disionáriu tetun ba eskola - parte 2
DESCRIPTION
disionáriu monolingeTRANSCRIPT
357
LllaADVÉRBIU/MATADAK NEGATIVU Liafuanneebé ita tau iha verbu kaadjetivu nia oin hodi nega buatruma:EZ. Hau la tama tanba moras;Etu nee la tasak.
laa: haree lao
laanSUBSTANTIVU 1. Hena forte idaneebé ema dada ho ai iha róatu halo ró nee lao.
2. Hena-hatais, halo ho kabaska bibi-fulun.
laas: haree laras
labadainSUBSTANTIVU Kutun ida hosi famíliaaraknídeu sira-nian ho ain párhaat baibain taka ho fulun noglándula balu neebé haliurvenenu no been ida hodi hariinia dain ka uma. SIN. busakau
labadain-uma mós labadain-uman
SUBSTANTIVU Fatin neebé labadainka buskau hela bá, ho formahanesan rede mihis ida neebékaer iha ai-tahan ka didin-lolon;labadain nia knuuk.
labarakADVÉRBIU Uitoan deit, ladún barak.
EZ. Ema labarak, nain rua deit.
labarikSUBSTANTIVU 1. Mane ka fetoneebé otas-kiik, seidauk boot.SIN. mane-oan ~ feto-oanEZ. Labarik sira iha uma neeserbisu la hatene.
2. (arti figuradu) Namorada.
labarik-fetoSUBSTANTIVU Feto-raan, feto-klosanneebé nia otas sei kiik.
labarik-maneSUBSTANTIVU Mane-klosan neebénia otas sei kiik.
labeleMATADAK NEGATIVU Liafuan idaneebé ita uza hodi bandu emaatu halo buat ruma. SIN. ketaEZ. Labele loke janela neebá!
KONJUNSAUN Liafuan ida neebérefere ba bandun ruma.EZ. Ami dehan ba sira atu labeleloke janela neebá.
labelekADJETIVU Neebé la bele sai; neebéita la bele halo. SIN. imposivelE Z . Ema beik hakarak saiprezidente nee mehi labelek ida.
laboratóriuSUBSTANTIVU Serbisu-fatin ba haloanál ize ka esper iénsiasientífika.
labosokADJETIVU/ADVÉRBIU Neebé laósbosok. SIN. loos (buat); laran-moos (ema)
labuVERBU Lao lakon, lao sala dalan;lao naranaran deit, lao lahatene tuir dalan.
laburasADJETIVU 1. Neebé laós buras.
EZ. Bainhira ema hirus dehan, ó seilaburas, katak ó nia moris sei lanaruk.2. Neebé naleet liu. SIN. kirik
labutaSUBSTANTIVU Ai-horis ida ho abut
neebé fó bare han-belekhanesan ai-farina.
358
NARAN BOTÁNIKU: M a r a n t aarundinacea SIN. ai-raruut
ladaíñaSUBSTANTIVU Orasaun fiar katólikunian ho forma hahusuk latar kasérie ida; baibain amlulik idadehan sai hahusuk ida-idak,hafoin sarani tomak hatán.E Z . Bainhira reza tersu hotu,tuirmai ita reza ladaíña Nai-Fetonian.
ladaSUBSTANTIVU Hena nahe iha rai atuasu toba bá.
ladakS U B S T A N T I V U Kutun ka insetukiikoan hosi família araknídeusira-nian neebé sae ba baladaseluk, kaer iha nia kulit hodisusu nia raan.EZ. Ami-nia asu mate tanba ladakida tama ba nia isin.
ladiakADJETIVU/ADVÉRBIU Neebé laósdiak. SIN. aatE Z . Komputadór nee ladiak;presiza hadia tiha.
ladookADJETIVU Neebé laós dook. SIN.
besik
ladukurADJETIVU/ADVÉRBIU 1. Neebé niamatan la dukur.E Z . Labarik nee ladukur, ketaobriga nia ba toba.2. Neebé susar atu toba ka latoba.EZ. Rai nee manas loos hau tobaladukur.
ladúnADVÉRBIU Neebé uitoan deit kanatoon deit.EZ. Sira serbisu ladún lailais.
laeADVÉRBIU Liafuan neebé itaemprega ba nega buat ruma.LIAFUAN-SORUN: sinEZ. Lae, imi labele bá.
laenSUBSTANTIVU Ema neebé iha feen,mane kaben-nain. SIN. kaben
laeskolaADJETIVU Neebé la hatene lee nohakerek tanba seidauk eskola.L I A F U A N - S O R U N : analfabetu,ignorante
lafaekSUBSTANTIVU 1. Balada makdolarboot no siak ida neebé belemoris iha bee no lao iha rai-ma ran . NARAN S IENTÍF IKU:
Crocodilus2. (Arti figuradu) Ema neebéhakarak moris diak deit nolao buka book feto.
lafaek rai-maranSUBSTANTIVU 1. Balada makdolarida neebé lao iha rai, hela iharai-kuak ka fatuk-kuak. Iha raimanas barak liu. SIN. klutis2. (arti figuradu) Ema malandru
lafatikSUBSTANTIVU Buat belar ida homanho tali-tahan ka akadiru-tahan.Baibain feto sira uza hodi tahekbatar, foos, hodi haketak tihaikis no buat foer sira.
lafolinADJETIVU 1. Neebé la iha valór kafolin. SIN. folin-laek2. Neebé nia folin kraik. SIN.
baratuEZ. Modo lafolin tan barak liu.
LagaSUBSTANTIVU Vila no subdistritu idadistritu Baukau nian nakfatientre Lospalos ho Baukau
359
neebé nia mahorik sira koaliamakasae.
lahaSUBSTANTIVU Sente nesesidade kahakarak atu han. SIN. hamlaha
lahakADJETIVU Neebé hamlaha.
lahakmatekADJETIVU 1. Neebé book anbeibeik ka tuur lametin. LIAFUAN-
SORUN: hakmatek, kalma2. Neebé sente laran-terustanba hein ka hanoin hela buatruma.EZ. Hau-nia primu lahakmatek tannia situasaun susar.
lahaknoakADJETIVU Neebé la haknoa. SIN.
independente; LIAFUAN-SORUN:
haknoak, dependente
lahalimarADVÉRBIU Liafuan ida neebé itauza atu haboot adjetivu kaverbu ida nia arti kasignifikadu.EZ. Uma neebá boot lahalimar;Sira tauk lahalimar.
lahanSUBSTANTIVU Kabas, tali ka fuuk fiuida.
lahatVERBU Kaer ho rede.SUBSTANTIVU Dai ka rede oin ida hokuak kiik, hanesan ida neebéema uza hodi suru boek. SIN.
nere
laheinADJETIVU Neebé la hanoin katakbuat ida sei mosu mai hanesannee. SIN. laespera
E Z . Mamosuk lahein nee haloema hotu hakfodak.
lahiir mós lahiis
VERBU/SUBSTANTIVU 1. (Hahalok) huuiha nehan oin sira-nia leet.2. (Hahalok) hemu uitoan-uitoan hemun manas ida hodikoko ka atu labele sunu nanál.
lahoSUBSTANTIVU Balada maksusukkiik ida ho ikun naruk no ainhaat, rua iha kotuk, rua iha oinneebé baibain moris iha umano estraga ai-han no sasánseluk.
lahó mós lahodiPREPOZISAUN 1. La soi, la iha.
EZ. Lahó akar nee, ami hotu matehamlaha.2. La iha ema ida hamaluk.EZ. Hau bá Dili lahó hau-nia tiun.SIN. lahó, laiha
laho-oanSUBSTANTIVU 1. Laho nia oan.2. Laho espésie kiik ida.3. Aparellu-komandu ida hoforma hanesan laho-oan neebéita tutan ba komputadór ho fiuida.
laho-tilunSUBSTANTIVU Kulat espésie idaneebé boot no han-belek.
laiADVÉRBIU 1. Uluk, molok halo buatseluk.EZ. Favór ida mai han tiha lai.2. Liafuan neebé ita uza hodikonvida ka husu ba ema idahalo buat ruma.EZ. Hein lai! Tama lai!Ó toba lai, hau ba hamoos toos.
laiVERBU Lolo nanál haleu buat idahodi koko, han ka hamoos.
360
EZ. Asu lai nia kanek too diakdeit. SIN. lambe
laihaPREPOZISAUN La iha buat seluk idahamutuk ka besik. SIN. lahóEZ. Juaun bá Lospalos laiha osanida.
laikaduSUBSTANTIVU Membru hotu-hotukreda nian neebé laós amlulikka madre. SIN. leigu-klaken
lailaisADVÉRBIU/ADJETIVU Lais tebetebes.
EZ. Halai lailais, oras too ona.
laisADJETIVU 1. Neebé la lori tempunaruk ka kleur; neebé lao kaita halo ho velosidade. SIN.
tekir, rápidu; LIAFUAN-SORUN:
neineikEZ. Aviaun semo lais iha kalohanleten.2. Neebé ita halo lahó susar.EZ. Ema nee isin moris , serbisulais.
lajeituADJETIVU 1. Neebé la soi jeitu,neebé la halo ho diak.2. Neebé aat hela, ladún diak.
lakaSUBSTANTIVU Ema neebé fó lia-loosatu defende ka tulun itabainhira mosu konflitu. SIN.
aliansa
lakaSUBSTANTIVU Moras ida neebékona hare iha natar.
lakaSUBSTANTIVU Ai-been oin ida neebéema kose ba ai hodi halo lakan,selae rega ba fuuk hodi kaermetin no satan anin.
lakalei
SUBSTANTIVU Lutu neebé ema halohosi au.
lakalei (lia-)SUBSTANTIVU Dialetu ida hosi dalenidalaka neebé ema koalia ihazona Fahinehan entre Same noSamoro.
lakanVERBU/ADJETIVU Nabilan ho makaastan ahi han ka ita kose kleurtiha.
SUBSTANTIVU Nabilan makaas ida.
lakarVERBU Dehan sai ho lian makaasno moos. SIN. pronunsia
lakar (ikan-)SUBSTANTIVU Ikan espésie ida.
lakaruVERBU/ADJETIVU neebéserbisu kahakerek ho liman karuk. LIAFUAN-
SORUN: lakuana
lakatSUBSTANTIVU Parte isin-lolon ihakakorok no hirus-matan nialeet.
lakataruSUBSTANTIVU Ular ida ho fulunmahar no liman-sanak barak,neebé kleurtiha nakfilak bakukulai ka borboleta. Niniahahán mak ai-tahan neebé niakaer bá.
lakateuS U B S T A N T I V U Manu-fuik idahanesan lamuka neebé baibaintun mai buka hahán iha rai.
lakat-ruinSUBSTANTIVU Ruin iha lakat laran.
SIN. klavíkula
lakaukADJETIVU 1. Neebé tasak, mamar,han diak. LIAFUAN-SORUN: okir
361
2. Neebé soi matenek. SIN.
esperiente; LIAFUAN-SORUN: kauk
lakeruSUBSTANTIVU Modo boot kabuarkór-kinur, moris iha ai-horis idaneebé nani iha rai.
lakiVERBU 1. La vale ka la serve onatanba bosan ka tuan.2. Lakon nia kbiit legál kavalidade. SIN. mate3. Lakon tanba mate hotu-hotu.SIN. mate-mohu
lakinADJETIVU 1 . Neebé nia otas tuan
tebetebes.2. Neebé moris ka eziste tinanbarabarak liubá, no ohin ita lahetan ona. SIN. antigu2. Neebé lakon nia kbiit legálka validade. SIN. mate, inválidu
lakleurADVÉRBIU Laoras tan, la lori tempunaruk.E Z . Hau bá lakleur tanba hautenke fila lais atu tuir ezame ihauniversidade.
LaklubarS U B S T A N T I V U Vila no postuadmin i s t ra t i vu d i s t r i t uManatutu nian neebé niamahorik balu koalia lia-idaté.
laknabit: haree besi-laknabit
laknabit-oanSUBSTANTIVU Besi-rohan neebé siluhalo aperta atu nia rohan ruakona malu, uza hodi habitsasán ruma neebé lotuk liu kasasán neebé manas liu kaesterilizadu iha bee nakali, n.e.pinsa hodi fokit matan-fulun.SIN. pinsa
lakohiVERBU La hakarak, la simu
EZ. Labarik nee lakohi bá eskola.
lakoleADJETIVU Neebé la sente kole;neebé serbisu beibeik.
lakonVERBU 1. Hela tiha lahó buat ruma la hatene loos iha neebé ona.E Z . Hau lakon tiha kámerabainhira runguranga boot neemosu. Estudante ida monu hosimotor lakon kedas sentidu.2. La iha ka la hetan ona, seeshosi ema nia hateken tooharee la hetan.E Z . Ami hateke ba aviaun bootneebá semo babeibeik too nialakon iha kalohan kotuk.3. (eufemístiku) Mate.EZ. Tiu Koli lakon ona hosi ita leet,katak mate.EZ. Estudante ida monu hosi motorlakon kedas sentidu.
lakonakADJETIVU 1. Neebé la kona loos.
SIN. inezatu2. Neebé la akontese ihatempu natoon ka konveniente.SIN. inoportunu
lakonformistaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebélaós tuir deit, la hatán. SIN.
maek; LIAFUAN-SORUN: konformistalakonformizmu SUBSTANTIVU
lakon-neonADJETIVU/S U B S T A N T I V U (Neebé)lakon tiha ona neon, neebésente laran-kraik too hanoin lahetan, la hatene loos atu báneebé. SIN. dezesperu (subst.);dezesperadu (adj.)
lakontenteADJETIVU Neebé laós kontente SIN.
lahaksolokEZ. Labarik sente lakontentebainhira inan-aman bá rai dook
362
lakrimálADJETIVU Matan-been ka luun nian.
SIN. luuk
lakroatADJETIVU Neebé laós kroat. SIN.
munuk, biuk
lakuSUBSTANTIVU Balada maksusuk fuikida atu hanesan busa neebédala barakliu moris iha nuuleten.NARAN S IENTÍF IKU: Viverriculamalaccensis
lakuVERBU Book ka doko uitoan. SIN.
leok
lakuanaVERBU/ADJETIVU neebéserbisu kahakerek ho liman kuana kaloos. LIAFUAN-SORUN: lakaru
lakuranADJETIVU Neebé ita la kuran kap r e s i z a . S I N . lapresiza,deznesesáriu
lalabarSUBSTANTIVU 1. (Termu taes-lia)
Liurai nia toos.2. Toos ai-funan. SIN. jardín
lalabukSUBSTANTIVU Hahalok labu nian.
lalaekSUBSTANTIVU Kutun ka insetu ida hoain kotuk naruk neebé nia uzahodi haksoit no halo lian aas.SIN. gafañotu
lalahatSUBSTANTIVU Hahalok lahat nian.
lalaisSUBSTANTIVU Kualidade lais. SIN.
rapidésADJET IVU/ADVÉRBIU Maklalin kavariante ladún loos hodi trokaforma lailais
lalaikSUBSTANTIVU Hahalok laI ka lambenian.
lalakanSUBSTANTIVU Hahalok lakan nian.
lalakarSUBSTANTIVU Hahalok, maneira kasistema lakar nian. SIN.
pronúnsia
lalakikSUBSTANTIVU Hahalok ka estadu lakinian.
lalakinSUBSTANTIVU Kualidade lakin kaantigu. SIN. antiguidade
lalakukSUBSTANTIVU Hahalok laku nian. SIN.
laleok
lalakunSUBSTANTIVU Maneira koalia dalenida. SIN. sotake, lia-lakunEZ. Hau-nia primu koalia tetun holalakun inglés tanba hela tinanbarak iha rai-Austrália.
lalalarSUBSTANTIVU Hahalok lalar nian.
lalamasSUBSTANTIVU Hahalok lamas nian.
lalanukSUBSTANTIVU Hahalok ka estadulamas nian.
lalaokSUBSTANTIVU 1. Hahalok lao nian,oinsá mak buat ida lao kafunsiona. SIN. funsionamentu2. Dalan neebé buat ida tuirhodi lao ba oin ka dezenvolve.SIN. prosesu, progresu3. Ema nia hahalok baibainnian. L IAFUAN-SORUN: maneira,komportamentuE Z . Maluk nee nia lalaok oin-seluk. Ami la hatene sai oinsá.
363
lalarSUBSTANTIVU Kutun ka insetu idaneebé semo ka tuur ba hahánleten, liuliu ba buat foer sira,no bele hadaet moras oioin.
lalarVERBU Kaer naan latan ba ahi-klaak leten atu tasak lailais. EZ.
Lalar naan tau iha besi leten, ahiiha okos.Lalar liman ka lalar an katakhaneruk ahi ka hamanas ita-nialiman ka isin tomak besik ahibainhira udan malirin.
lalatakSUBSTANTIVU Nakukun neebémosu bainhira naroman la tooba kabelak ka fatin ida tanbaobjetu ruma satan nia.
lalatanSUBSTANTIVU Hahalok latan nian.
lalatikSUBSTANTIVU Ular-oan iha ema kabalada nia kabun, ka iha ai-hanlaran. SIN. lombriga
lalatik-raiSUBSTANTIVU Ular-oan neebé horikiha rai okos, sai mai dolar iharai leten bainhira udan tau. SIN.
miñoka
laleanSUBSTANTIVU Kualidade klean.
lalebak mós lalebokSUBSTANTIVU 1. Hahalok leba kalebo nian.2. Katodan ka knaar neebé italeba. SIN. responsabilidade
laleekSUBSTANTIVU 1. Hahalok lee nian.2. Ida neebé ita lee.SIN. leitura
laleesSUBSTANTIVU Hahalok lees nian.
laleesSUBSTANTIVU: haree klalees
lalehanSUBSTANTIVU 1. Espasu neebéhaleu mundu-raiklaran neebéita haree bainhira hateke baleten.2. Iha relijiaun balu, ema fiarkatak lalehan mak hanesanfatin haksolok nian iha neebéMaromak horik bá no ihaneebé ema diak sira hela bábainhira mate tiha. SIN. paraízu;LIAFUAN-SORUN: infernu
LaleiaSUBSTANTIVU Postu administrativudistritu Manatutu nian neebénia mahorik sira koalia lia-galolen.
lalelanSUBSTANTIVU Hahalok lelan nian.
lalelirSUBSTANTIVU Hahalok lelir nian.
lalemokSUBSTANTIVU Hahalok lemo nian.
SIN. haklaok, lemo-rai
lalenokSUBSTANTIVU 1. Hahalok leno nian.2. Vidru tau iha kuadru ai kabesi atu ema bele leno an nofihir an. SIN. espelluEZ. Kosok-oan nee hamnasabainhira haree an iha lalenok.
laleokSUBSTANTIVU Hahalok leok nian. SIN.
lalakuk
lalerek1
S U B S T A N T I V U Hahalok lere kahamoos rai nian. SIN. lere-rai
lalerek2
SUBSTANTIVU Hahalok lerek kahahusik hela nian. SIN.
abandonu
364
laletakSUBSTANTIVU Buat neebé dada ita-nia atensaun tanba furak kaserve. SIN. interese
laletekSUBSTANTIVU Fatin iha foho letenneebé ai-horis ladún barak.
lalianSUBSTANTIVU Kutun ka insetu hoisin mihis no naruk no ainbarak, neebé dolar iha rai.
lalianSUBSTANTIVU Fatuk, baibain tolu,neebé ema hada atu hatuursanan ba leten bainhira tein.
laliburSUBSTANTIVU Hahalok ka efeitulibur ka halibur nian. SIN.
uniaun, asembleia
lalidukSUBSTANTIVU Hahalok tau matannian. SIN. kuidadu
lalelirSUBSTANTIVU Hahalok liir nian.
lalikaV E R B U 1. La prezisa, la ihanesedidade ida.EZ. Lalika tau bee tanba rai bokonona.2. Diak liu ita la halo buatruma, baibain tanba sala ka ihaperigu.EZ. Lalika koko Maromak nia forsa.
lalima (ai-)SUBSTANTIVU Ai-hun aas ida neebéfó ai-funan kinur neebéhakrobuk no tabelen sai. SIN. ai-sukuNARAN BOTÁNIKU: Cassia fistula
lalimarSUBSTANTIVU Hahalok limar nian.
lalinu-SUBSTANTIVU Liman parte leten.
lalinu-kabunSUBSTANTIVU Múskulu boot ihaliman leten. SIN. biseps
lalirukSUBSTANTIVU Hahalok liru nian.
lalisukSUBSTANTIVU 1. Ai pedasuk rua kesika prega hanesan krús hodidulas ka bobar tali.2. Buat-hafutar ba feto ihaulun-fatuk kotuk neebé baibainfuuk lubun haleu.3. (tetun-belu) Baboton, fuhur.
lalisuk-tasiSUBSTANTIVU Balada oin ida tasinian neebé nia forma hanesanfitun.
lalitakSUBSTANTIVU Hahalok lita nian.
lalitikSUBSTANTIVU Hahalok litik nian. SIN.
insisténsia
laliukSUBSTANTIVU Hahalok liu nian. SIN.
pasajen
lalohikSUBSTANTIVU Hahalok lohi nian.
laloiVERBU 1. Husik buat ida liu hosibee hodi fase, n.e. bikan, kopu,balde. SIN. solur2. Solur ibun ka hakmumuk beehafoin tafui sai.laloin SUBSTANTIVU
laloirSUBSTANTIVU/ADJETIVU ( A i - f u a n )neebé seidauk hetan formanormál.
lalokekSUBSTANTIVU 1. Hahalok loke nian.2. Knaden ka serimónia lokenian. SIN. abertura
lalolit
365
SUBSTANTIVU 1. Hahalok lolo nian.2. Jogu lolit bola nian. SIN.
boulin
lalolokSUBSTANTIVU Hahalok lolo nian.
lalolurSUBSTANTIVU Hahalok leok nian. SIN.
abortu
lalookSUBSTANTIVU 1. Hahalok look nian.2. Fatin kiik ida hodi hakohakbua, malus no ahu atu look.
laloosADJETIVU 1. Neebé kleuk.2. Neebé la tuir ida be loos kaita hakarak. SIN. sala, inkorretu
laloranSUBSTANTIVU 1. Bee nia babook ihatasi ka bee-lihun leten neebémosu tanba anin, gravidade kamovimentu bero ka ró nian.2. Sasulik ka movimentuenerjia nian dala ida, n.e.manas, roman, lian ka sonnian.
lalorikSUBSTANTIVU Hahalok lori nian. SIN.
hahodik
lalotaSUBSTANTIVU Ai ida-neebé hametintali sira atis-ruin nian.
lalotakS U B S T A N T I V U Hahalok lota kaaprende nian. SIN. aprendizajen
laluanSUBSTANTIVU Kualidade luan; luanhira loos.
lalubukSUBSTANTIVU Hahalok lubu nian. SIN.
amputasaun
laluburS U B S T A N T I V U Bee neebé saemakaas no suli ba fatin-fatin
hodi halo ema bele mout. SIN.
bee-taka, bee-sae, saserek,rai-nabeen, inundasaun
laluhasSUBSTANTIVU Hahalok luhas nian.
lalukukSUBSTANTIVU Hahalok luku nian.
lalulikSUBSTANTIVU 1. Kualidade lulik.2. Hahalok luli nian.
lalumakSUBSTANTIVU 1. Kualidade lumak.2. Hahalok halo tuir ka fó ulunnian. SIN. obediénsia
laluritSUBSTANTIVU Hahalok lurit nian.
lalurunSUBSTANTIVU Kondisaun lurun nian,moris kiak rabat rai. SIN.
mamukit
lalutukSUBSTANTIVU 1. Hahalok lutu nian.2. Buat sira neebé ita lutuk kahalibur. SIN. kolesaun
laluturSUBSTANTIVU Hahalok lutur nian.
laluutSUBSTANTIVU Hahalok luut nian.
lamakSUBSTANTIVU 1. (Termu taes-lia) Ai-
han, hahán.2. (tetun-terik) Hudi.3. Hudi-tahan neebé servenuudar bikan ba hahán.
lamasVERBU Kaer no buti ho liman hodibuka; buka arbiru deit holiman; kaer hodi sente oinsá.
lambeVERBU Lolo nanál haleu buat idahodi koko, han ka hamoos.EZ. Asu lambe nia kanek too diakdeit. SIN. lai
366
lameekSUBSTANTIVU Ular-bee ida neebébelit ba balada ka ema nia kulitatubele susu nia raan. SIN.
matak, susu-raan
lamentaVERBU 1. Sente laran-kraik tansituasaun ladún diak ka aatruma.2. Halerik.lamentu SUBSTANTIVU
lametinADJETIVU/ADVÉRBIU Neebé laósmetin.EZ. Fahi nee namkore tanba kesilametin.
láminaS U B S T A N T I V U Metál mihis idaneebé kroat tebetebes uzahodi koir fulun iha isin partebalun.
lamoosADJETIVU/ADVÉRBIU Neebé laósmoos.
lampuSUBSTANTIVU Vidru ho fiu elétrikuiha laran neebé lakan hodi fónaroman ba rai. SIN. ahi-oan
lamukaSUBSTANTIVU Falur ka pombu oinida ho fulun kór-mataknakukun.
lanSUBSTANTIVU Bibi nia fulun. SIN.
bibi-fulun
lankuas (ai-)SUBSTANTIVU: Ai-horis ida neebé fófuan hanesan ai-lia. NARAN
BOTÁNIKU: Alpinia galanga
lantenSUBSTANTIVU Hadak neebé baibainhalo hosi au.
lanu
VERBU/ADJETIVU (neebé) sente oin-halai no bulelu tanba hemu tuabarak ka ai-moruk makaasruma.
lanukADJETIVU Neebé bele halo lanu.
SIN. alkóliku
lanu-teenSUBSTANTIVU Ema neebé tomanhemu tua-manas demais too labele para ona. SIN. alkóliku,maklanuk. tua-teen, hemudór
laoVERBU 1. Bá foti ain hakat ba oin.
2. Sai hosi fatin ida ba fatinseluk, halo viajen.EZ. Ami gosta lao ho karreta.3. Halao nia mekanizmu larannian. SIN. funsionaEZ. Mákina ida-nee lao ho mina-rai.
laorasADVÉRBIU (baibain laoras tan)Lailais deit, lakleur, laoras tan.EZ. Laoras tan aviaun mai. Heinlai, laoras tan ita han ona.
Laos (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁzia Sudeste neebé halo parterai-Indoxina.
laosianu ~ laosiana f.ADJETIVU Rai-Laos nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Laos.
2. (lia-laosianu) Dalen rai-Laosnian.
laparaADVÉRBIU Hodi la para, hodi
kontinua nafatin.EZ. Joven sira gosta dansa laparaiha festa.
lapaunADJETIVU Rai-Lapónia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Lapónia.
367
2. (lia-lapaun) Dalen uráliku rai-Lapónia nian.
laperfeituADJETIVU Neebé laós perfeitu. SIN.
imperfeitu
Lapónia (rai-)SUBSTANTIVU Rain ida iha Europanorte neebé nia territóriunakfahe ba rai-Noruega, rai-Suésia no rai-Finlándia.
lapisSUBSTANTIVU Silindru ai naruk nokabuar ho grafite ida laranneebé ita hameik hodi hakerekiha surat-tahan.
lapizeiraSUBSTANTIVU 1. Kaneta oin ida halohosi plástiku ho tubu iha laranneebé iha tinta, tutan ba esferaka bola kiikoan iha rohanneebé ita dudu hodi hakerek.SIN. kaneta esferográfika2. Kaneta oin ida ho grafite riinida iha laran envezde tinta.
lapresizaADJETIVU Neebé ita la presiza kak u r a n . S I N . lakuran,deznesesáriu
larakADJETIVU Laran nian. SIN. internu,interiór
laranSUBSTANTIVU 1. Parte neebé kulitka lolon ida haleu, parteklarak. SIN. interiór2. Sentimentu no emosaun sira-nia hun. SIN. fuanEZ. Ho laran hau simu Ita-Boot ihanee.
laran-metanADJETIVU/SUBSTANTIVU (Haha lok)neebé hatudu katak ita laran-aat liu too gosta halo emaseluk terus. SIN. laran-asu
laran-diakADJETIVU/SUBSTANTIVU (Haha lok)neebé hatudu katak ema nialaran diak, la sente todanbainhira halo buat ida ba emaseluk.E Z . Ema laran-diak sira ajudamaluk la husu buat ida.
laran-foerADJETIVU/SUBSTANTIVU (Haha lok)neebé hatudu katak ema nialaran aat ka lamoos. SIN. bobar-teenEZ. Ema laran-foer la soi atu saiukun-nain.
laran-haksolokADJETIVU/SUBSTANTIVU (Haha lok)neebé hatudu katak ema sentehaksolok ka alegria. SIN.
kontenteE Z . Bainhira oan sira liu tihaezame, inan-aman sente laran-haksolok tebes.
laran-kmanekADJETIVU/SUBSTANTIVU 1 . Hahaloksente laran diak tebes. SIN.
prazér2. (Hahalok) neebé hatudukatak ema nia laran diak nogosta tulun ka halo kontenteema seluk. SIN. laran-murakEZ. Hau fó neon liu ba ita-nialaran-kmanek.
laran-kraikADJETIVU/SUBSTANTIVU (Haha lok)neebé hatudu katak ita sentela haksolok too terus. SIN. tristeEZ. Hau sente laran-kraik tanlakon iha jogu importante ida-nee.
laran-lametinADJETIVU/SUBSTANTIVU (Haha lok)neebé hatudu katak ita sentela hakmatek tan susar ruma.SIN. tuur-lametin, laran-susar
368
EZ Ita haruka sasán ruma neebéiha folin boot ba rai dook, bainhiraseidauk too ita sente laran-lametin.
laran-luakADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. (Hahalok)neebé hatudu katak ita prontuatu fó osan ka sasán ba emaseluk.2. (Hahalok) neebé hatudukatak ita hanoin ema seluk noprontu atu tulun sira. SIN. laran-murak
laran-makerekADJETIVU/SUBSTANTIVU (Haha lok)neebé hakfudik ka finje katakita gosta ema ruma ka buatruma bainhira tuir loloos ita lagosta ida; (neebé) subar ita-niahanoin laran nian ho intensaunatu habosok ema seluk. SIN.
ipókrita (adj.); ipokrizia (subst.)
laran-malirinADJETIVU/SUBSTANTIVU 1 . (Neebésente) susar atu halao buatruma tanba laran-rua ka tauk.LIAFUAN-SORUN: laran-manas2. (Neebé) sente laran-hakmatek kona-ba buat rumaneebé mosu ka ita atu halo. SIN.
k a l m a ; LIAFUAN-SORUN: laran-nurak
laran-manasADJETIVU/SUBSTANTIVU (Haha lok)neebé hatudu katak ita gostatebetebes buat ruma kasituasaun ruma no prontu atufó ita-nia an ba nia. SIN.
entuziasta (adj.); entuziazmu(subst.)EZ . Maski foufoun sira laran-ruadeit, oras nee sira sente laran-manas kona-ba projetu foun nee;Badinas no laran-manas neekualidade rua neebé kmanek loosiha serbisu-fatin.
laran-metanADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. (Hahalok)neebé hatudu katak ita laran-aat liu no la importa kona-baema seluk nia sentimentu.2. SUBSTANTIVU Parte boot no luanhosi intestinu, neebé formahanesan kuadru haleu laran-mutin
laran-metinADJETIVU/SUBSTANTIVU (Hahalok)neebé hatudu katak ita fiarkatak ema ka buat ruma bele fódiak mai ita. SIN. konfiante(adj.); konfiansa (subst.)EZ. Hau sente laran-metin ba NaiMaromak maski hetan susar oioin.
laran-murakADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. (Hahalok)neebé hatudu katak ema nialaran diak no gosta tulun kahalo kontente ema seluk. SIN.
laran-kmanek
laran-mutinSUBSTANTIVU Parte naruk no mihishosi intestinu neebé hikar saemalu. SIN. tee-oan mutin
laran-nakaliADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé sente)laran-susar boot tan itasituasaun aat ruma.
laran-nurakADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé sente)laran-susar tanba ita ihasituasaun aat nia laran no lahatene oinsá atu sai hosisituasaun nee. SIN. pániku
laran-tariduADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé sente)laran-susar, laran-tauk kalaran-terus tanba buat aatruma.
laran-todanADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé sente)susar atu halao buat ruma
369
tanba kole, moras, depresaun,laran-rua, nst. LIAFUAN-SORUN:
laran-manasEZ. Sé mak sente laran-todan diakliu hela iha uma.
larasSUBSTANTIVU Ai-daun neebé emaprega tesik atu kesi duut báiha uma-kakuluk.EZ. Sira halo uma tradisionál idaho laas barak iha leten.
larinjeSUBSTANTIVU Organ muskulár ihakakorok laran neebé ár nialao-fatin ba aten-book, ho lian-talin iha laran. SIN. kakorok-hun
larinjiteSUBSTANTIVU Moras ida neebé halolarinje bubu no mós halo susaratu koalia.
lataS U B S T A N T I V U Ular neebé atunakfilak ba kutun.
lasalaADJETIVU/ADJETIVUADJETIVU 1. Neebéla sala.2. Neebé la iha sala. SIN. sala-laek, inosenteEZ. Ema lasala la bele sai dadur.
lasanSUBSTANTIVU (kabobir) Parte manenia isin neebé uza atu mii kahalao relasaun seksuál. SIN.
penis
laseluADJETIVU/ADJETIVUADJETIVU Neebé lapresiza atu selu. SIN. saugati,gratuitu (adj.), gratis (adv.).
laserveADJETIVU Neebé lafolin, la soi atuita uza. SIN. inutilE Z . Ema neebé baku beibeiklabarik hatudu katak hahalok neelaserve ida.
lasuSUBSTANTIVU 1 .Tali hosi henaneebé uza atu kesi hodihametin hatais ruma, liuliu fetonia vestidu.2. Tali neebé ema kesi atubelekaer malu metin, liuliu bainhiratutan tali rua.3. Talin neebé ema kesi basapatu.4. Buat neebé ema prepara atulohi balada liuliu ida be fuik. SIN.
sula, armadillaEZ. Tanba laho barak sira tau lasuatubele kaer no oho tiha.
VERBU 1. Halo atu bele kaer-hetanida be estraga ka halo aat babuat ida. SIN. hasula2. Lohi ema ida hodi monu baaat.EZ. Sira lasu nia atubele duu nianuudar naok-teen hafoin lori niaba dadur.
lasu-lahoSUBSTANTIVU Rede halo metin,husik deit odamatan kiik ida,tau naan iha rede laran, lahotama ba han odamatan metintiha, laho la sai.2. Tau venenu ba paun kanaan, soe ba laho nia dalan,bainhira nia mai han, nia lanuno mate.
lasuraADJETIVU Neebé barak too ita labele sura, basuk tebetebes. SIN.
sura-labelek
lasusarADJETIVU Neebé laós susar;neebé la halo ulun-fatuk morasatu rezolve. SIN. fasilE Z . Ezame portugés ohin nianlasusar.
lataS U B S T A N T I V U Fatin kabuar kakuadradu halo hosi kaleen
370
mihis neebé baibain ema uzaatu rai hahán bá.
lata-lixuSUBSTANTIVU Lata neebé ema uzaatu tau foer iha laran. LIAFUAN-
SORUN: kaixoteEZ. Keta soe foer naranaran, lorika hili ba tau iha lata-lixu.
latanVERBU Hela kadouk ka haklenaniha rai.
lataukADJETIVU Neebé la tauk. S I N .
barani.EZ. Hau sente latauk maski laokalan.
latebesADJETIVU Neebé laós tebes, laósloloos ka la iha serteza. SIN.
insertu
laterálADJETIVU Sorin nian. SIN. sorik
latín (lia-)SUBSTANTIVU Dalen antigu Romanian neebé tinan rihun rualiubá koalia iha ImpériuRomanu tomak no hamosu lianmodernu hanesan portugés,españól, katalaun, fransés,italianu no romenu. Lia-latínmós dalen ofisiál KredaKatólika nian, lian litúrjikutradisionál ritu romanu nian, notoo sékulu rua liubá servenuudar lian internasionál barai-Europa no nia kolónia siraiha mundu tomak. Liafuan latínrihun ba rihun tama tiha ona balia-tetun liuhosi lia-portugés.
latinu ~ latina f.ADJETIVU 1 . Kona-ba lia-latín kakultura romana.2. Kona-ba balun loromonukKreda Katólika nian neebé uzalia-latín nuudar lian litúrjiku
tradisionál. LIAFUAN-SORUN: greku-katóliku; ortodoksu
SUBSTANTIVU 1. Ema neebé koalialian neolatinu ka romániku ida.2. Ema neebé membru babalun loromonuk KredaKatólika nian.
latomanADJETIVU Neebé seidauk toman,seidauk sai ita-nia kostume kaida be baibain halo.EZ. Hau sente latoman han ihaotél.
latooPREPOZISAUN Iha tempu neebé latoo, la liu.E Z . Sira hadia odamatan neelatoo oras ida.
latoosADJETIVU 1. Neebé bele halo karezolve lasusar. SIN. fasilEZ. Lisaun ohin latoos.2. Neebé hakarak atu fó, lasente karak ba buat ida. SIN.
laran-luakEZ. Maubais nee latoos maskikuran buat barak.
laudesSUBSTANTIVU Orasaun sira neebéamlulik, monje no madre sirareza ka hananu iha dadeer.
LauteinSUBSTANTIVU 1. Vila iha iha tasi-ibun besik Lospalos.2. Distritu ida iha parte rohanliu lorosae nian neebé niamahorik sira koalia fataluku,makalero no makuva.
lavaleADJETIVU Neebé la vale, neebéladiak.
lavandariaSUBSTANTIVU Fase-roupa fatin.
lavatóriu
371
SUBSTANTIVU Fase-liman fatin.
leálADJETIVU Neebé hatudu fiar-metinba ema ka buat ruma.lealdade SUBSTANTIVU
leaunSUBSTANTIVU Balada maksusuk fuikida siak-teen, fulun meanhanesan kuda. Barakliu horikiha rai-Áfrika.EZ. Ema balu fiar katak leaun makliurai balada sira-nian iha rai.Fitun-libur Leaun nian neesinál dalimak zodíaku nian.leaun-aman SUBSTANTIVU
leaun-inan SUBSTANTIVU
leaun-oan SUBSTANTIVU
leba mós leboVERBU 1. Tau ai ida iha kabaasleten hodi tara sasán iha rohanrua sorisorin ba lori bá-mai.2. (arti figuradu) Lori katodan karesponsabilidade ruma.EZ. Makaer nee ema ida neebéleba knaar importante ida ihafábrika nee.
ledikSUBSTANTIVU Ai meik ida neebé itabele hedi ba rai. SIN. ai-hedi
leeV E R B U Haree ba buat neebéhakerek tiha ona hodi tuir hodalan hatete sai ho lianmakaas ka ho lian-laek.EZ. Ema tenke lee barak atubelesoi koñesimentu barak.
lee-nainSUBSTANTIVU Ema neebé lee. SIN.
makleek, leitór
leesVERBU 1. Kaer buat mihis rohanida no dada rohan seluk hodifahe ba rua.
2. Rakut hodi halo kulit sainakloke tiha.Lees matan katak hadeerkalan tomak ka fó-merese.
leetSUBSTANTIVU 1. Espasu iha buatrua nia klaran.EZ. Ami halo festa iha uma ruanee nia leet.2. Tempu neebé ita hetan kaema fó mai ita atubele halobuat ruma. S I N . babiban,oportunidadeEZ. Hau seidauk hetan leet atu bávizita hau-nia primu iha Tibar.
legaVERBU Halolo liutiha mate osan kasasán ba ema seluk, baibainita-nia oan, liuhosi testamentuka surat legál neebé itaprepara no asina bainhira seimoris. LIAFUAN-SORUN: bier
legaduSUBSTANTIVU Osan, rai ka sasán
neebé ema ida bier ba emaseluk. SIN. kabier
legálADJETIVU Neebé tuir lei be eziste.legalidade SUBSTANTIVU
legalizaVERBU Halo hodi tuir loos lei katuir ukun loloos.legalizadu ~ legalizada ADJETIVU
legalizasaun SUBSTANTIVU
leiSUBSTANTIVU 1. Ukun-fuan idaneebé hakerek nanis atu emabele tuir ka hakruuk ba nia.2. Sistema ukun liuhosi ukun-fuan sira.
LeidaSUBSTANTIVU Sidade ida iha rai-Olanda ho universidade naran-boot.
372
leigu ~ leiga f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU 1 . (Neebé)membru baibain kreda nian,neebé laós amlulik ka madre.SIN. klérigu2. Ema neebé la soi matenekp r o f i s i o n á l . LIAFUAN-SORUN:
profisionál
leigu-klakenSUBSTANTIVU Membru hotu-hotukreda nian neebé laós amlulikka madre. SIN. laikadu
leilaunSUBSTANTIVU/VERBU (Hahalok) faaniha públiku ba ema ida-neebéprontu atu selu folin aas liuhotu.
leitór ~ leitora f.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé lee bania an ka ba ema seluk. SIN. lee-nain, makleekEZ . Leitór neebé diak mak idaneebé lee no ema belekomprende.2. Ema neebé soi kualifikasaunida hodi hanor in ihauniversidade.
leitoraduSUBSTANTIVU Leitór universitáriunia kargu ka knaar.
leituraSUBSTANTIVU Buat neebé hakereknanis tiha ona no ema bele lee;testu atu lee. SIN. laleek
leizerSUBSTANTIVU Naroman makaaslaloran ida neebé uza atu tesimateriál toos iha indústria, kaatu tesi kulit ka isin iha sirurjia,no mós iha fotokopiadora,diskete dijitál nst.
lejendaSUBSTANTIVU 1. Hakerek ida neebéesplika kona-ba imajen ida,
neebé ema baibain tau iha ilasnia okos.2. Testu neebé mosu iha ekránnia hun hodi tradús ba ita-nialian filme ida ho lian raiselukruma.E Z . Presiza fó formasaun baTimoroan sira atubele preparalejenda ho lia-tetun ba programano filme portugés no inglés hotu-hotu neebé mosu iha ita-niatelevizaun.
lejítimu ~ lejítima f.ADJETIVU Neebé tuir lei ka tuirukun neebé eziste.lejitimidade SUBSTANTIVU
lekaS U B S T A N T I V U Kutun ka insetuhanesan kela ka grilu boot holiras rua, lian kapás no kantabainhira loron manas. SIN.
sigarra
lekarVERBU Soe-namkari iha rai.
EZ. Keta lekar hena sira-nee, tauiha fatin.
lekirauk mós lekiSUBSTANTIVU Balada maksusuk fuikida ho ain haat, ikun narukneebé sae ai no bele hasaraita ema nia hahalok.
léksikuSUBSTANTIVU 1. Liafuan hotu-hotuneebé dalen ida soi.2. Liafuan hotu-hotu neebéhakerek-nain ida uza iha nialivru.SIN. liafuan-libur, vokabuláriu
leksikálADJETIVU Kona-ba liafuan sira lianida nian; kona-ba vokabuláriu.
lelanVERBU Foti hodi lori sasán barakhosi uma ka fatin ida ba fatinseluk ho dalan ilegál.
373
EZ. Rai-funu fó leet ba malandrusira atu lelan no naok.
lele: haree ai-lele
lelirVERBU Tanis hodi hatudu laran-triste tanba buat aat rumamosu, liuliu bainhira ema mate.EZ. Sira lelir makaas bainhira ronakatak sira-nia tiun mate.
lembraVERBU Hanoin-hetan.
lembransaSUBSTANTIVU 1. Hahalok hanoin-hetan nian; ida neebé itahanoin-hetan. LIAFUAN-SORUN:
tamin2. Buat ida neebé ita rai helaatubele fó-hanoin nafatin kona-ba nia em neebé lakon ka mateona, ka fatin neebé dook ona.SIN. rekordasaun, katamik
lembreteSUBSTANTIVU Liafuan ka mensajenhodi fó-hatene ba buatimportante ruma, atu ita labelehaluha tiha. SIN. lia-hatamiEZ. Nia haruka lembrete ida maihau kona-ba relatóriu neebéhau tenke prepara ba ministériu.
lemoVERBU Lao hosi fatin ka rai ida bafatin ka rai seluk. SIN. lemo rai,haklaok
lemokADJETIVU Neebé lemo rai, neebélao hosi fatin ka rai ida ba fatinka rai seluk. SIN. klaok
lemo-raiSUBSTANTIVU Hahalok lemo rainian. SIN. lalemok, haklaok
ADJETIVU Neebé lemo rai, neebélao hosi fatin ka rai ida ba fatinka rai seluk. SIN. klaok
lemur
SUBSTANTIVU Balada maksusukneebé soi forma hanesan ikanboot no nani iha tasi laran. SIN.
golfiñuNARAN SIENTÍFIKU: DelphinusN O T A : Timoroan sira tomanhanaran animál nee ikan-lemur,maibé naran nee sala tanbalemur nee (hanesan mós baleiano kelembeli) afinál laós ikan.
lenaSUBSTANTIVU Ai-horis ida neebé fófunan mutin no fuan ho musankiikoan barak iha laran neebéema uza nuudar tempra nomós atu enfeita paun.NARAN BOTÁNIKU: Sesamum indicum
lenan mós lenakVERBU Hafila bikan, kopu, nst.
lendaSUBSTANTIVU Istória ida neebé laloos, ema inventa deit.lendáriu ~ lendária f. ADJETIVU
LeningraduSUBSTANTIVU Naran ida-neebékomunista rusu sira fó basidade Sampeterzburgu ihaperíodu 1924-1991 hodi fóonra ba sira-nia ulun-bootLenín.
lenoVERBU 1. Foka ahi-naroman fokaba fatin ida atubele lao tuir kaharee-hetan.2. Halo ita-nia ilas mosu ihabee ka kabelak ruma nia leten.SIN. haleno, refleteEZ. Hau-nia biin gosta leno an ihalalenok.
lensólSUBSTANTIVU Hena mihis, naruk noluan neebé ema baibain taurua iha kama leten: ida ba tobaiha leten, ida ba taka ema niaisin. SIN. hena-taka
374
lensuSUBSTANTIVU Hena kiik ba hamooskosar-been ka suut inus, neebéema sira baibain rai iha sira-niabolsu laran.
lenteSUBSTANTIVU Vidru ida iha ókulu,lupa ka mákina fotográfikaneebé ajuda ita haree ba dookno moos liu.
lentillaSUBSTANTIVU Musan kiik hosi ai-horis Lens esculenta neebékliduk iha sorisorin no uza bahalo sasoro oin ida.
lenukSUBSTANTIVU Balada makdolarneebé soi kulit mahar toos ihakotuk leten, baibain nani ihatasi ka lao dolar neineik iharai-henek ka tasi-ibun. Fó tolunhanesan manu, maibé boot liumanu nia tolun.
lenuk-uma mós lenuk-umanSUBSTANTIVU Fehuk nia kulit toos.
SIN. lonis
leoSUBSTANTIVU (tetun-belu) Knua.
leokVERBU 1. Muda liman-belar hosisorin ba sorin, hanesan emafoti liman hodi espresa adeus.2. Leok tais ba loron atumaran lailais.
leonSUBSTANTIVU (tetun-belu) Mahon.
lepaSUBSTANTIVU Bero oin ida lahóliman iha sorisorin.
lepra (moras-)SUBSTANTIVU Isin-kanek dodokneebé makdaet tebetebes,baibain ataka kulit no nervu, no
bele halo liman no ain-fuan siramohu.
leprozu ~ leproza f.SUBSTANTIVU Ema neebé sofremoras-lepra.
lereVERBU Hamolik ka hamoos raihodi hasai duut ka ai-tahanfuik sira.
lerekVERBU Husik hela, soe hela, la taumatan ona bá. SIN. abandona
MATADAK VERBÁL Markadór idaneebé hanesan mós ho hela.E Z . Nia hein lerek (= hela)bainhira ami bá pasiar; Ó tobalerek (= hela), hau bá hamoostoos.
lesteSUBSTANTIVU Hahalon ka diresaunloro-matan mosu mai nian. SIN.
lorosae, loro-mosu, oriente;LIAFUAN-SORUN: oeste
ADJETIVU Neebé iha parte lorosaenian. S I N . lorosaek, orientál;LIAFUAN-SORUN: loromonuk
lesunSUBSTANTIVU Ai ida halo kuak ihaklaran hodi salin batar ka hare-kulit, ema nain-ida ka rua kaeralu hodi fai batar ka hare,hafoin fai soos halo moos. SIN.
nesun
letakVERBU 1. Tama klaran, mete ho
buat ruma (liuliu ida neebébandu). SIN. haktamak2. Sente interese kona-ba buatruma. SIN. interese
letaunADJETIVU Rai-Letónia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Letónia.2. (lia-letaun) Dalen báltiku rai-Letónia nian.
375
Letefoho (rai-)S U B S T A N T I V U Vila no postuadministrativu subdistrituErmera nian, neebé niamahorik sira barakliu makkoalia lia-mambae.
letenSUBSTANTIVU Buat ida nia parte aasbainhira ita hateke sae. SIN.
fohon
Leti (rai-)SUBSTANTIVU Illa kiik Indonézia
nian nakfati besik rai-Tutuala.
letinés ~ letineza f.ADJETIVU Rai-Leti nian.SUBSTANTIVU Ema Leti.
letivu ~ letiva f.ADJETIVU Kona-ba programa eskola
nian, n.e. tinan letivu.SIN. eskolár
Letónia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaEuropa nordeste nakfati ihaTasi Báltiku nia raat.
leuSUBSTANTIVU Lolon ka formaneebé kabuar. SIN. sírkulu.
VERBU Hadulas parte tomak ida kabobar, halo kleuk.EZ. Tansá mak ó leu lensu ihaliman?
leukADJETIVU Neebé iha forma leunka sírkulu nian. SIN. sirkulár
leunSUBSTANTIVU Lolon ka formaneebé kabuar ka sai lulun ida.SIN. sírkulu
lézbikaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba) feto
ida neebé sente dadadak kaatrasaun seksuál ba feto seluk,laós ba mane hanesan fetonormál, feto omoseksuál.
lezbianizmu SUBSTANTIVU
lezotianu ~ lezotiana f.ADJETIVU Rai-Líbanu nian.SUBSTANTIVU Ema Líbanu.
Lezotu (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika nia balun súl.
liaSUBSTANTIVU 1. Efeitu dale kakoalia nian.2. Liafuan nuudar kompromisuka promesa.EZ. Hau sei hatoo ó-nia lia bakatuas sira.3. Buat ka problema neebé itatenke tetu ho hetan solusaunbá. SIN. asuntu, kestaunEZ. Ita presiza rezolve lia ida-neelailais.4. Buat neebé halo ema halerikka reklama. SIN. kauzaEZ. Ami sei foti lia hasoru ó ihatribunál.NOTA: Keta konfunde liafuanlia no lian, neebé nia artilahanesan.
lia-SUBSTANTIVU Prefiksu ho arti lian,dalen, n.e. lia-tetun, lia-portugés, lia-malaiu, lia-inglés.
lia-ainSUBSTANTIVU Son neebé ita ronabainhira tanba laloran koaliaka tarutu nian baku hasorufoho-lolon, didin, nst.EZ . Bainhira ita hakilar makaasiha foho-leet, ita sei rona fali lia-ain neebé ita hanoin ema rumahakilar tuir ita.
lia-aninSUBSTANTIVU Lia ida neebé ema
lori kona-ba ema seluk niahahalok ka situasaun neebéfoin mosu.
376
SIN. boatu, rumór, iis
lia-beikSUBSTANTIVU Koalia mamuk neebéla fó sentidu ka importánsiaruma; koalia naranaran deit.SIN. disparate, besteira, azneira
lia-bosokSUBSTANTIVU Informasaun neebé laloos tanba ema ruma buka atubobar ka bosok ita.EZ. Ema neebé baibain koalia lia-bosok dala barak maski dehan lia-loos ema la fiar tan.
lia-founSUBSTANTIVU Lia ka informasaunfoun kona-ba buat ruma. SIN.
notísia, novidade
liafuanSUBSTANTIVU Lian nia fuan ida:
dadalek unidade ida neebé soisignifikadu ka arti ida.
liafuan-liburSUBSTANTIVU Liafuan hotu-hotuneebé ita ema uza hodi koaliaka hakerek. SIN. vokabuláriu
liafuan-sorunSUBSTANTIVU Liafuan ida ho arti
sorun ka kontráriu. SIN.
antónimuEZ. Manas maka liafuan-sorun bamalirin.
lia-halulikSUBSTANTIVU Haklul ik kadedikasaun hakerek, liuliu ihalivru laran. SIN. dedikatória
lia-hatamiSUBSTANTIVU Liafuan ka mensajenhodi fó-hatene ba buatimportante ruma, atu ita labelehaluha tiha. SIN. lembreteEZ. Nia haruka lia-hatami ida maihau kona-ba relatóriu neebéhau tenke prepara ba ministériu.
lia-hatán
SUBSTANTIVU Liafuan ida ka liuneebé ita hatoo hodi hatán baema seluk. SIN. resposta
lia-hotarSUBSTANTIVU Liafuan aat ka toloknian neebé ema dehan saibainhira hotar. SIN. palavraun
lia-husuSUBSTANTIVU Liafuan sira neebé itahatoo ba ema seluk ka ba ita-nia an rasik hodi bukainformasaun ka matenek ruma.SIN. pergunta; LIAFUAN-SORUN: lia-hatán
lia-indonéziu: haree indonéziu
lia-inglés: haree inglés
liakADJETIVU Lian nian. SIN. vokál
Nuudar termu linguístiku,konsoante liak haktemikkonsoante ida neebé itahamosu ho lian-talin nakfekithela. B, d, g, l, ll, m, n, ñ, r, v, w,z mak konsoante liak sira ihalia-tetun. LIAFUAN-SORUN: monok
lia-kotunSUBSTANTIVU Lia ida neebé itakotu. SIN. desizaun, hakotun
lia-malaiu: haree malaiu
lia-mateSUBSTANTIVU Lia neebé baibainema halao kona-ba mate,porezemplu, hakoin, ai-funanmidar ka moruk, kore-metan,nst.
lia-morisSUBSTANTIVU Lia neebé baibainema halao kona-ba eventusosiál ruma, porezemplu,prenda, kaben, halo-tinan, nst.
lian
377
SUBSTANTIVU 1. Son ka tarutubaibain nian neebé ema,balada ka buat seluk halo.EZ. Ami toba ladukur tan asuneebé halo lian makaaskalakalan deit.2. Son ka tarutu neebé ita emahalo ho iis, nanál, nehan hoibun-kulit hodi hatoo lia kainformasaun ba ema seluk. SIN.
dadalek, linguajen3. Maneira koalia neebépertense ba povu ida, no povuse luse l uk ba iba in l akomprende. SIN. dalen, língua
VERBU Halo tarutu neebé ema kabalada bele rona.EZ. Tambór lian too kilómetru rua.
lian-laekSUBSTANTIVU Neebé la iha lian kanonook hela. SIN. silensiozu
lia-portugés: haree portugés
lia-tatoliSUBSTANTIVU Liafuan ka lia-menonneebé ita fó ba ema ida atuhatoo-tutan ba ema seluk. SIN.
mensajen, rekaduEZ. Tiu sira hatoo lia-tatoli kataktinan oinmai sei bá halo uma-lisan.
lia-tetun: haree tetun
libanés ~ libaneza f.ADJETIVU Rai-Líbanu nian.SUBSTANTIVU Ema Líbanu.
Líbanu (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaLorosae Klarak, iha TasiMediterráneu nia raat.
libeliñaSUBSTANTIVU Insetu ida ho lirasnaruk no kór barak neebébaibain hela besik bee. SIN. bee-nain
liberdade
SUBSTANTIVU Estadu ka kondisaunla hetan kakesik ka hanetik ida,kondisaun foruk ka livre. SIN.
faforuk
Libéria (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika Loromonu, iha TasiAtlántiku nia raat.
liberianu ~ liberiana f.ADJETIVU Rai-Libéria nian.SUBSTANTIVU Ema Libéria.
libertaVERBU Husik atu sai hosi kakesik,hadadur, obrigasaun ka kanetikruma, kore tiha hosi buat idaneebé kaer hela ita, halo sailivre. SIN. haforuEZ. Timoroan mak liberta sira-niaan rasik hosi kolonialista sira.libertasaun SUBSTANTIVU;
SIN. haforun
Líbia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika norte, iha TasiMediterráneu nia raat.
líbiu ~ líbia f.ADJETIVU Rai-Líbia nian.SUBSTANTIVU Ema Líbia.
libraSUBSTANTIVU 1. Sasukat-tatodantuan ida, vale grama 453,59. 2.Osan Reinu Naklibur BretañaBoot no Irlanda Norte ninian.
liburVERBU Tau ka bolu hamutuk. SIN.
halibur
lidanSUBSTANTIVU Mina foer neebénamlele iha bee leten.
liderSUBSTANTIVU Ema neebé hesi,dirije ka manda iha kontestupolítiku. SIN. nai-ulun, mahukun
378
EZ. Lider polítiku sira tenke neebélaós ema laran-moos no idealistabele halo ita-nia nasaun lao bakotuk.
lidinSUBSTANTIVU Barata oin ida.
liduVERBU 1. See matan ba.2. Tau matan ba, haree.
lidunSUBSTANTIVU Parte neebé iharohan rua nia leet. SIN. kantuEZ. Kuartu ida iha lidun haat.
lidun-haatSUBSTANTIVU Forma ida ho lidun
haat. SIN. kuadránguluADJETIVU Neebé soi lidun haat. SIN.
kuadrangulár
lidun-hitukSUBSTANTIVU Forma ida ho lidun
hitu. SIN. eptágonuADJETIVU Neebé soi lidun hitu.
SIN. eptagonál
lidun-limakSUBSTANTIVU Forma ida ho lidun
lima. SIN. pentágonuADJETIVU Neebé soi lidun lima.
SIN. pentagonál
lidun-neenSUBSTANTIVU Forma ida ho lidun
neen. SIN. ekságonuADJETIVU Neebé soi lidun neen.
SIN. eksagonál
lidun-tolukSUBSTANTIVU Forma ida ho lidun
tolu. SIN. triánguluADJETIVU Neebé soi lidun tolu.
lidun-ualukSUBSTANTIVU Forma ida ho lidun
ualu. SIN. októgonuADJETIVU Neebé soi lidun ualu.
SIN. oktogonál
liga
VERBU 1. Tutan buat rua sai ida .2. Telefona.EZ. Aban mak hau liga ba Ita atukoalia kona-ba proposta nee.3. Halo fó kazu ba ema ka buatruma. SIN. importaE Z . Se ó la liga nia, imi-niarelasaun sei la lao ho diak.ligasadu ~ ligada ADJETIVU
ligasaun SUBSTANTIVU
ligaduraSUBSTANTIVU Hena mihis ida neebéema uza atu kesi haleu kanekruma. SIN. futu-laran
lihunSUBSTANTIVU Bee ka líkidu neebésuli hamutuk iha fatin ida.EZ. Bee-lihun bele kria susuk.
liirVERBU 1. Hateke ba sorin.2. Haree ho matan-kliir kamatan-kleuk.
liisSUBSTANTIVU Modo ida ho abutkabuar mutin neebé iha kulitmear no moris iha rai laran; liisnee ema sira baibain sona hodihalo mollu ka sopa.NARAN BOTÁNIKU: Allium cepa
liis-asuSUBSTANTIVU Modo hanesan liisnakfahe ba kiin mutin hirakneebé iis tebetebes no baibainuza nuudar tempra.NARAN BOTÁNIKU: Allium
likiVERBU Doko atu foer ka buatneebé belit ba hena ka roupabele monu ka sai tiha.
líkiduSUBSTANTIVU Substánsia neebébele suli hanesan bee baibainno mós bee neebé sai hosi ai-
379
hun, ai-fuan ka isin-lolon, nst.SIN. been
LikisáSUBSTANTIVU Vila no distritu ida ihaparte loromonu entre Dili noMaubara.
likórSUBSTANTIVU Substánsia been idaneebé midar no soi alkolmakaas.
lila mós lilimetanSUBSTANTIVU Fatin metan neebémosu iha ita-nia isin-lolonbainhira hetan tuku makaas kamonu. SIN. isin-metak
lilinSUBSTANTIVU 1. Been belit kinurneebé bani sira haliur nuudarmateriál ba halo bani-ulun;materiál ida-nee serve atu haloahi-oan oin ida no mós atuhalakan sapatu no ai-kabelakrai nian.2. Lolon naruk no silíndrik idahalo hosi lilin ho paviu ka kabasiha leet neebé ema sunu atuhamosu naroman. SIN. ahi-oanlilin, lilin-oan
lilin-oanSUBSTANTIVU Lolon naruk nosilíndrik ida halo hosi lilin hopaviu ka kabas iha leet neebéema sunu atu hamosunaroman.SIN. ahi-oan lilin
lilu mós lilu-beenSUBSTANTIVU Ahu dalas mihis idaiha xipu no tiran nia laran,neebé kór-mutin maibé hatudukór oioin bainhira nabilan.
limaSUBSTANTIVU Númeru ida tuir haatno uluk-ba neen, hakerek ka hotadak 5 (algarizmu indo-árabe)ka V (algarizmu romanu).
limafuan: haree liman-fuan
limafuan-bootSUBSTANTIVU Limafuan ida neebéboot liu iha liman-belar.
limanSUBSTANTIVU 1. Parte ema nia isin-lolon neebé uza atuhodi kaer.SIN. liman-belar2. Isin-balun tomak hosi liman-hun too liman-fuan.
liman-belarSUBSTANTIVU Parte ema nia isin-lolon neebé uza atuhodi kaer.
liman-borusSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebégasta hotu ka fó hotu, poupaosan la hatene.
liman-fuan mós limafuanSUBSTANTIVU Ida hosi fuan limaliman-belar nian.
liman-humurSUBSTANTIVU Liman neebé emahumur ka kumu hamutuk halosai toos, hanesan atu tuku.
ADJETIVU (Ema) neebé karak-teen,la gosta fó ba ema seluk.
liman-kukun mós limakukunSUBSTANTIVU Tahan mihis toos ihaema ka balada nia liman-fuantutun, neebé serve atu koi noatu kaer sasán.
liman-kumu mós liman-kumunSUBSTANTIVU Liman neebé emahumur ka kumu hamutuk halosai toos,
ADJETIVU (Ema) neebé susar atugasta ka karak-teen.
liman-mean mós liman-raanADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebéoho ema seluk. SIN. asasinu,mahohok
liman-tanen
380
SUBSTANTIVU Parte laran no mamarliman-belar nian. S I N . liman-laran
limarSUBSTANTIVU Besi ida ho tahantarak iha sorin ida neebé emauza atu koir metál sira.
VERBU Koir ho limar.
limitaVERBU 1. Prevene buat ruma atula bele sai boot no bá dook liu,hatuur kladik. SIN. hakladik2. Sukat didiak atu labele saibarak demais.EZ. Ita tenke limita ema neebétama selae bele nakonu demais.
limitasaun SUBSTANTIVU
limiteSUBSTANTIVU 1. Ai-riin ka liña ida
neebéfahe rai rua. SIN. rai-ketan,baliza2. Ketan ka liña ida neebé itala bele hakat liu, ka bandu emaseluk atu hakat liu. SIN. kladik
limonadaS U B S T A N T I V U Hemu halo hosiderok-been kahur ho bee nomasin-midar, baibain hodióksidu-karbonu atu halonafurin.E Z . Labarik sira gosta hemulimonada ho marka Sprite.
limpaparabrizaSUBSTANTIVU Pesa ida ka halo hobesi no borraxa atu fila bá-maiiha karreta nia vidru oin hodihamoos tiha bee bainhira udanatu nunee kondutór bele hareedalan momoos.
limpezaSUBSTANTIVU 1. Kondisaun moos.
SIN. mamoos
2. Atividade ka knaar hamoosnian, liuliu hasai foer sira kalere duut.
liñaSUBSTANTIVU 1. Tuik ka risku loosida.2. Buat naruk no mihis ida, hoforma fiu ka lahan nian. SIN.
latar3. Telefone nia ligasaun.
linguajenSUBSTANTIVU 1. Kapasidade emakatu hatoo ba malu hanoin nosentimentu, liuhosi sinál lian katarutu nian. SIN. dadalek2. Modu ka maneira partikulárkoalia.EZ. Sira-nia linguajen foer ofendaema hotu.
linguistaSUBSTANTIVU 1 . Ema mateneklinguístika.2. Ema neebé hatene ka koaliadalen barak.
linguístikaSUBSTANTIVU Estudu sientífikukona-ba dalen, linguajen kaaspetu sira seluk neebérelasiona ho lian sira.linguístiku ~ linguístika f. ADJETIVU
lipaSUBSTANTIVU Hena baluk ida sukuhalo hamutuk ka tutan niarohan rua halo ida deit atu fetoka mane sira bobar ka kesi ihaknotak. Atu hanesan hokainbatik.
liraS U B S T A N T I V U Instrumentu-taliantigu ida atu hanesan arpa.
Liran (rai-)SUBSTANTIVU Rai-kotun kiikoan idanakfati iha rai-Ataúru nia rai-Wetar nia leet.
381
lirasSUBSTANTIVU 1. Ida hosi isin-balunrua neebé manu no kutun sirauza atu semo.2. Tahan besi tetuk no narukiha aviaun nia sorisorin neebétulun aviaun nee atu semo.
lírikaSUBSTANTIVU 1. Poezia ida neebéema bele hananu nia letra kaliafuan sira.2. Poezia neebé nakonu ho ilasfurak oioin.líriku ~ lírika f. ADJETIVU
liruVERBU Soe ka tuda ho movimentuleuk.
lisakSUBSTANTIVU Tolun neebé mai hosiutu. SIN. utu-tolun
lisensaS U B S T A N T I V U 1. Autorizasaunneebé ema ida husu ka fó atuhalao buat ida.2. Surat ofisiál neebé provakatak ema ida iha direitu atuhalao buat ida, nuudarezemplu surat lisensa atu lorikarreta, nst.
lisensiada ~ lisensidadu f.SUBSTANTIVU 1. Alunu ka emaneebé halo hotu ona nia kursuiha universidade kona-ba áreakoñesimentu ida hanesandalen, psikolojia, direitu, nst.E Z . Feto-oan ida lisensiada ihaagrikultura2. Ema neebé hetan ona graul isens iatura n ian hos iuniversidade ida bainhira halohotu nia kursu iha naran sanakida matenek nian ida.
lisensiaturaSUBSTANTIVU Grau akadémikuneebé ema hetan bainhira halo
ona kursu iha universidade hodifoti área ida.EZ. Hau hasai lisensiatura iha lia-inglés hosi Universidade NasionalTimor Lorosae.
liseuSUBSTANTIVU Eskola nivel karuak kasekundáriu nian.
listaSUBSTANTIVU 1. Buat ka ema baraknia naran sira tetek malu katuir malu iha surat-tahan ida.E Z . Mestre bolu alunu sira-nianaran tuir lista, keta balu la tamakarik.Lista telefónika katak livruboot ida ho númeru-telefoneneebé iha sidade ka zona ida.2. = listra
VERBU Tau iha lista.
listraSUBSTANTIVU Hena ka pedasuknaruk ida hodi hafunan, dalabarak ho kór seluk ka dezeñu.SIN. foit
litaVERBU 1. Suku hikar ida iha henania ninin. SIN. baíña2. Suku renda ka bordaduhaleu iha hena ka roupa niarohan hodi haree furak liu.litan SUBSTANTIVU
literálADJETIVU 1. Neebé tuir letra katestu; neebé tuir loloos saidamak testu hatete ka liafuan siraneebé ema uza, la muda buatida.2. Tuir liafuan nia arti baibainnian. LIAFUAN-SORUN: figuraduE Z . Liafuan tetun masin-midarnia arti literál masin neebémidar.3. Neebé halo ho liafuan baliafuan.
382
literalmente ADVÉRBIU
E Z . Hau tradús testu neeliteralmente, katak tuir loloos niasignifikadu ka sentidu.
literáriu ~ literária f.ADJETIVU Kona-ba literatura,literatura nian.
literasiaS U B S T A N T I V U Hatene lee nohakerek. LIAFUAN-SORUN: iliterasia
literaturaSUBSTANTIVU 1. Knaar ka obrahotu-hotu neebé ema sirahakerek ho lian ida, katakromanse, novela, poezia,drama, krítika nst. neebé itaharee hamutuk.EZ. Literatura portugeza furak nointeresante tebetebes.2. Livru no artigu hotu-hotuneebé iha kona-ba lia ka tópikuida. SIN. hakerek-liburEZ. Literatura kona-ba ikan sira rai-Timór nian seidauk barak.
litikVERBU Husu ho siak atu ema idadehan sai buat neebé niasubar ka tuir ida neebé husunia hakarak. SIN. insisteEZ. Hau litik nia too nia dehan saikatak uma Lekebere nian nee niamak sunu.
litruS U B S T A N T I V U 1. Sasuka t -kapasidade ba bee, neebé valekilograma ida ka desímetrukúbiku ida.EZ. Tua litru ida, bee litru rua.2. Frasku ka botir neebé belehakohak bee litru ida.
Lituánia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaEuropa nordeste nakfati ihaTasi Báltiku nia raat.
lituanu ~ lituana f.
ADJETIVU Rai-Lituánia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Lituánia.
2. (lia-lituanu) Dalen báltiku rai-Lituánia nian.
liturjiaSUBSTANTIVU Knaden ka serimóniahotu-hotu neebé amlulik halaoiha uma-kreda, hamutuk bapovu tuir ritu tradisionál ida.litúrjiku ~ litúrjika f. ADJETIVU
liturjistaSUBSTANTIVU Ema matenek liturjia.
liuVERBU 1. Lao hakat hosi fatin idaba fatin seluk.2. (Tempu) lao ba oin.3. Kontinua hela ba oin.4. Lao ba oin hodi husik buatka ema ruma iha kotuk.Verbu ida-nee ita uza mós hodiharii forma tanesan kakomparativu adjetivu nian, n.e.Nia forte liu hau.
ADVÉRBIU Hodi muda hosi sorin idaba fali sorin seluk.EZ. Nia halo liu serbisu ida.
liubáADVÉRBIU Uluk tiha ona.
EZ. Tinan liubá udan mai makaasno halo uma barak aat.
liuhosi mós liuhusiPREPOZISAUN Hodi tuir dalan kamaneira ida; hodi uza...EZ. Tanba hela dook, ami koalialiuhosi telefone lais liu dukéhakerek surat.
liukedasADVÉRBIU Hahú hosi tempu neebá.
EZ. Sira halo labarik nee taukliukedas atu repete filafali niahahalok aat.
liuliuADVÉRBIU Liu buat seluseluk.
EZ. Hau gosta ai-fuan hotu, maibéliuliu haas.
383
liurSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba)parte ida neebé haleu kahakohak buat ruma. LIAFUAN-
SORUN: laran
liuraiSUBSTANTIVU 1. Dato boot neebéukun rain ka reinu tomak tuirdireitu desendénsia nian, selaetanba ema sira hili nia.2. Xefe tradisionál reinu idanian iha rai-Timór.
liurai-fetoSUBSTANTIVU 1. Liurai nia feen kakaben.2. Feto ida neebé ukun rain kareinu tomak tuir direitudesendénsia nian.
liuraikADJETIVU Liurai nian; kona-naliurai; hanesan liurai. SIN. reál
liurai-oanS U B S T A N T I V U Moris hosidesendénsia liurai sira-nian.Liurai nia oan, mezmu liurai-oan feto ka liurai-oan mane.
liurón: haree lurón
liutánA D J E T I V U / A D V É R B I U Liu tan, hohahirak ka númeru boot liu.EZ. Diak liu ó bá hola bee liutántanba bee iha sanan la too bahalo kaldu.
liutihaADVÉRBIU/PREPOZISAUN Bainhira liutiha ona. SIN. depoisE Z . Liutiha funu hau kontinuahau-nia estudu iha rai-Portugál.
livrariaSUBSTANTIVU Fatin neebé emafaan livru bá. SIN. faan-livrufatin
livre
ADJETIVU 1. Neebé ema ida lakaer, kesi, hanetik ka hadadur;bele lao bá neebé deit; belehalo buat neebé hakarak. SIN.
foruk2. Neebé soi leet atu halo buatneebé hakarak.
livre-arbítriuSUBSTANTIVU Faforuk ka liberdadeneebé Maromak fó ba ita emaatu hili buat neebé ita hakarak,maski bele buat aat. SIN.
hakaran foruk
livreiru ~ livreira f.SUBSTANTIVU Ema neebé faanlivru. SIN. makfaan-livru
livriñuSUBSTANTIVU Livru kiikoan idaneebé soi informasaun badakka orasaun balu. SIN. livru-oan
livruSUBSTANTIVU Surat-tahan hakerekona iha laran tau hamutukneebé ema suku ka belithamutuk, tau nia kapa, tesihalo kabeer atu ita bele lokehodi lee.
livru-xekeSUBSTANTIVU Livriñu ida neebébanku maka fó ba kliente siraho surat-tahan barak ida valeosan tuir hahirak neebé itahakerek, hafoin lees tiha hodi fóba ema ida neebé ita la bele kalakohi selu ho osan.
lixeiruSUBSTANTIVU Ema neebé niniaserbisu toma konta dasa foer,raut no lori ba fakar iha fatinfoer nian.
lixíviaSUBSTANTIVU Ai-moruk ida neebéhamutin roupa foer. SIN. bee-hamutin
384
lixuSUBSTANTIVU Foer oioin hosi uma,liuliu hahán-restu.
LizboaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Portugál nian.
lizboetaSUBSTANTIVU Mahorik Lizboa nian,ema Lizboa.
ADJETIVU Lizboa nian.EZ. Ami koalia portugés maibékusta atu komprende lalakunlizboeta.
lobiVERBU Buka atu influensia emaseluseluk iha kontestu polítiku.EZ. Grupu nee lobi hela governuatu hatún impostu sira.
lobuSUBSTANTIVU 1. Asu fuik oin idaneebé iha barak iha rai-Europa, Ázia no Amérika Norte.NARAN SIENTÍFIKU: Canis
lupus2. (Lobu) Fitun-libur idanakfati besik konstelasaunSentauru nian.
Loes (Mota-)SUBSTANTIVU Mota boot ida ihaTimór parte loromonu neebékona Marobo no Glenu niaklaran no hotu entre Maubarano Kotobaba, km. 20 hosiMaubara. Planísie Mota-Loesnee fatin ida diak ba husikbalada, halai natar no halotoos.
lohiV E R B U 1. Kaer ai-tahan (liuliuhudi-tahan), see ba ahi atunamlaik, hafoin uza hodi falunbuat ruma hanesan naan,modo-tahan.
2. Koalia laloos atu ema selukbele fiar hodi tuir. SIN. bosok,baur
lohidór mós lohi-nain, lohi-teen
SUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebélohi ka bosok ema seluk.
lohoSUBSTANTIVU Klobor ka uma-toosida neebé ema harii iha ai-riinleten.
lohon (manu-)SUBSTANTIVU Manu nia kabun-laran.
SIN. manu-kakaluk, manu-kulan
loiru ~ loiraADJETIVU (Ema malae-mutin)neebé nia fuuk kór-kinur kakór-mean. SIN. fuuk-balanda
loisaSUBSTANTIVU Fatin sira halo hosi raika serámika ba uza iha dapurka iha meza, n.e. bikan, manko,buli nst.
loja-nainSUBSTANTIVU Loja nia nain ka emaneebé hola konta loja. S IN .
lojistaEZ. Loja-nain sai, loja taka.
lójikaSUBSTANTIVU 1. Dalan atu fó razauntuir hakat ida-idak hodi hareeba faktu sira neebé iha. 2.Matenek ka filozofia kona-bahanoin loos; hanorin kona-bahaloos ema nia hanoin.
lójiku ~ lojika f.ADJETIVU Neebé fó razaun tuirfaktu duni, tuir hanoin loloos,matenek no hanoin diak.EZ. Nia foti dalan ho motivu lójiku.
lojistaSUBSTANTIVU Loja nia nain ka emaneebé hola konta loja. SIN. loja-nain
385
lokálADJETIVU Neebé kona-ba fatin idaloos.EZ. Problema sira governu lokálnian diskute iha liurai nia uma.
SUBSTANTIVU Fatin espesífiku rumaneebé ema refere bá. S I N .
lokalidadeEZ . Sira hili Kampu Demokrasianuudar lokál ba komísiu ida-nee.
lokeV E R B U 1. Book janela kaodamatan, ka hasai takan kamatan atu ema ka buat rumabele liu, sai ka tama. LIAFUAN-
SORUN: taka2. Hasai buat neebé taka helabuat seluk (n.e. matan, henanst.) atu ita bele haree tiha.LIAFUAN-SORUN: taka3. Hatoo buat ruma neebésumin ka subar ba ema selukatu nia bele hatene mós, n.e.nuudar ezemplu segredu,mistériu, nst. SIN. haloke, revela4 . Harii instituisaun,organizasaun ka negósiu ruma,porezemplu loke eskola, nst.5. Halakan motór ka ahi-eletrisidade.
lokenADJETIVU Neebé ita loke tiha ona.
SIN. nakloke
lokoVERBU 1. Koalia bainhira tobahela.2. (loko an) Hatudu an hodi haloatu ema seluk hahii ka gabaita.E Z . Keta loko an demais tanbaloko-an nee halo ema la gosta.
loko-anADJETIVU Neebé loko an.SUBSTANTIVU Neebé foti andemais. LIAFUAN-SORUN: haraik-an
lokraik: haree loraik
lokuSUBSTANTIVU Kelu-liman neebébaibain ema tau iha liman-sikun nia okos.
lokusaunSUBSTANTIVU Liafuan lubun ida ihaorasaun laran.
lokutór ~ lokutora f.SUBSTANTIVU Ema neebé fó sainotísia sira ka halao programaiha rádiu ka televizaun.
lolein (lia-)SUBSTANTIVU Dialetu ida koalia ihazona entre Dare ho Balibar,variedade lia-isní nian.
lolitVERBU Soe halo nakduir iha rai,n.e. bola ida.
loloSUBSTANTIVU 1. Kaer hodi fó,nuudar ezemplu lolo kopu kasigarru ba ema ruma.2. Hasai buat naruk ruma, n.e.nanál.EZ. Labarik nakar nee hasai niananál ba alunu seluseluk hosihalo trosa sira.Lolo liu katak halai-sees hodihalo ema susar atu hetan ita.EZ. Nia lolo liu bainhira polísia siratoo mai.
lolo (sanan-)SUBSTANTIVU Fatin boot halo hosirai ida atu lori bee iha laran.
lolonSUBSTANTIVU 1. Buat ida nia parteboot liu, buat ida nia isintomak. SIN. masa2. Buat ida nia kamosuk kaaparénsia liur nian. SIN. forma
loloosADJETIVU 1. Neebé loos tebetebes,la kleuk.
386
2. Neebé la sala. SIN . ezatuNeebé la kleuk ka la sala. SIN.
ezatuEZ . Halo loloos selae xefe belehirus.
ADVÉRBIU Nunee duni. SIN.
ezatamenteEZ. Tuku rua loloos ami too ihaDili.
lolurVERBU (Balada-inan) hamonu oanneebé seidauk moris tanmoras ka asidente ruma;kaukau ka kaan-fuan mate ihaoan-fatin seidauk too loron.
lombrigaSUBSTANTIVU Ular-oan iha ema kabalada nia kabun, ka iha ai-hanlaran. SIN. lalatik
lonaSUBSTANTIVU 1. Hena oin idaneebé mahar no fortetebetebes no serve atu halobatane ka taka sasán boot hodisatan udan.2. Hena, plástiku ka oleaduboot no luan neebé ema dadaatu taka rai, karreta, ró kabangasál ba festa nst.
LondresSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Inglaterra nian no ReinuNaklibur Bretaña Boot noIrlanda Norte ninian.londrinu ~ londrina f.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
longana (ai-)SUBSTANTIVU Ai-hun ida neebé fófuan hanesan ai-daak.NARAN BOTÁNIKU: N e p h e l i u mlongane.
longar mós longraADJETIVU (Hatais) neebé, tanbaluan demais, lametin no monulailais. LIAFUAN-SORUN: aperta
lonisSUBSTANTIVU Fehuk nia kulit toos.
SIN. lenuk-uman
lookVERBU 1. Fó ai-han ba bainakaruma iha uma.EZ. Ami look imi ho kafé no dose-oan ruma.2. Simu ema didiak nohaksolok iha uma.E Z . Look ema nee didiak bátanba nia mesak hau-nia belundurante tempu funu iha ai-laran.
lookSUBSTANTIVU 1 . (lia-look) Lia-galolen.2. Ema neebé koalia galolen.
loorADVÉRBIU Tun ba tasi.SUBSTANTIVU/ADJETIVU 1. Halolon kadiresaun tun ba tasi nian.2. Fehan ka rai-tetuk besik tasi.3. Zona tasi-mane.
loosADJETIVU 1. Neebé lolo an ba oinka bá-mai. SIN. kleukEZ . Ai-riin nee loos deit tanbasira fui halo didiak.2. Neebé la iha sala. S I N .
lasala, korretu; LIAFUAN-SORUN:
laloos, inkorretuEZ. Hau la hatene se konta neeloos ka lae; bele iha sala ruma.3. Neebé ita bele fiar bá. SIN.
labosok; LIAFUAN-SORUN: bosokEZ. Lia-anin nee loos, maski susaratu fiar bá.
SUBSTANTIVU Kualidade loos.
loraik mós loro-kraik, lokraikSUBSTANTIVU Oras bainhira loro-matan monu iha parteloromonu no halo rai atu sainakaras; oras molok atu tamakalan. LIAFUAN-SORUN: dadeer
387
EZ. Ohin loraik ami bá sinema hoami-nia primu sira.
loreVERBU/SUBSTANTIVU (Hahalok) biduhaleu funu-balun mate sira-niaulun.
loresaa mós loresaanSUBSTANTIVU 1. Knananuk neebéasuain sira hananu bainhiralore.2. Moruk ka aliansa entrefamília liuraik rua ka liu.
loriVERBU 1. Kaer buat ruma, foti kaleba hodi bá fatin ruma.EZ. Ami sei lori meza sira-nee baandár leten.Lori karreta katak kaer kahalao karreta ida.2. Han (tempu).EZ. Juaun lori tempu barak hodipinta uma.
lorikuSUBSTANTIVU Manu-fuik oin ida hokór furak, liuliu mean no verde.NARAN SIENTÍFIKU: Lorius garrulus
lori-liaSUBSTANTIVU Hahalok lori lia nian,katak rona iha ema ida, hafoinbá kasu fali oin-seluk iha emaseluk, selae bá konta ba emaseluk lia ruma neebé ita lahetan lisensa atu fó sai.EZ . Lori-lia nee hahalok aatneebé bele halo ema hirus malu.
ADJETIVU (Ema) neebé gosta lorilia.
loro mós loro-matanSUBSTANTIVU Fitun ida-neebé fónaroman makaas no manas barai, hahú hosi dadeer toomolok loro-kraik.NOTA: Maski makdalek tetunbarakliu la haketak ona liafuanrua loro (= port. s o l , mal.
matahari) no loron (= port. dia,mal. hari) diak liu ita tuir regrabanati tetun-terik nian hodihaketak sira bainhira hakereklia-tetun atu labele hamosukonfuzaun kona-ba arti. Nuneeita hakerek Loro nabilan ihaloron, lakon fali iha kalan.
loro-kraik: haree loraik
loroloron mós loron-loronADVÉRBIU Iha loron ida ba loronseluk no ba nafatin.EZ. Ami serbisu loroloron la falta,só deskansa iha loron-domingu.
loro-matanSUBSTANTIVU Loro nia oin nabilanno manas, neebé ita emaharee iha lalehan.
loro-mateSUSBSTANTIVU Mamosuk kafenómenu iha lalehan bainhirafulan ka fitun liu hosi Rai, Loroka fitun seluk nia oin, no ihamomentu nee duni hanetikfitun nia naroman tomak. SIN.
eklipse
loromonu mós loro-monuSUBSTANTIVU Halolon ka diresaunida neebé bainhira ita hamriikhodi hateke ba súl ka tasi-mane, nia iha ita-nia limanloos. SIN. oeste, osidente
loromonukADJETIVU Loromonu nian. SIN.
osidentál
loronSUBSTANTIVU 1. Períodu tempunian bainhira naroman. LIAFUAN-
SORUN: kalanEZ. Ita hadeer no serbisu iha loronno toba iha kalan.2. Períodu ida ho oras 24neebé hahú no remata ihakalan-boot; loron ida no kalanida hamutuk.
388
EZ. Loron hitu tan ami sei fila baDili.3. = loro, loro-matanEspresaun loron fahe-ruakatak meiudia loloos.
loro-naromanSUBSTANTIVU 1. Loron-matan fónaroman diak.2. (arti figuradu) Liberdade,faforuk.
loron-bootSUBSTANTIVU Loron neebé emaselebra tan eventu rumakotukbá ka hanoin hikas santuida. SIN. festa
loron-dominguSUBSTANTIVU Loron uluk-ba kuartano tuir sesta; loron dahuluksemana nian.
loron-kabenSUBSTANTIVU Loron iha neebé fetoida no mane ida kaben, baibainho serimónia iha uma-kreda nofesta boot depois. SIN. loron-kazamentu
loron-kintaSUBSTANTIVU Loron uluk-ba kuartano tuir sesta.
loron-kuartaSUBSTANTIVU Loron ida uluk-bakinta no tuir tersa.
loron-matan: haree loro-matan
loron-sábaduSUBSTANTIVU Loron ida uluk-badomingu no tuir sesta.
loron-segundaSUBSTANTIVU Loron ida uluk-batersa no tuir domingu.
loron-segundaSUBSTANTIVU Loron ida uluk-basábadu no tuir kinta.
loron-tersa
SUBSTANTIVU Loron ida uluk-bakuarta no tuir segunda.
lorosaan: haree loresaan
lorosaeADJETIVU Neebé iha parte lorosaenian. SIN. lorosaek, orientál
SUBSTANTIVU Hahalon ka diresaunloro-matan mosu mai nian. SIN.
lorosae, loro-mosu, oriente
lorosaeSUBSTANTIVU Hahalon ka diresaunloro-matan mosu mai nian. SIN.
leste, loro-mosu, oriente
lorosaekADJETIVU Neebé iha parte lorosaenian. SIN. orientál
losaunSUBSTANTIVU Mina-manas oin idaneebé ema kose ba kulitmaran atu hamamar tiha.
LospalosS U B S T A N T I V U Vila no postuadministrativu ida distrituLautein nian iha Ponta Lesteneebé nia mahorik sira koalialia-fataluku. L o h o a s u p a l amaka vila nee nia narankahorik.
losuVERBU Fokit sai tiha buat idaneebé metin hela iha lolonruma ka hakoi iha rai.EZ. Losu ona ai-riin nee!
lotaVERBU 1. Koko buat ruma.2. Buka-hatene. SIN. aprende
lotaria mós lotuSUBSTANTIVU Jogu taru-osan nianiha neebé ema barak sosabillete hodi koko sira-nia sorte,no ida neebé soi billete idaneebé organizadór sira hili hoarbiru deit mak manán osantomak.
389
lotukADJETIVU Neebé nia isin mihis nokiik. LIAFUAN-SORUN: bokar
louSUBSTANTIVU (tetun-terik) Títuluneebé ema fó ba nai-feto ida.SIN. misiora
loubaikSUBSTANTIVU Tipu ai-funan furakhanesan liis-karau boot hovariedade oioin; iha rai-Timórita bele hetan ai-funan neeneebé ema hasai hosi nia hunno kuda fali iha nuu-kulit. SIN.
orkídea
louvaVERBU Foti ema la buat ida niakualidade diak. SIN. hahii, gaba
louvadeusSUBSTANTIVU Kutun boot ida kór-matak ho isin lotuk no ain ruaoin nian naruk tebetebes. SIN.
dadobakasaNARAN SIENTÍFIKU: Mantis
louvórSUBSTANTIVU 1. Hahalok ka liafuanhahii ka gaba nian. SIN. hahiin2. Hahiin neebé ita emahasae ba Maromak hodiagradese grasa boot neebé Niaharaik mai.
LovaiaSUBSTANTIVU Knua vila Mehara nianiha distritu Lautein, neebé niamahorik sira (ema makuvo)uluk koalia dalen ida naran lia-makuva.
luademélSUBSTANTIVU Kaben-nain foun sirafoin hahú sira-nia moris hodi bápasiar ka hela metin iha fatindook ruma ba tempu badakida; viajen kaben nian.
luak
ADJETIVU 1. Neebé boot ka barakliu duké ita presiza.2. = luan
luanADJETIVU Neebé nakloke ka lolo anba sorin-sorin, neebé iha fatinatu hatama buat barak. LIAFUAN-
SORUN: kloot
LublianaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Eslovénia nian.
lubrifikaVERBU Hamamar ho óleu ka masa.lubrifikasaun SUBSTANTIVU
lubrifikanteSUBSTANTIVU 1. Buat neebé ita uzaatu lubrifika.2. Óleu ka masa neebé halobesi sira mamar ka namdorasatu karreta sira bele halai kalao diak.
lubuVERBU Tesi-habadak buat narukida, liuliu ain, liman ka ikun.SIN. amputa
lubuk1
ADJETIVU Neebé ema lubu tihaona. SIN. tuuk
lubun mós lubuk2
SUBSTANTIVU 1. Baluk neebé emalubu ka tesi tiha.2. Ema, balada ka buat barakhamutuk. SIN. grupuEZ. Manifestante lubuk ida haliburhela iha eskola oin neebá.
LudurSUBSTANTIVU Fitun-lubun kiik nofurak loos iha fitun-libur kakonstelasaun Karau-Aman(Taurus) nia klaran, ihaMahulan-Tua nia sorin karuk.NARAN SIENTÍFIKU: Pleiades
luflafu
390
VERBU Halo buat ida ho ansi kalailais deit lahó kuidadu, bastabele hotu.
luhanSUBSTANTIVU 1. Lutu halo ho fatuk,ai ka rai-kuak atu sulan balada.EZ. Ami atu halo luhan atu sulanfahi sira-nee.2. Fatin lidun-haat halo ho besi-riin ka ai-riin atu rai manu-fuikka balada seluk iha laran.SIN. gaiola
luhasVERBU Halo kulit sai moras ka aatho bee nakali ka bee-suarmanas.
LukaSUBSTANTIVU Vila iha zona Vikekenian neebé nia mahorik sirakoalia tetun-terik.
lukraSUBSTANTIVU 1. Hetan lukru.2. (arti negativu) Aproveita.
lukradórSUBSTANTIVU Ema neebé lukra.
lukrativu ~ lukrativa f.ADJETIVU Neebé fó lukru.
lukruS U B S T A N T I V U Osan neebékomersiante manán bainhirafaan buat ruma ho folin aas liufolin neebé nia hola tiha;kadiak neebé ema hetan hosikontratu ka fila-liman.
lukuVERBU Soe an tama bee ho kbiit.
lukudór mós luku-nainSUBSTANTIVU Ema neebé luku. SIN.
maklukuk
lukunSUBSTANTIVU Luku dala ida.
lula
SUBSTANTIVU Balada molusku tasikoin ida neebé atu hanesankurita maibé kiik. SIN. suntu
luliSUBSTANTIVU Bandu, liuliu tanmotivu relijiozu.
lulikADJETIVU 1. Neebé ita la bele kaerno sei hamtauk tanbaMaromak, santu ka matebianninian. SIN. sagradu2. Neebé Maromak, relijiaun katradisaun maka luli ka bandu.
SUBSTANTIVU Buat luli ka sagradu.
lulik-nainSUBSTANTIVU Nai-lulik jentiu sira-nian neebé tota no hasaebuat-karan ba nia maromak.
lulunVERBU 1. Kaer halo hamutuk kahikar ho movimentu leuk, n.e.biti, surat-tahan, sigarru.EZ. Hau hadeer, hafoin lulun tihabiti.2. Nalihun hodi halo aat hotubuat neebé iha nia oin.EZ. Laloran boot lulun tiha aldeiakiik sira bainhira mosu rai-nakdoko.3. (Arti figuradu) Baku ka kaerhodi riba ba rai.EZ. Joven sira lulun naok-teen idatoo dolar didiak.
lulurSUBSTANTIVU Parte ain hosi ain-tuurho ain-fukun.
lulur-ruinSUBSTANTIVU Ruin lulur nian.
lumakADJETIVU 1. Neebé maus, laósfuik.2. Neebé halo tuir ka fó ulun.SIN. obediente
lumut
391
SUBSTANTIVU Ai-horis hanesan bee-teen matak neebé moris kabelit iha fatin bokon, liuliu fatukka ai-lolon.
SUBSTANTIVU (kór-lumut) Kór-matak.SIN. verde
lunárADJETIVU (Planeta-oan) fulan nian.
SIN. fulak
luniVERBU Sadere ulun-fatuk.
lupaSUBSTANTIVU Instrumentu óptikuhalo ho lente ida ho oin ida atuhaboot no haree moos liu. SIN.
vidru-mabootEZ . Letra hirak-nee kiikoan liu;presiza lupa hodi haree moos.
luritVERBU Tama loos ba laran, n.e.kilat-musan ida.
lurónSUBSTANTIVU Dalan iha vila kasidade laran, baibain taka hoalkatraun ka britas.
lurón-bedokSUBSTANTIVU Lurón ida neebénasanak ba sorin.
lurukSUBSTANTIVU Fatin ba sunu sasán.
lurunADJETIVU Neebé kiak rabat rai.
lutaSUBSTANTIVU/VERBU 1. Funu hasorubuat ruma. SIN . hatuda (vb.);hatudan (subst.)2. Desportu riba malu nian.
lutadórSUBSTANTIVU 1. Ema neebé luta.
SIN. matudak2. Ema-mane neebé riba maluho ema seluk nuudar desportu.SIN. ribamaludór
lutis: haree klutis
lutu1
SUBSTANTIVU Ai-riin latar ida neebéema halo haleu fatin ruma,liuliu haleu toos atu satanbalada sira hodi estraga sasán.SIN. bahan
lutu2
SUBSTANTIVU Períodu ida bainhiralakon família uma-laran ida,sira neebé sei moris hataishena metan hodi hanoinbeibeik matebian nee. SIN. doon
lutukVERBU Halibur, tau hamutuk.
luturVERBU Hanai ema mate hodi taubua, malus no ahu iha nia rateleten.
luukADJETIVU Matan-been ka luun nian.
SIN. lakrimál
luun mós luu-beenSUBSTANTIVU Been neebé suli katuru iha ema nia matan liuliubainhira tanis. SIN. matan-been
luutVERBU (Manu-inan) tuur iha manu-tolun too nakfera no manu-oansai.
luvasSUBSTANTIVU Hena-rohan ida sukutuir forma limafuan nian,neebé uza ba liman. Iha luvasneebé uza ba kaben iha mósluvas neebé uza ba servisuloroloron, balu halo hosi hena,plástiku, kulit ka borraxa.
.luxemburgés ~ luxemburgeza
f.ADJETIVU Rai-Luxemburgu nian.SUBSTANTIVU Ema Luxemburgu.
Luxemburgu (rai-)
392
SUBSTANTIVU Rain no estadu kiikida iha Europa Loromonu.
luxuSUBSTANTIVU Buat furak no karutebetebes neebé fó satisfasaunka laran-haksolok.EZ. Hela iha otél fitun-lima neeluxu ba ema riku.
luxuozu ~ luxuoza f.ADJETIVU Kona-ba luxu, luxu nian.
luzifikaVERBU Halo sai portugés.luzifikadu ~ luzifikada f. ADJETIVU
luzifikasaun SUBSTANTIVU
luzizmuADJETIVU Liafuan ka espresaun lia-portugés nian neebé tama badalen seluk.E Z . Lia-tetun ohin loron soiluzizmu barabarak.
luzófilu ~ luzófila f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebéhadomi rai-Portugál, nia lian kania kultura.luzofilia SUBSTANTIVU
luzófobu ~ luzófoba f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebéhakribi rai-Portugál, nia lian kania kultura.luzofobia SUBSTANTIVU
luzofoniaSUBSTANTIVU 1. Rain sira neebéuza lia-portugés nuudar lianofisiál; mundu dalen-portugés.2. Klibur rain luzófonu kadalen-portugés sira, neebéinklui Timor-Leste.
luzófonu ~ luzófona f.ADJETIVU Neebé kona-ba karelasiona ho koalia lianportugés. SIN. dalen-portugés
SUBSTANTIVU Makdalek portugéssira.
luzverdeSUBSTANTIVU Lisensa atu atu halaoknaar ruma.
393
Mmma-: haree mak-
maasVERBU Loke ita-nia ibun luan no
dada iis ka hatama ár liu dukébaibain bainhira ita kole kamatan-dukur.
mabidukADJETIVU Neebé habidu. SIN.
manipuladórSUBSTANTIVU Ema neebé habidu.
SIN. manipuladór
mabiitADJETIVU Neebé habiit.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé habiit.
2. Buat ka ai-moruk neebéhabiit. SIN. tóniku
mabokurADJETIVU Neebé habokur.
EZ. Xokolate hahán ida neebémabokur tebetebes.
SUBSTANTIVU Ema neebé habokur.
mabookADJETIVU Neebé habook. SIN.
komovente
mabosokADJETIVU Neebé habosok.SUBSTANTIVU Ema neebé habosok.
madadurADJETIVU Neebé hadadur.SUBSTANTIVU Ema neebé hadadur.
madaetADJETIVU Neebé hadaet. SIN.
kontajiozuSUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
hadaet.
madamekADJETIVU Neebé hadame.
SUBSTANTIVU Ema neebé hadame.SIN. badame-nain
Madagaskar (rai-)SUBSTANTIVU Nusa boot rabat rai-
Áfrika nia raat lorosaek, nomós estadu independente.
Madeira (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun iha Tasi-
Boot Atlántiku neebé baPortugál ukun nuudarprovínsia.
madeirenseADJETIVU Rai-Madeira nian.SUBSTANTIVU Ema Madeira.
madenikADJETIVU Neebé hadeni. SIN.
obrigatóriu; imperativuSUBSTANTIVU Ema neebé hadeni.
SIN. komandante
maderakADJETIVU Neebé hadera. S I N .
privativuSUBSTANTIVU Ema neebé hadera.
madesanADJETIVU Neebé hadesan.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hadesan.2. Bidón ka aparellu ida atuhadesan. SIN. insineradór
madesikADJETIVU Neebé hadesi. S I N .
opresivuSUBSTANTIVU Ema neebé hadesi.
SIN. opresór
madiakADJETIVU Neebé hadia. SIN.
reparatóriuSUBSTANTIVU Ema neebé hadia.
SIN. reparadór
madianADJETIVU Neebé hadian.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hadian.
394
2. Neebé hadian rai kakultiva. SIN. kultivadór
madiukADJETIVU Neebé hadiuk.
madolekADJETIVU Neebé hadole. SIN.
komunikativuSUBSTANTIVU Ema neebé hadole.
SIN. komunikadór
madomikADJETIVU Neebé hadomi.SUBSTANTIVU Ema neebé hadomi.
SIN. amadór
madoorADJETIVU Neebé hadoor. S I N .
poluenteS U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hadoor. SIN. poluidór2. Buat ka substánsia neebéhadoor. SIN. poluente
madrastaSUBSTANTIVU Aman nia feen neebé
laós ita-nian inan loloos.EZ. Madrasta sira dala barak laharee diak nia laen nia oan siraka feto uluk nia oan sira.
MadrastaSUBSTANTIVU Sidade boot ida iha
rai-Índia lorosae.
madreSUBSTANTIVU Feto ida neebé fó an
atu moris hodi serbí deitKreda; bele hela iha konventuka iha komunidade hamutuk hopovu. SIN. irmán
MadrídSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
España nian.
madudukADJETIVU Neebé hadudu.SUBSTANTIVU Ema neebé hadudu.
madukur
ADJETIVU Neebé hadukur. SIN.
soporíferuS U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hadukur.2. Buat ka ai-moruk neebéhadukur. SIN. soporíferu
madulasADJETIVU Neebé hadulas.SUBSTANTIVU Ema neebé hadulas.
madunikADJETIVU Neebé haduni.S U B S T A N T I V U 1. Buat neebé
hadesi.2. Mekanizmu ida ho tahantolu ka liu neebé nakdulashodi haduni aviaun ka ró. SIN.
élise
maduru ~ madura f.ADJETIVU 1. Neebé dezenvolvidu
ona.2. Neebé be le ho laresponsabilidade ba nia an nola haknoa ka depende ba emaseluk.madureza SUBSTANTIVU
maeVERBU Sai boot ka nabokar tuir
p r o sesu na tu r á l . SIN.
dezenvolveE Z . Lakataru mae too sai falikukulai; Iha sékulu ida nia laranlia-tetun mae lailais.
maekSUBSTANTIVU 1. Fehuk oin ida.
2. (arti figuradu) Ema neebé latuir deit, la koopera ho emaseluk.
mafahekADJETIVU Neebé hafahe. SIN.
klasifikativuSUBSTANTIVU Ema neebé hafunan.
SIN. klasifikadór
máfia
395
SUBSTANTIVU 1. Kriminozu lubunida neebé organizadu didiakmaibé subar nia identidade.2. (arti figuradu) Grupu emalaran-foer ka korruptu.EZ. Iha máfia ida neebé kontrolafinansa iha sosiedade nee.
mafiarADJETIVU Neebé hafiar. SIN.
konvinsenteSUBSTANTIVU Ema neebé hafiar.
mafiozu ~ mafioza f.SUBSTANTIVU Ema máfia nian.
mafuakADJETIVU Neebé nafuan ka fó fuan.
SIN. produtivu, prolífiku
mafunakADJETIVU Neebé nafunan ka fó
funan.
mafunanADJETIVU Neebé hafunan. SIN.
dekorativuSUBSTANTIVU Ema neebé hafunan.
SIN. dekoradór
mafutarADJETIVU Neebé hafutar. SIN.
ornamentálSUBSTANTIVU Ema neebé hafutar.
magnétiku ~ magnétika f.ADJETIVU Dehan kona-ba besi-asu
neebé iha iman hodi dada besika metál seluk, halo niahakbesik hodi belit metin.
mah-: haree mak-
mahaatSUBSTANTIVU 1. Grupu ho ema
nain-haat.2. Konjuntu muzikál ho tokadórnain-haat. SIN. kuartetu
mahabitADJETIVU 1. Neebé habit.
2. Neebé halo ita ansi. SIN.
urjente
SUBSTANTIVU Ema ka buat neebéhabit.
mahalokSUBSTANTIVU 1. Ema neebé halo.
2. Buat neebé halo. SIN. fatór
mahalok-mapaSUBSTANTIVU Badain halo mapa.
SIN. kartógrafu
mahalok-milagreSUBSTANTIVU Ema neebé bele halo
milagre. SIN. milagreiru
mahalok-ókuluSUBSTANTIVU Badain halo ókulu. SIN.
okulista
mahalok-xapeuSUBSTANTIVU Badain halo xapeu.
SIN. xapeleiru
mahánADJETIVU Neebé han.SUBSTANTIVU Ema, balada ka buat
neebé han.
mahanakADJETIVU Neebé hana. SIN. tirudór,
maktirukSUBSTANTIVU 1. Ema neebé hana.
2. (Mahanak) Fitun-lubun idaneebé Sagittarius mak nianaran sientífiku.
mahanasADJETIVU Neebé hanas.SUBSTANT IVU Ema ka aparellu
neebé hanas.
mahán-duutADJETIVU/S U B S T A N T I V U (Ema ka
balada) neebé han duut, ai-fuan ka modo (maibé la hanfali naan). SIN. erbívoru
mahaninADJETIVU Neebé hahanin.SUBSTANTIVU Buat ka aparellu
neebé hahanin. SIN. ventiladór
mahán-naan
396
ADJETIVU/S U B S T A N T I V U (Ema kabalada) neebé han naan. SIN.
karnívoru
maharADJETIVU Neebé nia laran merin
hodi hakonu leet luan ida entresorin rua; grosu liu; ho volumeboot.
SUBSTANTIVU Kualidade mahar.
maheanSUBSTANTIVU Ema neebé hean.
mahedikSUBSTANTIVU Ema neebé hedi.
maheinSUBSTANTIVU 1. Ema neebé hein.
2. Ema neebé tau matan babuat ruma, fatin ruma ka emaruma. SIN. guarda, makdakakE Z . Jezús maka ita-nia maheindiak.
mahekerSUBSTANTIVU Ema neebé haheker.
SIN. kompozitór
mahelakADJETIVU Neebé hela. SIN.
permanente
mahelikADJETIVU Neebé heli.SUBSTANTIVU Ema neebé heli. SIN.
maksubar
mahemukSUBSTANTIVU 1. Ema neebé hemu.
2. Ema neebé hemu barak,dala ruma too lanu.
mahesikSUBSTANTIVU Ema neebé hesi. SIN.
diretór
mahesukADJETIVU Neebé hesuk. SIN.
afirmativuSUBSTANTIVU Ema neebé hesuk.
mahetok
ADJETIVU Neebé hetok. S I N .
persistente
mahidakADJETIVU Neebé hahida.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hahida. SIN. unifikadór2. = mahidar
mahidarSUBSTANTIVU Ema neebé hahidar.
SIN. hahidar-nain
mahihakSUBSTANTIVU Ema neebé iha ka
soi. SIN. maksoik, posuidór
mahiikADJETIVU Neebé hahii.SUBSTANTIVU Ema neebé hahii. SIN.
gabadór
mahiitADJETIVU Neebé hiit.SUBSTANTIVU Ema neebé hiit.
mahilasADJETIVU Neebé hahilas. SIN.
imajinativuS U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hahilas.2. Badain halo ilas. SIN. pintór
mahirakADJETIVU Neebé hahira, neebé
hatudu hira. SIN. kuantitativu
mahodikADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema ka buat)
neebé hodi. SIN. maklorik
mahohokADJETIVU Neebé oho. SIN. letálSUBSTANTIVU Ema, animál ka buat
neebé oho. SIN. asasinu
mahoirADJETIVU Neebé hoir.SUBSTANTIVU Ema neebé hoir. SIN.
salvadór
mahoisADJETIVU Neebé hahois. SIN.
estorsivu
397
SUBSTANTIVU Ema neebé hahois.SIN. estorsionáriu
mahokosADJETIVU Neebé hahokos; neebé
hela ka nakfati iha okos. SIN.
inferiór
maholakSUBSTANTIVU Ema neebé hola.
mahomanSUBSTANTIVU Ema neebé homan.
mahonSUBSTANTIVU Área neebé nakukun
tanba iha buat ruma neebésatan loron-matan nia roman.
mahon-beenSUBSTANTIVU Bee-gota kiikoan
neebé monu ba rai leten ihatempu kalan, halo bokon rai,ai-tahan, duut, fatuk, uma-leten, nst. SIN. kmaha
mahorikSUBSTANTIVU Ema neebé horik. SIN.
abitante
mahorisADJETIVU Neebé hahoris. SIN.
jenerativu, reprodutivuS U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hahoris.2. Inan-aman.
mahotarADJETIVU Neebé hotar.SUBSTANTIVU Ema neebé hotar. SIN.
hotardór
mahotukADJETIVU Neebé hahotu. S I N .
definitivu, desizivu
mahukunADJETIVU Neebé ukun.SUBSTANTIVU Ema neebé ukun. SIN.
ukun-nain, soberanu
mahulanSUBSTANTIVU Ida hosi ema nain-rua
neebé hulan.
Mahulan-TuaSUBSTANTIVU Fitun-lubun boot no
kapás ida neebé mosu iha rai-tinan ho fitun Liurai Tolu ihaklaran; Órion maka nia naranklásiku. SIN. Fitun-Maklebas
mahulukADJETIVU Neebé uluk liu hotu. SIN.
prinsipálE Z . Malária maka problemamédiku mahuluk iha ita-nia rain.
mahusikADJETIVU Neebé husik.SUBSTANTIVU Ema neebé husik.
mahusukADJETIVU Neebé husu.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé husu.
SIN. rekerente2. Ema neebé buka-hatenekona-ba buat ruma.
mahuukADJETIVU Neebé huu.SUBSTANTIVU 1. Ema ka buat neebé
huu.2. (linguístika) Son neebé huu.SIN. aspiradaEZ. Konsoante H (há ka agá) neemahuuk ida neebé lia-portugésla soi.
maiVERBU Husik hela-fatin neebá
hodi bá too iha fatin ida-nee.EZ. Nia mai hosi Aileu horisehikdadeer.
PREPOZISAUN Ba. (Ita baibain trokaprepozisaun ba ho mai ihapronome hau, ita no ami niaoin).EZ. Nia hatudu hahalok aat neemai hau, no mós ba sira.
maibéKONJUNSAUN Liafuan neebé ita uza
bainhira atu hatete buat rumaneebé seluk ka lahanesan siraseluk. SIN. mas, mais
398
EZ. Dona Júlia hela ona tinan haatiha Laga maibé seidauk hatenelia-makasae.
mainSUBSTANTIVU 1. Feto neebé kous
oan iha knotak too tuur-ahi;hafoin fó-susu no tau matan bania too nia boot. S I N . inan,amá, mamain2. Títulu hodi hasé ita-nia inan.
maioriaSUBSTANTIVU 1. Parte boot liu hosi
grupu ka buat ruma; sorin-balun ida be barak liu. SIN.
balun-bootEZ. Povu Timór maioria maktuirrelijiaun katólika.
2. Grupu ida neebé boot liugrupu seluseluk iha sosiedadeka nasaun nia laran.
maisKONJUNSAUN Liafuan neebé ita uza
bainhira atu hatete buat rumaneebé seluk ka lahanesan siraseluk. SIN. maibé, masEZ. Nia hakarak ba pasiar mais niaaman la hatán.
Maiu (fulan-)SUBSTANTIVU Fulan dalimak tinan
nian, tuir fulan-Abríl no uluk-bafulan-Juñu.
maiúskulaSUBSTANTIVU Forma boot letra nian
neebé ita uza hodi hakerek (1)letra uluk liafuan nian, no (2)títulu sira. SIN. letra-boot
maizumenusADVÉRBIU La hatene loloos;
kurakuran.E Z . Maizumenus iha estudantenain-limanulu iha ami-nia klase.
majiaSUBSTANTIVU Kbiit espesiál ida hodi
hamosu derrepente ka halo
buat neebé labaibain kaparese imposivel. SIN. masonik
májikaSUBSTANTIVU Jogu ida neebé uza
kbiit májiku.májiku ~ májika f. ADJETIVU
majórSUBSTANTIVU Postu militár aas liu
kapitaun no kraik liu tenente-koronél.
majoritáriu ~ majoritária f.ADJETIVU Maioria nian.
mak-Prefiksu ajentivu neebé liga ba
verbu báziku atubele hatudu sémak halo buat ruma.E Z . Ita bolu naran makdolarbalada ida neebé dolar.
mak mós makaMATADAK KONTRASTIVU Ida-nee duni,
laós seluk. SIN. haeEZ. Markus mak toba dukur, laósAmeu.
makaSUBSTANTIVU Fatin, kama kiikoan
ida neebé baibain uza ihaospitál sira lori tau ema moraska kanek sira.
makaasADJETIVU 1. Neebé iha forsa ka
kbiit.2. (Lian) neebé boot.EZ. Keta halo tarutu makaastanba bebé toba hela.3. (Ema) neebé sériu, la gostahalimar.
ADVÉRBIU Ho forsa.EZ. Doutór husu nia atu dada iismakaas.
makabenSUBSTANTIVU Ema neebé hakaben.
makaenseADJETIVU Makau nian.SUBSTANTIVU Ema Makau sira.
399
makaerSUBSTANTIVU 1. Ema neebé kaer.
2 . Ema neebé hetanresponsabilidade atu taumatan ba buat ruma. SIN.
kapatás
makahikADJETIVU Neebé hakahik. SIN.
preventivuSUBSTANTIVU Ema neebé hakahik.
makahurSUBSTANTIVU Ema ka instrumentu
neebé kahur.
makaitADJETIVU Neebé hakait ka
relasiona. SIN. relativu
makakuSUBSTANTIVU Instrumentu ida-
neebé baibain uza hodi hiitkarreta sira bainhira atu hadiaka troka roda. Haree mós fatu-makaku
makaleroSUBSTANTIVU 1. (lia-makalero) Dalen
papua ida neebé ema koaliaiha rai-Iliomar iha tasi-mane.2. Ema neebé koaliamakaleronuudar nia dalen-inan.
makanekADJETIVU Neebé hakanek. SIN.
ofensivuSUBSTANTIVU Ema neebé hakanek.
SIN. ofensór
makarraunSUBSTANTIVU Hahán ida hanesan
espargete mahar, halo hositrigu-uut no manu-tolun neebéema nono iha bee nakali, halosai mamar.
makarróniku ~ makarrónika f.ADJETIVU (Estilu) neebé sabraut
tanba kahur malu lian, regra ka
sistema-hakerek rua neebé lahan malu.EZ. Sei iha Timoroan balu neebéhakerek lia-tetun ho ortografiamakarrónika ida neebé hamosukonfuzaun barak iha sosiedade,no liuliu iha eskola.
makasaeSUBSTANTIVU 1. (lia-makasae) Dalen
papua neebé ema koalia ihazona Baukau, Laga, Kelikai noOsuu.2. Ema neebé koalia makasaenuudar nia dalen-inan.
MakasárS U B S T A N T I V U 1. (rai-Makasár)
Sidade ida iha rai-Selebesloromonuk neebé ema temimós Ujung Pandang.2. (rai-Makasár) Naran baibainba rai-Selebes iha ai-knanoikno dadolin tuan sira.3. Ema Makasár.4. (lia-makasár) Dalen rai-Makasár nian.
Makau (rai-)SUBSTANTIVU Territóriu ida neebé
uluk kolónia Portugál nianmaibé oras nee pertense baXina; Portugál entrega tiha baXina iha tinan 1999.
makbaberakADJETIVU Neebé baberak.SUBSTANTIVU Ema neebé baberak.
SIN. planeadór
makbadanADJETIVU Neebé badan.S U B S T A N T I V U Ema neebé
hakbadan. SIN. kalkuladór
makbahatADJETIVU Kona-ba hahalok babat
nian. SIN. eskulturálSUBSTANTIVU Ema neebé bahat. SIN.
eskultór
makbakuk
400
ADJETIVU Neebé baku.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé baku.
2. Instrumentu neebé baku.SIN. batedór
makbalasADJETIVU Neebé balas. S I N .
kompensatóriuSUBSTANTIVU Ema neebé balas.
makbalikADJETIVU Neebé bali.SUBSTANTIVU Ema neebé bali. SIN.
enfermeiru
makbelitSUBSTANTIVU Ema neebé belit,
katak fó an ba kauza ka partiduruma. SIN. aderente
makbesikADJETIVU Neebé hakbesik.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hakbesik.2. (linguístika) Konsoante w kay. SIN. semikonsoante
makbeurADJETIVU Neebé beur ka babeur.SUBSTANTIVU Ema neebé beur ka
babeur. SIN. tentadór
makbibanADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
biban, bele mós ho intensaunaat. SIN. oportunista
makbidukSUBSTANTIVU Ema neebé bidu.
makbolukSUBSTANTIVU Ema neebé bolu.
makborusADJETIVU Neebé borus.SUBSTANTIVU Instrumentu neebé
borus. SIN. besi-borus, broka
makbosokADJETIVU Neebé bosok.SUBSTANTIVU Ema neebé bosok.
SIN. bosok-teen
makbukak
SUBSTANTIVU Ema neebé buka.
makdadakADJETIVU Neebé dada. S I N .
atraente, atrativuSUBSTANTIVU Buat ka ema neebé
dada. SIN. atraidór
makdadiSUBSTANTIVU Metál ida neebé
todan lahalimar ho kór-mutinnabilan.
makdadi-laekADJETIVU (Gazolina) neebé la iha
makdadi.
makdaetADJETIVU Neebé daet. SIN.
infesiozu, kontajiozu
makdakakADJETIVU Neebé daka.SUBSTANTIVU Ema neebé daka. SIN.
mahein, guarda
makdalekSUBSTANTIVU Ema neebé dale ka
koalia. SIN. koaliadór, oradór
makdehanSUBSTANTIVU Ema neebé dehan.
makderakADJETIVU Neebé derak. SIN.
migratóriuSUBSTANTIVU Ema neebé derak. SIN.
emigrante
makderekADJETIVU Neebé dere.SUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
dere.
makdinukADJETIVU Neebé dinu. SIN. odiozuSUBSTANTIVU Ema neebé dinu. SIN.
odidór
makdodokSUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
dodok.
makdolarADJETIVU Neebé dolar.
401
SUBSTANTIVU 1. Ema neebé dolar.2. Balada neebé baibain dolar.SIN. reptil
EZ. Lafaek makdolar ida be boot notoke makdolar ida be kiik.
makdudukADJETIVU Neebé dudu.SUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
dudu.
makduirSUBSTANTIVU 1. Ema neebé duir.
2. Instrumentu ho tali neebéduir sasán. SIN. roldana
makdunikSUBSTANTIVU 1. Ema neebé duni
tuir ema seluk atu kaer.2. Ema neebé trata beibeikema ho laran-aat no la tuir lia-loos. SIN. persegidór
makduukADJETIVU Neebé duu. S I N .
akuzatóriuSUBSTANTIVU Ema neebé duu. SIN.
akuzadór
makeekSUBSTANTIVU Ema neebé kee. SIN.
kee-nain
makerekADJETIVU 1. Neebé iha tuin ka
risku barabarak.2. (Neebé) iha pintura ho kóroioin.EZ. Ema balu gosta asu makereklori ba kasa animál fuik.Laran-makerek katak emaneebé koalia hela kona-baasuntu ida maibé hanoin helaseluk.
makesarSUBSTANTIVU Ema neebé kesar ka
lori problema ba tribunálatubele rezolve. SIN. keixozu
maketak
ADJETIVU Neebé haketak. SIN .
divóriuSUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
dinu.
makfaanADJETIVU Neebé faan ka tau atu
faan.SUBSTANTIVU Ema neebé faan
sasán atu ema seluk bele sosa.
makfahekADJETIVU Neebé mak fahe ba ema
hotu;SUBSTANTIVU Ema neebé fahe
sasán ba ema hotu;distribuidór.
makfalekADJETIVU Neebé fale.SUBSTANTIVU Balada neebé fale.
SIN. ruminante
makfanunADJETIVU Neebé fanun.SUBSTANTIVU Ema neebé fanun.
makfasekSUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
fase.
makfihirADJETIVU Neebé fihir.SUBSTANTIVU Ema neebé fihir. SIN.
kontroladór
makfókSUBSTANTIVU Ema neebé fó. SIN.
doadór, maraik
makfookSUBSTANTIVU Ema neebé nia isin
iis-dois. SIN. makdois
makfutukADJETIVU Neebé futu ka obriga
(liuliu tuir lei). SIN. sujeitanteSUBSTANTIVU Ema ka instrumentu
neebé futu.
makiakSUBSTANTIVU Ema neebé hakiak.
makiak-bani
402
SUBSTANTIVU Ema neebé hakiakbani. SIN. apíkola
makikitSUBSTANTIVU Manu-fuik ida neebé
semo aas iha lalehan nokadavés tun hodi ribit ka kaermanu ka balada kiikoanhanesan laho atubele han.NARAN SIENTÍFIKU: Pandion haliætus
makilarSUBSTANTIVU Ema neebé hakilar.
makiliADJETIVU 1. Neebé sente isin
makees.2. Neebé hamnasa tanba emaseluk book nia isin hodihalimar. SIN. namkili
makillaVERBU Pinta oin ho kozmétiku
hodi halo oin kabeer ka kapás;hafutar ho kozmétiku.
makillajenVERBU 1. Hahalok makilla nian.
2. Kozmétiku atu makilla.
mákinaSUBSTANTIVU Aparellu neebé ita
halao hodi dulas ka hodihamoris pilla, bateria ka motóratu uza hodi halo serbisu rumaneebé ita la bele halo ka lakohihalo.
mákina koa-duutSUBSTANTIVU Aparellu ida ho motór
neebé uza hodi koa duut.
mákina-faks m ó s mákina-faksímile
SUBSTANTIVU Aparellu ida neebéita uza hodi haruka no simutestu hakerek ka imprime ihasurat-tahan.
mákina-faseSUBSTANTIVU Aparellu ida neebé
ita uza hodi fase roupa ka henasira.
mákina-hakerekSUBSTANTIVU Aparellu ida neebé
ita uza hodi hakerek ka bakusurat sira.
mákina-retratuSUBSTANTIVU Aparellu ida neebé ita
uza hodi hasai fotografia
mákina-sukuSUBSTANTIVU Aparellu ida neebé
ita uza hodi suku roupa kahena sira
makladikSUBSTANTIVU Ema neebé ladi.ADJETIVU Neebé hakladik ka
limita. SIN. restritivu
maklakonSUBSTANTIVU Ema neebé lakon.
maklalarSUBSTANTIVU 1. Ema neebé lalar.
2. Instrumentu ka mákinaneebé lalar. SIN. torradeira
maklalinADJETIVU Neebé lalin.SUBSTANTIVU 1 . Ema ka buat
neebé lalin.2. Liafuan ho oin atu hanesanno arti hanesan neebé ita beletroka ho liafuan seluk. S I N .
varianteEZ . Verbu remata soi maklalinramata neebé ema barak seiuza.
maklamarADJETIVU Neebé haklamar. SIN.
meditativu, kontemplativuSUBSTANTIVU Ema neebé luku
haklamar.
maklanukSUBSTANTIVU Ema neebé lanu
beibeik. SIN. lanu-teen, tua-teen, alkóliku
maklaokSUBSTANTIVU Ema neebé lao.
403
maklaranADJETIVU Neebé haklaran; neebé
hela ka nakfati iha laran. SIN.
interiór, internu
maklebak1
SUBSTANTIVU Ema neebé nakleba.SIN. rebelde
maklebak2 = maklebok
maklebokSUBSTANTIVU Ema neebé lebo. SIN.
lebo-nain
makleekSUBSTANTIVU Ema neebé lee. SIN.
lee-nain, leitór
makleetVERBU 1. Neebé hakleet; neebé
hela ka nakfati iha fatin rua kaiha okaziaun rua nia leet.2. Neebé tahan ka serve batempu balu de i t . SIN.
provizór iu, temporár iu,tranzitóriu
maklehatSUBSTANTIVU Ema neebé lehat. SIN.
ezaminadór
maklelanSUBSTANTIVU Ema neebé lelan.
maklemokSUBSTANTIVU Ema neebé lemo rai.
makletekADJETIVU Neebé haklete; neebé
hela ka nakfati iha leten. SIN.
superiór
maklidukADJETIVU Neebé haklamar. SIN.
kurativuSUBSTANTIVU Ema neebé liduk. SIN.
kuradór
maklimakSUBSTANTIVU 1. Grupu ho ema
nain-lima.2. Konjuntu muzikál ho tokadórnain-lima. SIN. kintetu
maklisukADJETIVU 1. Neebé ita halo lisuk.
SIN. konjuntu2. N e e b é h a t u d usolidariedade. SIN. solidáriu
SUBSTANTIVU Ema neebé halolisuk. SIN. parseiru, knaar-maluk
maklitikADJETIVU Neebé litik. S I N .
insistenteSUBSTANTIVU Ema neebé litik.
makliurADJETIVU Neebé hakliur; neebé
hela ka nakfati iha liur. SIN.
esteriór, esternu
maklokekADJETIVU Neebé loke.
Lia maklokek katak liafuanhirak neebé ita uza hodi hatooba públiku livru foun ida. SIN.
prefásiuSUBSTANTIVU 1. Ema neebé loke.
2. Instrumentu ida neebé itauza hodi loke lata sira ka botirsira-nia matan. SIN. abridór
maklolitSUBSTANTIVU Ema neebé lolit.
maklorekSUBSTANTIVU 1. Ema neebé lore.
2. (arti figuradu) Ema neebébook an nafatin, la belehakmatek.
maklorikSUBSTANTIVU Ema neebé lori.
Maklorik-BeeS U B S T A N T I V U Fitun-lubun ida
zodíaku nian neebé Aquariusmaka nia naran sientífiku.
maklorik-tatolinS U B S T A N T I V U Ema neebé lori
tatolin ka lia-menon. SIN. manu-ain, mensajeiru
maklotak
404
SUBSTANTIVU Ema neebé lota kaaprende.
maklukukADJETIVU Neebé luku.SUBSTANTIVU Ema ka manu neebé
luku.
makluritADJETIVU Neebé lurit . SIN.
penetranteSUBSTANTIVU 1. Ema neebé lurit.
SIN. penetradór2. Ema ka buat neebé haklurit.SIN. invazór
maklutukADJETIVU Neebé lutuk. S I N .
koletivu; komúnSUBSTANTIVU Ema neebé lutuk. SIN.
kolesionadór
makmanánSUBSTANTIVU Ema neebé manán.
makmehikSUBSTANTIVU Ema neebé mehi. SIN.
mehidór
maknanikSUBSTANTIVU Ema neebé nani.
maknaokSUBSTANTIVU Ema neebé naok.
SIN. naok-teen
maknoakADJETIVU Neebé haknoa. SIN.
dependente
maknokarADJETIVU Neebé haknokar. SIN.
investigativuSUBSTANTIVU Ema neebé haknokar.
SIN. investigadór, peskizadór
makoakSUBSTANTIVU Ema neebé koa.
makohakADJETIVU Neebé hakohak. SIN.
abranjente; inkluzivuSUBSTANTIVU Ema neebé hakohak.
makoik
SUBSTANTIVU Ema neebé hakoi.
makokokSUBSTANTIVU Ema neebé koko.
makonakADJETIVU Neebé kona loos. SIN.
pertinente, relevanteSUBSTANTIVU Ema neebé kona.
makosekSUBSTANTIVU 1. Ema neebé kose.
2. Son ida neebé ita hamosuhodi kose nanál iha nanarak.SIN. frikativa, espirante
makratanSUBSTANTIVU Ema neebé ratan. SIN.
atakante, asaltante
makribitADJETIVU Neebé hakribi ka
hakribit.SUBSTANTIVU Ema neebé hakribi
ka hakribit. SIN. odidór
makrobiótikaSUBSTANTIVU Maneira atu hanaruk
vida, liuhosi dalan ijiene morisnian.
makroekonómikaSUBSTANTIVU Ekonomia sanak ida
neebé trata modifikasaunglobál iha atividade komersiál.
makronakSUBSTANTIVU Ema neebé rona. SIN.
rona-nain
makrosanADJETIVU Neebé rosan. S I N .
kolaborativuSUBSTANTIVU Ema neebé rosan. SIN.
kolaboradór
makruakSUBSTANTIVU 1. Grupu ho ema
nain-rua.2. Konjuntu muzikál ho tokadórnain-rua. SIN. duetu
maksaarSUBSTANTIVU Ema neebé saar.
405
maksadikADJETIVU Neebé sadik. SIN.
provokadór, provokanteSUBSTANTIVU Ema neebé sadik. SIN.
provokadór
maksaekSUBSTANTIVU Ema, balaa ka ai-
horis neebé sae.
maksahikSUBSTANTIVU Ema neebé haksahik.
SIN. parseiru
maksakarADJETIVU Neebé sakar. S I N .
kontráriu, sorunSUBSTANTIVU Ema neebé sakar. SIN.
oponente, adversáriu
maksalakSUBSTANTIVU Ema neebé sala. SIN.
sala-nain
maksaranSUBSTANTIVU Ema neebé saran. SIN.
traidór
maksatanADJETIVU Neebé satan. SIN.
rezistenteSUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
satan.
maksemokSUBSTANTIVU Ema, balada ka manu
neebé semo.
maksimukSUBSTANTIVU Ema neebé simu.
maksirinSUBSTANTIVU Ema neebé sirin ka
tulun. SIN. asistente
maksobakSUBSTANTIVU Ema neebé sobak;
ema kaan-teen lahalimar.
maksobukADJETIVU Neebé sobu. SIN.
destrutivuSUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
sobu. SIN. destruidór
maksodakADJETIVU Neebé sodak. S I N .
erozivuSUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
sodak.
maksoekADJETIVU Neebé soe.SUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
soe.
maksohekSUBSTANTIVU Ema neebé sohe.
maksohek-livruSUBSTANTIVU Badain sohe livru. SIN.
enkadernadór
maksoik1
ADJETIVU 1. Neebé soi1 ka iha. SIN.
posesivu2. Neebé iha sasán ka osanbarak. SIN. riku
SUBSTANTIVU Ema neebé makasoi.1 SIN. posuidór
maksoik2: haree maksoin
maksoikADJETIVU Neebé soi, neebé
merese. SIN. meresedór
maksoinSUBSTANTIVU Ema neebé soi2 ka
redime. SIN. redentór
maksoranADJETIVU Neebé soran.SUBSTANTIVU Ema neebé soran.
maksoran-manuSUBSTANTIVU Ema neebé soran
manu. SIN. soran-manu nain
maksorikADJETIVU Neebé sori . SIN.
defensivuSUBSTANTIVU Ema neebé sori. SIN.
defensór
maksorinSUBSTANTIVU Rins ka órgaun ida
neebé iha ita-nia isin laran.
maksorok
406
ADJETIVU Neebé soro. SIN.
predatóriuSUBSTANTIVU Ema neebé soro. SIN.
soro-nain, kasadór
maksorukSUBSTANTIVU Ema neebé soru. SIN.
soru-nain
maksosakSUBSTANTIVU Ema neebé sosa.
maksuasADJETIVU Neebé suas.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé suas.
2. Instrumentu neebé ema uzahodi suas, liuliu iha uma-kreda.SIN. turíbulu
maksubarADJETIVU Neebé subar.SUBSTANTIVU Ema neebé subar.
maksukatADJETIVU Neebé sukat.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé sukat.
2. Instrumentu neebé sukat.SIN. medidór
maksunukADJETIVU Neebé sunu.SUBSTANTIVU Ema ka instrumentu
neebé sunu.
maksurakADJETIVU Neebé sura.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé sura.
2. Instrumentu neebé sura. SIN.
kontadór
maksusukSUBSTANTIVU 1. Ema ka balada
kosok neebé susu.2. Naran balada ida neebésusu hodi hemu nia inan niasusubeen, n.e. bibi, karau, asu,fahi, kuda, nst. SIN. mamíferu
maktaesSUBSTANTIVU 1. Ema neebé taes.
2. Instrumentu neebé taes.SIN. koadór; filtru
maktahanADJETIVU Neebé tahan. SIN.
rezistente
maktakakSUBSTANTIVU Ema neebé taka.
maktamakSUBSTANTIVU Ema neebé tama.
maktanekADJETIVU Neebé tane.SUBSTANTIVU Ema neebé tane. SIN.
apoiante
maktanisSUBSTANTIVU Ema neebé tanis.
maktarukSUBSTANTIVU Ema neebé taru.
maktatakSUBSTANTIVU Ema ka balada
neebé tata ka gosta tata.
makteanADJETIVU Neebé tean. SIN.
suspeitozuSUBSTANTIVU Ema neebé tean.
maktebekSUBSTANTIVU Ema neebé tebe.
makteinSUBSTANTIVU Ema neebé tein. SIN.
tein-nain, koziñeiru
maktekukSUBSTANTIVU Ema neebé teku. SIN.
refujiadu
maktemokADJETIVU Neebé temok.SUBSTANTIVU Ema neebé temok.
SIN. gabadór
maktenikADJETIVU Neebé haktenik. S I N .
repetitivu
makterusADJETIVU Neebé terus. SIN.
pasiente; pasivuSUBSTANTIVU Ema neebé terus.
407
maktesikADJETIVU Neebé tesi didiak. SIN.
insizivuSUBSTANTIVU Ema neebé tesi.
maktihakSUBSTANTIVU Ema neebé tiha. SIN.
tiha-nain
maktirukSUBSTANTIVU Ema neebé tiru. SIN.
tirudór
maktoharSUBSTANTIVU Ema neebé tohar.
maktohikSUBSTANTIVU 1. Ema neebé tohi.
2. Balada neebé baibain tohinia hahán, n.e. laho. SIN. roedór
maktokakSUBSTANTIVU Ema neebé toka. SIN.
tokadór
maktolokADJETIVU Neebé tolok.SUBSTANTIVU Ema neebé tolok.
maktolukSUBSTANTIVU 1. Grupu ho ema
nain-tolu.2. Konjuntu muzikál ho tokadórnain-tolu. SIN. triu
maktuasSUBSTANTIVU Ema neebé haktuas.
SIN. prezidente
maktubakSUBSTANTIVU Ema neebé tuba.
maktuirADJETIVU Neebé tuir kedas.SUBSTANTIVU Ema neebé tuir.
maktukarADJETIVU Neebé troka. SIN.
resíprokuSUBSTANTIVU Ema neebé tukar ka
troka.
maktulakSUBSTANTIVU Ema neebé tula.
malaSUBSTANTIVU Kaixa oin ida ho kaer-
fatin iha leten atu tau roupa ihalaran bainhira halo viajen.
malabaristaSUBSTANTIVU Ema neebé halo
malabarizmu. S I N . halimar-fatuk nain
malabarizmuSUBSTANTIVU Jogu halo arte ho
liman. SIN. halimar-fatuk
malaeADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
mai hosi rai-liur, ema raiseluk.SIN. estranjeiru
malae-metanSUBSTANTIVU Ema estranjeiru kulit-
metan hosi rai-Áfrika.EZ. Ema Mosambike no Angola itakonsidera nuudar malae-metan.
malae-mutinSUBSTANTIVU Ema estranjeiru kulit-
mutin hosi rai-Europa, rai-ÁziaLoromonu ka rai-Áfrika Norte.EZ. Ohin loron malae-mutin basukhorik iha rai-Amérika no rai-Austrália.
malahukADJETIVU 1 . Ho kór ida neebé
kahur hamutuk kór-mutin hometan; ho kór neebé atuhanesan mutin maibé nakukunuitoan. SIN. sinzentu2. Neebé merak ka ladúnmoos.
SUBSTANTIVU Kualidade malahuk.
Malaia (rai)SUBSTANTIVU Península ida iha Ázia
Sudeste neebé RepúblikaMalázia mak ukun.
malaikADJETIVU Neebé halai.SUBSTANTIVU Ema neebé halai.
malaikat
408
SUBSTANTIVU Anju aat neebébabeur ita ema. S I N . diabu,demóniu
malaisADJETIVU Neebé halais.SUBSTANTIVU Instrumentu neebé
halais. SIN. aseleradór
malaiu ~ malaia f.ADJETIVU Rai-Malaia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Malaia.
2. ( l i a - m a l a i u ) Lianaustronéziku neebé emaMalázia no Indonézia no siramak koalia.
malalekADJETIVU Neebé hakfodak no tauk
ladiak.
malandru ~ malandra f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
soi karakter aat, la ihaonestidade ka laran-moos.
malaokADJETIVU Kona-ba knaar halao
nian. SIN. ezekutivuSUBSTANTIVU 1. Ema neebé halao.
2. Ema neebé kaer instituisaunka organizasaun ruma.
maláriaSUBSTANTIVU Moras isin-manas
bee-doko hadaet, halotemperatura isin nian saemakaas liu baibain. SIN. bee-doko, paludizmu
Malavi (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu iha
parte súl kontinente Áfrikanian.
malavianu ~ malaviana f.ADJETIVU Rai-Malavi nian.SUBSTANTIVU Ema Malavi.
Malázia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu iha
Ázia Sudeste neebé hakohakPenínsula Malaia no rai-
Saravake no rai-Sabá iha rai-Borneu.
maláziu ~ malázia f.ADJETIVU Rai-Malázia nian.SUBSTANTIVU Ema Malázia.
Maldivas (rai-, Nusar-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun no estadu
iha Tasi-Boot Índiku besik raatrai-Índia nian.
maldíviu ~ maldíviu f.ADJETIVU Rai-Maldivas nian.SUBSTANTIVU Ema Maldivas.
maldozu ~ maldoza f.ADJETIVU Neebé nia hahalok ka
jeitu aat, gosta halo salahasoru nia maluk.maldade SUBSTANTIVU
maledukadu ~ maledukada f.ADJETIVU Neebé la hatene hatudu
respeitu; neebé estragaarmonia sosiál. SIN. toman-aat,malkriadu
maleetADJETIVU Neebé naleet.
malentendiduSUBSTANTIVU Problema ida neebé
mosu bainhira ema komprendesala.EZ . Bele mosu malentendidubarak bainhira ema hotu-hotuhakarak koalia hakilar deit.
malgaxeADJETIVU Rai-Madagaskar nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Madagaskar.
2. (lia-malgaxe) Dalen rai-Madagaskar nian.
Malí (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu iha
Áfrika Klarak.
MalianaSUBSTANTIVU Vila no distritu ida iha
besik rai-ketan ho Indonézia.
malibai
409
SUBSTANTIVU Nehek espésie idaneebé kór-mean no ibun-moruk.
malibooSUBSTANTIVU Manu-rade neebé nia
ain no kakorok naruklahalimar, baibain horik ihatasi-ibun ka mota-ninin.
malienseADJETIVU Rai-Malí nian.SUBSTANTIVU Ema Malí.
maliisADJETIVU 1. Neebé haliis.
2. Neebé haliis ba hanoin kaopiniaun ida deit. SIN.
tendensiozu3. Neebé haliis ba partidu idadeit. SIN. parsiál
malikADJETIVU (Bee) neebé meer
uitoan.
malirasADJETIVU Neebé haliras. SIN.
inspiradórSUBSTANTIVU Ema neebé haliras.
SIN. muza
malirikADJETIVU Neebé haliri ka halirin.SUBSTANT IVU Ema ka aparellu
neebé haliri ka halirin.
malirinADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé soi)
temperatura kraik liu baibain.
malisanSUBSTANTIVU 1. Liafuan aat no
todan ba ema ida atu ema neemoris iha susar nia laran. SIN.
praga2. Rahun-aat; buat ida neebéhaterus ka hakole ita.
malkriadu ~ malkriada f.ADJETIVU Neebé la hatene hatudu
respeitu; neebé estraga
armonia sosiál. SIN. toman-aat,maledukadu
malokekADJETIVU Neebé haloke. SIN.
reveladórSUBSTANTIVU Ema neebé haloke.
SIN. deskobridór
maloosADJETIVU Neebé haloos. SIN.
korretivuSUBSTANTIVU Ema neebé haloos.
SIN. korretór
malorekADJETIVU Neebé ita bele haree ka
komprende lasusar, neebé lahalo ita laran-rua. SIN. evidente,klaru
Malta (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun kiik no
estadu iha Tasi Mediterráneu,nakfati iha territóriu rai-Itálianian maibé ho nia governurasik.
maltés ~ malteza f.ADJETIVU Rai-Malta nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Malta.
2. (lia-maltés) Dalen italu-áraberai-Malta nian.
malteSUBSTANTIVU Sevada, foos ka sereál
seluk neebé hoban iha beehafoin hamaran fali hodi haloserveja, tua-siin ka dose.
maluPRONOME MAKTUKAR Liafuan ida
neebé hatudu hahalokresíproku ka bá-mai entre emanain-rua ka liu.EZ. Horisehik ami fahe malu ihaponte-kais.
malukS U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
pertense ba ita-nia família
410
maibé laós aman, inan, avón,oan ka maun-alin. SIN. parente2. Ema neebé iha relasaundiak ka baibain ho ita. SIN.
kolega3. Ema neebé horik iha umarabat ka besik ita-nian. SIN.
viziñu4. (Arti pejorativu) Ema idaneebé prontu tulun ita maskiba hahalok neebé la loos. SIN.
sala-maluk
MalukuSUBSTANTIVU 1. (Rai-Maluku) Nusa-
lubun ida nakfati iha rai-Selebes no rai-Papua nia leetneebé Repúblika Indonéziamak ukun, hakohak rai-Ambon,rai-Buru, rai-Seran, rai-Halmahera, rai-Banda nst.2. Ema rai-Maluku nian.
ADJETIVU 1. Rai-Maluku nian.2. (arti kolokiál) Neebé bulaklahalimar.
malurukSUBSTANTIVU Ema neebé haluru.
SIN. haluru-nain
malusSUBSTANTIVU Ai-horis hanesan nuu
maibé lolon kiik ho fuanhakrobuk barabarak neebéema uza nia fuan hodi mama.NARAN BOTÁNIKU: Piper betle
mamaVERBU Han ka nata malus-tahan
neebé tau hamutuk ho bua noahu.
SUBSTANTIVU Kakahur hosi malus,bua no ahu neebé ema uza atunata.
mamáSUBSTANTIVU Titúlu hodi hasé ita-
nia inan. SIN. mamain
mamaek
SUBSTANTIVU Hahalok ka efeitum a e n i a n . SIN.
dezenvolvimentu
mamainSUBSTANTIVU Titúlu hodi hasé ita-
nia inan. SIN. mamá
mamanasADJETIVU Neebé hamanas.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hamanas.2. Mákina ka aparellu neebéhamanas. SIN. akesedór
mamarADJETIVU 1. Neebé ita bele
hanehan lasusar; neebé metinka tonat. SIN. toos2. Neebé la susar ka difisil. SIN.
fasilSUBSTANTIVU Kualidade mamar.
mamaranADJETIVU Neebé hamaran.SUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
hamaran.
mamatekADJETIVU Neebé hamate.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hamate.2. Buat ka ai-moruk neebéhamate.
mambaeSUBSTANTIVU 1. (lia-mambae) Lian
austronéziku ida neebé emakoalia iha parte klarak Timórnian iha zona Dili, Aileu,Maubisi, Ainaru, Same, noErmera.2. Ema neebé koalia mambaenuudar nia dalen-inan.
mameanADJETIVU Neebé hamean.SUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
hamean.
mameikADJETIVU Neebé hameik.
411
SUBSTANTIVU Ema neebé hameik.
mamenokADJETIVU Neebé hameno.SUBSTANTIVU Ema neebé hameno.
mametanADJETIVU Neebé hametan.SUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
hametan.
mamidarADJETIVU Neebé hamidar.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hamidar.2. Buat ka substánsia neebéhamidar. SIN. adosante
mamíferuSUBSTANTIVU Naran balada ida
neebé hahoris oan no fó-susuba oan nee, n.e. bibi, karau,asu, fahi, kuda, nst. SIN.
maksusuk
mamihisADJETIVU Neebé hamihis.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hamihis.2. Buat ka substánsia neebéhamihis.
mamiikSUBSTANTIVU Organ ida iha ema no
balada nia isin laran, hanesanbornál ka bolsu, neebé raimiin molok sai ba liur.
mamohukADJETIVU Neebé hamohu.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hamohu.2. Buat ka substánsia neebéhamohu. SIN. estintór
mamoosADJETIVU Neebé hamoos.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hamoos. SIN. hamoos-nain2. Buat ka substánsia neebéhamoos. SIN. deterjente
mamoris
ADJETIVU Neebé hamoris.SUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
hamoris.
mamorukADJETIVU Neebé hamoruk.SUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
hamoruk.
mamosuk1
SUBSTANTIVU 1. Hahalok mosunian.2. Hahalok mosu ka akontesenian, buat neebé mosu kaakontese. SIN. akontesimentu,eventu
mamosuk2
SUBSTANTIVU Ema neebé hamosu.SIN. hamosudór, produtór
mamukADJETIVU 1. Neebé la iha buat ida
iha laran.2. (arti figuradu) Neebé la soibuat importante ida.EZ. Kaixa nee nia laran mamuk.
SUBSTANTIVU Kualidade mamuk.
mamukitSUBSTANTIVU 1. Kondisaun mukit
nian, moris kiak rabat rai. SIN.
lalurun2. Kondisaun buat ruma mukit.SIN. falta
mamutADJETIVU Neebé la manas liu, la
malirin liu. SIN. mornaEZ. Keta fó bee manas ba bebé,diak liu fó bee mamut deit.
mamutinADJETIVU Neebé hamutin.SUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
hamutin.
manaVOKATIVU Títulu neebé ita uza
hodi hasé biin ka feto neebéboot liu ita.
maná
412
SUBSTANTIVU 1. Hahán neebé NaiMaromak haruka tun hosilalehan ba povu Izraél behamlaha boot iha dalan klaranbainhira sai hosi Rai-Ejitu.2. (arti figuradu) Buat be itakuran neebé mosu derrepente.EZ. Xeke nee hanesan maná maiami!
mañaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Neebé nia)
kostume aat, neebé gosta ezijeliu, la kontente ho buat neebéema seluk halo.
SUBSTANTIVU/VERBU (Haha l ok )hatudu an nuudar espertu.
manabeSUBSTANTIVU Balada tasik oin ida
neebé kór-metan ho formahanesan berinjela nia fuan. SIN.
seukNARAN SIENTÍFIKU: Holothuria
mañadórADJETIVU/SUBSTANTIVU 1 . (Ema)
neebé maña. SIN. manãdór2. (Ema) neebé susar atuaguenta ka kontrola nia tanbaema seluk la bele komprendenia hakarak loloos.
manahasADJETIVU Neebé hanahas.SUBSTANTIVU Ema neebé hanahas.
SIN. konsumidór
manaikADJETIVU Neebé hanai. SIN.
onorífikuE Z . Lia-tetun soi espresaunmanaik oioin hanesan Ita-Boot,hiit an, hatún lia.
manamanasADJETIVU 1. Neebé manas
tebetebes. SIN. manas-manas2. Neebé soi ka senteentuziazmu. SIN. entuziasta
ADVERBIU Ho entuziazmu, laran-rame ka haksolok.
manánV E R B U 1. Hetan buat ruma
bainhira tanba hakaas an kataru.EZ. Sira neebé manán sei simuprémiu.2. Hetan vitória iha haktaruk kafunu.
SUBSTANTIVU Hahalok ka rezultadumanán nian.
mananukADJETIVU Neebé hananu.SUBSTANTIVU Ema neebé hananu.
SIN. kantadór
manarakADJETIVU (Ema) neebé soi tatuur
ka pozisaun aas iha sosiedadeka nasaun. SIN. eminente
manasADJETIVU 1. Ne ebé n ia
temperatura aas liu baibain;neebé nia temperatura saemakaas; neebé bele sunu.2. (arti figuradu) (Situasaun)neebé grave ka aat.3. (arti figuradu) Neebé haliisba hahalok seksuál; kona-baatividade seksuál.
SUBSTANTIVU Temperatura aas. SIN.
rai-manas
mandaVERBU 1. Fó orden ba ema.
2. Tau matan ba ema seluk niaserbisu.
mandamentuSUBSTANTIVU Hadenin ka orden
Maromak ka Kreda nian. SIN.
ukun-fuanE Z . Moizés simu tiha NaiMaromak Nia ukun-fuan sanuluiha Foho-Sinai nia tutun.
mandatu
413
SUBSTANTIVU Direitu neebé itaentrega ba ema seluk atuhalao hahalok legál ruma ihaita-nia fatin ka ho ita-nia naran.
mandiikADJETIVU Neebé handii.SUBSTANTIVU Ema neebé handii.
SIN. vizitante
mandórSUBSTANTIVU 1. Ema mane neebé
haree no fó orden ba serbisu-nain.EZ. Bainhira ema serbisu baruk,presiza mandór ida atu hein notau matan ba sira-nia serbisu.2. (arti figuradu) Ema ida neebégosta manda ema seluk.
mandukuSUBSTANTIVU Balada kiik husi
família anfíbiu sira-nian, neebébele moris iha rai no bee. SIN.
kedo, klekat
maneSUBSTANTIVU Ema ida ho seksu
amak ka maskulinu.
mane-amanSUBSTANTIVU Mane neebé boot
ona, mane forte neebé belekaer serbisu todan.
mane-falukSUBSTANTIVU Mane neebé nia feen
mate tiha ona.
mane-founSUBSTANTIVU Ita-nia oan-feto nia
laen.
mane-klosanSUBSTANTIVU 1. Mane ida neebé
seidauk kaben.2. Mane foin-sae. SIN. joven
mane-oanSUBSTANTIVU Mane neebé sei kiik.
SIN. labarik-mane
maneira
SUBSTANTIVU 1. Dalan ka métoduatu halo buat ruma. SIN. moduEZ. Paul mak hatene maneira atujoga didiak futeból.2. Hahalok ka modu baibainnian. SIN. modunEZ. Hirus-teen nee maneira aatida tanba bele hasobu relasaunho ema seluk.
maneirasSUBSTANTIVU Modun diak baibain
nian.
manekADJETIVU 1. Kona-ba mane. SIN.
maskulinu, amak 2. Neebé hahalo an hanesan
loos duni.3. (Feto) neebé mak hahalokhanesan mane nian.
manekínS U B S T A N T I V U Boneku neebé
reprezenta mane ka feto,baibain tau iha loja sira hodiaprezenta modelu roupa sira-nian.
manetikADJETIVU Neebé hanetik. SIN.
preventivuSUBSTANTIVU Ema ka buat neebé
hanetik.
mangameVERBU/SUBSTANTIVU 1. (Hahalok)
koalia ho maneira neebélanormál tan moras ka xokeruma.E Z . Keta mangame, selae emahanoin ó bulak ida.2. (Haha l o k ) k o a l i amesamesak bainhira toba kadukur hela.
mangoñaSUBSTANTIVU Hahalok toos la tuir
ema seluk hodi hasalaprograma ka hasobuhakmatek.
414
EZ. Hau la bele tolera tanba niniamangoña oioin deit, dala rumania dehan bá maibé ikusmai nialakohi tiha.
manifestanteSUBSTANTIVU Ida hosi ema sira
neebé halibur an hamutuk atuhalo manifestasaun.
manifestasaunSUBSTANTIVU Hahalok polítiku hodi
halibur an hamutuk atu hatooba autoridade sira ita-niahanoin ka hakarak.
manikómiuSUBSTANTIVU Ospitál ba ema sira ho
moras mentál, ospitál hodikura ema bulak sira.
ManilaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
Filipinas nian, nakfati iha nusaLusaun.
maningaSUBSTANTIVU Buat neebé ema uza
atu dada ka atrai ema seluk,hanesan ai-moruk rai-nainneebé Timoroan sira fiar katakbele dada feto ka mane atuhakarak nia. SIN. abanatE Z . Lekimau oin-aat nee kaermaninga hodi halo feto-oan furaknee kaben tiha ho nia.
VERBU Tau ai-moruk hodi haloema ida gosta ita.
maninukSUBSTANTIVU Ema neebé haninu.
SIN. observadór
manipulaVERBU 1. Kontrola ka influensia
ema seluk ba razaun sira bediak ba nia an deit.2. Haduka ka muda tihapoz isaun ka kont ro laekipamentu ida la tuir dalanbaibain nian.
EZ. Tezoureiru nee manipula tihataxa governu nian.
manipuladór ~ manipuladoraf.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebémanipula beibeik ka haliis bamanipula.manipulasaun VERBU
manivelaSUBSTANTIVU Pesa ida mákina nian
ida neebé ita dulas ho liman.
mankoSUBSTANTIVU Bikan klean neebé
ita uza hodi tau modo-been kahahán seluk neebé iha been.
manobraSUBSTANTIVU Asaun ida neebé ema
halo ho jeitu ka matenekatubele muda situasaun neebésusar ba diak hodi fó vantajenba nia an.EZ. Keta halo manobra hanesannee tanba bele haterus povukiik.
VERBU Muda buat ruma didiak ihasituasaun neebé susar.
manoinSUBSTANTIVU Ema neebé hanoin
kona-ba tópiku importante kasientífiku ruma. SIN. intelektuál
mañozu ~ mañoza f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU 1 . (Ema)
neebé maña. SIN. manãdór2. (Ema) neebé susar atuaguenta ka kontrola nia tanbaema seluk la bele komprendenia hakarak loloos.
manorikADJETIVU Kona-ba hanorin. SIN.
pedagójiku, edukativu
manorinSUBSTANTIVU Ema neebé hanorin.
SIN. mestre, dosente, profesór
manta
415
SUBSTANTIVU Kapote ka hena-takaneebé mahar no baibain ihafulun, uza ba taka isin ihatempu toba kalan, liuliu ihatempu malirin.
manteigaSUBSTANTIVU Substánsia bokur
kinur ida neebé halo hosisusu-been ka ai-horis nia mina.
manteinV E R B U La muda buat ida nia
tatuur ka pozisaun, tau nafatinhanesan uluk.EZ. Juis sira tenke mantein sira-nia neutralidade hodi la haliis bapartidu ida.
mantolun mós manu-tolunSUBSTANTIVU Fuan kabuar ho kulittoos kór-mutin neebé manusira hamosu ba sira-nia oansira mae ka dezenvolve ihalaran too tempu nakfera. Itaema gosta han mantolun.
mantolun-modokSUBSTANTIVU Parte kinur iha
mantolun nia laran
mantolun-mutinSUBSTANTIVU Parte mutin iha
mantolun nia laran. SIN.
albumina
manu1
SUBSTANTIVU Balada fuluk neebéiha ain rua no liras rua atubelesemo.
manu2
SUBSTANTIVU Títulu hodi hasé maunboot ka mane neebé idadeboot liu ita.
manu-ainS U B S T A N T I V U Ema neebé lori
tatolin ka lia-menon. SIN.
maklorik-tatolin, mensajeiru
EZ. Durante funu, informasaun sirabele too iha rai-liur tanba ita soimanu-ain barak.
manuálADJETIVU 1. Liman nian. SIN. limak
2. Neebé ita uza ho liman.LIAFUAN-SORUN: automátikuE Z . Ita-nia karreta foun neemanuál ka automátiku?
SUBSTANTIVU Livru kiik neebéhanesan matadalan ba buatida.
manu-amanSUBSTANTIVU 1 Manu neebé aman,
neebé la produs manu-tolun,la luut oan.2. Forma figuradu katak emaneebé barani no forte atuhalao buat ruma maski susar.
manu-darenSUBSTANTIVU Manu-fulun lotuk latar
ida ho forma hanesan sasuit,neebé hamriik iha manu niaulun, baibain furak ka kór-barak. SIN. babeer, babelen
ManufahiSUBSTANTIVU Vila no distritu ida iha
parte tasi-mane Timór nian. SIN.
Same
manu-fuikSUBSTANTIVU Manu neebé moris
iha ai-laran no laós hakiak ihauma.
manu-futuSUBSTANTIVU Manu-aman boot
neebé iha delun, uza hodi kesitara bá iha ain molok atu futu.
manu-inanSUBSTANTIVU Manu neebé inan no
bele fó tolun no luut oan.
manu-knuukS U B S T A N T I V U Fatin ida neebé
manu-inan sira uza hodi
416
natolun no luut bá. SIN. luut-fatin
manu-liinSUBSTANTIVU Manu-fuik espésie ida
neebé isin kiikoan, han hare,ka estraga hare sira iha natar.NARAN SIENTÍFIKU: Padda fuscata
manu-luhanSUBSTANTIVU Fatin luan natoon
neebé ema halo hodi hakiakmanu.
manu-oanSUBSTANTIVU 1. Manu neebé sei
kiikoan, manu neebé foin ferahusi manu-inan nia tolun.2. Espresaun populár ida hodirefere ba labarik-mane niapenis.
manu-radeSUBSTANTIVU Manu hosi família
anatídeu sira-nian neebé soiain belar boot no gosta morisiha bee.
manuskrituADJETIVU Neebé ema hakerek ho
liman.SUBSTANTIVU 1. Obra neebé ema
hakerek ho liman.2. Testu neebé ita prepara atuimprime ka publika.
manu-talinSUBSTANTIVU 1. Tali hodi kesi
manu.2. Ema neebé lori mensajenbá-mai entre ema nain-ruaneebé hakarak harii relasaunka namora.
manutensaunSUBSTANTIVU Hahalok ka efeitu
mantein nian.
manu-tolun: haree mantolun
mapaS U B S T A N T I V U Dezeñu neebé
reprezenta rai nia ilas ka zona
ida, ho liña, pontu, tadak nokór oioin hodi hatudu tasi-ibun,foho-kadoek, sidade no vilasira, dalan-inan sira nst.
MaputuSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
Mosambike nian. LourençoMarques maka nia naran uluknian.
maraikSUBSTANTIVU Ema neebé haraik.
SIN. doadór
maranADJETIVU 1. Neebé la iha bee.
LIAFUAN-SORUN: bokon2. (Fatin) neebé la iha ai-horismoris bá tanba bee la too kaudan la tau.
SUBSTANTIVU Kualidade ka tempumaran.
maratonaSUBSTANTIVU Halai-taru naruk ida.
maratonistaSUBSTANTIVU Atleta neebé halai iha
maratona.
maraukADJETIVU Neebé harau.SUBSTANTIVU Ema neebé harau. SIN.
violadór
maravillaS U B S T A N T I V U Buat foun ka
labaibain neebé halo itaadmira tan nia fafurak kababoot.maravillozu ~ maravilloza f. ADJETIVU
maremotuSUBSTANTIVU Tasi-nakdoko.
marexálSUBSTANTIVU Títulu-onra neebé
ezérsitu fó ba jenerál balu.
marfínSUBSTANTIVU Elefante ka balada
boot seluk nia nehan-asu.
417
margarinaSUBSTANTIVU Substánsia mamar
kór-kinur atu hanesan homanteiga, halo hosi minamodo-tahan nian ka hosibalada nia bokur.
maridakADJETIVU Neebé haridak, neebé
halo hakridak ka hakfodakladiak. SIN. orrivelE Z . Tropa indonézia sira halokrime maridak barak bainhiratama mai ita-nia rain iha fulan-Dezembru 1975.
mariikSUBSTANTIVU Ema neebé harii. SIN.
konstrutór; fundadór
marijuanaS U B S T A N T I V U Droga narkótika
neebé nia feitiu hanesan ai-tahan maran uza hodi fuma nohalo ema lanu.NARAN BOTÁNIKU: Cannabis sativa
mariñaSUBSTANTIVU Forsa militár ho ró-
lubun neebé ronda tasi,baibain forsa nasionál.
mariñu ~ mariña f.ADJETIVU Tasi nian, kona-ba tasi.
SIN. tasik
mariñeiruSUBSTANTIVU Ema-mane neebé
serbisu iha ró ka lao tasi. SIN.
ema ró
maripozaSUBSTANTIVU Kukulai ka borboleta
ida neebé kór-malahuk no ahi-naroman dada iha kalan. SIN.
kukulai-kalan
maritálADJETIVU Kaben nian; kaben-nain
nian.
marítimu ~ marítima f.
SUBSTANTIVU Neebé namkait hotasi.E Z . Klima foho nian malirin liuklima marítimu.
marjinálADJETIVU 1. Ninin nian.
2. Neebé ema tau ba ninin,hakribi, hasees tiha, ka hebai.
marjinalizaVERBU Hasees ba sosiedade nia
ninin.marjinalizadu ~ marjinalizada f. ADJETIVU
marjinalizasaun SUBSTANTIVU
markaSUBSTANTIVU Noda ka pontu kiik
neebé mosu bainhira buat ida saifoer ka hetan kanek. SIN. tadak
VERBU 1. Tau tadak ka sinál.EZ. Ami marka kuda ho besi meanatu nain bele koñese lailais.
2. Planeia ka organiza.EZ. Hau iha enkontru ida markaona ba tuku haat.3. Hatama númeru-telefoneatubele liga ba ema ruma.markasaun SUBSTANTIVU
markadórSUBSTANTIVU 1. Ema ka buat
neebé marka; liafuan idaneebé marka funsaungramatikál ruma. SIN. matadak2. Ai-tuduk boot iha fatinpúbliku ruma.3. Ai-tuduk iha estádiu ka tebe-bola fatin neebé hatudurezultadu jogu nian.4. Kaneta oin ida ho tutunfeltru.5. Futebolista neebé tebe bolaba baliza adversáriu nian atuhalo golu.EZ. Ronaldo mak markadór diakida Brazíl nian iha Kopa Mundiál2002 iha Koreia Súl no Japaun.
marksista
418
SUBSTANTIVU Ema neebé fiar kamoris tuir doutrina Karl Marxnian. SIN. komunista
marksizmuSUBSTANTIVU Hanorin idealista ida
tuir Karl Marx nian, katakestadu mak soi buat hotu-hotu,fahe hanesan ba sidadaunhotu-hotu neebé presiza, noema ida la bele uza ema seluknia kole hodi hariku ninia anhanesan iha s i s temakapitalista.
marmelaV E R B U (Namoradu nain-rua)
bisibisi ba malu, rei malu,hakohak malu, nst.
marmeladaSUBSTANTIVU Ai-fuan neebé tein
halo tasak no midar, uza hodihalo dose ka hodi kose ba paunmolok atu han.
mármoreSUBSTANTIVU Fatuk kalkáriu toos no
nabilan, iha kór-mutin no móskór seluk tan.EZ. Indústria mármore nian belesai importante loos iha ekonomiaaban-bainrua nian.
maroekADJETIVU Neebé haroe. SIN.
korruptivu
maromakADJETIVU 1. Neebé haroma.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
haroma ka fó roman.2. (maromak) Ídolu ka lulikneebé ema sira adora iharelijiaun jentiu ka animista. SIN.
divindade3. (Maromak) Nai haree-labelekno bele hotu-hotu neebé aasliu hotu, ida be halo lalehan horai no buat hotu-hotu. SIN. NaiMaromak
maromak-fetoSUBSTANTIVU 1. Divindade ida
neebé ema sira haree nuudarema-feto.
marondakADJETIVU Neebé ronda.SUBSTANTIVU Ema neebé ronda.
SIN. ronda-nain
marretaSUBSTANTIVU Martelu boot no todan
halo ho besi neebé ema uzahodi fera fatuk sira.
marrokinu ~ marrokina f.ADJETIVU Rai-Marrokus nian.SUBSTANTIVU Ema Marrokus.
Marrokus (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu iha
Áfrika Norte.
marsiálADJETIVU Funu nian, kona-ba funu.
SIN. funuk
marsianu ~ marsiana f.ADJETIVU Planeta Marte nian.S U B S T A N T I V U Ema imajináriu
planeta Marte nian.
MarteSUBSTANTIVU 1. Planeta dahaat
sistema lorok nian, tuir Rai nouluk-ba Júpiter.2. Romanu antigu sira-niamaromak funu nian.
marteluSUBSTANTIVU Instrumentu ida ho
besi ida tutan ba kaer-fatinhalo hosi ai ka plástiku, neebéema uza hodi tuku ka hedibesi-kusan ba ai. SIN. besi-tanutuk
Martinika (rai-)SUBSTANTIVU Rai-kotun ida iha Tasi-
Antillas neebé rai-Fransa ukunnuudar departamentu tasi-balun nian.
419
martinikanu ~ martinikana f.ADJETIVU Rai-Martinika nian.SUBSTANTIVU Ema Martinika.
martirSUBSTANTIVU Ema neebé sofre too
mate tanba defende loloos niarelijiaun ka nia fiar .E Z . Igreja Katólika soi martirbarabarak, hahú hosi SantuEstevan.
martíriuSUBSTANTIVU 1. Mate nuudar
martir, martir ida nia mate.2. (arti figuradu) Taterus boot.
martirizaVERBU 1. Oho nuudar martir.
2. Halo atu terus tebetebes.
maruakADJETIVU Neebé haruak. SIN.
reduplikativu
maruikADJETIVU 1. Neebé iha ruin barak.
2. Neebé isin-krekas too niaruin sira mosu.3. (Fuuk) neebé iha kributkiikoan no barabarak. SIN.
mulatuk
Marxál (rai-, Nusar-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun no estadu
ida iha Tasi-Boot Pasífiku hopopulasaun mikronézia.
marxalenseADJETIVU Rai-Marxál nian.SUBSTANTIVU Ema Marxál.
masKONJUNSAUN Liafuan neebé ita uza
bainhira atu hatete buat rumaneebé seluk ka lahanesan siraseluk. SIN. maibé, maisEZ. Sira atu bá mas sira seidaukhetan karreta ida.
masa1
SUBSTANTIVU 1. Volume hosi bee nobuat uut ka rahun sira seluk
neebé ema kahur atu fó formaba buat ida neebé ita halo,n.e. dose, estátua, didin nst.2. Grupu boot hosi ema neebéhalibur malu hamutuk iha fatinida.EZ. Sira sei lori masa hosi foho atuhalo manifestasaun hasoruinjustisa.
masa2
SUBSTANTIVU 1. Plástiku ida neebémahar no toos; baibain hodihalo balde, kaneka, basia, nst.2. Bee-fatin hanesan balde.
masaanSUBSTANTIVU Ema neebé hasaan.
SIN. matiuk
masa-simentuSUBSTANTIVU Simente kahur ho rai-
henek no bee hodi halo bloku,hodi reboka uma, nst.
masajenSUBSTANTIVU Hahalok kumu; deut
ho liman nuudar terapia baema kole ka moras. SIN.
kakumuk
masajistaS U B S T A N T I V U Ema neebé fó
masajen.
masakraVERBU Oho ema barak ho modu
violentu ka kruél iha fatinruma.EZ. Forsa indonézia sira masakramane no labarik-mane basuk ihaKraras.
masakreSUBSTANTIVU Hahalok oho ema
barak iha fatin ida.EZ. Masakre Santa Krús neebéakontese iha loron 12 Novembru1991 halo klosan sira barakmate.
masán
420
SUBSTANTIVU Ai-fuan kabuar midarho kulit kabeer no mihis; niakór baibain mean maibé belemós matak bainhira tasak.
masarakADJETIVU Neebé hasara.SUBSTANTIVU Ema neebé hasara.
SIN. imitadór
masaunSUBSTANTIVU Ema ida neebé tuir
masonaria.
Masedónia (rai-)SUBSTANTIVU 1. Rain no estadu iha
Europa Sudeste ho populasauneslava.2. Rejiaun ida rai-Grésia nortenian.
masedóniu ~ masedónia f.ADJETIVU Rai-Masedónia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Masedónia.
2. (lia-masedóniu) Daleneslavóniku rai-Masedónia nian.
maseikADJETIVU Neebé hasei. SIN. krítikuSUBSTANTIVU Ema neebé hasei.
SIN. krítiku
masemokSUBSTANTIVU Ema neebé hasemo.
SIN. aviadór, pilotu-aviaun
masinSUBSTANTIVU Substánsia meer
neebé mai hosi tasi-been betein tiha ona.
masin-midarSUBSTANTIVU Substánsia ida neebé
mai hosi tohu-been neebé ematein iha fábrika.
masirinADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
hasirin. SIN. protetór
masivu ~ masiva f.ADJETIVU Neebé boot, bokar ka
luan hanesan masa1 ida.
maskavuSUBSTANTIVU Masin-midar neebé
nia kór hanesan xokolate.
maskiKONJUNSAUN Liafuan neebé
hatama orasaun temi kona-basituasaun neebé la hanesan itahanoin ka hein. SIN. embora,biar, mézmukeEZ. Maski kiak nia prontu nafatinatu tulun ema seluk neebé la ihaai-han.
maskulinu ~ maskulina f.ADJETIVU 1. Neebé pertense ba ka
kona-ba seksu ida neebé belesai aman. SIN. amak2. Kona-ba mane, mane nian;hanesan mane. SIN. manek
masoikADJETIVU Neebé hasoi. SIN.
korretivuSUBSTANTIVU Ema neebé hasoi.
SIN. korretór
masolokADJETIVU Neebé hasolok.SUBSTANTIVU Ema neebé hasolok.
masonariaSUBSTANTIVU Klibur sumik ka seita
sekreta ida neebé tulun niamembru sira atu sae ba fatinaas iha sosiedade no móshasoru hanorin, influénsia nomisaun Kreda Katólika nian.masóniku ~ masónika f.ADJETIVU
masonikSUBSTANTIVU Forsa supranaturál
neebé bele subar an husi ita-nia haree, bele hamosu nohalakon sasán ruma neebé itaharee.
massínKONJUNSAUN Maibé ... fali (hodi
hatoo kontraste ida).
421
EZ. Sira la selu ho dolar amerikanumassín ho dolar australianu.
masturbasaunSUBSTANTIVU Book moen ka organ
seksuál too hamosu orgazmu.
masuSUBSTANTIVU Karta ka sigarru lubun
ida.
masusarADJETIVU Neebé hasusar. SIN.
problemátikuSUBSTANTIVU Ema neebé hasusar
ka hamosu susar.
masuukADJETIVU Neebé la tuur metin, la
iha hela-fatin no lao tun laosae la halo serbisu ida. SIN.
vadiu
matabixuSUBSTANTIVU Refeisaun kiik neebé
ita han iha dadeer molok atubá serbisu. SIN. han-dadeer
matadakSUBSTANTIVU 1. Ema ka buat
neebé hatadak; liafuan idaneebé marka funsaungramatikál ruma. SIN. markadór
matadalanSUBSTANTIVU 1. Ema be hatudu
dalan ba ema matan-founneebé seidauk hatene dalan,se idauk hatene lo loossituasaun no kondisaun ihafatin neebé sira foin tau ainbá. SIN. gia2. Livru ka programa idaneebé fó orientasaun ka lokedalan ba ema neebé buka-hatene.
matadouruSUBSTANTIVU 1. Fatin hodi oho
balada sira molok atu faan ihamerkadu ka basar sira. SIN.
oho-naan fatin
2. Fatin faan naan nian.
matadukSUBSTANTIVU Ema neebé hatadu.
SIN. publikasaun
matafatukSUBSTANTIVU Animál tasik kiik ida
neebé horik iha sipu laranhanesan ramiis, tiran nst. SIN.
marisku
mataisSUBSTANTIVU Ema neebé hatais.
matak1
ADJETIVU 1 . Neebé soi kórhanesan duut moris, SIN. kór-lumut, verde2. Neebé seidauk tasak.
SUBSTANTIVU Ai-horis hirak neebémoris hela iha fatin-fatin. SIN.
verdura, vejetasaunADVÉRBIU Halo lahó hanoin tasak,
halo ho ansi.
matak2
SUBSTANTIVU Ular-oan kór-metanmoris ida neebé moris iha raimalirin no susu ema no baladania raan. SIN. lameek, susu-raan, sangesuga
matamikADJETIVU Neebé hatami. S I N .
memoriálS U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
hatami.2. Buat neebé hatami. SIN.
monumentu
matanSUBSTANTIVU 1. Ida hosi organ rua
iha ulun neebé ema no baladauza atu hodi haree.2. Tahan ida neebé serve hoditaka sasán hanesan sanan,termu, botir, kaixa nst.
matan-aasADJETIVU Ema neebé foti an ka
hateke deit ba ema sira neebé
422
riku ka importante, la hatekeba ema sira neebé kiik kasimples. SIN. snobe
SUBSTANTIVU Atitude matan-aas.SIN. snobizmu
matan-aatADJETIVU 1. Neebé nia matan
ladiak ka kleuk.2. Neebé haree la hetan. SIN.
matan-delek
matan-balandaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Neebé nia)
matan-oan azúl ka kór lalehannian.EZ. Ema inglés no olandés barakmatan-balanda maibé emaportugés ho matan-balanda ladúnbarak.
matan-beenSUBSTANTIVU Bee-musan neebé
suli sai hosi ita-nia matan,baibain tan sentimentu laran-susar ka ksolok ruma, maibémós tan irritasaun ka morasruma. SIN. luun
matan-delekADJETIVU Neebé nia matan aat,
haree rai la hetan, lao lamasdeit.
SUBSTANTIVU Kondisaun ka emamatan-delek.2. (arti figuradu) Ema neebéhalo arbiru deit nuudar emamatan-aat.
matan-dookSUBSTANTIVU Ema be adora no
halulik objetu ruma neebé soikbiit sobrenaturál sira; siikdórno bele kura ema nia morassira.
matan-dorekSUBSTANTIVU Matan neebé, tan
haree la loos ka lanormál,bainhira hateke ba buat ruma,nia matan-oan hateke fali ba
sorin karuk no loos. SIN. matan-kliir, matan-kleuk
ADJETIVU Neebé nia matan kleuk.
matan-dukurADJETIVU/SUBSTANTIVU (Kondisaun)
matan taka hela tanba kole.
matan-fukunSUBSTANTIVU Parte ulun-fatuk nian
iha matan-fuan nia leten neebébubu uitoan no iha fulun.
matan-fulunSUBSTANTIVU Fulun neebé moris
iha ita-nia matan-kulit leten.
matan-karakSUBSTANTIVU (Ema) neebé kaan no
buka rikusoin ka podér atubelesai forte liu ema seluseluk. SIN.
ambisiozu
matan-kiduk mós matan-lakiduk
SUBSTANTIVU Matan neebé sofremoras hodi sai mean. SIN.
konjuntivite
matan-kleuk mós matan-kliirSUBSTANTIVU Matan neebé, tan
haree la loos ka lanormál,bainhira hateke ba buat ruma,nia matan-oan hateke fali basorin karuk no loos. SIN. matan-dorek
ADJETIVU Neebé nia matan kleuk.
matan-kulitSUBSTANTIVU Kulit ida neebé hodi
taka ita-nia matan-musan kamatan-fuan.
matan-moosADJETIVU Neebé la sente dukur;
hadeer hela; neebé sei hareemoos.
matan-morisADJETIVU Neebé hatene haree ho
kuidadu; halo vijilánsia ka fóatensaun boot.
423
matan-oanSUBSTANTIVU Matan-musan metan
neebé iha loos matafuan niaklaran. SIN. pupila
matan-teenSUBSTANTIVU Matan-been restu
neebé hamutuk no sai isin,kór-kinur, baibain sai hosi ita-nia matan leet rua neebainhira ita toba no mósbainhira ita hetan morasmatan-mean.
mateVERBU/ADJETIVU 1. (Neebé) para
dada iis ba nafatin, neebé lamoris ona. LIAFUAN-SORUN: moris2. (Neebé) sai kalma no la ihaatividade barak. SIN. hakmatek3. (Neebé) liu tiha ona loron,n.e. prazu ai-han kaleen ruma.SIN. lakin
SUBSTANTIVU Hahalok husik klamarsai tiha hosi isin-lolon. LIAFUAN-
SORUN: moris, vida
mate-hamlahaVERBU/SUBSTANTIVU Mate tanba la
han, ka hahán la iha atu han.
mate-hamrookSUBSTANTIVU Mate tanba hamrook,
ka bee la iha atu hemu.
mate-isinSUBSTANTIVU Ema mate nia isin-
lolon.
matebianSUBSTANTIVU Ema neebé mate tiha
ona nia klamar. SIN. espíritu
Matebian (Foho-)SUBSTANTIVU Foho ida nakfati besik
subdistritu Baagia no Kelikai.
matekADJETIVU Neebé sente paralizadu
ka la bele book an.
matekekADJETIVU Neebé hateke.
SUBSTANTIVU Ema neebé hateke.SIN. espetadór
matemátikaSUBSTANTIVU Siénsia ida kona-ba
sura no kalkula loloos númerusira.
matemátiku ~ matemátika f.ADJETIVU Kona-ba matemátika,
matemátika nian.S U B S T A N T I V U Ema matenek
matemátika.
matenADJETIVU Neebé isin la moris no
halo buat hotu neineik liu. SIN.
matekSUBSTANTIVU Balada neebé ema
sira uza iha sakrifísiu.
matenekADJETIVU 1. Neebé hatene barak.
S I N . intelijente; LIAFUAN-SORUN:
beik2. Neebé komprende lailais.SIN. ulun-mamar
SUBSTANTIVU 1. Kapasidade hodihatene buat barak. SIN.
koñesimentu2. Esperiénsia neebé ema idaiha kona-ba buat ida.
matériaSUBSTANTIVU 1 . Substánsia ida
neebé forma buat ida nia isin,n.e. ai, fatuk, besi, bee nst.; idaneebé laós klamar.2. Hanorin kona-ba matenek kasiénsia sanak ida iha eskola kauniversidade. SIN. dixiplina
materiálADJETIVU 1. Kona-ba matéria,
matéria nian. L IAFUAN-SORUN:
espirituál2. Neebé ita bele kaer holiman tanba iha isin.
424
SUBSTANTIVU 1. Matéria ida neebéserve atu halo ka harii buatruma.2. Rekursu sira neebé iha hodiuza ba buat ida.
materialistaADJETIVU Kona-ba materializmu;
neebé tuir ka haliis bamaterializmu.
SUBSTANTIVU Ema neebé hadomiliu sasán ka rikusoin mundunian duké relasaun entre emasira ka domin ba Maromak.
materializmuSUBSTANTIVU Sistema filozófiku ida
neebé fó importánsia ba deitsasán materiál, hebai fali buatespirituál sira.
maternidadeSUBSTANTIVU 1. Kondisaaun sai
inan nian.2. Ospitál ida neebé ema-fetoisin-rua sira hodi tuur ahi bá,uma-moras ba partu.
materusSUBSTANTIVU Ema neebé haterus.
SIN. persegidór; atormentadór
matetekSUBSTANTIVU Ema neebé hatete.
SIN. oradór
matísSUBSTANTIVU 1. Kór ida nia
kual idade naroman kanakukun.2. Diferensa ka haselukkiikoan neebé dala baraksusar atu haree.EZ. Kór-azúl lalehan nian soi matísoioin, konforme loro-matannabilan makaas ka lae.
matiukSUBSTANTIVU Ema neebé hatiu. SIN.
masaan
matodanADJETIVU Neebé hatodan.SUBSTANTIVU Ema neebé hatodan.
matomanSUBSTANTIVU Ema neebé hatoman.
SIN. treinadór
matookADJETIVU Neebé hatoo. SIN.
introdutóriuSUBSTANTIVU Ema neebé hatoo.
SIN. aprezentadór
matríkulaS U B S T A N T I V U Tau-naran ka
inskrisaun ofisiál. SIN. rejistu
matroosSUBSTANTIVU 1. Mane neebé ajuda
serbisu iha loja.2. Ema-mane neebé loja-nainharuka lori sasán bá-mai.
matudakADJETIVU Neebé hatuda.SUBSTANTIVU Ema neebé hatuda.
SIN. lutadór, kombatente
matudukADJETIVU Neebé hatudu. SIN.
demonstrativuSUBSTANTIVU Ema neebé hatudu.
SIN. demonstradór
MaubaraSUBSTANTIVU Vila no subdistritu
Likisá nian iha parte loromonu.
maubeikADJETIVU (Mane) neebé hatudu la
hatene buat ida, la hatene leeno hakerek. SIN. ignorante
maubereSUBSTANTIVU 1. (maktolok) Ema-
mane ignorante no beik.2. Termu neebé Fretilínhamosu iha 1975 hodi temi bamane timoroan sira.
425
MaubisiSUBSTANTIVU Vila no subdistritu ida
neebé pertense ba distrituAinaru.
mauhuuSUBSTANTIVU 1. Ema neebé hafuhu
ema seluk nia atividade, liuliuatubele hatoo ka kesar baautoridade sira.2. Ema neebé fó informasaunba autoridade militár sira kona-ba atividade klandestina. SIN.
bufa-nain
maukADJETIVU Maun nian. SIN. fraternu
maunSUBSTANTIVU 1. Oan-mane boot,
oan mane neebé moris uluk-basira seluk. SIN. boun2. (Títulu hodi hasé) mane idaneebé soi otas boot. SIN. manu
maun-alinSUBSTANTIVU Oan sira hamutuk,
mezmu feto ka mane ihafamília ida nia laran.
maundobraS U B S T A N T I V U Serbisu neebé
traballadór sira mak halo.
maupagadór ~ maupagadoraf.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU Neebé lahatene agradese; neebé seludiak ho aat.EZ. Ema nee maupagadór idatanba uluk hau tulun nia, orasnee nia la liga tiha hau.
Maurísia (rai-)SUBSTANTIVU Rai-kotun no estadu
ida iha Tasi-Boot Índikuloromonuk.
maurisianu ~ maurisiana f.ADJETIVU Rai-Maurísia nian.SUBSTANTIVU Ema Maurísia.
Mauritánia (rai-)
SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika norueste.
mauritanu ~ mauritana f.ADJETIVU Rai-Mauritánia nian.SUBSTANTIVU Ema Mauritánia.
mausADJETIVU (Balada) neebé la fuik, la
siak; baibain tanba emahakiak iha uma. S I N . dian;LIAFUAN-SORUN: fuik2. (arti figuradu) Neebé fó ulunka haraik an; neebé la hamosususar. LIAFUAN-SORUN: nakar
SUBSTANTIVU Kualidade maus.
maxadu SUBSTANTIVU Buat kroat neebé
ema uza atu fera ai. Besi-tahanida iha kuak ba hatama ai-rohan ida neebé serve nuudarkaer-fatin. SIN. baliu
maxibombuSUBSTANTIVU Karreta públika ida ho
kadeira barabarak hodi tulapasajeiru sira. SIN. autokarru
maxilaSUBSTANTIVU Rede ida neebé tara
halo namlele uza hodi toba kahodi deskansa iha leten.
mazokistaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
gosta sente moras ka gostaterus.mazokizmu SUBSTANTIVU
meakADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. Neebé foin
moris. SIN. kosokEZ. Labarik-oan nee meak loos,keta lori sai ba liur.2. Neebé besi-teen han.EZ. Ai-riin neebá hotu meak.
meanADJETIVU/SUBSTANTIVU Neebé soi kór
hanesan raan.
426
EZ. Bandeira nia rohan ida suku hohena mean.
mearVERBU/SUBSTANTIVU ( H a l o )
movimentu ida neebé apertahalo dada iis ladiak hamutukho tarutu iha kakorok-talin;sente katar iha kakorokhanesan buat ruma lao helaiha kakorok-talin nee, hafoinmear atubele halakon tihakatar nee.
mear-busaSUBSTANTIVU Moras ida neebé halo
dada iis ladiak ka kotu-kotu.SIN. suhuk, azma
medaSUBSTANTIVU Balada ida neebé nia
feitiu hanesan busa, fó-susuoan, iha kohen ka bolsu ida ihania kabun hodi tau nia oan siralori bá-mai. NARAN SIENTÍFIKU:
Phalanger maculatus
medallaSUBSTANTIVU 1. Besi rohan ho
emblema ka imajen Maromaknian neebé baibain ema pregaba faru ka tara iha kakorok. SIN.
veronik2. Metál hanesan osan-besineebé ema simu nuudarprémiu tanba manán ihakompetisaun ida.
médiaSUBSTANTIVU Númeru ka sasukat
natoon iha buat rua nia klaran.EZ. Alunu sira hetan nota oioin ihaezame; 78% maka média.
medieválSUBSTANTIVU Otas Klarak nian hosi
sékulu da-6 liutiha Kristu toosékulu da-15. Períodu neenakfati entre Otas Lakin (IdadeAntiga) no Otas Kafoun (IdadeModerna).
medikamentuSUBSTANTIVU Substánsia kímika
neebé ema hemu hodi kura niamoras. SIN. ai-moruk
médiku ~ médika f.ADJETIVU Kona-ba medisina ka ai-
moruk.S U B S T A N T I V U Ema profisionál
neebé kura ema nia morassira. SIN. doutór
medíokreADJETIVU Neebé nia kualidade
ladún diak.EZ. Paulina la manán prémiu tinaktanba nia poezia medíokre deit.mediokridade SUBSTANTIVU
medisinaSUBSTANTIVU Siénsia ida-neebé
estuda kona-ba médiku siranian; matenek kona-ba kuramoras nian.
medisinálADJETIVU Neebé serve nuudar ai-
moruk.
meditaVERBU 1. Hanoin klean kona-ba
buat ruma. SIN. haklamar2. Tama ba estadu hakmatekka nonook nia laran ba tempubalu hodi fó ba kakutak leet aturelaxa.EZ. Bainhira bá tuir retiru, emabalu aproveita hodi medita.meditasaun SUBSTANTIVU
mediterráneu ~ mediterráneaf.
SUBSTANTIVU (Tasi Mediterráneu)Tasi neebé nakfati kontinentetolu nia leet, maka Europa,Áfrika no Ázia.
ADJETIVU 1. Tasi Mediterráneunian.2. Hosi rain sira neebé haleuTasi Mediterráneu.
427
meeVERBU Halo tarutu hanesan bibi
nia lian. SIN. namee
meerADJETIVU Neebé masin barak ka
sente hanesan maSIN.
SUBSTANTIVU Kualidade meer.
mehiVERBU 1. Haree ka imajina buat
ida iha ita-nia ulun bainhira itatoba hela.2. Hanoin kona-ba buat rumaneebé ita hakarak maibéseidauk hetan.
SUBSTANTIVU Buat neebé ita mehi.EZ. Hau-nia mehi atu sai doutórlaós buat fasil ida.
meianoiteSUBSTANTIVU Períodu neebé hosi
kalan tuku 24.00 atu tama faliba tuku 01.00 madrugada. SIN.
kalan fahe-rua
meiasSUBSTANTIVU Hena mihis ida neebé
uza hodi falun ain molok atutau sapatu.
meikADJETIVU 1. Neebé iha rohan ka
tutun lotuk.2. Neebé nia rohan ka tutunbele sona ka suku. SIN. kroat3. (Liafuan) neebé vogál dadaniha nia sílaba ikus mak hetanasentuasaun mahuluk.EZ. Liafuan pás, hun, kafé, nanálhotu meik.
SUBSTANTIVU Kualidade meik.
meiuSUBSTANTIVU 1. Instrumentu neebé
ita uza nuudar dalan atufasilita atividade ruma.EZ. Karreta nee meiu transportenian ida atubele tula ema nonaha.
2. Osan-besi portugés idaneebé Timoroan sira uluk uzaiha otas koloniál.
meiudiaSUBSTANTIVU Períodu entre tuku
12.00 atu tama ba tuku 13.00loro-kraik. SIN. loron fahe-rua
meiutermuSUBSTANTIVU Solusaun ba disputa
ka konflitu neebé grupu kahaksesuk-nain rua bele simumaski laós buat neebé parteida-idak uluk hakarak.
MekaSUBSTANTIVU Kota lulik musulmanu
sira-nian no sentru boot baperegrinasaun iha munduizlámiku, nakfati iha rai-Arábia.
mekánikaS U B S T A N T I V U Siénsia kona-ba
mákina sira.
mekániku ~ mekánika f.ADJETIVU 1. Kona-ba mákina no
motór sira.2. Neebé akontese ho moduautomátiku no lahó hanoin kasentimentu.
SUBSTANTIVU 1. Ema neebé hadiaka hafoun motór ka mákinasira.
mekanizmuSUBSTANTIVU Parte hosi mákina
neebé halo knaar partikulárida.
Melanézia (rai-)SUBSTANTIVU Zona kaluan iha Tasi
Pasífiku Súl neebé hakohakrai-Papua no nusa-lubun barakho populasaun rasa australoidenian neebé koalia dalenpapua no austronéziku oioin.
melanéziku ~ melanézika f.ADJETIVU (Dalen) rai-Melanézia
nian.
428
melanéziu ~ melanézia f.ADJETIVU Rai-Melanézia ka rasa
Melanézia nian.
melekADJETIVU Neebé kiik tebetebes.
SIN. kiikoanSUBSTANTIVU Kualidade melek.
melodiaSUBSTANTIVU Nota muzikál katuir
ka sekuénsia ida neebé furakno bele sai kantiga ida nia hun.melódiku ~ melódika f. ADJETIVU
melodiozu ~ melodioza f.ADJETIVU 1. Neebé iha melodia
furak.2. (Lian) neebé hananu hofurak.
melo mós melok!INTERJEISAUN Liafuan ida neebé ita
uza hodi fó merese ba emaneebé foin hetan susar ruma,liuliu ba ema maldozu ka karakba sasán.E Z . Melok! Agora mak ó foinarrepende tan lakon buat hotu.
membruSUBSTANTIVU Buat ida neebé halo
parte hosi isin-lolon ida. SIN.
isin-balun2. Ema neebé halo parte hosigrupu, família, komunidade kasosiedade ida.
memoranduSUBSTANTIVU 1. Nota diplomátika
neebé hatoo hatudu rezumukona-ba situasaun ka lia ruma.2. Nota-oan ida neebé hatooinformasaun kona-ba asuntuimportante ruma.
memóriaSUBSTANTIVU Kbiit hodi rai nafatin
hanoin kona-ba buat kaakontesimentu ruma. SIN. tamin
Mena
SUBSTANTIVU Kota no reinu antiguTimór Loromonu nian, nakfatibesik rai-Oekusi, neebé nialiurai-feto simu tiha misionáriuportugés dahuluk sira ihasékulu da-16.
meninaSUBSTANTIVU Feto- ka feto-oan
neebé seidauk kaben. SIN. feto-klosan
menonSUBSTANTIVU Instrusaun ka orden
neebé ita fó sai ba ema seluk.
menopauzaSUBSTANTIVU Tempu bainhira ema-
f e t o l a he t an onamenstruasaun, hodi lakonbabelek ka kapasidade atuhetan oan.
mensajeiru ~ mensajeira f.S U B S T A N T I V U Ema neebé lori
mensajen ka lia-menon bá-mai.SIN. manu-ain
mensajenS U B S T A N T I V U Informasaun ka
menon neebé ema tatoli tuirema seluk ka meiu ruma.SIN. lia-tatoli, tatolin, rekadu
mensionaVERBU Temi kona-ba.
m e n s a u n S U B S T A N T I V U ; SIN.
tatemik
menstruasaunSUBSTANTIVU Raan-foer neebé sai
hosi feto sira-nia vajina ihafulan-fulan, hahú husi otasnatoon too menopauza. SIN.
fase-fulan, fulan-sona
mentálADJETIVU Kona-ba neon no prosesu
hanoin nian. SIN. neok.
mentalidade
429
SUBSTANTIVU 1. Kbiit neon nian.2. Ema ida nia maneira atuharee no tetu buat sira.
menusADVÉRBIU Neebé la too ka kuran,
ladún iha.VERBU Sai susar atu hetan. SIN.
mukit, faltaEZ. Bee menus tanba ema tesi ai-hun sira naranaran deit.
meoSUBSTANTIVU 1. Busa fuik. 2. Ema siak; malandru ka
kriminozu.VERBU Halo busa-lian. SIN. nameo
meo-lubunSUBSTANTIVU 1. Ema-lubun aat,
malandru lubun ida. SIN. banda
merakADJETIVU (Bee) neebé foer no nia
kór hanesan akar-been tanbaudan tau hodi lori ai-luruk notahu-teen.
SUBSTANTIVU Kualidade merak.
merendaSUBSTANTIVU Refeisaun kiik neebé
han iha loro-kraik entre almosumo jantár.
mereseVERBU Serve duni, iha direitu atu
hetan (buat diak ka aat). SIN.
soiEZ. Nia la merese osan nee tanbala halo buat ida ba projetu.méritu SUBSTANTIVU; SIN. sasoik
meresedórADJETIVU Neebé merese duni. SIN.
maksoik
merikS U B S T A N T I V U Isin-kulit neebé
musamusan no katar tanmoras ka alerjia ruma.
Espresaun buka merik katakbuka defeitu, sala ka aspetu aatenvezde buka aspetu diak.
merinADJETIVU Neebé mahar tanba nia
isin soi elementu kiikoanbarak neebé rabat malu, tooita la bele haree-borus; grosuliu. SIN. mahar
SUBSTANTIVU Kualidade merin.
mérituSUBSTANTIVU 1. Kualidade neebé
halo ita foti matan ba ema idano mós hakarak fó rekompensaba nia.2. Buat ida nia kualidadekapás. SIN. sasoik
merkadoriaSUBSTANTIVU Sasán sira neebé atu
faan iha merkadu ka fatinseluk.
merkaduSUBSTANTIVU Fatin públiku neebé
ema barak faan sasán bá. SIN.
basar
mesakADJETIVU Neebé ida deit, la iha
tan seluk.EZ. Hau mesak iha uma katak laiha tan ema ida.
mesamesakADJETIVU 1. Neebé mesak loos, la
iha ema ruma hamaluk ita.E Z . Hau tuur mesamesak ihafatuk leten ida hodi hanoin kona-ba tempu sei kiik.2. Neebé hela mesak hodisente laran-kraik tanba la ihaema ida besik.
mestisu ~ mestisa f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU Neebé nia
raan kahur, katak nia inan-aman laós hosi rain ida deit.
430
EZ. Anita mestisa ida tanba niniainan timoroa no nia amanportugés.
mestraSUBSTANT IVU Ema-feto neebé
hanorin liuliu iha eskolaprimária.
mestreSUBSTANTIVU Ema-mane neebé
hanorin, liuliu iha eskolaprimária.
mestre-serimóniaSUBSTANTIVU Ema neebé hanesan
matadalan ba atividade siraneebé ita halao iha festa rumaka serimónia ofisiál ruma nialaran.
metaS U B S T A N T I V U Fatin neebé ita
hakaas an atu too bá liuhosiknaar ruma. SIN. kasinar, alvu,objetivu
metadeSUBSTANTIVU Ida hosi baluk rua
neebé hanesan deit no formakatomak ida. SIN. balun
metakADJETIVU 1. Neebé sai ona metan.
2. Neebé metan uitoan.
metálSUBSTANTIVU Naran materiál toos
ida neebé ema halo hosimurak-musan hanesan besi,besi-asu, ritan, kaleen, osan-mean, osan-mutin, alumíniu,zinku nst. SIN. murakmetáliku ~ metálika ADJETIVU;
SIN. kamurak
metalurjiaSUBSTANTIVU Siénsia kona-ba
prepara murak ka metál sira bauzu industriál.metalúrjiku ~ metalúrjika
ADJETIVU
metanADJETIVU Neebé nia kór ida neebé
hanesan ahi-anar ka kalannakukun tanba la haleno romanida.
metátezeSUBSTANTIVU Fenómenu fonétiku
iha neebé fonema iha trokafatin ho fonema seluk ihaliafuan nia laran, hanesan ihalalakar sala taski ba forma beloos taksi (konsoante k no stroka malu).
meteVERBU Tama klaran, tau liman ka
ibun ba ema nia problemaruma. SIN. haktamak
meteorituSUBSTANTIVU Meteoru nia baluk ida
neebé monu ba rai.
meteoruSUBSTANTIVU Fatuk-lolon semo hela
iha espasu-liur neebé ahi hanno nabilan makaas bainhiratama ba rai nia atmosfera.
metiSUBSTANTIVU 1. Kbiit hosi fulan nia
gravidade neebé loroloron halotasi nakonu ka tun.2. Parte tasi besik rai.
VERBU Buka tasi-kutun, atividadeneebé peskadór sira halaobainhira meti maran ka tasidada an too maran.
meti-ulunSUBSTANTIVU Ahu-ruin neebé iha
tasi laran no mosu bainhiratasi tun ka maran.
metinADJETIVU Neebé la nakdoko ka
namlele; neebé tonat ka tooshela. LIAFUAN-SORUN: dasak
SUBSTANTIVU Kualidade metin.
métodu
431
SUBSTANTIVU Maneira partikulárkona-ba halo buat ruma kahalao knaar ka programaruma.
metralladoraSUBSTANTIVU Kilat-ahi ida neebé
uza kartuxu barak hahisihamutuk iha rolu ka kabasa idania laran; bainhira ema tiru,kilat-musan sai nadodon deit.
metruSUBSTANTIVU 1. Sasukat ida neebé
vale sentímetru atus ida.2. Instrumentu ida neebé itauza hodi sukat buat ida nianaruk, laluan ka lalais.
mexikanu ~ mexikana f.ADJETIVU Rai-Méxiku nian.SUBSTANTIVU Ema Méxiku.
Méxiku (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu iha ida
Amérika Klarak, neebé fahelisuk rai-ketan ida ho EstaduNaklibur Sira Amérika Nian.
mezaSUBSTANTIVU Mobiliáriu ida neebé
ita uza hodi tau hahán kasasán seluk iha leten, selaehodi hakerek ka halo serbisuseluk ruma iha leten.
meziñaSUBSTANTIVU Meza kiik liu meza
han nian, baibain tau iha sala-vizita sira hodi simu bainaka.
mezmuADVÉRBIU Liafuan ida neebé ita
bele tau iha adjetivu nia oin atuhametin nia arti. SIN. tebetebes,lahalimarEZ. Faru nee mezmu kapás.
mézmukeKONJUNSAUN Maski, embora. SIN.
mézmu se
midar
ADJETIVU 1. Neebé iha sabórfurak, no laós meer, hanesanmasin-midar ka bani-been.2. Neebé iha sabór furak, belemós midar ka meer.
SUBSTANTIVU Kualidade midar.
mídiaSUBSTANTIVU Buat hotu kona-ba fó
sai ka hatoo informasaun,nuudar ezemplu rádiu,televizaun, jornál, revista, nst.
midiki (lia-)S U B S T A N T I V U Lian rejionál ida
neebé ema hosi zona Venilalemak koalia, dialetu kawaiminanian.
migelituSUBSTANTIVU (maktolok) Ema-mane,
liuliu mane-oan, neebé halo anhanesan feto. SIN. bero-feto
migrasaunSUBSTANTIVU Lao-rai hodi muda
hosi fatin ida ba fatin seluk,liuliu atu manán moris. SIN.
daderak
mihisADJETIVU Neebé nia volume ka
laran kiik liu, lotuk liu. LIAFUAN-
SORUN: maharEZ. Hena nee naklees lalais deittanba mihis liu.
SUBSTANTIVU Kualidade mihis.
miiVERBU Haliur urina hosi mamiik
nia laran, soe bee-kiik.SUBSTANTIVU Hahalok mii nian.
miikADJETIVU Miin nian; kona-ba mii.
SIN. urináriu
mii-morasSUBSTANTIVU Moras ida neebé
mosu tanba glikoze ka masin-midar sae ba nivel lanormáliha urina. SIN. diabetes
432
miinSUBSTANTIVU Been ida-neebé ema
no balada sira haliur hosimamiik. SIN. urina, bee-kiik
miisADJETIVU 1. (Hahán) neebé ladún
iha gostu ka sabór. SIN. lafurak2. (Paun) neebé la diak ona,neebé toos ona. SIN. siin3. (Toos) neebé la bele fófuan ka isin diak tanba raibokur la iha ona.
SUBSTANTIVU Kualidade miis.
mikro-ónibus: haree mikrolete
mikrobiolojiaSUBSTANTIVU Siénsia ida neebé
trata kona-ba mikróbiu sira.
mikrobiolójiku ~mikrobiolójika ADJETIVU
mikróbiuSUBSTANTIVU Animál melek ka
kiikoan liu neebé ita beleharee deit ho mikroskópiu nomoris iha animál no baladasira-nia isin laran.
mikrofoneSUBSTANTIVU Aparellu ida neebé
serve atu halo makaas liutánema nia lian bainhira koalia.
mikroleteSUBSTANTIVU Autokarru kiikoan
neebé tula ema natoon.
Mikronézia (rai-)SUBSTANTIVU 1. Zona kaluan iha
Tasi Pasífiku neebé hakohaknusa - lubun barak hopopulasaun rasa mongoloidenian neebé koalia dalenaustronéziku oioin.2. (Estadu Federadu SiraMikronézia Nian) Nusa-lubunida iha rai-Mikronézia neebéohin nasaun independente ida.
mikronéziku ~ mikronézika f.
ADJETIVU (Dalen) rai-Mikronézianian.
mikronéziu ~ mikronézia f.ADJETIVU Rai-Mikronézia ka rasa
Mikronézia nian.SUBSTANTIVU Ema Mikronézia.
mikroskópiku ~ mikroskópikaf.
ADJETIVU 1. Mikroskópiu nian.2. Neebé tan kiik tebetebesita bele haree hodi deit hatekeliuhosi mikroskópiu.3. (kolokiál) Neebé kiiklahalimar. SIN. melek-oan
mikroskópiuSUBSTANTIVU Aparellu ida neebé
ita uza hodi haree mikróbiusira neebé kiik liu, neebé itala bele haree ho ita-nia matanrasik.
milagreSUBSTANTIVU Maravilla ka
mamosuk furak neebé susaratu fiar tanba labaibain, liuliuida neebé mosu tanbaMaromak Nia grasa.EZ. Jezús halo milagre hodi filabee ba tua.milagrozu ~ milagroza f.ADJETIVU
milagreiru ~ milagreira f.SUBSTANTIVU Ema neebé halo
milagre. SIN. mahalok-milagre
milionáriu ~ milionária f.SUBSTANTIVU Ema riku lahalimar
neebé soi osan barak, n.e.dolar tokon ba tokon.
milísiaSUBSTANTIVU 1. Forsa militár
neebé populasaun sivíl makharii, liuliu bainhira mosusituasaun manas ka emerjénsiaruma.2. Ema membru milísia nian.SIN. milisianu
433
milisianuSUBSTANTIVU Ema membru milísia
nian.
militanteADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
tuir hanoin grupu ka partiduida nian no baibain hatuduhahalok makaas no agresivu.militansa SUBSTANTIVU
militárADJETIVU Kona-ba forsa armada,
tropa ka ezérsitu.SUBSTANTIVU 1. Forsa armada.
2. Ema neebé membru baforsa armada. SIN. tropa
militarizaADJETIVU 1. Hatama tropa barak.
2. Ukun liuhosi forsa armada.militarizadu ~ militarizada f.
SUBSTANTIVU
militarizasaun SUBSTANTIVU
millaunNUMERÁL Númeru 1.000.000,
tokon sanulu. SIN. nanun
mimadu ~ mimada f.ADJETIVU Neebé simu domin
makaas maibé resik hosiaman-inan ka membru famílianian sira seluk hodi halo tuirdeit buat hotu neebé niahakarak.
mimu: haree fó-mimu
mina1
SUBSTANTIVU Bokur-been neebé itahasai hosi ai-horis, animál sira,ai-horis sira, rai okos (minaminerál).
mina2
SUBSTANTIVU 1. Kuak boot noklean neebé ema sou ka keeiha rai hodi hasai murak-musan. SIN. sou-fatin2. = minas
mina-fahiSUBSTANTIVU Fahi nia bokur neebé
hasai hosi nia isin bainhirasona tasak tiha.
mina-morinSUBSTANTIVU Been morin neebé
ema uza atu rega ba isin hodihamorin.
mina-raiSUBSTANTIVU Mina minerál neebé
uza atu halao mákina ka basunu.
minasSUBSTANTIVU Aparellu esplozivu
neebé ema subar iha fatinruma ka kuda iha rai atubelerebenta bainhira ema ka buatruma book tiha.
mina-saraniSUBSTANTIVU Mina neebé amlulik
sira uza hodi kose ba ema niaisin bainhira fó sakramentuh a n e s a n b a t i z m u ,konfirmasaun ka kutan ikus.
minerálADJETIVU (Substánsia) neebé ita
sou ka kee sai hosi rai.SUBSTANTIVU Substánsia tonat
neebé forma fatuk oioin. SIN.
buat-sou
minériuSUBSTANTIVU Murak ka metál nia
musan, neebé ema hasai hosibuat-sou ka minerál. S I N .
murak-musanEZ. Minériu besi nian katak besi-musan.
minimizaVERBU Halo atu sai mínimu,
hamenus too bele.minimizasaun SUBSTANTIVU
mínimu ~ mínima f.
434
ADJETIVU/SUBSTANTIVU K o n a - b ahahurak ka kuantidade kiik liuposivel.E Z . Mínimu ema nain-rua deitmak bele tama ba fatin kloot ida-nee.
ministériuS U B S T A N T I V U Departamentu
governu nian ida neebé hariihodi halao servisu públikuoioin.ministeriál ADJETIVU
ministru ~ ministra f.SUBSTANTIVU Ema neebé simu
kargu ka funsaun nuudar ulun-boot ministériu ida nian.
minoriaSUBSTANTIVU 1. Grupu ida neebé
kiik liu, kompara ho grupuseluk sira.2. Grupu étniku ka relijiozuneebé kiik iha sosiedade kanasaun ida.EZ. Izlaun iha Timór nee relijiaunida neebé minoria mak tuir.minoritáriu ~ minoritária f. ADJETIVU
minúskulaSUBSTANTIVU Letra neebé hakerek
ho letra kiik. SIN. letra kiik.
minutuSUBSTANTIVU 1. Unidade tempu
nian neebé hanesan hosegundu neenulu.
2.Períodu tempu badak ida.EZ. Minutu ida, hau sei bá kotuk lai.
mirainSUBSTANTIVU Nehek kór-mutin ida
neebé baibain han ai, surat-tahan no hena, halo sai lahukka dodok
misaS U B S T A N T I V U Sakrifísiu santu
neebé amlulik katóliku kaortodoksu halao iha uma-
kreda atu fó-hanoin kona-baJezús Nia han-kalan ikus noNia mate iha krús.EZ. Iha sakrifísiu misa nian JezúsKristu Nia futar Isin no Raan saiprezente ho forma paun no tua-uvas nian.
VERBU 1. Halo ka selebra misa.2. Rona misa.
misálS U B S T A N T I V U Livru ida neebé
hakohak orasaun sira misanian no mós oinsá halaoserimónia ida-nee.
misaunSUBSTANTIVU 1. Knaar ruma neebé
ema ka organizasaun hakfiarka fó ba ema seluk atu halao.2. Atividade no instalasaun siraneebé governu, kreda kaorganizasaun seluk harii ihafatin ka rain seluk hodireprezenta nia ka halao niaknaar iha neebá.E Z . Kreda Katólika loke misaunbarak iha ita-nia rain atu halekarfiar sarani.
misilSUBSTANTIVU Buat ida neebé ita
soe, hasemo ka hana. SIN.
kasoek
misionáriu ~ misionária f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. (Ema)
neebé halao misaun ruma.2. (Ema) neebé halekarevanjellu no halao knaar Kredanian iha rain seluk.
mistériuSUBSTANTIVU Buat neebé ema la
bele komprende ka hatene.misteriozu ~ misterioza f. ADJETIVU
mitra
435
SUBSTANTIVU Taka-ulun hanesanxapeu aas ida neebé amu-bispu uza bainhira halo misa.
mituSUBSTANTIVU 1. Ai-knanoik hosi
tempu antigu neebé haklakeeventu naturál sira ka kona-bapovu nia hun.2. Fiar ka esplikasaun idaneebé la loos.EZ. Ai-knanoik kona-ba rai-Timórnahún hosi lafaek ida nee mitufurak ida.mítiku ~ mítika f. ADJETIVU
mitolojiaSUBSTANTIVU 1. Povu ida nia mitu
hotu-hotu.2. Siénsia kona-ba mitu sira.mitolójiku ~ mitolójika f. ADJETIVU
moatVERBU. 1 . Susu makaas buat
ruma ho ibun ka iha ibun. SIN.
xupa2. Tau ka fuma sigarru katabaku ba ibun. SIN. fuma
SUBSTANTIVU Hahalok moat nian.
mobília mós mobiliáriuSUBSTANTIVU Sasán neebé uza iha
uma-laran atu tuur, toba,deskansa ka serbisu bá (n.e.kadeira, sofá, kama, sofá,meza, sekretária) selae atu raisasán iha laran (n.e. armáriu,guardafatu nst.).
modaSUBSTANTIVU Maneira partikulár
kona-ba hatais roupa ka arteneebé grupu ka sosiedade idagosta iha otas ida nia laran.
modanSUBSTANTIVU Moras haliur bee-boot
ho raan no been iha laran. SIN.
tee-raan, dizenteria
modela
V E R B U Halo tuir modelu. S I N .
habanati
modeluSUBSTANTIVU Buat ida neebé serve
nuudar ezemplu ka padraun.SIN. banati
moderaVERBU Halo sai moderadu.
moderasaun SUBSTANTIVU
moderadu ~ moderada f.ADJETIVU Neebé la uitoan liu no la
barak liu; neebé iha klarandeit la todan ba sorin-sorin;neebé la ezajera.
modernistaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
haliis ba modernizmu. SIN.
tradisionalista
modernizmuSUBSTANTIVU 1. Filozofia ka estilu
neebé haliis ba buat modernusira no baibain hakribi buattuan sira no liuliu tradisaun.2. Movimentu iha Kreda laranneebé buka atu halakondoutrina no kostume tradisionálsira; liberalizmu relijiozu. LIAFUAN-
SORUN: tradisionalizmu
modernu ~ moderna f.ADJETIVU 1. Tempu daudaun nian.
SIN. kafoun2. Neebé hakdook hosi banatituan sira.modernidade SUBSTANTIVU
modestu ~ modesta f.ADJETIVU 1. Neebé hatudu hanoin
ka koalia neebé simples no lafoti an.2. Neebé haraik an.3. Neebé la ezajera.modéstia SUBSTANTIVU
modoSUBSTANTIVU 1. Ai-fuan ida neebé
nia isin meer, la midar, n.e.
436
tomate, fehuk, kabuar, lakeru,fore, ervilla.2. Ai-han neebé makteinprepara atu han ho etu.
modo-tahanSUBSTANTIVU 1. Modo nia tahan.
2. Modo neebé halo hosi ai-horis sira be kuda iha toos.
modokSUBSTANTIVU Kór-verde tasak, ka
kór hanesan ai-tahan neebétuan ona.
modo-teen: haree morteen
moduSUBSTANTIVU 1. Dalan atu halo buat
ruma. SIN. maneira, nuun2. = modun
modunSUBSTANTIVU Ema nia maneira,
jeitu ka hahalok diak no aat.EZ. Ema nee soi modun ladiaktanba gosta hirus ema.
moeVERBU 1. Sente oin-monu kona-ba
sala ida neebé ita foin halo.2. Sente neon-sala kona-basituasaun aat ruma, hodi taukmós kona-ba ema seluk niahanoin negativu tanba nee.3. Sente ladún diak tanba itala hatene ka seidauk toman hobuat foun ruma.EZ. Labarik nee moe koalia ihaema barak nia oin.
SUBSTANTIVU Sentimentu moe nian.
moe-laekADJETIVU Neebé la hatene moe ka
la sente moe ba buat neebénia halo. SIN. seinvergoña
moenSUBSTANTIVU Organ seksuál. SIN.
sasán-lulik
Mogadixu
SUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Somália nian.
mohuADJETIVU 1. (Ahi) mate.
2. (Kór) lakon. SIN. more3. Sai munuk ka lakroat.3. Hotu kedas, la iha kedasona. SIN. lakon
moíñuSUBSTANTIVU Mákina hodi dulas
batar, trigu ka kafé nia musanhodi halo uut.
molaSUBSTANTIVU 1. Besi-leun ida
neebé serve atu hamate xokeka atu habele movimentu.2. Besi-leun hodi hametinroupa ka objetu seluk neebéita tara iha tali.
Moldávia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu iha
Europa Sudeste ho populasaunromena.
moldáviu ~ moldávia f.ADJETIVU Rai-Moldávia nian.SUBSTANTIVU Ema Moldávia.
molduraSUBSTANTIVU Metál, plástiku ka ai-
baluk ho forma retangulár,hodi tau imajen ka fotografiasira bá. SIN. kuadru
molikADJETIVU 1. Neebé la iha buat ida
taka; neebé mamuk hela. SIN.
tanan2. Neebé la hatais hena. SIN.
isin-tananSUBSTANTIVU Kondisaun molik.
molluSUBSTANTIVU Modo-been neebé ita
prepara hodi kahur malu liissona, tomate, sutate, nst. atuhafukar ka akompaña etu,naan ka ikan.
437
molokKONJUNSAUN Akontese uluk liu. SIN.
antes, ántezde, seidaukEZ. Molok atu hemu, sira fó ai-hanmai ami.
PREPOZISAUN Iha tempu uluk liu.SIN. antes, uluk-baEZ. Hau simu nia kartaun loronrua molok Natál.
momentuSUBSTANTIVU Espasu tempu ida
neebé badak liu, maibé ladúnloloos.EZ. Rona tiha diskursu nee, amihotu nonook ba momentu ida.momentáneu ~ momentánea f. ADJETIVU
momoosADJETIVU 1 . Neebé moos
tebetebes. SIN. moos-moos2. Neebé lasusar atu haree kakomprende. SIN. klaruEZ. Uma nee momoos tanba sirafoin kose tiha.
ADVÉRBIU Ho klaru, hodi halakonlaran-ruaEZ. Sira presiza koalia momoostanba ema barak sente laran-rua.
monakizmuSUBSTANTIVU Kultura monástika;
monje sira-nia vida.
Mónaku (rai-)S U B S T A N T I V U Rain no estadu
europeu kiikoan, nakfati ihaTasi Mediterráneu nia raat noterritóriu rai-Fransa makhaleu.
monarkaSUBSTANTIVU Liurai ida neebé ukun
rasik nia reinu.
monarkiaSUBSTANTIVU Sistema iha neebé
dato ka membru família liurainian ida mak ukun rain kanasaun ida.
monárkiku ~ monárkika f. ADJETIVU
monástiku ~ monástika f.ADJETIVU 1. Mosteiru nian, kona-ba
mosteiru.2. Kona-ba monje sira-nia regraka moris.
monegasku ~ monegaska f.ADJETIVU Rai-Mónaku nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Mónaku.
2. (lia-monegasku) Dialetupadanés rai-Mónaku nian.
monetáriu ~ monetária f.ADJETIVU Kona-ba osan ka moeda.
SIN. osak
mongólADJETIVU 1. Rai-Mongólia nian.
2. Etnia mongól nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Mongólia.
2. Ema neebé pertense naetnia mongól maski la horik iharai-Mongólia.3. (lia-mongól) Dalen Mongólianian.
Mongólia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu iha
Ázia Klarak, nakfati iha rai-Rúsia no rai-Xina nia leet.
mongoloideADJETIVU/SUBSTANTIVU 1 . (Ema)
neebé pertense ba nasaunbarakliu iha rai-Ázia larak nolorosae no soi matan-bubu.2. (Ema) neebé moris mai hodefeitu jenétiku neebé fó bania feitiu fíziku sira hanesanema mongól.
monjeSUBSTANTIVU Ema-mane neebé
moris tuir regra monástika,m e m b r u k o m u n i d a d emonástika ida nian.
monokADJETIVU Neebé ladún koalia;
neebé nonook deit.
438
SUBSTANTIVU Kualidade ka hahalokmonok.
monopóliuSUBSTANTIVU 1. Laleuk komersiál
iha neebé ema barak sosamaibé ema ka empreza idadeit maka faan.2. Direitu ka priviléjiu neebéema ka grupu ida deit makasoi ka goza.
monopolizaVERBU Soi no halao monopóliu.
monótonu ~ monótona f.ADJETIVU 1. Neebé soi ton ida
deit, la haseluk ka mudamelodia.2. (Lian ka múzika) neebé xatuatu rona.monotonia SUBSTANTIVU
monseñórSUBSTANTIVU Títulu neebé Amu-
Papa fó ba amlulik balu neebéhalao papél importante rumaiha dioseze.
monstruSUBSTANTIVU Buat ka balada neebé
boot ka oin-aat lahalimar toohalo ema hakfodak.monstruozu ~ monstruoza f. ADJETIVU
montaVERBU Harii mákina ka aparellu
seluk hodi tau hamutuk notutan nia baluk hotu-hotu.montajen SUBSTANTIVU
MontevideuSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
Uruguai nian.
MontreálS U B S T A N T I V U Sidade boot iha
provínsia Kebeke, iha rai-Kanadá.
monu
VERBU Tun derrepente tanba kois,todan liu ka lakon ekilíbriu.
monukADJETIVU Neebé monu tiha ona.
monumentuSUBSTANTIVU Konstrusaun ida
neebé governu ka klibur idaharii hodi hanoin filafali ema kamamosuk ruma neebéimportante duni. SIN. matamikmonumentál ADJETIVU
monunSUBSTANTIVU 1. Monu dala ida.
2. Hahalok monu nian.
mookADJETIVU Neebé oin-diak ka furak.
SIN. bonitu ~ bonitaSUBSTANTIVU Kualidade mook.
moosADJETIVU 1. Neebé la iha tadan,
noda ka buat foer ida. SIN.
puru; LIAFUAN-SORUN: foer2. Neebé ita bele haree borustanba la iha foer ida. SIN.
moon, transparente; LIAFUAN-
SORUN: merakEZ. Bee hemu sempre moos notransparente.3. Neebé ita bele rona kakomprende lasusar. SIN. klaru
SUBSTANTIVU Kualidade moos.
morálSUBSTANTIVU 1. Regra ka dixiplina
kona-ba halo buat neebé diakno sees hosi buat neebé aat.2. Aten-barani neebé grupu idafahe lisuk atubele sakar susarka dezafiu oioin.
ADJETIVU 1. Kona-ba morál kamoralidade.2. Neebé tuir morál kamoralidade.
moralidade
439
SUBSTANTIVU 1. Hanorin kona-bakomportamentu no kostumediak sira.2. Moris tuir prinsípiu morál bediak.3. Kualidade morál.
moralizaVERBU Temi kona-ba aspetu morál
ruma.moralizasaun SUBSTANTIVU
moranguSUBSTANTIVU Ai-fuan malae ho hun
kiikoan neebé fó funan mutinkiikoan no nia fuan kór-mean,morin no nia gostu midar.
NARAN BOTÁNIKU: Fragaria
morasADJETIVU/SUBSTANTIVU 1 . (Ho)
sentimentu siin ka terus nianiha isin laran neebé tukun,kanek, ahi ka mikróbiu makhamosu. SIN. kiin (subst.)2. (Neebé nia) isin fraku tanbaiha infesaun ruma iha laran, katanba mikróbiu ruma tama balaran.
VERBU Sente kiin ka terus iha isinlaran.
moras-atanSUBSTANTIVU Ema neebé baibain
ka kleur ona soi isin fraku nosofre moras oioin, ema hosáude aat.
moras-busa: haree mear-busa
moras-fulanSUBSTANTIVU Raan-foer neebé sai
hosi feto sira-nia vajina ihafulan-fulan, hahú husi otasnatoon too menopauza. SIN.
fase- fu lan , fu lan-sona ,menstruasaun
moreVERBU 1. Lakon nia kór neineik,
kór mohu neineik.
2. Lakon nia forsa neineik;mohu neineik.
ADJETIVU = morek
morekADJETIVU 1. Neebé nia kór more
ona. SIN. kór-mohu2. Neebé fraku ona, neebéforsa ka enerjia la iha ona. SIN.
murón
morfemaSUBSTANTIVU Unidade ka kahidak
morfolójiku báziku, ho sentiduneebé sei la bele hafahe tan,n.e.: ha-, mak-, nst.morfémiku ~ morfémika f. ADJETIVU
morfolojiaS U B S T A N T I V U Estudu kona-ba
liafuan sira-nia forma iha dalenida, liuliu sistema gramatikál.morfolójiku ~ morfolójika f. ADJETIVU
morfinaSUBSTANTIVU Ai-moruk makaas ida
halo hosi ópiu atu halakonmoras ka halo dukur.
morinADJETIVU Neebé soi iis diak.EZ. Ai-funan roza morin iha dadeer-
saan.SUBSTANTIVU 1. Kualidade morin.
2. Iis diak neebé ita horon noita sente nia iis diak, hanesanmina-morin, nst.
morisVERBU 1. Sai hosi inan nia knotak
ka hosi tolun hodi horik ihamundu. LIAFUAN-SORUN: mate2. Pasa ita-nia vida.EZ. Ami moris nuudar agrikultórhoriuluk kedas.3. Lao ka funsiona daudaun.EZ. Mákina neebá moris ka lae?
ADJETIVU 1. Neebé inan-amanhahoris tiha ona.
440
2. Neebé iha vida.3. Neebé iha enerjia; neebélao ka funsiona daudaun.
SUBSTANTIVU Ai-horis, balada kaema nia dezenvolvimentu nohahalok hotu-hotu hosikedasnanaran iha inan nia knotaktoo mate. SIN. vida
moris-hias mós moris-hikasSUBSTANTIVU 1. Hahalok moris
hikas liutiha mate. SIN.
resurreisaun2. Milagre boot kona-ba ItaNai Jezús Kristu moris faliloron tolu depois Nia mate ihakrús.
mornaADJETIVU Neebé la manas liu, la
malirin liu. SIN. mamutEZ. Keta fó bee manas ba bebé,diak liu fó bee morna deit.
morteenSUBSTANTIVU Kolár rai-nain ho
musamusan barak neebé emauza hodi hafutar nia kakorok.
morukADJETIVU 1. Neebé soi gostu be la
furak iha ita-nia nanál. LIAFUAN-
SORUN: midar2. Neebé iha morun kavenenu. SIN. venenozu3. Neebé sente laran-hirus.EZ. Se sira la mai hau-nia festahau sei moruk ba sira.4. Neebé lakohi halo tuir kakoopera. SIN. ulun-toos
SUBSTANTIVU 1. Kualidade moruk.2. Aliansa neebé ema nain-rua, grupu rua ka suku rua haloliuhosi juramentu. SIN. hemu-raan
morunSUBSTANTIVU Been neebé bele fó
moras no bele hamate bainhiratama karik ba ita-nia isin. SIN.
venenu, raso
mósADVÉRBIU Liafuan ida neebé ita
uza hodi haktemik buat ida tanka hahalok ida tan. SIN. hotuEZ. Husu kaneta ida no mós surat-tahan ida; Tiu Manél harii umaida-neebá no pinta tiha mós.
m o s a m b i k a n u ~mosambikana f.
ADJETIVU Rai-Mosambike nian.SUBSTANTIVU Ema Mosambike.
Mosambike (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu dalen-
portugés ida iha Áfrikalorosae.
moskiteiruSUBSTANTIVU Rede neebé baibain
ema uza hodi satan susuk sirabainhira toba ka deskansa. SIN.
rede-susuk
MoskovuSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
Rúsia nian.
mostardaSUBSTANTIVU 1. Modo neebé ema
kuda iha kanteiru sira, hotahan kór-matak no funan kór-kinur kruza bá-mai, baibainema han hanesan modo-filaneebé akompaña refeisaunida.NARAN BOTÁNIKU: Brassica rapa2. Sasahik-musan rahun neebéema han nuudar enfeite banaan ka ikan.
mosteiruSUBSTANTIVU Komunidade relijioza
ida neebé moris iha fatin idahodi tuir regra monástika;monje sira-nia horik-fatin.
mostraSUBSTANTIVU Inisiativa hodi hatudu
obra artístika oioin ba públiku.
mosu
441
VERBU 1. Halo atu ita haree-hetan.EZ. Estudante nee foin mosu mai.2. Hatoo an kedas. SIN.
akontese
mosunSUBSTANTIVU 1. Mosu dala ida.
2. Buat neebé mosu. SIN.
vizaun
motaSUBSTANTIVU Kadalak ka bee-dalan
neebé boot no luan, iha beebarak no korrente makaas;nahulun iha foho no suli tun batasi.
Mota-PREFIKSU Liafuan matadak neebéforma mota ida nia naran,maibé uza deit bainhira liafuanneebé tuir nee substantivuepítetu. Bainhira liafuan ida-neebé tuir adjetivu fali, ita tauMota deit, lahó ifen. