+!& Ja)a( TFL

Setiap TFL Di!a$ Ma$%araat4 memp+!%ai t+&a$ #a! ta!&&+!& ,a)a( $e(a&ai (eri+t8

1. Tahap Se*e$i Ma$%araat a. TFL Pem#a Me!&a#aa! rapat ""r#i!a$i #e!&a!

i!$ta!$i terait +!t+ me!#apata! #a-tar amp+!& #ari #i!a$/ #i!a$ (er$a!&+ta!0

Me!%iapa! #a-tar *"!&*i$t amp+!& pa#at+m+hmi$i! $e$+ai -"rm #a! mem(+at

*ap"ra! epa#a Kepa*a Di!a$0 Me*a+a! pe!&eea! *apa!&a! $e$+ai per$%arata!

te!i$ mi!ima* (er$ama TFL/ma$%araat #a! pe!#ampi!&Sater Pe!&em(a!&a!


20/37

Pe!%ehata! Li!&+!&a! Perm+ima! Pr"5i!$i0 Me!&i$i -"rm $h"rt*i$t amp+!&

(er#a$ara! ha$i* pe!&eea! *apa!&a! #a! mi!ta pe!&e$aha! #ari Kepa*a Di!a$0 13

21. 21. Me!&+!#a!& $taeh"*#er ma$%araat #a*am $h"rt*i$t4 +!t+ me!%e*e!&&araa!

pertem+a! $"$ia*i$a$i Ke&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM40

Me*a+a! RPA Rapi# Partiipat"r% Apprai$a* ata+ pe!i*aia! epat $eara parti$ipati-4 #i

amp+!& %a!& me!&irim +!#a!&a! #a! mem-a$i*ita$i "mm+!it% $e*-/$e*eti"!

$taeh"*#er$ meeti!& ata+ pertem+a! ma$%araat +!t+ $e*e$i $e!#iri (er$ama #e!&a!

tim TFL pe!#ampi!&0 Mem(+at Berita Aara $e*e$i amp+!& $erta me!%+$+! *ap"ra!

(era*a e #i!a$ pe!a!&&+!& ,a)a( a(+pate!"ta $erta Sater Pe!&em(a!&a!

Pe!%ehata! Li!&+!&a! Perm+ima! Pr"5i!$i. (. TFL Ma$%araat Mem(a!t+ TFL

Pem#a me!%iapa! #a-tar *"!&*i$t amp+!&0 Me!&"m+!ia$ia! epa#a Pe!#ampi!&#a! Sater Pe!&em(a!&a! Pe!%ehata! Li!&+!&a! Perm+ima! Pr"5i!$i0 Me*a+a!

pe!&eea! *apa!&a! $e$+ai per$%arata! te!i$ mi!ima* (er$ama TFL Pem#a0 Me!&i$i

-"rm $h"rt*i$t amp+!& (er#a$ara! ha$i* pe!&eea! *apa!&a! (er$ama TFL Pem#a0

Mem(a!t+ TFL Pem#a +!t+ me!&+!#a!& $taeh"*#er ma$%araat #a*am $h"rt*i$t4

+!t+ $"$ia*i$a$i Ke&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM40

Me!i!#a*a!,+ti pe!,e*a$a! epa#a ma$%araat ,ia a#a permi!taa!4 (er$ama TFL

Pem#a0 Me*a+a! RPA #i amp+!& %a!& me!&irim +!#a!&a! #a! mem-a$i*ita$i

"mm+!it% $e*-/$e*eti"! $taeh"*#er$ meeti!& (er$ama #e!&a! tim pe!#ampi!&0

Mem(+at Berita Aara $e*e$i amp+!&. 2. Tahap Pe!%+$+!a! Re!a!a Ker,a

Ma$%araat RKM4 a. TFL Pem#a Me*a+a! pertem+a! a)a* #e!&a! ma$%araat

(er$ama TFL/ma$%araat40 Me!&"m+!ia$ia! epa#a Pimpi!a! Ke&iata!Kepa*a

Di!a$ te!ta!& ,a#)a* #a! a&e!#a pertem+a! +!t+ pe!%+$+!a! RKM0 Mem-a$i*ita$i

pertem+a! ma$%araat (er$ama #e!&a! TFL/ma$%araat4+!t+ pe!e!t+a! a*"!

pe!erima ma!-aat pr"&ram' pemi*iha! $ara!a te!"*"&i $a!ita$i' pem(e!t+a! #a!

pe!&e$aha! KSM Ke*"mp" S)a#a%a Ma$%araat4' pe!%+$+!a! re!a!a "!tri(+$i' #a!

e&iata! *ai! $ampai ter$+$+!!%a RKM0 Mem(a!t+ ma$%araat me*a+a! $+r5e%

har&a/har&a materia* %a!& #i(+t+ha!0 Mem(+at #"+me! RKM #a! memi!ta

pe!&e$aha!*e&a*i$a$i RKM epa#a $em+a $taeh"*#er (er$ama TFL/ma$%araat40

Me!&a#aa! pertem+a! ""r#i!a$i #e!&a! #i!a$/#i!a$ terait +!t+ me*ap"ra!



