TRESNA SAJRONE CERKAK KUPU TANPA ELARANGGITANE JMV SUNARJO

Ah. Syahrul Rahmat12020114047-2012 B

Jurusan Pendhidhikan Basa lan Sastra Jawa, FBS-Unesa

A. Purwaka

Akal kang diduweni saben manungsa mangaribawani kahanan kajiwane. Manungsa

nduweni akal saengga manungsa bisa mbedakake endi samubarang kang apik lan endi samubarang

kang elek. Akal ing kene kang mangaribawani kahanan kajiwane manungsa saengga manungsa

bisa ngerti endi kahanan kang apik kanggo dheweke lan endi kahanan kang ora apik kanggo

dheweke, kanggo ngerteni babagan kasebut manungsa dipangaribawani alam sadhar lan alam ora

sadhar kang tuwuh sajrone dhiri pribadhi saben manungsa.

Senajan rasa tresna kuwi minangka sesambungan antar manungsa kang apik, nanging

kadhang kala rasa tresna uga nuwuhake sesambungan antar manungsa mau malih dadi ora apik.

Rasa tresna mau kadhang kala ora kewales, mula ndadekake rasa lara ati tumrap pawongan liyane.

Sawise lara ati kadhang kala pawongan mau wis ora gelem nyedheki pawongan kag ditresnani,

malahan kanggo nyawang wae ora gelem.

Cerkak kanthi irah-irahan “Kupu Tanpa Elar” kapacak ing Jaya Baya edisi 09 Minggu

kaping I sasi Nopember 2015. Cerkak iki dianggit dening JMV Sunarjo, nyritakake katresnane

wong wadon, jenenge Yuni. Katresnane Yuni karo wong lanang kang wis seneng marang dheweke

wiwit SD lan katresnane Yuni karo bojone. Karya kang dianggit dening JMV Sunarjo rumangsaku

isih ditemoni ing Jaya Baya sepisanan iki, nanging karya kang awujud cerkak iki kalebu cerkak

kang apik amarga critane apik. Senajan isih kapacak sepisanan ing Jaya Baya nanging bisa dadi

dalan kanggo karya-karya liyane.

B. Lelandhesan Teori

Freud ngandharake ngenani psychoanalisa minangka sawijining teori ngenani

kapribadhen. Sajrone teori psikoanalisis, rerangken kapribadhen manungsa iku dumadi saka telung

perangan, yaiku id, ego, lan superego.

1. Id (das Es)

Id yaiku sakumpulan naluri-naluri kang ana ing ngisor alam sadhare manungsa. Id

minangka komponen kapribadhen manungsa kang paling dhasar, kang digawa wiwit lair. Id

nduweni tugas kanggo ngandharake kabutuwan salah sawijine manungsa supaya dadi daya

motivasional kang diarani insting utawa nepsu.

1

2. Ego (das Ich)

Lapisan pamikire manungsa kang ana ing alam sadhar kang nduweni gegayutan karo

jagading panguripan iku diarani ego. Miturut Freud (1920:371) sajrone ego ana kekuwatan kang

ora bisa leren olehe ngritik lan mbandhingake. Miturut Berry, ana patang andharan kang wigati

ngenani ego, yaiku:

a. Ego nuduhake marang awake dhewe ngenani apa kang “nyata”. Ego minangka pemersatu

utawa kang nggawe akal sehat.

b. Ego asipat praktis lan rasional.

c. Rasa kuwatir lair saka ego.

d. Ego diwawas luwih lemah tinimbang id, nanging teratur lan luwih egois saengga bisa

ngurusi babagan kelemahan.

3. Superego (das Uber-Ich)

Superego yaiku moral utawa ukum saka kapribadhen. Supergo yaiku sistem kapribadhen

kang nduweni nile-nile lan aturan-aturan kang asipat evaluative. Superego yaiku zat kang paling

dhuwur sajrone awake manungsa kang menehi garis-garis pengarahan etis lan norma-norma kang

kudu dianut. Freud uga ngandharake superego dumadi lumantar internalisasi pranatan dening

manungsa kang nduweni daya pangaribawa tumrap dheweke, tuladhane wong tuwa lan guru.

Superego paling ora nduweni telung fungsi yaiku:

a. Kanggo ngendhaleni impuls-impuls naluri id, supaya rangsangan kasebut bisa

disalurake kanthi cara utawa awujud kang bisa ditampa dening masyarakat

b. Nuntun ego kanthi pranatan moral, tinimbang kasunyatan

c. Menehi dhukungan marang manungsa supaya bisa sampurna uripe

Problem kajiwene paraga kang diandharake saka teorine Sigmund Freud yaiku rasa kuwatir kaya

kang dinadharake ing ngisor iki:

1. Rasa Kuwatir

Kahanan apa wae sing bisa njalari ora nyamane sawijine pawongan nuwuhake kahanan

kang diarani rasa kuwatir. Maneka warna masalah lan wujude owah jiwa bisa dadi alangan

sawijine pawongan kanggo gayuh tujuwan minangka salah sawijine sumber rasa kuwatir.

Ancaman utawa alangan ing kene bisa arupa fisik, psikis, lan maneka sebab sing njalari rasa

kuwatir.

Kasenengan, nesu, wedi, lan sedhih kerep diarani minangka emosi kang paling mendhasar

(primary emoticons). Kahanan kang dialami mengkono bisa mangaribawani apa kang bakal

dilakoni ing urip bebrayan iki. Kayata gething marang wong liya bisa mangaribawani perasaan

nesu, cemburu, lan iri hati. Titikan kang khas kanggo mratandhani gething yaiku kapenginan

kanggo mbuwang bab kang digethingi iku mau. Rasa gething mau bisa ilang yen kita nduweni

2

rasa tresna marang pawongan kasebut. Masiya sejatine rasa tresna uga bisa njalari pawongan

gething marang wong liya. Bab iku dititiki kanthi maneka werna panyebab. Mula rasa tresna uga

kalebu sub bab ing andharan iki.

