Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

TAJUK 9 : SEJARAH EJAAN JAWI

9. 1 TULISAN JAWI PADA ZAMAN KESULTANAN

MELAYU PASAI

Tulisan Jawi (يواج نسيلوت) adalah satu seni penulisan yang

telah wujud berabad-abad lamanya di Nusantara.

Kemunculannya berkait secara langsung dengan kedatangan

agama Islam ke Nusantara.

Tulisan Jawi berasal dari tulisan Arab dan merupakan huruf-

huruf Arab yang dimasukkan ke dalam sistem penulisan

bahasa Melayu.

Tulisan Jawi adalah antara tulisan terawal yang pernah

ditemui.

Tulisan ini telah berkembang sejak zaman Kerajaan Islam

Pasai kemudian disebarkan ke Kerajaan Melaka, Kerajaan

Johor dan juga Aceh pada abad ke-17.

Dahulunya, orang luar terutama dari Asia Barat,

membahasakan orang Melayu sebagai orang Jawi.

Jawi yang dimaksudkan ialah Kepulauan Melayu yang

merujuk kepada pusat tamadun Melayu yang terdapat di

rantau Nusantara.

Sementara itu, yang dimaksudkan dengan tulisan Jawi ialah

tulisan Melayu.

Pada zaman dahulu, tulisan Jawi memainkan peranan penting

dalam masyarakat.

Ia digunakan sebagai perantara penting dalam semua urusan

pentadbiran, adat istiadat dan perdagangan.

Pada abad ke-13 merupakan zaman kegemilangan Islam ke

alam Melayu.

Perkembangan agama Islam telah meletakkan bahasa rasmi

agama Islam ialah bahasa Arab yang mulai mendapat tempat

dalam kalangan penganut agama Islam di daerah ini.

Bahasa Melayu Kuno yang menggunakan huruf-huruf India

bertukar menggunakan huruf-huruf Arab disebut huruf Jawi.

Perkataan Jawi ini bermaksud „orang Jawa‟ atau „berasal dari

tanah Jawa‟.

Pada abad ke-13 merupakan zaman kegemilangan Islam ke

alam Melayu.

Perkembangan agama Islam telah meletakkan bahasa rasmi

agama Islam ialah bahasa Arab yang mulai mendapat tempat

dalam kalangan penganut agama Islam di daerah ini.

Bahasa Melayu Kuno yang menggunakan huruf-huruf India

bertukar menggunakan huruf-huruf Arab disebut huruf Jawi.

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

Perkataan Jawi ini bermaksud „orang Jawa‟ atau „berasal dari

tanah Jawa‟.

Lima huruf bukan Arab yang terdapat dalam tulisan Jawi

ialah Ca (چ), Nga (ڠ), Pa (ق), Ga (ک), dan Nya (ڽ).

Huruf-huruf ini dicipta untuk melambangkan bunyi-bunyi

yang lazim disebut pada lidah Melayu.

Huruf-huruf baharu ini ditiru daripada huruf Arab yang

seakan-akan sama bentuknya.

Tulisan ini telah berkembang sejak zaman Kerajaan Islam

Pasai kemudian disebarkan ke Kerajaan Melaka, Kerajaan

Johor dan juga Aceh pada abad ke-17.

Samudera Pasai turut menjadi pusat perkembangan ilmu dan

Islam.

Ajaran Islam menerusi kitab bertulis Arab kemudian

mencetuskan penghasilan tulisan jawi yang akhirnya menjadi

warisan budaya Melayu.

Terhasilnya tulisan jawi juga mencetuskan perkembangan

sastera klasik Melayu antaranya penghasilan kitab „Hikayat

Raja-raja Pasai‟ yang ditulis sekitar 1360.

Selaras dengan itu juga, ilmu tasawuf turut berkembang

apabila ada antara kitab tasawuf diterjemahkan ke dalam

bahasa Melayu bertulisan jawi.

Antaranya adalah Durru al-Manzum, karya Maulana Abu

Ishak.

9.1.1 BUKTI KEMUNCULAN TULISAN JAWI DI PASAI

Hikayat Raja –Raja Pasai meriwayatkan bahawa Syarih dari

Makkah telah menghantar satu jemaah untuk menyebarkan

agama Islam di Sumatera Utara (abad-7) dan di kawasan

Perlak dan Samudera.

Raja Pasai Pertama iaitu Merah Silu telah memeluk agama

Islam dan menukarkan nama kepada Sultan Malik Al-Salih.

Pada nisan Sultan Malik Al-Salih tercatat petikan ayat Al-

Quran surah Al-Hasyar: 22-24. Juga mengandungi satu puisi

sufi arab dan juga huraian tentang pemilik makam iaitu

Sultan Malik Al-Salih yang meninggal pada Ramadhan

tahun 696 H.

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

9.2 TULISAN JAWI PADA ZAMAN KESULTANAN

MELAYU MELAKA DAN JOHOR

Tulisan Jawi berkembang pesat sejajar dengan penyebaran

Islam, setelah bangsa Melayu mendapati bahawa tulisan

Pallava yang digunakan mereka selama ini tidak sesuai sekali

sebagai wahana penyebaran perihal agama baru ini.

Orang Melayu memandang tinggi tulisan Jawi sebagai

gerbang kepada pemahaman Islam dan kitab sucinya, al-

Qur'an.

Penggunaan tulisan Jawi merupakan faktor utama yang

memangkin kebangkitan bahasa Melayu sebagai serantau di

samping penyebaran agama Islam. Tulisan Jawi digunakan

secara meluas di negeri-negerikesultanan Melaka,

Johor,Brunei, Sulu, Patani, Ache dan Ternate seawl abad ke-

15, untuk tujuan surat-menyurat diraja, titah-perintah, puisi

dan juga kaedah perhubungan utama sesama saudagar di

pelabuhan Melaka.

Ikhtisar-ikhtisar perundangan purbakala seperti Hukum

Kanun Melaka dan bahan-bahan terbitannya, termasuk

Hukum-Hukum Kanun Johor, Kedah dan Brunei semuanya

ditulis dalam Jawi.

Bahasa Melayu dalam tulisan Jawi merupakan bahasa

perantaraan seluruh lapisan masyarakat, baik para raja,

bangsawan, ilmuwan agama mahupun orang keramaian, di

samping menjadi lambang tradisi kebudayaan dan tamadun

Melayu.

Proses pengislaman rantau Melayu telah melariskan abjad

Jawi sebagai sistem tulisan yang paling berkuasa.

Sebagai contoh, surat-surat diraja ditulis, dihiasi dan

disampaikan dengan penuh istiadat. Contoh-contoh surat

diraja yang masih terpelihara ialah surat antara Sultan Abu

Hayat dari Ternate dan Raja João III dari Portugal (1521);

surat daripada Sultan Iskandar Muda dari Aceh kepada

Raja James I dari England (1615); dan surat daripada Sultan

Abdul Jalil IV dari Johor kepada Raja Louis XV dari

Perancis (1719).

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

Kebanyakan karya sastera baik hikayat, puisi mahupun prosa

bertulisan Jawi. Ia merupakan kemuncak tamadun Melayu

klasik.

Sewaktu zaman penjajahan, tulisan Jawi masih menguasai

Kepulauan Melayu, terutamanya dalam bidang sastera dan

kesenian, teologi, falsafah dan mistik Islam, perdagangan,

dan juga perundangan negeri.

9.3 TULISAN JAWI DI BATU BERSURAT

• Batu Bersurat Terengganu yang dianggarkan telah berusia

lebih kurang 700 tahun ini merupakan batu bersurat yang

mempunyai ukiran yang paling tua dan tulisan Jawi pertama

ditemui di Malaysia.

• Ia membuktikan Islam telah sampai ke Terengganu sebelum

1326 atau 1386. Batu ini ditemui separuh tenggelam selepas

banjir surut di tebing Sungai Tersat di Kuala Berang, Hulu

Terengganu pada tahun 1899.

• Batu ini dikatakan telah disedari oleh Saiyed Husin bin

Ghulam Al Bukhari iaitu seorang ahli perniagaan. Saiyed

Husin meminta Penghulu Ali dan orang kampung

mengangkat dan meletakkannya diatas rakit untuk dibawa ke

Kuala Terengganu. Sampai di Kuala Terengganu, batu ini

telah di persembahkan Kebawah Duli Yang Maha Mulia

Sultan Zainal Abidin III dan kemudian batu itu diletakkan

diatas Bukit Puteri.

• Pada tahun 1922 Timbalan Penasihat Inggeris di Terengganu

Encik H.S. Peterson meminta seorang jurufoto berbangsa

Jepun, N.Suzuki mengambil gambar dan dihantar kepada

C.O. Blegden untuk dibuat pembacaan. Batu itu telah patah

sebahagian disebelah atasnya dan ditulis didalam bahasa

Melayu dengan tulisan jawi bertarikh 702 Hijrah.

• Pada tahun 1923, batu ini dipinjamkan ke Muzium Singapura

sehingga Muzium Negara di Kuala Lumpur siap dibina, batu

bersurat tersebut telah dipulangkan ke Kuala Lumpur dari

Muzium Raffles Singapura.

• Pada 12 Februari 1987, Kerajaan Negeri Terengganu telah

menulis surat kepada Jabatan Muzium menyatakan hasrat

untuk mendapat kembali Batu Bersurat tersebut untuk

dijadikan bahan pameran di Muzium Negeri Terengganu.

Pada tahun 1991, Jemaah Menteri telah memutuskan supaya

Batu Bersurat dipulangkan kepada Kerajaan Negeri

Terengganu

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

9.3.1 ISI KANDUNGAN BATU BERSURAT

Isi teks batu bersurat ini mengenai undang-undang seorang

raja. Catatan yang terkandung pada batu ini menyebut Islam

sebagai agama rasmi dan menerangkan hukum-hukum Islam

tentang maksiat dan segala kemungkaran.

Catatan ini dipercayai sebagai bukti kedatangan agama Islam

di Terengganu pada tahun 1303. Batu bersurat ini disimpan

di Istana Sultan Terengganu sebelum di pindahkan ke Arkib

Negara pada tahun 60-an.

TAJUK 10 : SEJARAH DAN PERKEMBANGAN EJAAN

RUMI

10. 1 KEMASUKANT TULISAN RUMI

Ejaan bahasa Melayu mempunyai tradisi tersendiri yang

lebih lama daripada tulisan Rumi atau Jawi.

Sebelum kedatangan Islam ke Kepulauan Asia Tenggara,

bahasa Melayu telahpun mempunyai tradisi tulisan iaitu

tulisan Kawi, Batak, Lampung dan Rencong telah digunakan

oleh masyarakat Melayu di Kepulauan Nusantara.

Sistem tulisan ini agak maju dan menggunakan lambang

suku kata dan lambang baris untuk menunjukkan perbezaan-

perbezaan bunyi.

Walau bagaimanapun, ejaan Jawi dan Rumi lebih dikaji

secara terperinci kerana tulisan-tulisan inilah yang lebih

banyak melibatkan masyarakat pada hari ini.

Contohnya para pedagang dan pendakwah dari Semenanjung

Arab telah memperkenalkan sistem ejaan Jawi di Kepulauan

Melayu.

Bahasa Melayu terus berkembang sebagai lingua franca yang

masyhur dan dianggap sebagai bahasa Islam yang kedua.

(Syed Naquib Al-Atas: 1972)

Potensi yang ada pada bahasa Melayu kemudiannya telah

dihidu oleh para sarjana Barat, lalu mereka berusaha

menyusun perkataan-perkataan Melayu dalam bentuk lebih

praktikal.