21/37

perem(a!&a! e&iata! Ke&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM40

Mem(+at Berita Aara e&iata! $e$+ai e(+t+ha! #a! me!%+$+! *ap"ra! $eara (era*a

e #i!a$ pe!a!&&+!& ,a)a( #i Ka(+pate!K"ta #a! Sater Pe!&em(a!&a! Pe!%ehata!

Li!&+!&a! Perm+ima! Pr"5i!$i. (. TFL Ma$%araat Me*a+a! pertem+a! a)a*

#e!&a! ma$%araat (er$ama TFL Pem#a40 Me!&"m+!ia$ia! epa#a

pe!#ampi!&Sater Pe!&em(a!&a! Ki!er,a Pe!&e*"*aa! PLP Pr"5i!$i te!ta!& ,a#)a* #a!

a&e!#a pertem+a! +!t+ pe!%+$+!a! RKM0 Mem-a$i*ita$i pertem+a! ma$%araat

(er$ama #e!&a! TFL Pem#a4 +!t+ pe!e!t+a! a*"! pe!erima ma!-aat pr"&ram'

pemi*iha! $ara!a te!"*"&i $a!ita$i' pem(e!t+a! #a! pe!&e$aha! KSMKe*"mp"

S)a#a%a Ma$%araat' pe!%+$+!a! re!a!a "!tri(+$i' #a! e&iata! *ai! $ampai

ter$+$+!!%a RKM0 Mem(a!t+ ma$%araat me*a+a! $+r5e% har&a/har&a materia* %a!&

#i(+t+ha!0 Mem(+at #"+me! RKM #a! memi!ta pe!&e$aha!*e&a*i$a$i RKM epa#a

$em+a $taeh"*#er (er$ama TFL Pem#a40 Mem(a!t+ TFL Pem#a +!t+ me!&a#aa!

pertem+a! ""r#i!a$i #e!&a! #i!a$/#i!a$ terait +!t+ me*ap"ra! perem(a!&a!

Ke&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM40 Mem(+at Berita Aara

e&iata! $e$+ai e(+t+ha!.17

22. 22. 3. Tahap K"!$tr+$i #a! 9apait% B+i*#i!& a. TFL Pem#a Me*a+a! per$iapa!

$+r5e% #a! pe!&++ra!4 #e!&a! ma$%aarat +!t+ pem(a!&+!a! $ara!a (er$ama

#e!&a! TFL/Ma$%araat40 Me!%e*e!&&araa! pe*atiha! KSM' Ma!#"rpe!&a)a$ #a!

T+a!& $e$+ai pere!a!aa! (er$ama #e!&a! TFL/ Ma$%araat40 Me%ai!a! (ah)a

$em+a re!a!a (er,a*a! $e$+ai RKM' terma$+ "!tri(+$i #ari (er(a&ai piha' te!a&a

er,a' t+a!&' materia* #a! &+#a!&' a*at/a*at pe!&a)a$a! materia*' #$(0 Mem-a$i*ita$i

pertem+a! r+ti! ma$%araat (er$ama #e!&a! TFL/ Ma$%araat40 Mem(eria!

per$et+,+a! terha#ap $em+a pe!&e*+ara! #a!a KSM #a! a#mi!i$tra$i e+a!&a!!%a +!t+

pe*ap"ra!0 I+t mem(eria! per$et+,+a! e*+ar/ma$+!%a materia* $e$+ai +a*ita$ %a!&

#iper$%arata!0 Me!%+$+! *ap"ra! e+a!&a! #a! a,+a! pe!aira! #a!a $e$+ai

perem(a!&a! -i$i0 Me*a+a! pe!&a)a$a! peer,aa! -i$i #a! te!a&a er,a (er$ama

TFL/ Ma$%araat40 Mem(+at Berita Aara pe!&eea! -i!a* te!i$' e*em(a&aa!' #a!

e+a!&a! Me*ap"ra! $e*+r+h perem(a!&a! e&iata! #a! ema,+a! peer,aa! epa#a

Pimpi!a! Ke&iata!Kepa*a Di!a$. (. TFL/Ma$%araat Me*a+a! per$iapa! $+r5e%



22/37

#a! pe!&++ra!4 #e!&a! ma$%aarat +!t+ pem(a!&+!a! $ara!a (er$ama #e!&a! TFL

Pem#a40 Me!%e*e!&&araa! pe*atiha! KSM' Ma!#"rpe!&a)a$ #a! T+a!& $e$+ai

pere!a!aa! (er$ama #e!&a! TFL Pem#a40 Me%ai!a! (ah)a $em+a re!a!a (er,a*a!

$e$+ai RKM' terma$+ "!tri(+$i #ari (er(a&ai piha' te!a&a er,a' t+a!&' materia* #a!

&+#a!&' a*at/a*at pe!&a)a$a! materia*' #$(0 Mem-a$i*ita$i pertem+a! r+ti! ma$%araat

(er$ama #e!&a! TFL Pem#a40 Mem(eria! per$et+,+a! terha#ap $em+a pe!&e*+ara!

