modul paribasa bali

19

Click here to load reader

Upload: imade-juliadi-supadi

Post on 21-Jul-2015

1.645 views

Category:

Education


25 download

TRANSCRIPT

Page 1: Modul  paribasa bali

MODUL PRALAMBANG

PALAJAHAN BASA DAERAH BALI

KAPUPULANG OLIH

I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd

Page 2: Modul  paribasa bali

BASITA PARIBASA BASA BALI Wénten makudang-kudang piranti sané dados anggén srana sajeroning ngawigunayang

paribasa Baliné gumanti limbak kaanggé olih i krama Bali tiosan ring wahana ring ajeng. Srana

inucap sajeroning jalur pendidikan manawi saking TK para siswa sampun kacaluhang makarya

sasolahan sané nganggé reragragan mangda madaging silih-sinunggil unsur paribasa. Sajeroning

media elektronik taler mangda wénten sasolahan sané prasida nganggé paribasa, minakadinnyané

acara-acara masatua, macecimpedan, mapidarta taler mangda prasida katayangan ring tipiné.

Sasolahané inucap nénten ja mawates sané madué wangun tradisional manten taler ring wangun

modern sakadi drama satu babak (opera) mabasa Bali.

1. Paribasa Sajeroning Basa Bali

Sakadi sampun kaunggahang ring ajeng paribasa Bali madué kawigunan anggén

panglengut basa. Makéh pisan piranti panglengut basané punika sané nénten ja wénten ring basa

Bali manten. Basa-basa ring nusantara sakadi basa Jawa, Sunda, Madura, Bugis, Minang, lan

sané lianan taler madué panglengut basa.

Paribasa sajeroning basa Indonesia pateh sakadi peribahasa. Paribasa manut Kamus

Umum Bahasa Indonesia pakaryan W.J.S. Poerwadarminta (1987: 738) ngunggahang, paribasa

punika, marupa lengkara utawi pupulan kruna sané susunannyané tetep lan lumrahnyané

ngimbayang pariindikan pikarsan sané sampun janten (ingkupan sajeroning paribasa minakadi

raos ngémpélin (ungkapan), sloka (bidal), lan sesawangan (perumpamaan). Abdul Rozak Zaidan,

dkk., (2000: 153) sajeroning Kamus Istilah Sastra ngartosin paribasané punika pinaka ungkapan

sané ringkes, padet, sané madaging kasayuaktian sané nyata, tetuek kauripan (prinsip hidup),

utawi tata-titi parilaksana; sesonggan (pepatah). Minakadinnya: wénten gendis wénten semut, lek

matakén paling ring margi. Panuti Sudjiman, ed. (1986: 58) maosang paribasa (peribahasa)

punika ungkapan sané ringkes, padet, madaging kasayuaktian sané ketah (wajar), tetuek

kauripan (prinsip hidup), utawi tata-titi parilaksana. Paribasa madué tetujon pateh sakadi

sesonggan (pepatah). Manut Panuti Sudjiman, sesonggan (pepatah) punika wantah lengkara

péndek madaging imba indik kahanan utawi parilaksana, nyihnayang pikayunan sané mawiguna

utawi kasayuaktian sané ketah (wajar). Kocap, sesonggan (pepatah) kakaryanin pinaka srana

munggelang baos sang sané kairing mabebaosan. Manut

Manut panampén para sujana ring ajeng, wénten makudang-kudang artos paribasané.

Y adiastun kadi punika, untengnyané pateh inggian punika basa sané madrebé wangun péndek tur

padet ngunggahang sahananing parilaksanan i manusa sané kaimbayang sakadi laksanan i buron

utawi kahanan barang, sané prasida ngwetuang pikayunané seneng, jengah, tur éling.

Wénten makudang-kudang parinama sané kaanggén sajeroning nyihnayang paribasa Bali

punika. I Ketut Ginarsa lan I Nengah Tinggen nganggén parinama Paribasa Bali; I Wayan

Simpen, AB. Nganggén parinama Basita Paribasa; I Wayan Budha Gautama nganggé parinama

Pralambang Basa Bali.

Page 3: Modul  paribasa bali

2. Pérangan Paribasa Bali

Manut para sujana Bali ring ajeng, paribasa Bali kapérang dados makudang-kudang

wangun. Ketut Ginarsa (1984) mupulang paribasa Bali dados dasa macem, inggih punika; (1)

wewangsalan, (2) peparikan, (3) sesonggan, (4) sesenggakan, (5) sesawangan, (6) bladbadan, (7)

seloka, (8) sesapan, (9) raos ngémpélin, lan (10) cecimpedan. Ngurah Bagus, dkk. (1979/1980)

mupulang paribasa Bali dados nem macem, minakadi (1) sesonggan, (2) sesenggakan, (3)

sesawangan, (4) wewangsalan, (5) sloka, lan (6) bladbadab. Wayan Simpen AB. (2004)

mupulang paribasa Bali dados nembelas soroh, minakadi (1) sesonggan (pepatah), sesenggakan

(ibarat), (3) wewangsalan (tamsil), (4) sloka (bidal), (5) bebladbadan (metafora), (6) peparikan

(pantun/madah), (7) papindan (perumpamaan), (8) sesawangan (perumpamaan), (9) cecimpedan

(teka-teki), (10) cecangkriman (syair teka-teki), (11) cecangkitan (olok-olok), (12) raos

ngémpélin (pelawak), (13) sesimbing (sindiran), (14) sesemon (sindiran halus), (15) sipta

(alamat), dan sesapan (doa). Nengah Tinggen (1988) mérang paribasa Bali dados dasa widang,

luiripun (1) sesonggan, (2) sesenggakan, (3) sesawangan, (4) wewangsalan, (5) peparikan, (6)

bebladbadan, (7) sloka, (8) raos ngémpélin, (9) cecimpedan, lan (10) sesapan. Wayan Budha

Gautama (2004) mérang paribasa Baliné dados kutus wilangan, minakadi (1) sesonggan

(pepatah), (2) sesawangan (perumpamaan), (3) sesenggakan (ibarat), (4) beblabagan (metafora),

(5) wewangsalan (tamsil), (6) cecangkitan (olok-olokan), (7) rawos ngémpélin (lelucon), lan (8)

cecimpedan (teka-teki).