Antara yang paling terkenal ialah Antonio Pigafetta, seorang

pelayar Itali yang berjaya belayar bersama Ferdinand

Magellan mengelilingi dunia.

Mereka telah menyusun 426 daftar kata Itali-Melayu.

Seterusnya para pengembara mahupun orientalis Eropah

cuba mentransliterasikan ejaan Jawi ke ejaan Rumi

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

menggunakan huruf-huruf Latin, tanpa mengetahui ejaan

Jawi sebenar yang telah menimbulkan kerumitan dalam

sejarah sistem ejaan bahasa Melayu.

Hal sedemikian terus berlarutan kerana pengkajian bunyi

sering dikelirukan dengan pengkajian tentang sistem ejaan

ataupun tulisan.

Ini jelas dibuktikan apabila tulisan orang Inggeris pada abad

ke-19 telah memasukkan bunyi Sanskerta, Arab dan Parsi

sebagai lambang bunyi bahasa Melayu.

10.2 PERKEMBANGAN TULISAN RUMI DI ZAMAN

BRITISH

Kedatangan kuasa Barat seperti Belanda, Portugis dan

Inggeris telah menyogokkan sistem ejaan rumi kepada

masyarakatnya, walaupun pada masa itu penduduk sudah

mempunyai sistem ejaan jawi yang lengkap.

Hal ini menyebabkan usaha untuk merakamkan bahasa

Melayu dengan aksara latin berterusan.

Sistem ejaan bahasa Melayu terus berkembang sehingga

melahirkan leksikografi yang berupa daftar kata, glosari dan

kamus Melayu asing.

Kemudahan cetak dan penerbitan membuatkan ejaan Rumi

menjadi lebih praktis daripada mana-mana sistem ejaan lain.

Ejaan Rumi pertama wujud di alam Melayu dengan

menggunakan aksara Rumi ialah sistem ejaan yang

diperkenalkan oleh Van Ophuysen, seorang pentadbir

Belanda pada tahun 1901.

Sistem ini mempunyai 32 aksara dan berdasarkan sistem

ejaan yang digunakan dalam bahasa Belanda.

Pada abad ke-19 dan awal abad ke-20, usaha menulis bahasa

Melayu dengan menggunakan huruf rumi telah dijalankan

oleh beberapa orang sarjana Eropah secara perseorangan.

Mereka menjalankan kajian terhadap tatabahasa Melayu.

Usaha menggalakkan penggunaan bahasa Melayu dalam

masyarakat dan sekolah dipelopori oleh Pakatan Belajar-

Mengajar Pengetahuan Bahasa (PBMPB) yang ditubuhkan di

Johor pada 1888, ia diteruskan oleh Maktab Perguruan

Perempuan Melaka (1900).

Usaha tersebut diperkembangkan lagi dengan penubuhan

Maktab Perguruan Sultan Idris (SITC), Tanjung Malim pada

tahun 1922.

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

Maktab ini berperanan penting dalam perkembangan sistem

ejaan bahasa Melayu. Atas kebijaksanaan Za'ba, Maktab

Perguruan Sultan Idris telah memulakan sistem ejaan baru

yang dipanggil Sistem Ejaan Sekolah atau dikenali juga

sebagai Sistem Ejaan Za'ba.

Di antara buku-buku yang ditulis oleh Za'ba ialah;

Ilmu Bahasa Melayu Penggal (1926)

Pelita Bahasa Melayu Penggal (1941)

Daftar Ejaan Melayu Jawi-Rumi (1949)

Sistem Ejaan Sekolah ini kemudiannya dijelaskan dan

digunakan oleh Za'ba dalam buku "Pedoman Bahasa Melayu,

Penggal i, ii dan iii ".

Sistem ini dikenali sebagai Sistem Ejaan Sekolah dan

digunakan di negara ini sehinggalah ejaan baru yang

diisytiharkan pada tahun 1972.

Walau bagaimanapun sistem ini didasarkan kepada

pengamatan umum sahaja dan oleh itu, terdapat jug pengaruh

huruf Arab ke huruf Rumi. Ini menyebabkan Sistem Ejaan

Sekolah tidak saintifik dan mengandungi beberapa

kelemahan.

Sebelum Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu pertama di

Singapura (1952), kedua di Seremban (1954) dan ketiga di

Johor Bharu (1956), sudah menjadi keinginan di kalangan

para cendekiawan melihat penyatuan ejaan Rumi bahasa

Melayu dengan bahasa Indonesia yang perlu dirumuskan

secara fonemik, khususnya selepas penubuhan Angkatan

Sasterawan '50 pada 6 Ogos 1950.

Selepas Kongres ketiga, pengkaji bahasa bersetuju untuk

memperbaiki ejaan Za'ba dengan maksud untuk

menyatukannya dengan bahasa Indonesia.

baru tersebut dikenali sebagai ' Ejaan Kongres '. Menerusi

kongres ketiga itu juga, telah dirumuskan bagi penubuhan

Dewan Bahasa dan Pustaka pada tahun yang sama.

Dalam Kongres Bahasa Melayu ke-3 ini juga masalah ejaan

Rumi di beri perhatian berat.

Peserta kongres mencadangkan beberapa pembaharuan yang

agak radikal. Perakuan-perakuan kongres itu telah mendapat

perhatian kerajaan, dan sebuah Jawatankuasa Ejaan telah

dibentuk pada tahun 1957.

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

TAJUK 11 : ISU BAHASA TERKINI

11.1 SISTEM EJAAN TERKINI

Pada tahun 1959 iaitu setelah dua tahun menjalankan kajian,

diadakan perundingan dan termaktublah perjanjian

persahabatan antara Persekutuan Tanah Melayu dengan

negara Republik Indonesia.

Satu jawatankuasa telah ditubuhkan. Jawatankuasa Ejaan

Rumi Persekutuan Tanah Melayu di bawah pimpinan Tuan

Syed Nasir bin Ismail dengan Panitia Pelaksanaan Bahasa

Indonesia di bawah pimpinan Dr. Slametmuljana, yang

diadakan di Jakarta pada tahun tersebut dan terhasilnya Ejaan

Malindo.

Namun begitu usaha tersebut terbantut akibat tercetusnya

konfrantasi dan disambung semula pada 1966.

Pada bulan September 1966, delegasi kebudayaan dari

Indonesia di bawah pimpinan Kolonel Wahju Sukatjo

mengunjungi Dewan Bahasa dan Pustaka serta

mengesyorkan kepada kerajaan masing-masing supaya Ejaan

Malindo (1959) itu dilaksanakan.

Begitu juga dengan istilah, bahawa istilah-istilah bahasa

Melayu dan bahasa Indonesia diselaraskan. Suatu kertas

kerja disediakan untuk mengemukakan sistem Ejaan

Malindo tersebut.

Walau bagaimanapun, sistem ejaan tersebut perlu diperbaiki

lagi sebelum dilaksanakan di kedua-dua negara itu.

Beberapa perundingan terus disusunatur yang melibatkan

beberapa buah jawatankuasa.

Kesan dari itu, pada 23 Mei 1972, satu kenyataan bersama

telah ditandatangani oleh Menteri Pelajaran Malaysia pada

waktu itu iaitu Dato Hussain Onn dengan Menteri

Pendidikan dan Kebudayaan Indonesia iaitu Bapak Mahsuri

untuk melaksanakan ejaan baru itu.

Sistem ejaan tersebut diisytiharkan secara rasmi serentak di

kedua-dua negara pada 16 Ogos 1972. Risalah " Sistem

Ejaan Rumi Bahasa Malaysia" diterbitkan oleh Dewan

Bahasa dan Pustaka untuk kegunaan ramai.

Sistem ejaan ini masih mengandungi beberapa masalah kecil

lalu dibentuk Jawatankuasa Tetap Bahasa Malaysia dan

bertemu dengan Panitia Pengembangan Bahasa Indonesia.

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

Akhirnya terbentuklah Majlis Bahasa Indonesia-Malaysia

pada 29 Disember 1972.

Segala masalah mengenai ejaan baru itu dibincangkan dalam

persidangan-persidangan majlis tersebut.

Setelah lima kali bersidang, Majlis Jawatankuasa Tetap

Bahasa Indonesia-Malaysia ini berhasil mengeluarkan

pedoman umum ejaan yang lebih lengkap iaitu " Pedoman

Umum Ejaan Bahasa Malaysia" yang diterbitkan pada 5

Disember 1974.

Terdapat dua sistem pengejaan baru bahasa Melayu iaitu

Sistem Keselarasan Huruf Vokal yang digunakan untuk

mengeja kata bahasa Melayu dan Sistem Kekecualian

Keselarasan Huruf Vokal yang digunakan untuk pengejaan

kata pinjaman.

Pola Keselarasan Huruf Vokal.

Dalam Sistem Ejaan Rumi Bahasa Melayu terdapat lapan

belas (18) pola keselarasan huruf vokal.

Keselarasan huruf vokal ialah kesesuaian dua huruf vokal

yang membentuk dua suku kata pada kata dasar iaitu

pasangan antara huruf vokal pada suku kata praakhir dan

pada suku kata akhir tertutup.

Keselarasan huruf vokal ini terbentuk berasaskan prinsip:

i. Keselarasan antara dua huruf vokal pada kata dasar yang tidak

melibatkan pengimbuhan.

ii. Kata dasar yang berakhiran dengan suku kata tertutup iaitu tidak

melibatkan suku kata akhir terbuka.

Bagi kata yang lebih daripada dua suku kata , yang termasuk dalam

sistem keselarasan huruf vokal ini hanyalah daripada dua suku kata

yang terakhir sahaja.

Pola Keselarasan Huruf Vokal yang Utama.

Pola Contoh Penggunaan

1) a - a = asah, balak, halaman

2) a - i = alih, balik, sumbangsih

3) a - u = asuh, datuk, lembayung

4) e pepet - a = emas, kelam, cemerlang

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

5) e pepet - i = lebih, betik, sembelih

6) e pepet - u = telur, tempuh, temenggung

7) e taling - a = elak, dewan, belerang

8) e taling - e taling = leceh, gelek, selekeh.

9) e taling - o = esok, telor, selekoh.

10) i - a = ingat, kilang, selinap

11) i - i = intip, sisih, belimbimg

12) i - u = riuh, tidur, periuk

13) o - a = otak, borang, sekolah

14) o - e taling = oleh, boleh,celoteh.

15) o - o = obor,borong,kelompok

16) u - a = ubat, tumpang, ketupat

17) u - i = usik, kuih, gerusih

18) u - u = untuk, tunduk, tengkujuh.

Hukum Kekecualian Keselarasan Vokal (HKKV)

Dalam sistem ejaan rumi bahasa Melayu yang ada sekarang

terdapat beberapa perkataan yang dikecualikan daripada

hukum keselarasan vokal.

Hukum ini dilaksanakan kepada beberapa perkataan yang

berasal daripada bahasa Nusantara dan kata serapan daripada

bahasa Inggeris. Hukum ini dikenali sebagai Hukum

Kekecualian Keselarasan Vokal (HKKV).

Terdapat sejumlah perkataan daripada bahasa Jawa yang

sering digunakan dalam bahasa Melayu, namun

pengejaannya dikecualikan daripada hukum keselarasan

vokal yang digunakan.

Perkataan-perkataan tersebut ialah aneh, perabot, lancong,

lakon, calon, lapor, tulen, pamer, kaget, gembleng.

Dalam hal ini ramai yang masih keliru dengan pengejaan

perkataan-perkataan yang disebutkan itu.

Cara terbaik untuk itu ialah dengan menghafazkannya, ia

merupakan salah satu langkah terbaik.

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

Hukum kekecualian keselarasan vokal melibatkan pasangan

vokal berikut:-

i. a - e (t) yang sepatutnya keselarasan vokal ialah a - i .

Misalnya dalam perkataan /aneh/ dan /kaget/ polanya ialah a - e

bukan dieja sebagai /anih/ dan /kagit/ yang menggunakan pola a - i

seperti dalam perkataan balik, kalis, masin yang terdapat dalam

sistem keselarasan vokal

ii. a - o yang sepatutnya keselarasan vokal ialah a - u .

Misalnya dalam perkataan /calon/ dan /lapor/ polanya ialah a - u

bukan dieja sebagai /calun/ dan /lapur/ yang menggunakan pola a - u

seperti yang digunakan untuk mengeja kata kasut, amuk dan anjung

dalam sistem keselarasan vokal.

iii. u - e (t) yang sepatutnya keselarasan vokal ialah u - i .

Misalnya dalam perkataan /tulen/ dan /ulet/ polanya ialah u - i

bukan dieja sebagai /tulin/ dan /ulit/ yang menggunakan pola u - i

seperti dalam perkataan kuih, tumis, kudis, bunyi yang terdapat

dalam sistem keselarasan vokal.

iv. e (p) - e (p) yang sepatutnya keselarasan vokal ialah e (p) - i .

Misalnya dalam perkataan /pepet/ dan /demdem/ polanya ialah e

(p) - e (p) bukan dieja sebagai /pepit/ dan /demdim/ yang

menggunakan pola e (p) - i seperti dalam perkataan kecil, degil,

yang terdapat dalam sistem keselarasan vokal.

Ejaan Gugus Konsonan

Ejaan gugus konsonan yang terdapat dalam bahasa Inggeris dan

bahasa-bahasa Eropah yang lain diterima dan dikekalkan bentuknya

ke dalam bahasa Melayu dengan beberapa penyesuaian.

Penulisan Gugus Konsonan di Awal Kata

Contoh:

Bahasa Inggeris Bahasa Melayu

bl- block jadi bl- blok

br- brake jadi br- brek

cl- clinic jadi kl- klinik

pr- practical jadi pr- praktis

st- stable jadi st- stabil

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

sc- script jadi sk- skrip

*** Sebagai kekecualian bagi peraturan mengenai gugus konsonan

seperti yang disebut di atas, beberapa kata tertentu telah diterima

menurut ejaan lama yang menggunakan huruf e pepet. Kata-kata

yang telah ditetapkan ejaannya adalah seperti berikut:

Bahasa Inggeris Bahasa Melayu

class jadi kelas

club jadi kelab

glass jadi gelas

grant jadi geran

plan jadi pelan

stamp jadi setem

Penulisan huruf gugus konsonan di akhir kata:

Contoh:

Bahasa Inggeris Bahasa Melayu

-lf golf jadi -lf golf

-nce science jadi -ns sains

-ps forceps jadi -ps forseps

-rd standard jadi -rd standard

-rt consert jadi -rt konsert

-x complex jadi -ks kompleks

-xt text jadi -ks teks

Huruf gugus konsonan di akhir kata dalam bahasa Inggeris

disesuaikan dengan penambahan huruf vokal dalam bahasa Melayu.

Contoh:

Bahasa Inggeris Bahasa Melayu

-ct fact jadi -kta fakta

-gm paradigm jadi -gma paradigma

-ism nationalism jadi -isme nasionalisme

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

-sm plasm jadi -sma plasma

PERBEZAAN ANTARA SISTEM EJAAN RUMI BARU DAN

SISTEM EJAAN RUMI LAMA

Terdapat beberapa perbezaan di dalam ejaan Rumi bahasa Melayu

baru (selepas 1972 ) dan ejaan Rumi bahasa Melayu lama. Di

antaranya ialah:

1.Grafem

Penggunaan huruf e pepet atau dikenal juga sebagai huruf e bertanda

di atas dalam ejaan lama (ejaan Rumi Za‟ba). Tanda diakritik di

atas e pepet (é) tidak digunakan lagi dalam ejaan Rumi sekarang.

Contoh penggunaannya ialah:

Ejaan Lama Ejaan Sekarang

émak jadi emak

kéledek " keledek

méntéri " menteri

témpoh " tempuh

2.Penggunaan Huruf Konsonan

Terdapat juga perbezaan dari segi penggunaan huruf konsonan.

Perubahan lima huruf konsonan, iaitu:

Huruf Lama Huruf Sekarang Contoh Penggunaan

(i) ch c chacat jadi cacat

chuchi " cuci

(ii) dh d kadhi " kadi

dharab " darab

(iii) dz z dzalim " zalim

dzat " zat

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

(iv) sh sy sharat " syarat

mashhor " masyhur

(v) th s mithal " misal

ithnin " isnin

Tanda koma di atas („) dan (`) yang terdapat dalam sistem ejaan

Rumi lama (sebelum tahun 1972) tidak digunakan lagi sistem

tulisan Rumi sekarang. Tanda-tanda koma tersebut digugurkan atau

digantikan dengan huruf konsonan Rumi seperti yang berikut:

Tanda koma di atas („) yang sepadan dengan huruf jawi ain ( )

dihapuskan jika membuka suku kata. Contohnya:

„alam jadi alam

ma‟af " maaf

Tanda koma di atas („) yang sepadan dengan huruf jawi ain ( )

digantikan dengan huruf konsonan k jika menutup suku kata.

Contohnya:

ma‟na jadi makna

tama‟ " tamak

Tanda koma di atas („) yang sepadan dengan huruf

jawi hamzah ( ) dihapuskan jika membuka suku kata.

Contohnya:

masa‟alah jadi masalah

so‟al " soal

Tanda koma di atas („) yang sepadan dengan huruf

jawi hamzah ( ) digantikan dengan huruf konsonan k jika

membuka suku kata. Contohnya:

dato‟ jadi datuk

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

ru‟yah " rukyah

Selain itu, tiga huruf yang diperkenalkan supaya digunakan secara

tetap semenjak tahun 1972 ialah q, vdan x.

Huruf q digunakan sebagai padanan kepada huruf Jawi qaf ( )

untuk mengeja kata istilah agama atau kata yang mengenai agama

yang berasal daripada bahasa Arab.

Contohnya:

qariah qunut

Huruf v digunakan untuk mengeja kata serapan daripada bahasa

Inggeris dan Bahasa-bahasa Eropah yang lain, di pangkal kata atau

di pangkal suku kata, sebagaimana yang terdapat dalam ejaan bahasa

sumber. Contohnya:

versi subversif universiti

Huruf x hanya digunakan pada pangkal kata istilah khusus yang

tidak ditukar menjadi z. Contohnya:

xelophone jadi xelofon

xenomorph " xenomorf

3. Pola Ejaan

Perbezaan lain yang terdapat dalam ejaan rumi lama dan ejaan rumi

baru ialah dari aspek pola ejaan. Dasar mengenai perubahan ini

menetapkan supaya digunakan huruf vokal i atau u di suku kata

akhir tertutup sekiranya digunakan huruf vokal a, e pepet, i atau u di

suku kata praakhir.

Ejaan Rumi Lama Ejaan Rumi Baru

Pola Ejaan Contoh Pola Ejaan Contoh

(1) a --- e taling aleh a --- i alih

(2) a --- o batok a --- u batuk

(3) e pepet ---e taling lébeh e --- i lebih

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

(4) e pepet --- o témpoh e --- u tempuh

(5) i --- e taling pileh i --- i pilih

(6) i --- o tidor i --- u tidur

(7) u --- e taling usek u --- i usik

(8) u --- o untong u --- u untung

Catatan: Kata-kata yang mengalami perubahan tersebut biasanya

mengandungi huruf konsonan akhir h, k, ng atau r.

Penulisan Imbuhan

Aturan penulisan imbuhan yang berubah daripada kaedah ejaan rumi

lama (sebelum tahun 1972) kepada ejaan rumi sekarang adalah

seperti berikut:

tanda sempang – pada awalan di dalam ejaan lama digugurkan dan

awalan itu ditulis serangkai dengan kata dasar atau bentuk dasar

yang ada selepasnya dalam ejaan sekarang.

Contohnya:

Ejaan Lama Ejaan Sekarang

di-makan dimakan

di-pandang dipandang

di-pérkatakan diperkatakan

di-sélideki diselidiki

tanda sempang (-) pada awalan sa- dalam ejaan lama digugurkan dan

awalan itu digugurkan dan awalan itu dieja se dan ditulis serangkai

dengan kata dasar atau bentuk dasar yang ada selepasnya dalam

ejaan sekarang. Contohnya:

Ejaan Lama Ejaan Sekarang

sa-bagaimana sebagaimana

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

sa-bélas sebelas

4.Penulisan partikel

Ada empat jenis partikel dalam bahsa Melayu sekarang, iaitu –lah, -

kah, -tah dan pun. Partikel –lah, -kah, dan –tah yang menggunakan

tanda sempang dalam ejaan Rumi lama ditulis serangkai dengan kata

dasar atau bentuk dasar yang ada di depannya, tanpa tanda sempang,

dalam ejaan Rumi sekarang. Contohnya:

Ejaan Lama Ejaan Sekarang

ada-lah adalah

tolong-lah tolonglah

Penulisan Kata Ulang

Kata ulang (atau kata ganda) dalam sistem ejaan Rumi bahasa

Melayu sekarang yang ditulis sepenuhnya dengan menggunakan

tanda sempang (-) yang dibubuh di bahagian kata yang diulang.

Angka dua (2) yang digunakan sebagai tanda ulangan dalam ejaan

Rumi lama dihapuskan dalam ejaan Rumi sekarang. Kata ulang yang

ditulis dengan menggunakan tanda sempang termasuklah kata ulang

semu, kata ulang jamak, kata ulang berentak dan kata ulang

berimbuhan. Contoh kata ulang yang sebelum ini menggunakan

angka dua dan telah digantikan dengan tanda sempang:

ber-ulang2 berulang-ulang

di-paksa2kan dipaksa-paksakan

11.2 BAHASA ROJAK

DEFINISI :

Bahasa Rojak adalah suatu jenis percakapan di

Malaysia yang menakrifkan amalan beralih

kod (mencampurkan pelbagai bahasa dalam satu pertuturan)

yang serupa dengan pijin, Manglish dan Singlish. Walau

bagaimanapun, bahasa dasarnya merupakan bahasa Melayu.

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

SEJARAH :

Bahasa Rojak boleh dikesan seawal zaman Kesultanan

Melayu Melaka apabila satu entrepot antarabangsa didirikan

oleh Parameswara pada tahun 1402 diMelaka dan pelabuhan

ini menarik ramai pedagang yang secara keseluruhannya

bertutur lebih 80 bahasa dari pelbagai bangsa dan budaya.

Pedagang dunia dan penduduk yang mengunapakai pelbagai

bahasa dalam satu perbualan amat biasa berlaku.

Ini merupakan sebahagian daripada pijin bahasa

penghubung yang dikenali sebagai Bahasa Rojak di

Malaysia.

Keunikan bahasa ini terdapat dalam gaya alihannya,

seseorang mungkin memulai perbualan dalam bahasa

Melayu dan kemudian menyambung dengan bahasa Inggeris,

dan seterusnya mencampurkan satu atau dua

perkataan bahasa Kantonis dan bahasa Tamil dan

menamatkan ia dengan istilah bahasa Mandarin atau bahasa

Jepun.

Semasa pemerintahan Parameswara apabila dua kumpulan

pedagang tanpa satu bahasa kongsian, mereka akan cuba

untuk bertutur dalam apa jua bahasa untuk mendapat

keputusan yang terbaik dalam memahami antara satu sama

lain, dan hasilnya mungkin suatu pijin atau Rojak.

Untuk memahami asal-usul Bahasa Rojak Malaysia,

seseorang mungkin perlu membaca sejarah

Malaysia terutama Melaka sewaktu Parameswara. 50,000

termasuk komuniti pedagang yang bertutur 84 bahasa

ISU BAHASA ROJAK DI MALAYSIA :

Bahasa Rojak digunakan secara meluas terutama di kalangan

remaja bandar Malaysia, yang sekaligus membimbangkan

orang dewasa tetang penggunaan bahasa Melayu yang betul.

Baru-baru ini kerajaan Malaysia memutuskan hendak

melaksanakan penggunaan bahasa Melayu yang betul

terutama di sektor swasta dengan tidak menggalakkan

penggunaan Bahasa Rojak.

Sebagai contoh, TV 3 telah menukar nama Karnival Sure

Heboh menjadi Karnival Jom Heboh oleh sebab

kebimbangan orang ramai.

Majalah komik sering disalahkan kerana menjadi punca

Bahasa Rojak dan isu ini sering diperdebatkan. Perkataan

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

atau frasa yang ditulis dalam Bahasa Rojak sering

ditekstebalkan untuk memungkinkan pembaca mengenalpasti

mereka (seperti dalam majalah Ujang dan Apo?). Secara

khususnya, menjelang akhir tahun 2003,

majalah Gempak dan Kreko menggunakan bahasa yang lebih

formal dan meminimakan penggunaan Bahasa Rojak.

11.3 KEDUDUKAN BAHASA MELAYU SEBAGAI BAHASA

PENGANTAR

Semasa pemerintahan British, penggunaan bahasa Melayu

sebagai bahasa pengantar di sekolah amat terbatas. Bahasa

Melayu hanya di sekolah-sekolah Melayu hingga ke darjah

VI, di Maktab Perguruan Sultan Idris, Tanjong Malim, dan

di Maktab Perguruan Perempuan Melayu, Melaka.

Mulai 1958, bahasa Melayu mula digunakan sebagai bahasa

pengantar di sekolah-sekolah Melayu.

Akta Bahasa Kebangsaan 1967 yang diluluskan pada 3 Mac

1967 menetapkan bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi yang

tunggal.

Kementerian Pelajaran mulai tahun 1968 mengambil

langkah-langkah menjadikan bahasa Melayu bahasa

pengantar di sekolah-sekolah kerajaan dengan mengajar m/p

PJK, PS, Kraftangan, KT dan Muzik diajar dalam bahasa

Melayu

mulai 1969 Sivik juga diajar dalam bahasa Melayu

tahun 1970 KP menukar bahasa pengantar ke bahasa Melayu

bagi semua m/p di ting.1 kecuali bahasa Inggeris dan bahasa

ibunda

tahun 1975 semua SRJk ditukar kepada SRK manakala

SMJK ditukar kepada SMK mulai tahun 1982

LPM menjadikan bahasa Melayu bagi peperiksaan LCE,

MCE dan HSC

1978 LCE diganti SRP; 1980 MCE diganti SPM ; 1982 HSC

diganti STPM

1970 kemasukan ke maktab perlu memiliki kepujian bahasa

Melayu dalam MCE atau SPM

1973 bahasa Melayu menjadi bahasa pengantar di maktab

1970 penggunaan bahasa Melayu di IPTA dengan

tertubuhnya UKM

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

FUNGSI BAHASA PENGANTAR :

- bertindak sebagai alat yang menghubungkan rakyat berbilang

kaum di Malaysia

- mendukung tanggungjawab ke arah perpaduan negara

- bahasa Melayu adalah alat untuk menyampaikan buah fikiran

dan hujah dengan tepat dan berkesan

TAJUK 12 : KORPUS BAHASA

Korpus ialah himpunan data- data mentah yang bakal

digunakan untuk kajian linguistik. Contoh data mentah

tersebut seperti manuskrip dan teks bertulis.

Sumber korpus boleh didapati melalui dua sumber, iaitu

sumber bertulis atau sumber lisan.

Sumber bertulis: buku, majalah, tesis, memo, laporan,

borang, dan sebagainya.

Sumber lisan : radio dan televisyen.

Melalui korpus bahasa penyusunan kamus akan mendapat

kata – kata masukkan baru untuk kamus yang akan

diterbitkan.

Kamus Dewan : korpus boleh ditakrifkan sebagai himpunan

makalah mengenai sesuatu perkara tertentu @ kumpulan

untuk kajian.

Linguistik Moden: korpus ialah himpunan data - data mentah

yang bakal digunakan untuk kajian linguistik. Contohnya

adalah himpunan manuskrip, teks bertulis dan lain - lain.

Korpus dibahagikan kepada tiga peringkat pemprosesan sebelum

sesuatu kata itu dimasukkan dalam data korpus.

Peringkat pertama: pangkalan data

Peringkat kedua : pengumpulan & pengelasan kata

Peringkat ketiga : kata & pengkomputeran

12.1 PANGKALAN DATA KORPUS ( PDK )

Merupakan sebuah pangkalan data yang dibangunkan hasil

daripada kerjasama antara Dewan Bahasa dan Pustaka ( DBP

) dengan Universiti Sains Malaysia ( USM ) melalui ikatan

perjanjian persefahaman ( MoU ) pada 1993.

Data korpus bersumberkan tulisan @ pun lisan.

Bagaimanapun usaha semasa program ini masih tertumpu

pada bahan tulisan daripada buku, majalah, akhbar,

monograf, dan sebagainya.

Setiap wacana ini akan dikumpulkan dalam sub korpus yang

berasingan.

Sehingga 25 November 2008 terdapat 135 juta

perkataan dalam data korpus.

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

Pangkalan data dibina dengan tujuan menyediakan data bagi

penyelidik yang dapat dimanfaatkan untuk penyusunan

kamus, penyelidikan tatabahasa @ bentuk - bentuk kajian

kebahasaan yang lain.

Pangkalan Data ini dibina dengan tujuan untuk menyediakan

data penyelidikan yang dapat

dimanfaatkan untuk penyusunan kamus, penyelidikan

tatabahasa, dan bentuk-bentuk kajian kebahasaan yang lain.

Subkorpus Jenis Bahan

Buku novel, buku ilmiah, buku umum,

buku teks

Majalah umum meliputi pelbagai bidang

Akhbar harian, tabloid,mingguan

Terjemahan (buku) buku ilmiah, buku umum

Efemeral risalah, brosur, iklan

Drama drama yang dibukukan

Puisi puisi yang dibukukan

Kad Bahan kad kutipan untuk penyusunan

Kamus Dewan

Teks Tradisional Teks lama dalam bentuk hikayat,

cerita rakyat

Buku Teks Buku Teks Peringkat Ren&Men.

12.2 PENGUMPULAN & PENGELASAN DATA

Selepas selesai pengumpulan data, penyusun kamus haruslah

menjalankan kerja pengisihan dan pengabjadan data.

Dalam prosedur ini, setiap kata yang telah dirakam akan

disusun mengikut abjad.

Ini boleh dilakukan secara manual atau dengan penggunaan

komputer. Data ini akan disimpan dalam bank data untuk

digunakan sebagai rujukan kelak.

Setelah selesai pengisihan entri, penyusun kamus akan

bergerak kepada prosedur seterusnya, iaitu pengolahan data.

Pada peringkat ini penyusun kamus akan mengklasifikasikan

kepada yang ditemui ke dalam kata baharu, kata yang lewah,

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

kata yang jarang digunakan (neologisme) dan kata yang

mengalami perubahan makna.

Kata lewah akan dibuang dengan menggunakan pendekatan

semantik dan pragmatik, mendokumentasikan kata

neologisme, dan seterusnya mengambil kata-kata baru dan

kata-kata yang mengalami perubahan makna pada peringkat

“pembaharuan makna”.

Selepas itu penyusun akan membuang kata-kata

lewah,mendokumentasikan neologisme dan mengambil kata-

kata baharu.

Pemberian makna ialah proses menjelaskan makna sesuatu

perkataan. Penyusun kamus boleh menggunakan pelbagai

bahan rujukan yang sedia ada seperti daftar istilah dan

sebagainya untuk mencari maksud sesuatu kata.

Pembutiran setiap medan maklumat secara relatifnya berbeza

antara satu kamus dengan yang lain bergantung kepada

tujuan kamus dihasilkan.

Medan maklumat bagi sebuah ekabahasa ialah entri (kata

masukan utama atau kata dasar), subentri (kata terbitan),

entri varian, subentri varian,sebutan, etimologi, kelas kata,

takrif, contoh penggunaan, homonim,sinonim, antonim, frasa

dan ungkapan, simpulan bahasa dan peribahasa,nama

saintifik, label, angka penanda, dan rujuk silang.

Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu, Perkamusan, dan Terjemahan (BMM 3112)

12.3 KATA DAN PENGKOMPUTERAN

Perancangan bahasa Melayu sebagai bahasa moden

diseiringkan juga dengan pemanfaatan teknologi canggih,

melalui program pengkomputeran.

Dua bentuk program yang dilaksanakan oleh Dewan Bahasa

dan Pustaka. Yang pertama ialah pembinaan prasarana atau

sistem untuk penyelidikan bahasa Melayu, sementara yang

kedua ialah penyelidikan dalam bidang linguistik korpus dan

linguistik komputeran.

Setakat ini sebuah korpus bahasa Melayu dengan saiz 70 juta

patah kata daripada pelbagai teks (akhbar, buku, novel,

majalah) telah dibina untuk kegunaan penyelidik bahasa di

dalam dan di luar negara.

Di peringkat kerjasama serantau, melalui MABBIM, telah

mula diusahakan pembinaan Gerbang Bahasa

Melayu/Indonesia pada WWW. Gerbang atau portal tersebut

akan menjadi wadah bagi segala kemudahan untuk

pengajaran, pemelajaran, penyebaran dan penelitian bahasa

Melayu.

Di peringkat antarabangsa, Dewan Bahasa dan Pustaka telah

mula menyertai projek Universal Networking Language

Pertubuhan Bangsa Bersatu.

Projek ini tertumpu pada usaha menakrifkan suatu bahasa

interlingua yang dapat digunakan untuk mengekodkan teks

dalam sesuatu bahasa supaya teks tersebut dapat dibaca

dalam pelbagai bahasa di Internet. Dijangka bahawa projek

ini dapat meluaskan penyebaran bahasa Melayu di mata

dunia.

Pemanfaatan Teknologi Maklumat dan Komunikasi telah

dimulakan dengan Projek Karya Net, penerbitan pelbagai

karya ilmu, pedoman bahasa dan karya kreatif dalam bentuk

digital dan pengajaran bahasa dan persuratan Melayu melalui

talian (Internet).

Dewan Bahasa dan Pustaka dengan kerjasama pelbagai pihak

sedang memperbanyak perisian komputer dan karya dalam

bentuk digital dan elektronik dalam bahasa Melayu untuk

membantu pencapaian misi negara dalam mengejar

kemajuan pada era globalisasi.