#a!a KSM #a! a#mi!i$tra$i e+a!&a!!%a +!t+ pe*ap"ra!0 I+t mem(eria!

per$et+,+a! e*+ar/ma$+!%a materia* $e$+ai +a*ita$ %a!& #iper$%arata!0 Mem(a!t+

TFL Pem#a #a*am me!%+$+! *ap"ra! e+a!&a! #a! a,+a! pe!aira! #a!a $e$+ai

perem(a!&a! -i$i0 Me*a+a! pe!&a)a$a! peer,aa! -i$i #a! te!a&a er,a (er$ama

TFL Pem#a40 Mem(+at Berita Aara pe!&eea! -i!a* te!i$' e*em(a&aa!' #a!

e+a!&a! Me*ap"ra! $e*+r+h perem(a!&a! e&iata! #a! ema,+a! peer,aa! epa#a

Sater Pe!&em(a!&a! Pe!%ehata! Li!&+!&a! Perm+ima! Pr"5i!$i .7. Tahap E5a*+a$i

#a! S+pp"rt Opera$i"!a* #a! Peme*iharaa! a. TFL Pem#a Me!%e*e!&&araa! pe*atiha!

(a&i "perat"r #a! pe!&&+!a (er$ama #e!&a! TFL/ Ma$%araat40 Me!%e*e!&&araa!

e5a*+a$i e&iata! (er$ama #e!&a! #i!a$/#i!a$ terait0 Mem(eria! pe#"ma!

m"!it"ri!& +a*ita$ air #a! ha$i* $+r5ei I!#e$ Stat+$ Peri*a+ Ke$ehata! epa#a #i!a$

terait0 Me!%e*e!&&araa! e&iata! e5a*+a$i parti$ipati- (er$ama ma$%araat TFL/

Ma$%araat40 Mem(a!t+ per$iapa! pere$mia! $ara!a0 Me!%+$+! *ap"ra! e+a!&a!

#a! a,+a! pe!aira! #a!a $e$+ai perem(a!&a! -i$i0 Me*a+a! pe!&a)a$a! peer,aa!

-i$i #a! te!a&a er,a0 Mem(+at Berita Aara e&iata! $e$+ai e(+t+ha!. (. TFL/

Ma$%araat Me!%e*e!&&araa! pe*atiha! (a&i "perat"r #a! pe!&&+!a (er$ama #e!&a!

TFL Pem#a40 Mem(a!t+ ma$%araat me*a+a! per$iapa! pere$mia! $ara!a0

Me%ai!a! (ah)a $em+a re!a!a (er,a*a! $e$+ai RKM' terma$+ "!tri(+$i #ari

(er(a&ai piha' te!a&a er,a' t+a!&' materia* #a! &+#a!&' a*at/a*at pe!&a)a$a! materia*'

#$(0 1<

23. 23. Mem-a$i*ita$i pertem+a! r+ti! ma$%araat (er$ama TFL Pem#a40 Mem(eria!

per$et+,+a! terha#ap $em+a pe!&e*+ara! #a!a KSM #a! a#mi!i$tra$i e+a!&a!!%a +!t+

pe*ap"ra!0 Me!%e*e!&&araa! e&iata! e5a*+a$i parti$ipati- (er$ama ma$%araat TFL

Pem#a40 Me!%+$+! *ap"ra! e+a!&a! #a! a,+a! pe!aira! #a!a $e$+ai perem(a!&a!



23/37

-i$i0 Me*a+a! pe!&a)a$a! peer,aa! -i$i #a! te!a&a er,a (er$ama #e!&a! TFL

Pem#a40 Mem(+at Berita Aara e&iata! $e$+ai e(+t+ha!.7.3.2 Se*e$i L"a$i 1.

Se*e$i L"a$i #im+*ai #e!&a! Pemeri!tah K"taKa(+pate! me!etapa! a*"! *"a$i

pe!erima Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4 #a*am (e!t+ #a-tar/

pa!,a!& perm+ima!amp+!&e*+raha!. 2. Pe!etapa! #a-tar/pa!,a!& mi!ima* < *"a$i4

#i#a$ara! pa#a )i*a%ah %a!& mer+paa! +r+ta! pri"rita$ Pe!&em(a!&a! pra$ara!a #a!

$ara!a air *im(ah "m+!a* (er(a$i$ ma$%araat' Pe!&em(a!&a! pe!&+ra!&a! $ampah

#e!&a! p"*a 3R re#+e' re+$e' #a! re%*e4 (er(a$i$ ma$%araat' Pe!&em(a!&a!

pra$ara!a #a! $ara!a #rai!a$e ma!#iri %a!& (er)a)a$a! *i!&+!&a! (er(a$i$ ma$%araat.

O*eh are!a it+ per*+ #i$+$+! pemetaa! pra$ara!a #a! $ara!a $a!ita$i *i!&+!&a!

$ehi!&&a pe!a!&a!a! $a!ita$i *i!&+!&a! aa! *e(ih tepat $a$ara! #a! $a*a pri"rita$. 3.

Pemeri!tah Ka(+pate!K"ta (er$ama #e!&a! -a$i*itat"r pe!#ampi!& aa! me!%+$+!

#a-tar/pe!#e $e$+ai per$%arata! te!i$ mi!ima* %a!& #itetapa! #a! me*a*+i pe!&eea!

*apa!&a!. 7. Pe!e!t+a! *"a$i terpi*ih #i*a+a! #e!&a! met"#e $e*e$i/$e!#iri ata+ "*eh

per)ai*a! ma$%araat #e!&a! $i$tem "mpeti$i ter(+a.7.3.3 S%arat L"a$i 1. Ka)a$a!

perm+ima! pa#at' +m+h #a! ra)a! $a!ita$i %a!& ter#a-tar #a*am a#mi!i$tra$i

pemeri!taha! Ka(+pate!K"ta' ata+ a)a$a! pa$ar #a! perm+ima! $eitar!%a

perm+ima! ata+ pa$ar *e&a* $e$+ai per+!t+a!!%a #a*am RTR Ka(+pate!K"ta4 2.

Memi*ii perma$a*aha! $a!ita$i %a!& me!#e$a +!t+ $e&era #ita!&a!i $eperti

pe!emara! *im(ah' (a!%a!%a $ampah ti#a tera!&+t ata+ ter,a#i!%a &e!a!&a!. 3.

Ter$e#ia *aha! %a!& ++p0 166 m2 +!t+ 1 $at+4 +!it (a!&+!a! I!$ta*a$i Pe!&"*ah Air

Lim(ahIPAL' 1


24/37

e&iata! pe!&e*"*aa! air *im(ah $a*a a)a$a!8 1. Kepa#ata! >66 ,i)aKm2 i*a%ah

Ja)a Ba*i40 2. K+m+h $eara -i$i0 3. Li!&+!&a! ma$%araat (erpe!#apata! re!#ah

+m+h mi$i!' (+a! +m+h a%a40 7. Memi*ii ma$a*ah e$ehata!a$+$ #iare e,a#ia!

*+ar (ia$a0


25/37

Kriteria *"a$i e&iata! pe!&e*"*aa! air *im(ah $a*a a)a$a!8 1. Ter#a-tar #a*am

a#mi!i$tra$i pemeri!taha! Ka(+pate!K"ta Le&a*pr"$e$ *e&a*4 a+pa!


26/37

tempat pe!amp+!&a! e*e(iha! air perm+aa! #a! periraa! (ata$ *+a$ K"*am Rete!$i

ter$e(+t0 7. Daerah pe!&a*ira! $a*+ra! primer DPSAL4 %a!& me!&a*ir e K"*am Rete!$i

me*a*+i peta t"p"&ra-i. .1 Rapi# Partiipat"r% A$$e$$me!t RPA4 Rapi#

Partiipat"r% A$$e$$me!t RPA4 mer+paa! met"#e %a!& #i&+!aa! +!t+ me*a+a!

pemetaa! "!#i$i $a!ita$i ma$%araat' ma$a*ah %a!& merea ha#api' $erta e(+t+ha!

+!t+ memeaha! ma$a*ah $a!ita$i $eara epat #a! #i*a+a! $eara parti$ipati-' ata+

(er$ama/$ama ma$%araat.1

2=. 2=. A*a$a! pe!&&+!aa! met"#e i!i a#a*ah 81. Memp"$i$ia! ma$%araat $e(a&ai

$+(%e02. Mem(eria! r+a!& epa#a ma$%araat +!t+ me!%ampaia! a$pira$i #a!

ei!&i!a!!%a03. Se(a&ai $a*ah $at+ me#ia pem(er#a%aa! ma$%araat pa#a ti!&at (a)ah



27/37

&ra$$ r""t *e5e*4.Da*am tahap imp*eme!ta$i e&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$

Ma$%araat SLBM4' RPA #i*a+a! $ete*ahe&iata! Pre$e!ta$i K"!$ep Sa!ita$i

Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4 epa#a $taeh"*#er ma$%araat.RPA aa!

#i*a+a! ha!%a ,ia a#a +!#a!&a! ata+ permi!taa! #ari ma$%araat $ete*ah merea

memahami"!$ep e&iata! Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4 me*a*+i

pre$e!ta$i. Ha* i!i $e$+ai #e!&a!pe!#eata! Dema!# Re$p"!$i5e Appr"ah DRA4'

#ima!a +!#a!&a!permi!taa! me!,a#i $a*ah $at+ i!#iat"re(+t+ha! +!t+ memeaha!

ma$a*ah $a!ita$i %a!& merea ha#api.Ha$i* RPA i!i aa! #ipre$e!ta$ia! pa#a $e$i

Se*e$i L"a$i Se!#iri "*eh ma$%araat (er$ama/$ama #e!&a!ha$i* RPA #ari amp+!&

*ai! #a*am 1 $at+4 a(+pate!"ta. Se$i i!i #i!amaa! Se*-/Se*eti"!

Staeh"*#er$Meeti!&' %a!& (ert+,+a! +!t+ me!e!t+a! *"a$i ma$%araat %a!& pa*i!&

$iap +!t+ imp*eme!ta$i Sa!ita$iLi!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat SLBM4.T+,+a!

RPASeara +m+m' t+,+a! RPA a#a*ah teri#e!ti-ia$i!%a ma$a*ah $a!ita$i #a! ei!&i!a!

ma$%araat +!t+memeaha!!%a ata$ #a$ar emamp+a! $e!#iri %a!& #i*a+a! $eara

parti$ipati-' $i$temati$' #a! epat.T+,+a! ahir!%a a#a*ah ter$e*e$i!%a ma$%araat %a!&

pa*i!& $iap +!t+ imp*eme!ta$i e&iata! Sa!ita$iLi!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat

SLBM4.U!t+ me!i*ai e$iapa! ma$%araat aa! #i++r #e!&a! < *ima4 5aria(e*'

%ait+ 81. Pe!&a*ama! mem(a!&+! i!-ra$tr+t+r amp+!&02. Ke$iapa! ma$%araat +!t+

(er"!tri(+$i03. Ke*a%aa! te!i$ +!t+ i!-ra$tr+t+r Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$

Ma$%araat SLBM407. Ke$iapa! *em(a&a $etempat +!t+ me!&e*"*a $ara!a0. 2>. Pemetaa! Sa!ita$i Kamp+!& Dia&ram @e!! Tra!$et a* Time*i!e La##er/1

Pr"(*em Tree 9"mm+!it% Se*-/$e*eti"! Staeh"*#er Meeti!& Gam(ar 7.2. Sema #a!

Pr"$e#+r Imp*eme!ta$i Parti$ipa! RPA Parti$ipa! RPA ter#iri #ari ma$im+m 26 "ra!&

(era$a* #ari (er(a&ai "mp"!e! ma$%araat %a!& a#a #i amp+!& %a!& (er$a!&+ta!'

%ait+ peremp+a!' *ai/*ai' a%a/mi$i!' #a! t""h -"rma* ma+p+! i!-"rma*. Pri!$ip!%a



28/37

$emai! (a!%a "mp"!e! ma$%araat %a!& ter*i(at #a*am pr"$e$ pe*a$a!aa! RPA i!i

a#a*ah $emai! (ai. Se(e*+m RPA #im+*ai' "mp"!e! ma$%araat %a!& per*+ ter*i(at

#a*am RPA har+$ #i(iaraa! $eara ,e*a$ #e!&a! et+a RTR $etempat. Fa$i*itat"r

TFL4 $a!&at (erpera! pe!ti!& #a*am RPA are!a (erta!&&+!& ,a)a( ata$ pr"$e$ #a!

ha$i* RPA $e$+ai #e!&a! re!a!a. TFL (ert+&a$ mem(eria! t"!&at "ma!#" epa#a

ma$%araat etia merea $+#ah $iap #a! memahami t+,+a! #a! ara er,a!%a. Pe!etapa!

S"r #a! Pem("("ta! Ni*ai4 Da*am RPA' $etiap i!#iat"r #a*am 5aria(e* aa! #i(eri

$"r. Kem+#ia! $"r ter$e(+t aa! #i"!5er$ia! e #a*am !i*ai. S"r (eri$ar a!tara 6'

1' 2' 3' #a! 70 $e#a!&a! Ni*ai (eri$ar a!tara 6' 2


29/37

(e$ar a!ea )ar!a' Spi#"* ei* a!ea )ar!a' Lempereat' Se*"tip' G+!ti!&' A*at t+*i$'

Baha!/(aha! *"a* $eperti (i,i/ (i,ia! ata+ aa!&/aa!&a!' Lamp+ ,ia a#a e&iata! #i

ma*am hari4. Aa! $a!&at (ai ,ia a#a reama! 5i#e"amera %a!& #apat #iper&+!aa!

+!t+ me*e!&api *ap"ra!.7.3.>.2 Peta Sa!ita$i Li!&+!&a! Ber(a$i$ Ma$%araat

SLBM4 Pemetaa! amp+!& a#a*ah $a*ah $at+ te!i PRA partiipat"r% r+ra* apprai$a*4

+!t+ mem-a$i*ita$i ma$%araat #a*am me!&+!&apa! ea#aa! )i*a%ah #i amp+!&

merea (e$erta *i!&+!&a!!%a. Ha$i* %a!& #iharapa! a#a*ah peta ata+ $et$a ea#aa!

$+m(er #a%a +m+m amp+!& ata+ peta #e!&a! t"pi terte!t+ peta $a!ita$i4. Me#ia

pemetaa! #apat #i*a+a! #i ata$ ta!ah' papa! t+*i$ ata+ #i ata$ erta$. Met"#e

pe!%+$+!a! peta amp+!& +m+m!%a me!&&+!aa! $im("*/$im("* #a! pera*ata! %a!&

$e#erha!a $eperti t"!&at' (at+/(at+a!' #a+!/#a+!a! #a! (i,i/(i,ia!. U!t+ me!&&am(ar

#i ata$ me#ia ta!ah' %a!& per*+ #iperhatia! a#a*ah pr"p"r$i *+a$ *aha! %a!& aa!

#i&+!aa! $ehi!&&a (a!%a "ra!&ma$%araat %a!& #apat ter*i(at. Jia #i&am(ar #i ta!ah'

ha$i*!%a har+$ #i&am(ar em(a*i #i ata$ erta$ a&ar ha$i*!%a ti#a hi*a!&. U!t+ it+ *e(ih

e-eti- #a! e-i$ie! pe!&&am(ara! peta $a!ita$i *a!&$+!& #i ata$ erta$ (e$ar p*a!". Ta(e*

7.2. 9"!t"h Time*i!e N" Pr"%e Pem(a!&+!a! Tah+! Pe!#a!aa! I!-"rma$i %a!&

#iharapa! #ari e&iata! time*i!e a#a*ah8 1. Se,arah ter(e!t+!%a pem(a!&+!a!