Saking pah-pahan parajana ring ajeng, raris Tim Penyusun saking Dinas Kebudayaan

Provinsi Bali sareng angga Tim Badan Pembina Bahasa, Aksara, Dan Sastra Bali Provinsi Bali

warsa 2006 prasida ngamedalang cakepan sane mérang paribasa Bali dados nembelas pupulan.

Pah-pahané punika sakadi; (1) sesonggan, (2) sesenggakan, (3) sesawangan, (4) papindan, (5)

sesemon, (6) sloka, (7) sesimbing, (8) wewangsalan, (9) peparikan, (10) cecangkitan, (11) raos

ngémpélin, (12) cecimpedan, (13) cecangkriman, (14) bebladbadan, (15) sesapan, lan (16)

tetingkesan.

Manut artos paribasa ring ajeng, ri tepengan kadi mangkin, titiang ngwewehin malih pah-

pahan sané kamedalang olih Tim Penyusun saking Dinas Kebudayaan Provinsi Bali sareng

angga Tim Badan Pembina Bahasa, Aksara, Dan Sastra Bali Provinsi Bali warsa 2006 malih

kalih widang. Pah-pahané punika : (17) basa gigihan lan (18) basa jumbuh.

1. Sesonggan (Papatah)

Sesonggan, malarapan antuk tetujon miwah dagingnyané, sumaih pisan ring sesenggakan,

miwah ring sloka, inggih punika sering kanggén nyindir, sakéwanten wangun sesonggan wénten

sané kamedalang jangkep, madaging katerangannyané. Taler, wénten sané nénten jangkep,

santukan katerangannyané sampun kauningin. Wangun sesonggan nénten nganggén kruna buka

sakadi ketah ring sesenggakan, miwah nénten nganggén kruna buka slokané sakadi wangun

slokané. Pinaka imba, kadi ring sor puniki:

Page 4: Modul  paribasa bali

1. Ada kacang ninggal tungguana, suksemanipun : nenten wenten anak alit wiadin sisia,

jaga ngutang sesolahan bapa wiadin guru

2. Ada mas slakane tan paguna, suksemanipun : skadi anake sane polih barang sane anyar,

raris barange sane let (yang lama) tan karunguang

3. Angkabin barong somi, suksemanipun : matakut timpal (anak) antuk sane aeng-aeng,

kewanten sejatin ipun nenten wenten punapa punapi

4. Anyar-anyaran gerang bangkuk, suksemanipun : sakadi anake sane ngwangun saluiring

wawangunan, ring pangawitne kewanten ipun gati (anteng), wawu asasih kewanten

sampun macet (tan kalinguang)

5. Awak baduda nagih madanin garuda, suksemanipun : sakadi anake sane tiws wiadin

mamacul, mamanah ipun mamadanin (nandingin) anake sane sugih wiadin anake sane

mapangkat tegeh.

6. Abias pasih,suksman ipun nenten keni antuk ngawilanginkatahipun.

7. Ada andus ada api, suksmanipun: yening wentenorti ala wiadin ayu, sinah wenten sane

jati (pasaja) diastun akidik.

8. Aduk sera aji keteng, suksmanipun: umpami ring desa wenten krama Desanipun adiri

malaksana kaon (mamaling), raris maka Desa kaucap kaon seneng mamaling.

9. Asing nyongkok kadene meju, suksmanipun: asing-asing wentyen anak ngraos paragon,

kasengguh ngraosang dewekipun/wenten anak mamargi wengi nyalah masa kasengguh

(kadena ) maling.

10. Awak bebduda nagih madain garuda, suksmanipun: sakadi anake tiwas utawi mamacul,

mamanah ipun mamadain anak sane sugihutawi anak sane mapangkat tegeh.

11. Bangkung kapitikan, suksemanipun : sakadi anake sering marikosa anak, ring arep anake

akeh, ipun ngliep mapi tan uning, yening rikala suung ipun parikosa nyagrep

12. Bapane macan panakne samong, suksemanipun : upami bapaneipune duweg dados

balian, sinah pianakipune taler dueg ngusadanin

13. Bikase mabuyung sampi, suksemanipun : sakadi anake sane mapi-mapi kasih tur wawuh,

kewanten sujatinipun tan pegat ngamahin

14. Be nantangin talenan, suksemanipun : sakadi anake sane sampun kaon maprakara, raris

ipun nangtangin anake sane menang; wiadin sakadi anake sane sampun janten iwang

nangtangin sane patut

15. Bedeg gegantungan, suksemanipun : sakadi anake sane ngambel pakaryan utawi dados

pagawe pamrintah, wiakti nenten jenek, yening iwang antuka raris pagawe punika

kakisidang wiadin kasuudang.

16. Bedug pangorengan suksmanipun: kaucapang majeng anak sane kalintang pengkung tur

sigug, nenten dados pakelingin utawi ajahin.

17. Blakas mangan di pisaga suksmanipun: Sakadi anake nue piaak lanang siteng tur anteng

raris ipun magenah ring pisaga.

18. Berag-beragan jaran sumba, ikutne masih kenjir suksmanipun: Satuaran-tuaran anak

pecak sugih, tangkepipun taler kanten begag utawi matangkep suka.