Tresna kang satemene gumantung ing individu lan objek tresna iku dhewe (kapenginan

kanggo urip bebarengan). Rasa tresna nduweni maneka werna bentuk utawa wujud. Intensitas

pengalaman uga nduweni rentang saka kang paling lembut nganti kang paling jeru. Esensi rasa

tresna yaiku rasa kepencut dening wong liya kanthi pengarep-arep suwalike. Tresna dieloni rasa

setya lan rasa sayang. Ana kang ngarani yen trena iku ora mentingake diri pribadi, yen ora kaya

mangkono ateges dudu tresna sejati (Minderop, 2011:45).

C. Andharan

Cerkak “kupu tanpa elar” anggitane JMV Sunarjo iki nyritakake ngenani kisah asmarane

paraga aku lan paraga kang jenenge Yuni. Kisah asmarane kawiwitan nalika kekarone ketemu

sepisanan, nanging Yuni wiwitane ora seneng marang paraga aku. Yuni rabi klawan pawongan

kang sugih, nanging ora suwe umure nenikahane kuwi mau. Dheweke cerai klawan pawongan

mau. Sawise dheweke cerai, dheweke kerep ndhewe, ora srawung karo kanca-kancane. Kamangka

Yuni iku minangka guru ing salah sawijine sekolahan. Kanca-kancane uga ana sing simpati

marang dheweke, nanging uga ana kang nyokurake dheweke.

Gegambaran iku kayata kasetyane kang mung ana ing pawongan siji wae.

a. Tresna

Rasa tresna kuwi pancen bisa tuwuh kapan wae lan karo sapa wae. Ora preduli kuwi lagi

kenalan utawa wis suwe kenalan. Yen pawongan wis bisa tresna ya ora bisa kapenggak maneh.

Amarga rasa tresna pancen ora bisa dilarang. Tresna iku bisa tuwuh nalika kita sepisanan ketemu

marang pawongan kasebut. Biyasane kang ngalami bab kaya mangkono yaiku wong lanang. Kaya

kang dicritakake ing cerkak iki.

Jujur wae, wiwit ketemu pisanan ing SD iki biyen atiku kepranan marang dheweke. Usahaku nyedhaki yaw is ora kurang-kurang. Budhal mulang dakampiri, wayah mulih uga dakboncengake dak ter mulih, yen ana tugas sing mbutuhake tenaga lan pikiran abot aku uga tansah aweh pambiyantu (JB N0. 9, kaca 28).

Kutipan ing ndhuwur ngandharake yen paraga aku wis tresna marang dheweke (Yuni)

wiwit ketemu kang sepisanan. Malahan apa wae dilakoni kanggo nyedhaki Yuni, nanging or kasil.

Bab kasebut dilakoni amarga dheweke nduweni rasa tresna kang gedhe marang Yuni. Yen

dheweke ora tresna temenan marang Yuni ora mungkin dheweke nglakoni apa wae amrih cedhak

marang Yuni. Kabeh iku mau amarga rasa tresnane kang gedhe.

b. Wedhare Katresnan

3

Saben pawongan kang tulus tresna marang pawongan liya mesthi kepengin urip mulya

karo wong kang ditresnani. Nanging kadhang kala wong kang ditresnani ora ngrasa mulya karo

kita. Mula ora sethithik pawongan kang lila nglakoni apa wae kanggo mulyane wong kang

ditresnani. Senajan awake dhewe ngrasa lara ati. Kabeh mau dilakoni kanggo wong kang

ditresnani.

“Aku yakin ora. Tresna ora kenal keduwung, sing ana mung piye supaya katresnan iku bisa tetep ngrembuyung nganti sing nresnani bisa mulyakake wong sing ditresnani.”Yuni mesem. Mesem manis kaya eseme Yuni rong taun kepungkur. Atiku lega. (JB No. 9, kaca 29)

Kutipan ing ndhuwur ngandharake yen paraga aku lila nglakoni apa wae kanggo wong

kang ditresnani, yaiku Yuni. Dheweke wis lega banget bisa ngingeti Yuni mesem. Kamangka

kuwi lagi mesem. Kepriye rasane yen ngingeti Yuni mulya uripe, ya mesthi seneng banget tanpa

kinira. Saka kutipan omongane paraga aku mau katon banget yen dheweke tresna banget marang

Yuni, mula dheweke kepengin mulyakake si Yuni.

D. Panutup

Adhedhasar andharan ing ndhuwur bisa didudut yen cerkak kanthi irah-irahan “Kupu

Tanpa Elar” bisa dianalisis nagnggo psikologi sastra. Cerkak anggitane JMV Sunarjo iki ngandhut

babagan pertahanan ego kang dituduhake dening paraga Aku lan paraga Yuni. Mekanisme

pertahanan ego iki lumrah ana ing sakabehe manungsa, apa maneh yen kahanane kaya kang

dicritakake ing cerkak iki.

Cerkak kanthi irah-irahan “Kupu Tanpa Elar” uga menehi piwulang becik tumrap pamaca.

Piwulang iki yaiku kudu dadi manungsa kang migunani tumrap liyan. Saliyane iku dadi manungsa

kudu gelem ngrungokake nasehat saka wong liya. Yen nasehat kuwi bisa njaga awake dhewe saka

urip susah.

Kapustakan

Jaya Baya No. 09 Edhisi minggu I Nopember 2015.

Minderop, Albertine. 2011. Psikologi Sastra. Jakarta: Yayasan Pustaka Obor Indonesia.

4