(er$a!&+ta!' a$a*/+$+* peri!ti$ pem(a!&+!a!' perem(a!&a! %a!& ter,a#i #a! $iapa

%a!& ter*a%a!i. 2. Ter,a#i!%a )a(ah pe!%ait ma*aria' m+!ta(er' DB' #$(4 3. Se,arah

"r&a!i$a$i e*+raha! #a! $i$tem pe!&"r&a!i$a$ia! pa#a $aat me*a$a!aa! pem(a!&+!a!.

I!#iat"r #a! @aria(e* pe!i*aia! TIMELINE Ta(e* 7.3. 9S1.1 Pe!&a*ama! Mem(a!&+!

Pra$ara!a $eara G"t"!&/R"%"!& Pi*iha! S"r K"!5er$i e Ti#a a#a

pe!&a*ama!(e*+m per!ah #i*a+a! 6 6 Per!ah #i*a+a!' (er(e!t+ hi(ah (a!t+a! #ari

*+ar 1 2< Per!ah #i*a+a!' ma$%araat (er"!tri(+$i i!/i!# te!a&amateria*4 2


30/37

2?. 2?. 7.3.>.3 La##er/1 Ke$e#iaa! Ber"!tri(+$i4 La##er/1 (ert+,+a! +!t+ me!&e!a*i #a!

me!&a,i ma!-aat #a! !i*ai &+!a i+ra! %a!& #ira$aa! "*eh ma$%araat #a*am e&iata!

pem(a!&+!a! $ara!a $a!ita$i amp+!&0 $erta #i&+!aa! +!t+ me!i*ai e$iapa!

ma$%araat (er"!tri(+$i #a*am pem(a!&+!a! i!-ra$tr+t+r $a!ita$i. Pr"$e$ La##er/1

a#a*ah 8 1. Ke&iata! #i*a+a! $eara terpi$ah a!tara ma$%araat *ai/*ai #a!

peremp+a!' #a! a!tar ma$%araat a%a #a! mi$i! ,ia mem+!&i!a!40 2. TFL

me!,e*a$a! t+,+a!' ma$+#' #a! ara pe!erapa! te!i i!i0 3. M+*ai (er#i$+$i

me!&e!ai ma!-aat %a!& #ira$aa! "*eh ma$%araat terha#ap $ara!a $a!ita$i %a!& a#a $aat

i!i' em+#ia! #it+*i$ pa#a erta$ -*ip hart $at+ art+ $at+ ma!-aat4 #e!&a! t+*i$a!'

$im("*' ata+ &am(ar0 7. TFL mem-a$i*ita$i #a! me!&araha! pe$erta +!t+ mem(eria!

pe!i*aia! ata$ ma!-aat %a!& #apat #ira$aa! #i(a!#i!&a! #e!&a! (e$ar!%a i+ra! %a!&

te*ah merea (eria! terha#ap pem(a!&+!a! $ara!a $a!ita$i0


31/37

mem(eria! "!tri(+$i +!t+ pem(a!&+!a! pra$ara!a $ara!a 2


32/37

me!&&+!aa! he*i$t terha#ap +a*ita$ "!$tr+$i' "pera$i' #a! peme*iharaa! $erta

me!&&+!aa! ,am(a! e*+ar&a. 7. Me!i*ai ep+a$a! *a%a!a! %a!& #iterima #ema!#

re$p"!$i5e!e$$4' #e!&a! me!&&+!aa! $a*a pe!i*aia! #ari $etiap r+mah ta!&&a %a!&

#i+!,+!&i $e*ama tra!$et. Ma$%araat #apat mem(a!t+ memi*ih a$pe pe!i*aia!

ep+a$a! *a%a!a!. <

Ter$e#ia *aha! mi*i !e&ara 166/266 m24 #i #a*am amp+!& 7 16627



33/37

32. 32. 7.3.>.< @e!! Dia&ram @e!! #ia&ram (ert+,+a! +!t+ me!&e!a*i #a! me!&a,i

e(era#aa! *em(a&a *"a* %a!& a#a #a*am ma$%araat' ma!-aat #a! ti!&at e#eata!

h+(+!&a!!%a #e!&a! ma$%araat. Seara h+$+$ #apat #i&+!aa! p+*a +!t+ me!i*ai

ti!&at e$iapa! ma$%araat +!t+ me!&e*"*a $a!ita$i $eara e*em(a&aa! *"a*. @e!!

#ia&ram #i*a$a!aa! ma$%araat #e!&a! #i-a$i*ita$i TFL. La!&ah/*a!&ah e&iata!

5e!! #ia&ram $e(a&ai (eri+t 8 1. Memi!ta )ar&a me!+*i$a! "r&a!i$a$i/"r&a!i$a$i ata+

*em(a&a/*em(a&a ema$%araata! %a!& a#a #i amp+!& merea0 2. Di$+$ia! #a!

+r+ta! "r&a!i$a$i ata+ *em(a&a %a!& a#a (er#a$ara! !i*ai pe!ti!&!%a #a*am

metap*a! (er(e#a ++ra! mai! pe!ti!&' ++ra! erta$ mai! (e$ar40 3. Di$+$ia! #a!

+r+ta! "r&a!i$a$i ata+ *em(a&a %a!& a#a me!+r+t e#eata!!%a #e!&a! )ar&a0 7. B+at

Li!&ara! ata+ "r(it $e$+ai (a!%a!%a "r&a!i$a$i ata+ *em(a&a0 .= Pr"(*em Tree Re!a!a Per(aia! Sa!ita$i4

Ke&iata! pr"(*em tree (ert+,+a! +!t+ me!&a,i #a! me!&e!a*i ma$a*ah/ma$a*ah $a!ita$i



34/37

%a!& a#a #i ma$%araat #a! h+(+!&a! $e(a(/ai(at %a!& tim(+* #a*am ma$a*ah $a!ita$i

%a!& merea ha#api0 me!e!t+a! ma$a*ah/ma$a*ah i!ti $a!ita$i $a!itati"! "re

pr"(*em$40 $erta me!&a,i i#e&a&a$a!re!a!a ma$%araat +!t+ memeaha! ma$a*ah

$a!ita$i %a!& merea ha#api. Pr"(*em tree #i*a$a!aa! "*eh ma$%araat #e!&a!

#i-a$i*ita$i "*eh TFL. La!&ah/*a!&ah pr"(*em tree $e(a&ai (eri+t 8 1. Je*a$a!

ma$+#' t+,+a!' #a! pr"$e$ a,ia! ma$a*ah $a!ita$i0 2. T+*i$ ma$a*ah $eara $i!&at' pa#at

#a! ,e*a$ $e$+ai pa!#a!&a!pera$aa! ma$%araat pa#a art+/art+ #a! tempe*a! pa#a

papa!0 3. Mi!ta*ah epa#a ma$%araat +!t+ me!e!t+a! ma$a*ah i!ti0 7. Te*iti art+/

art+ *ai!!%a %a!& me!%e(a(a! ter,a#i!%a ma$a*ah i!ti ter$e(+t #a! *etaa! art+/

art+ ter$e(+t #i (a)ah ma$a*ah i!ti0


35/37

9ara Mem(+at Lap"ra! Ke+a!&a! Se#erha!a #e!&a! EQe* R+m+$EQe*."m / Pa#a

e$empata! a*i i!i ami aa! (er(a&i t+t"ria* ara mem(+at *ap"ra! e+a!&a! $e#erha!a

#e!&a! me!&&+!aa! EQe* ata+ i$ti*ah!%a (++ a$ $e#erha!a. Kami (i*a!& $e#erha!a are!a

Lap"ra! e+a!&a! i!i ha!%a ter#iri #ari (e(erpa "*"m $a,a %ait+ "*"m8 N" Ta!&&a* Ketera!&a!

De(et Kre#it Sa*#" Me$i $e#erha!a *ap"ra! i!i ami ira $+#ah ++p (a&i %a!& +ra!& (e&it+

me!&erti #e!&a! pem(++a! ata+ a+!ta$i' e*e(iha! *ap"ra! e+a!&a! #e!&a! me!&&+!aa!

EQe* a#a*ah pa#a Sa*#" aa! "t"mati$ (ertam(ah ,ia "*"m #e(et #i i$i #a! "t"mati$ (er+ra!&

,ia "*"m re#it %a!& #i i$i. La!&$+!& $a,a ita m+*ai pem(+ata! *ap"ra! e+a!&a! #e!&a!

eQe*' I+ti *a!&ah/*a!&ah (eri+t i!i8 B+at*ah F"rmat Lap"ra! Ke+a!&a! $eperti &am(ar

#i(a)ah i!i8 Lap"ra! Ke+a!&a! #e!&a! EQe* Se*a!,+t!%a ti!&&a* mema$+a! r+m+$ pa#a

"*"m Sa*#" F7 $.# F134 a&ar !a!ti!%a (i$a (ertam(ah #a! (er+ra!& $eara "t"mati$. U!t+ it+

ita aa! me!&&+!aa! "m(i!a$i R+m+$ IF' OR #a! R+m+$ SUM. 9ara!%a a#a*ah $e(a&ai

(eri+t8 Pa#a "*"m F7 ma$+a! r+m+$8 IFORD760E7640SUMD78D74/

SUME78E74064 Pe!+*i$a! r+m+$!%a #i$it+ a#a %a!& me!&&+!aa! r+m+$ $emi a(*"$+t D7

#a! E74 ,a#i per*+ #iperhatia! a&ar ti#a ter,a#i e$a*aha! #a*am pe!,+m*aha!!%a.

Se*a!,+t!%a "p% r+m+$ pa#a F7 e (ari$ $e*a!,+t!%a #e!&a! ara #ra& #r"p pa#a Fi** Ha!#*e!%a

ata+ (i$a ,+&a #e!&a! ara "p% pa$te (ia$a. Se*a!,+t!%a ti!&&a* mema$+a! r+m+$ pa#a "*"m

J+m*ah' r+m+$!%a a#a*ah8 Pa#a e** D17 ma$+a! r+m+$8 SUMD78D134 Pa#a e** E17

ma$+a! r+m+$8 SUME78E134 Pa#a e** F17 ma$+a! r+m+$8 D17/E17 Ha$i*!%a $eperti

&am(ar (eri+t i!i. B++ Ka$ EQe* Seia! t+t"ria* ara mem(+at *ap"ra! e+a!&a! $e#erha!a

#e!&a! EQe*' +!t+ "!t"h -i*e *atiha!!%a (i$a #i +!#+h #i$i!i' $em"&a (erma!-aat

S+m(er8 http8))).r+m+$eQe*."m261712ara/mem(+at/*ap"ra!/e+a!&a!/#i/eQe*.htm*

http://www.rumusexcel.com/2014/12/cara-membuat-laporan-keuangan-di-excel.htmlhttp://www.rumusexcel.com/2014/12/cara-membuat-laporan-keuangan-di-excel.html


36/37

Rumus Penjumlahan, Pengurangan, Perkalian dan Pembagian di Excel

RumusExcel.com - Rumus penjumlahan, pengurangan, perkalian dan pembagian

adalah rumus-rumus yang mungkin paling banyak digunakan sehari-sehari, ada

banyak cara untuk melakukan penjumlahan, pengurangan, perkalian dan

pembagian mulai dari menghitung dengan cara manual ataupun menggunakan alat

penghitung seperti Calculator. Pada kesempatan kali ini saya memberikanpenjelasan cara menggunakan rumus penjumlahan, pengurangan, perkalian dan

pembagian menggunakan aplikasi Microsoft Excel. aftar isi! Rumus Penjumlahan di

Excel. Rumus Pengurangan di Excel. Rumus Perkalian di Excel. Rumus Pembagian di

Excel. "erikut penjelasan mengenai rumus penjumlahan, pengurangan, perkalian

dan pembagian selengkapnya! Rumus Penjumlahan. alam penggunaan rumus

penjumlahan dengan Excel terdapat dua pilihan, pertama menggunakan operator

plus #$% dan yang kedua menggunakan &ungsi '(M. Contoh! pada cell )* masukkan

angka + dan pada cell "* masukkan angka , kemudian pada cell C* masukkan

rumus )*$"* kemudian tekan E/0ER. maka hasilnya adalah +. 'ekarang coba

ganti rumus pada cell C* menjadi seperti ini '(M#)*!"*% kemudian tekan E/0ER,

maka hasilnya akan sama yaitu +. Rumus Penjumlahan di Excel 1ira-kira

manakah yang lebih baik, pakai formula '(M atau operator plus #$% 2 'ebenarnya

dua-duanya sama-sama baik, bagi yang baru belajar menggunakan Excel

penggunaan operator plus #$% tentu akan mudah di ingat tapi kelemahannya jika

jumlah data yang harus dijumlahkan ada banyak misal menjumlahkan data dari )+

s.d )+ maka rumus yang harus ditulis adalah seperti ini )+$)*$)3... sampai

$)+, tentu hal ini akan sangat banyak menyita 4aktu dan kurang efektif karena

rumus akan menjadi sangat panjang. "erbeda dengan penggunaan formula '(M,

untuk menjumlahkan data dari )+ s.d )+ cukup dengan menuliskan rumus

'(M#)+!)+%, lebih simple rumusnya dan tentunya akan menghemat 4aktu.

Rumus Pengurangan. alam penggunaan rumus pengurangan di Microsoft Excel,tidak ada fungsi atau formula khusus yang bisa digunakan untuk melakukan operasi

pengurangan, mungkin karena dalam pengurangan biasanya tidak melibatkan

banyak data. (ntuk melakukan operasi pengurangan di Microsoft Excel cukup

menggunakan operator minus #-%. contohnya pada cell )* masukkan angka + dan

pada cell "* masukkan angka , kemudian pada cell C* masukkan rumus )*-"*

kemudian tekan E/0ER hasilnya adalah +. Rumus Pengurangan di Excel Rumus

Perkalian. (ntuk menggunakan rumus Perkalian di program Microsoft Excel ada *

cara, pertama menggunakan operator asterisk #5% dan yang kedua menggunakan

formula PR6(C0. Contoh! pada cell )* masukkan angka + dan pada cell "*

masukkan angka , kemudian pada cell C* masukkan rumus )*5"* kemudiantekan E/0ER hasilnya . 'ekarang coba rubah rumus pada C* menjadi

PR6(C0#)*!"*% maka hasilnya akan sama . Rumus Perkalian di Excel Rumus

Pembagian. (ntuk melakukan operasi pembagian data dalam microsoft Excel

caranya adalah dengan menggunakan operator slash #7%. Contohnya! pada cell )*

masukkan angka dan pada cell "* masukkan angka , kemudian pada cell C*

masukkan rumus )*7"* kemudian E/0ER hasilnya +. Rumus Pembagian di

Excel "egitulah cara menggunakan rumus penjumlahan, pengurangan, perkalian


37/37

dan pembagian di Excel, Contoh &ilenya bisa di unduh disini. 'emoga "ermanfaat....

'umber! http!77444.rumusexcel.com7*+877penjumlahan-pengurangan-perkalian-

di-excel.html
http://www.rumusexcel.com/2014/05/penjumlahan-pengurangan-perkalian-di-excel.htmlhttp://www.rumusexcel.com/2014/05/penjumlahan-pengurangan-perkalian-di-excel.htmlhttp://www.rumusexcel.com/2014/05/penjumlahan-pengurangan-perkalian-di-excel.htmlhttp://www.rumusexcel.com/2014/05/penjumlahan-pengurangan-perkalian-di-excel.html

cara membuat laporan keuangan sederhana dengan excel rumusexcel

Documents