Page 5: Modul  paribasa bali

19. Bobabe nilun kuping, suksmanipun: kaucapang majeng anak sane kalintang bogbog,

nenten satia ring samaya/janji.

20. Botor majeet, wiadin sera makihkih, suksmanipun: kaucapang ring anake sane kalintang

demit tur pripit.

21. Buta tumben kedat, suksmanipun: Sakadi anak sane pecak tiwas, kasuen raris ipun sugih,

pramangkin ipun sombong ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya.

22. Calep calung, suksmanipun: kaucapang ring anake sane sering ngidih ajengan ring

pisaga.

23. Caruk bayu miwah aut kelor, suksmanipun: sakadi anake sane patut macukit, agung alit

tua bajang wenang macukit.

24. Cacotek sambungin layur, suksmanipun: sakadi anak sane ngorta ring timpalipun, raris

ipun malih ngorti ring anak lianan.

25. Cenik-cenikan punyan sotong, ngalsne pasti, suksman ipun: Sakadi pakatenan anake

madewek alit tur berag, kewanten kereng tur sasa ngambil pakaryan.

26. Dana tan kapariangkenan, suksmanipun: sakadi anake matatulung kalih mapawehweh

ring timpal, kewanten sang katulungin wiadin kawehin nenten nyuksmayang.

27. Dawa pahpahne liu slepanne, suksmanipun: Yening anake sue maurip, sinah akeh sane

karasayang suka miwah dukane.

28. Dayane manggul gampang, suksmanipun: sakadi anake sane ngrereh pakaryan

ngekalihin mawetu bimbang manahipun.

29. Degag delem, suksmanipun: kaucap ring anake sane degag, ring genah suwung ipun

ngapak-apak ngaku wanen, kewanten yening sampun wenten musuh ipun jerih, makiles

mlaib.

30. Dija kadene langite endep, suksmanipun: Sakadi anake mamilih genah utawi pakaryan,

sane kasengguh becik pacing ngwehin kasukan, sajatinipun ring dija ugi genahe pateh.

31. Duk masanding api, suksmanipun: sakadi anake mamusuh musuhan raris genahipun

matampekan, iwang akidik janten dados rebat.

32. Gede kayune gede papane, suksmanipun: Ageng pakaryan wiadin pangkat anke, jaten

ageng taler pikolihipun.

33. Gede ombak gede angine, suksmanipun: ageng pikolihne, jaten ageng taler panelasipun.

34. Gede gede bantang gedang, ditengahne muh, suksmanipun: pakantenan anke gede

ganggas, sujatinipun gemba (lumah) nenten mampuh makarya.

35. Girang gejorang, suksmanipun: yening wenten anak adiri makarya layangan, raris

premangkin timpalne katah nuutang, (milu-milu tuwung).

36. Goloh di tendas kelet di ikut, suksmanipun: sakdi anake paucap anake lega pacang

ngwehin, sakewanten sampuun riinan ulaha.

37. Joh apine teken gulinge, suksmanipun: diastun genahne madohan,, yening sampun

cumpu, kasuen suen pati pacang matemu.

38. Kladi onye bangkung bangka, suksmanipun: sakadi anake pocol madagang, barang

barangipun telas ilang, kalih pianak somah ipun gelem sanget.

Page 6: Modul  paribasa bali

39. Kamus majalan, suksmanipun: kaucap ring anake pradnyan tur sampun wruh ring

makudang-kudang basa.

40. Katangkeb langit, suksmanipun: kaucap ring anake sane kalintang ajerih ring

timpalipune.

41. Kekeh tuju gotol, sukamanipun: sakadi anake ngrereh pakaryan polih sakaya abidang

telas, polih akalih taler telas, jantos nenten madruwe jinah, antuk telas dados daar.

42. Kene latih enduk, suksmanipun: anke sane kabelog belog malarapan antuk munyi manis.

43. Kidang di alase gaenang basa, suksmanipun: Nyegerang barang barang wiadin pikolih

sane durung janten pacang kekeniang.

44. Ketog semprong, krik tingkih, suksmanipun: sakadi anake sane adesa ninggal desa, rarud

makasami cerik kelih tua bajang.

45. Kudiang nekepin andus, suksmanipun: yening amunapi ngengkebang kecorahane, kasuen

suen sinah ketara.

46. Kunang-kunang anarung sasih, suksmanipun: sakadi anake sane bodo/tiwas mamanah

mandungin anak bagus/sugih.

47. Kuping ngliwatin tanduk, suksmanipun: sakadi ipianak nglangkungin paitungan anak tua.

48. Kutil kutil ikut celeng, suksmanipun: pakantenanipun ganjih kewanten yening kedeng

ipun katos.

49. Kutang sayang gemel madui, suksmanipun: sakadi anake nue pianak kaon, yan tundung

pelih.

50. Kropak majalan, suksmanipun: kaucap ring anak sane kalintang pradnyan, wikan ring

sajeroning tutur utawi kakawin.

51. Lalipi ngalih gagitik,suksmanipun: Sakadi nuturang dewek ipun mamaling ring arep

polisi, sinah ipun katangkep raris ipun kahukum.

52. Nyingnying singal, suksmanipun: sakadi anak alit yening sayangang antuk jinah kalih

panganggo ipun dados mamunggal.

53. Paksi bin paksa, suksmanipun: sios janma, janten sios budinipun.

54. Pala dadua makadadua negen, suksmanipun: sakadi anak adiri nanggung pakaryan sane

akeh.

55. Pancoran matatakan batu, suksmanipun: sakadi anak tiwas nampekin anak sugih sane

dane tur goroh, ring akidik kidike taler polih leledanipun.

56. Payuk prumpung misi berem, suksmanipun: pakantenan umahipune brengbeng, kewanten

sajeroning umahipun makeh barang-barang sane becik.

57. Pilih-pilih bekul bakat buah bangiang, suksmanipun: sakadi anake klangkung mipit

mamilih barang, pamuputne sane kaon keniang ipun.

58. Pitik mlali di ketungane, suksmanipun: sakadi anake sane dados buruh, raris polih genah

ring gemuhe.

59. Pegat batu tusing dadi tutupang, suksmanipun: sakadi anake sane belas makurenan,

nenten malih pacang atep.

Page 7: Modul  paribasa bali

60. Pitik mabela gajah, suksmanipun: sakadi ring desa wenten anak adiri sane iwang, raris

anake adesa ngemasin.

2. Sesenggakan (Ibarat).

Wangun lengkara sesenggakan setata kariinin antuk kruna buka, taler nganggén wangun

sampiran tur kalanturang antuk wangun katerangannyané sané kaanggén paimbangan, ping untat

wau suksmannyané. Ring asapunapiné, yéning gumanti suksmannyané sampun sinah pisan,

nénten malih madaging suksmannyané.

Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan.

1. Buka bantene, masoirohan, suksmanipun: sakdi anak sane nue perusahan, wantah

ngutanyang pasemetonanipune kewanten makarya irika.

2. Buka bangken gajahe,joh-joh mabo, suksmanipun: sekadi anaka sane nue pangkat sugih

wiadin sugih yening katiben sengkala, ortanipunrauh maideh-idehan.

3. Buka batu buluane, nglintik tuah abesik, suksmanipun: kaucap sakadi anake sane nenten

madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidiana.

4. Buka benange, kadung suba maceleban, suksmanipun: sakadi anake sane kadung ngambil

pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makaryanenten jantos puput.

5. Buka bukite ejohin, katon rawit, suksmanipun: sakadi anake pakatenan ipun saking doh

jegeg utawi bagus, kewanten wau tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.

6. Buka cicinge ngongkong, tuara pingenan nyegut, suksmanipun: sakadi jadmane sane

degag ngaku wanen, kewanten jatinipun getap.

7. Buka dadlune, kapid baan nyilih, suksmanipun: sakadi anake sane mapanganggo bungah

becik-becik, kewanten jatinipun panganggene antuk nyelang.

8. Buka dangap-dangape, gede-gede kayune ogara, suksmanipun: sakadi anake gemba

katunan bayu miwah gelar (arta), nagih ngambil pakaryan sane ageng kalih akeh pacing

nelasang prabiya.

9. Buka entikan onge ngulah pesu, suksmanipun: sakadi anake ngomong awag-awag, sane

nenten madasar antuk pamineh.

10. Buka goake, ngadanin ibanne, suksmanipun: sakadi anake coroh raris nuturang maling.

11. Buka jagunge, gedenan ati, suksmanipun: kaucap sekadi anake sane sombong tur degag,

ngaku wanen tur sugih.

12. Buka jangkrike, galak di bungut, suksmanipun: sakadi anake sane galak ati di omong,

kewanten nenten purun nglaksanayang.

Kaketus saking :* Buku Basitha Paribasa Bali.

Page 8: Modul  paribasa bali

13. Buka katake matindik, salah genah: suksmanipun: sakadi anake sane nenten uning

nganutang payas dewek wiadin panganggopakantenanipun tani asin.

14. Buka kasumba jawane, ngamahin, suksmanipun: sakadi anake sane kereng madaar

kewanten mayus, ndenten demen makarya.

15. Buka lindunge uyahin, blangsah, suksmanipun: sakadi anake uyang paling nenten

nongos-nongos.

16. Buka macane utawi meonge, ngengkebang kuku,suksmanipun: sakadi anake sane wikan

utawi pradnyan, ngengkebang kawikanannyane utawi kapradnyanane.

17. Buka macan, nakutin lawat, suksmanipun: sakadi anake sane mrasa teken dewekne iwang

wiadin coroh, stata ipun marasa congah wiadin takut tur kabilbil.

18. Buka mlali apine, mara ngasen kebus, suksmanipun: sakadi anake ngambil pakaryan sane

sukeh tur madurgama ri sampune ipun sengkala wau ipun marasa.

19. Buka naar bene matah, nglawan-lawanin, suksmanipun: sakadi nake kapaksa ngambil

pkaryan, sane nenten damenina wiadin nenten uningina, punika mapuara nenten becik.

20. Buka naar krupuke, gedenan kroakan, suksmanipun: sakadi anake sane ngaku wanen

kalih jagi muputang karya, sakewanten nenten wenten buktinipun nglaksanayang.

21. Buka medil kepecite, gedenan bia, suksmanipun: sakadi anake ngambil karya ageng

katah nelasang prabia, kewanten pikenoh kalih pikolihipun akidik.

22. Buka nakep balange dadua, makadadua tuara bakat, suksmanipun: sakadi anake makeh

nglamar pakaryan utaawi ngambil pakaryan, pamuputne sami nenten kekeniang.

23. Buka negakin gedebonge, ngrasa ken jit belus, suksmanipun: sakadi anake sane ngrasa

ken sikian iwang wiadin corah, dados ipun kimud utawi kabilbil.

24. Buka ngae bajune sikutang ka raga, suksmanipun: saluiring polah basal an laksana marep

anak siosan patut dumun imbangang ring raga becik miwah kaonne.

25. Buka ngalih bedigale, ngadu sebeng, suksmanipun: mangda uning iraga nyindra semu

kalih laksana timpal wiadin anak sane darma wiadin krinyi utawi egar wiadin sebet.

26. Buka ngenjekin ikut cicing, mabalik nyaplok, suksmanipun: sakadi anak nundunin anak

polos tur ipun polih sengkala.

27. Buka patapaan rokone, nguredang dogen, suksmanipun: sakadi anak sane sugih, kasuen-

suen nguredang kasugihanne duaning iwang antuk makta kasugihanne.

Page 9: Modul  paribasa bali

28. Buka payane disisi maukir, di tengahne ngasumba, suksmanipun: ring sisi becik pamedal

raosipune, kewanten ring manahipune jagi nyelekang wiadin ngamademang.

29. Buka pasihe ngaduk ibana, suksmanipun: sakadi nake makardi kaon ring paumahan

wiadin ring panyamaanipun, taler ipun jagi sareng keni kaone.

30. Buka babakan pulene,pakidihang ada anggon tuara ada, suksmanipun: sakadi anake

kalangkung bares nenten majangka-jangka makidihang, jantois nenten wenten anggen

ipun newek.

Kaketus saking :

* Buku Basitha Paribasa Bali

3. Sesawangan

Sesawangan, lingganipun "sawang", artinipun : mirib, polih pangiring "an", dados

sesawangan, raris kadwipurwayang dados "sesawangan", tegesipun : punapa-punapi ugi sane

katon (kacingak), raris kalawatang (karasayang) ring kahiun, mirib sakadi solah kalih kahanan

janma (mapawongan), upami : kedapan bunga nagasarine maelogan tempuh angin, kasawangan

sakadi tangan anak istri ayu ngulapin.

Sawangan = iribang buka..........; masawang kuning = mirib sada kuning agigis. Sesawangan

puniki ketahipun ngangge kruna : buka, kadi, tan pendah kadi, waluya kadi, luir, alah, amunan.

Sesawangan puniki ring Bahasa Indonesia pateh sekadi perumpamaan. Ring Geguritan

Megantaka wénten mungguh :

Pupuh Pangkur

1. Pamarginé malonlonan,

nolih kori rakane jua kaesti,

rasanya teka manutug,

nyaup nyangkol ngarasaras,

angin alon mamuat bon bungane arum,

enjunge nyukur katinggalan,

masawang bale kaaksi.

2. Maabah-abah sarwa endah,

malalangse ombake nene titir,

lumute kasampeh liu,

masawang tikeh makebat,

tur makasur bulung-bulunge ne anyud,

kaange ne pacurenggah,

masawang togog di samping.

"Tegesipun : rasanya = manutug; enjunge, masawang : bale; ombake titir,

Page 10: Modul  paribasa bali

masawang : abah-abah muah langse; bulung-bulunge, masawang : kasur;

kaangge pacurenggah, kasawangan : togog."

Ring sor puniki wantah conto-conto sesawangan, luire :

1. Buka bulane kalemahan, suksmanipun : kembang lemlenm.

2. Kadi tunjung tan pawarih, suksmanipun : layu dudus.

3. Luir nyuh gading kembar, suksmanipun : susune sane nyangkil putih gading.

4. Kaya taru ragas tinibeng wresti; taru ragas = kayu ligir, tinibeng wresti = tepen ujan;

suksmanipun : sakadi anake kendel polih kasadian.

5. Kadi sulur tempuh angin; sulur = entikan bun; sesawangan bangkiang sane lemuh

magelohan.

Kaketus saking :

* Buku Basitha Paribasa Bali

4. Papindan

Wangun papindan sumaih ring sesawangan, miwah sesemon, sakéwanten papindan

nganggén anusuara. Papindan, tegesipun: gegambaran buka, yéning imbangang pateh sakadi:

mirib tekén........, upami: papindan kedis, tegesnyané: wangun gambaré mirib kedis. Mapinda

sedih, tegesnyané mirip buka anaké sedih. Sané dados papindan kruna aran sané polih anusuara.

Conto:

1. lambéné barak ngatirah

2. gegaéné mamukal

3. kukuné mapah biu

4. liatné natit

5. isitné ngembang rijasa

6. isitné ngisit kebo

7. pipiné nyujén

8. pamuluné nyandat gading

9. untu nyalang ngatibangbung

10. betekan batisné meling padi.

Page 11: Modul  paribasa bali

5. Sesemon

Sesemon pateh sakadi sesimbing, sakéwanten basa pangwedarnyané alus nudut kayun.

Makéh kaanggén malelemesan utawi pangrumrum anak istri, tur sering kasurat nganggé pupuh.

Conto:

Sané Lanang: “Béh, napi kadén melah pisan sekar cempakané punika, yéning

titiang polih ngalap tur nyumpangang ambat ya legan manah

titiangé.”

Sané Istri: “Napi gunané ngalap sekar kadi puniki, sané tan paguna, napi malih

kasuén-suén pastika pacang layu.

Pupuh Ginada:

(1) Tiang mriki ngrereh ‘bunga’, kocap wénten ‘campaka putih’, i riki genahnya reko, kocap

luih warnanipun, Nawang Tranggana ngandika, “Inggih wiakti, ‘nanging déréng

masannya alap’”.

(2) Sesendoné kadi sipta, “Dumadak ya ulung jani, delima wastané ento, akatih tengahing

dalu, titiang masesangi nyangga, baan kacing, titiang suka matoh jiwa.”

(3) Radén galuh weruh sipta, kenyung raris nyaurin, “Lamun painganan reko, madia latriné

ya ulung, di pekené ya tibéninnya, soring bingin, manakti apang pasaja.”

6. Sloka

Wangun sloka, lengkarannyané nganggén kruna frasa buka slokané utawi kadi slokané.

Ring sor puniki makudang-kudang conto sloka :

1. Buka slokane, cara bluwang ngulahang basang mentil, depang bulune regreg;

suksmanipun : anake sane ngutamayang dadaarang kemanten, ipun nenten ngitungan

pangangge, jantos panganggen ipun brengbeng atebih.

2. Buka slokane, dija ada batu belah tepen ujan; suksmanipun : anake sane loba tur

bengkung, yadin amunapi antuk ngajahin wiadin ngorahin, taler nenten pacang mesalin

laksananipun.

3. Buka slokane, dija ada Galungan buung; suksmanipun : nenten wenten anak jaga wangde

ngrereh pangupajiwa.

4. Buka slokane, engkig-engkigan dongkang, makeplug masih basange ia; suksmanipun :

sakadi anake sane miyegan galak tur nengkik, nenten dados palasang, pamuput ipun

sengkala jagurina.

5. Buka slokane, genite bakatgasgas; suksmanipun : sakadi anake sane keweh makarya,

saget rauh timpalipun nulungin.

6. Buka slokane, kasur ceburin dui langkahin; suksmanipun : sakancan pakaryan sane

mapikolih becik patut marginin (karyanin), yening pakaryane sane mapikolih kaon patut

impasin.

7. Buka slokane, kudiang ngalih dinane ibi; suksmanupn : sakancang laksana sane iwang

sane sampun lintang, sukehantuk mecikang malih.

Page 12: Modul  paribasa bali

8. Buka slokane, macelep di kuping tengawan, pesu di kupingkebot; suksmanipun : anake

sane nenten uning ngelingan peplajahan wiadin pitutur, gelis ipun lali.

9. Buka slokane, makaca sumingkin lamur; suksmanipun : sakadi anake sane bingung

ngresepang pitutur wiadin pituduh.

10. Buka slokane, musuh wenang ampus; suksmanipun : satrune sane pacang nyengkalen

ragane, dados linyokin, magda ragane rahayu.

11. Buka slokane, ortane ento orten-ortenan; suksmanipun : ortane punika dados awi,

sampunang banget ngega, sadurunge janten panggih wenten buktinipun.

12. Buka slokane, tabah-tabahin ketipat, tingkaga masih ia; suksmanipun : sakadi anake sane

ngambil pakaryan tan pawiweka, pamuput pacang manggihin pakewuh wiadin sengkala.

13. Buka slokane, taru tan luputing angin; suksmanipun : sakancaning maurip tan luput

pacang manggihin sakit.

14. Buka slokane, tusing ade lemete elung; suksmanipun : anake sane dharma tur uning

ngalah, sinah pacang manggihin rahajeng.

15. Buka slokane, tusing ada uma sane tusing misi lelintah, suksmanipun : nenten wenten

desa wiadin banjar, sane nenten madaging jadma sane mamaling utawi maparilaksana

corah.

7. Sesimbing

Sesimbing pinaka ucapan pralambang sané banget pedes ngawinang sang kasesimbingin

jengah miwah sebet, santukan marasa ring kasesimbingin.

Conto:

(1) Kadang tan tinolihan, tegesnyané anak sané ngutamayang padéwékan kémanten, nénten

ngrunguang nyama utawi anak tiosan.

(2) Bé di pangoréngané baang ngeléb, tegesnyané, sakadi anak ngambil anak istri bajang,

sampun kakeniang sakéwanten ipun lénga, kantos anak bajang punika malaib.

(3) Bas tegeh baan negak dilabuhé baongé elung, tegesnyané, sakadi anaké polih pangkat

tegeh/becik bas lebian kendelnyané, iwang antuka makarya agulikan, kantos ngemasin

maukum/nemu sengkala.

(4) Semuné nyukcuk langit, tegesnyané kaucapang ring anaké sané jumbuh.

Ring asapunapiné, sesimbing taler wénten nganggén kruna sané tegesnyané nungkalik,

sakadi:

(5) Anak kiul sakéwanten kabaos anteng;

(6) Anak dekil sakéwanten kabaos kedas;

(7) Anak belog sakéwanten kabaos dueg;

(8) Anak degag sakéwanten kabaos rapah.

8. W ewangsalan

Wewangsalan kawangun antuk lengkara kalih baris, lengkara sané riinan dados

bantang/sampiran, lengkara sané pungkuran teges sujatinnyané, miwah nganggén purwakanti.

Ring sor puniki conto-conto wewangsalan sane siosan :

Page 13: Modul  paribasa bali

1. Prakpak balok anggon sundih = awak belog ngaku ririh

2. Punyan dagdag lusuh-lusuh = awak degag ngelah musuh

3. Rempeyek kacang ijo = yadin jelek masih kanggo

4. Senggauk agrobag = mauk biun bobab

5. Sintok masui batu = asing getok magedi malu

6. Sintat-sintut balebet di punapi = nyen ane ngentut embet lantas mati

7. Suba bawang buin tanbusin = suba tawang buin tandruhin

8. Suba kau buin seluhin = suba tau buin tandruhin

9. Suba klungah buin manduri = suba pongah buin juari

10. Soksokan misi klukuh = awak bocok ngalih angkuh

11. Timpas puntul pengiris pungak = mimpas nguntuk mairib nyak

12. Tai belek tai blenget = suba jelek mara inget

13. Tiing tamblang apit gumbleng = mua nyambang apit subeng

14. Bebee padang gambuh = magae ngandang nganjuh

15. Be bebek be guling = busan kedek jani ngeling

Kaketus saking :

* Buku Basitha Paribasa

9. Peparikan

Peparikan masaih ring wewangsalan, sakéwanten kawangun antuk petang baris, sakadi

conto:

(1) bé curik mabasa manis,

bungkung pendok sedeng di tujuh,

bajang cerik kenyungné manis,

selat témbok makita nyujuh.

(2) meli gabus duang kranjang,

lamen bodag sing ngenyakin,

yadin bagus mata kranjang,

enyén kodag mangenyakin.

(3) balang minyak balang memedi,

balang kajoh mawadah lumur,

lamun nyak jalan magedi,

tusing joh teked di Sanur.

10. Cecangk itan

Cecangkitan kanggén ri kala magegonjakan, ring asapunapiné taler wénten kanggén

Page 14: Modul  paribasa bali

nguluk-uluk timpal. Mungguing wangun cecangkitan nganggén lengkara sané ngintar.

Conto:

(1) Tain cicing déngdéng goréng jaen pisan.

Tegesnyané: yéning déngdéngé goréng janten jaen, sakéwanten yéning tain cicingé

goréng nénten dados.

(2) Awak suba bajang enu manyonyo.

Tegesnyané: anak bajang sami madué nyonyo, sakéwanten yéning anak sané sampun

bajang nénten lumrah kantun nyepsep nyonyo utawi manyonyo.

(3) Di Buléléng, Cinané makejang bah.

Tegesnyané: yéning di Buléléng tusing ada Cinané makejang bah, sakéwanten Cinané di

Buléléng mula kaukina “Bah”.

11. Raos Ngémpélin

Raos ngémpélin wangun krunannyané démpét, tegesnyané wénten krunannyané sané

mateges kakalih utawi démpét.

Conto:

(1) Y an makohkohan apané sakit?; makohkohan, tegesnyané cekéhan, miwah taler mateges

ngohkoh tanah.

(2) Y an ngaé sekaa arja, tiang nyak ngaluhin; ngaluhin, tegesnya dadi galuh, taler mateges

tusing nyak dadi apa-apa (ngoyong) utawi aluh.

(3) Kayang otonan I Madé, tiang nyéléngin; nyéléngin, tegesnyané lakar ngemaang céléng,

miwah taler dados mateges ninggalin sambilanga nyéléngin.

(4) Di Kintamani, raab umah anaké séng; séng, tegesnyané raab séng, miwah taler dados

mateges miring.

(5) Tiang mula misan Cokorda; misan, tegesnyané mingsiki, miwah taler dados mateges

sisan-sisan (mis-misan).

12. Cecimpedan

Cecimpedan wangunnyané kacihnayang antuk nganggén kruna pitakén apa ké?

Conto:

1. Apake anak cerik matapel?

2. Anak satak maka satak matlusuk?

3. Anak satak makasatak maudeng putih?

4. Apa anak cerik maid cacing?

5. Apa anak cerik maid enceh?

6. Apa anak bongkok kereng nyuun?

7. Anak cerik pantigang ngurek gumi?

8. Ane kajeps idup, ane nyepes mati?

1. Blauk

2. Iga-iga

3. Bungan ambengan

4. Jaum misi benang

5. Caratn

6. Sendi

7. Gangsing

8. Pagehan

9. Pancoran

10. Neraca

11. Caratan

12. Rebab

Page 15: Modul  paribasa bali

9. Ane negen nongos, Ane kategen majalan?

10. Ane tegeh dugdugin, ane endep juangin?

11. Apa cekuk kajengitin?

12. Apa cekuk baong godot basangne pesu gending?

13. Apa bale gede matampul abesik?

14. Base alukun ulung seka bidang?

15. Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan?

16. Apa don ne srining-srining buahne amun gong?

17. Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?

18. Apa don ne utusan, buahne aturan?

19. Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?

20. Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?

13. Cecangkriman

Cecangkriman maka sujatinnyané pateh ring cecimpedan, sakéwanten mawangun pupuh,

ketahnyané pupuh pucung. Conto:

Cecangkriman :

1. Bapa Pucung,

Indeng-indeng di alas gunung,

Panake koryak-koryak,

Di kayune ya padingkrik,

Basang pelung,

Tendase majajambulan.

2. Berag landung,

Ngelah panak cenik liu,

Memene slelegang,

Panak ne jekjek enjekin,

Menek tuun,

Mememne gelut gisiang.

3. Jalan buntu,

Tan masepak nolor terus,

Nyen makeneh mentas,

Apang elahang agigis,

Musti blenggu,

Majalan ditu magaang.

Page 16: Modul  paribasa bali

4. Ia majujuk,

Katumbak enu majujuk,

Ane numbak ebah,

Laut ngandang ngulintik,

Bes kadurus,

Pangencele mametelang.

5. Kaki Pucung,

Awak bunter maretungtung,

Basange anginan,

Sing paek ye ninjakin,

Uber kepung,

I kaki incang-incangang.

14. Bebladbadan

Bebladbadan kawangun antuk lengkara tigang palet, inggih punika lengkara sané

kapertama pinaka giing (bantang lengkara salanturnyané); lengkara sané kaping kalih pinaka

teges sujatinnyané; miwah lengkara sané kaping tiga teges paribasannyané.

Conto:

1. Mabunga layu = mayang, arti paribasane = sayang

2. Blulang maukir = wayang, arti paribasane = sayang

3. Maberuk tanah = caratan, arti paribasane = nyaratang

4. Mabawang putih = kesuna, arti paribasane = pisuna

5. Mabunga buah = bangsah, arti paribasane = mlangsah

6. Macarang nyuh = papah, arti paribasane = ngepah

7. Maceleng lua = bangkung , ati paribasane = bengkung

8. Madanyuh biu = kraras, arti paribasane = raras dogen

9. Madasar nasi = entip, arti paribasane = ngintip

10. Madamar langit = bulan, arti paribasane = bulanan

11. Madamar bangke = angenan, arti paribasane = mapangenan

12. Madamar di carik = kunang-kunang, arti paribasane = tunangan

13. Madon jaka = ron, arti paribasane = makaronan

14. Madakin kuping = tilu, arti paribasane = uling liu

15. Maadin kuud = klungah, arti paribasane = jengah

16. Ental magulung = subeng, arti paribasane = nyebeng

17. Golok jembrana = sadu, arti paribasane = masadu

18. Gonda di gunung = anti, arti paribasane = nganti

19. Goak mamata barak = tuhu-tuhu, arti paribasane = tuhu (sejati)

20. Gedebong tuh = kupas, arti paribasane = upas

Page 17: Modul  paribasa bali

15. Sesapan

Sesapan, tegesnyané nyapatin, sané matetujon nglungsur karahajengan mangda nénten

keni bencana. Kawéntenan sesapan manut tetujonnyané, minakadi:

a. Sesapan ngebah taru

- “Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru duéné, mangda titiang nénten

tulah.”

b. Sesapan ngentasin genah tenget

- “Jero sané nuénang genahé/marginé, tiang nyelang genahé, icén tiang

karahajengan!”

c. Sesapan angin baret

- “Ratu Betara Bayu, mamargi I Ratu becik-becik sampunang kantos ngrusak

wewidangan titiang, mangda titiang sami rahajeng!”

d. Sesapan ri kala sungkan, wénten dongkang mamunyi

- “Ih, dongkang, apa not iba, yéning ada anak makeneh rahayu baang mai, sakéwala

yén ia mapaidepan corah, cotot matané apang kanti buta!”

16. Tetingkesan

Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala

ngandapang raga.

Conto:

(1) “Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten wénten genah malinggih!”

Kawéntenannyané, genah sané wénten becik, kursi empuk saha resik.

(2) “Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring ka perantenan, kanggéang ulamnyané

tasik-tasik manten!”

Kawéntenannyané, ajengané madaging reramon makéh pisan.

(3) “Durus unggahang, kanggéang toyané tabah!”

Y akti-yakti nénten wénten gohnyané, duaning genah warung sané ngadol sanganan doh.

17. Gigihan

Gigihan, kruna basa sané medal saking sang sané gelu utawi tangkejut sangkaning

cokornyané maserit, di asapunapiné sang sané maserit punika tambis-tambis runtuh.

Conto:

- “Éé, caluk cang ulung”.

- “Ada dah, batis cang maserit”.

Manut abah sang sané gigihan, wénten taler sané nganggé kruna basa jaruh, sakadi:

- “Imih ratu, barang cang ulang”. Barang i riki biasané sering kaucapang nganggén

kruna silih sinunggil srana masanggama.

18. Basa Jumbuh

Basa jumbuh, kruna basa sané sering kanggén olih sang sané madué abah jumbuh utawi

nguni jun. Cecirénnyané marupa kruna madak , sakadi:

Page 18: Modul  paribasa bali

A. “Mémé jani mara ya sukat I Madé malayar ngrénéb umahné.”

B. “Madak ja tiang pang énggal sugih!”

A. “Pianak tiangé belog, okan ragané wau ja dueg san ring sekolahan.”

B. “Madak, pianak tiangélulus ngrereh universitas!”

Page 19: Modul  paribasa bali

Pustaka Acuan

Alwi, Hasan dkk. 1993. Tata Bahasa Baku Bahasa Indonesia. Jakarta: Departemen Pendidikan

dan Kebudayaan.

Anom, I Gusti Ketut. 1983. Tata Bahasa Bali. Denpasar: Pemerintah Daerah Provinsi Daerah

Tingkat I Bali

Bawa, I Wayan lan I Wayan Jendra. 1981. Struktur Bahasa Bali. Jakarta: Pusat Pembinaan dan

Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Cook S.J, Walter A. 1971. Introduction to Tagmemic Analysis. London-New York-Sydney-

Toronto; Holt, Rinehart & Wiston.

Elson, Benjamin & Velma Pickett. 1969. An Introduction to Morphology and Syntax. Santa Ana,

California: Summer Institute of Linguistics.

Ramlan, M. 1976. “Penyusunan Tata Bahasa Sruktural Bahasa Indonesia” (dalam Pedoman

Penulisan Tata Bahasa Indonesia, ed. Yus Rusyana dan Samsuri). Jakarta: Pusat Pembinaan dan

Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Sulaga, I Nyoman dkk. 1996. Tata Bahasa Baku Bahasa Bali. Denpasar: Pemerintah Provinsi

Daerah Tingkat I Bali.

Tim Penyusun. 2006. Tata Basa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali, Badan

Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali Provinsi Bali.

Tinggen, I Nengah. 1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja: Rhika.

Bagus, I Gusti Ngurah, dkk. 1979/1980. Peribahasa dalam Bahasa Bali. Singaraja: FKIP

Universitas Udayana.

Gautama, Budha, Wayan. 2004. Pralambang Basa Bali. Denpasar: CV. Kayumas Agung.

Ginarsa, Ketut. 1984. Paribasa Bali. Balai Penelitian Bahasa Singaraja, Bali.

Poerwadarminta, W.J.S. 1987. Kamus Umum Bahasa Indonesi. Diolah kembali oleh Pusat

Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan

Kebudayaan. Jakarta: Balai Pustaka.

Rozak Zaidan, Abdul, dkk., 2000. Kamus Istilah Sastra. Jakarta: Balai Pustaka

Simpen, W. AB., 2004. Basita Paribasa. Denpasar: Upada Sastra.

Sudjiman, Panuti, Ed.1986. Kamus Istilah Sastra. Jakarta: Penerbit PT Gramedia.

Tinggen, I Nengah. 1988. Aneka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Percetakan Rhika Dewata.

Tim Penyusun. 2005. Kasusastran Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

Tim Penyusun. 2006. Paribasa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali, Badan

Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali Provinsi Bali.

Warna, I Wayan. 1993. Kamus Bali-Indonesia. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah Tingkat I

Bali.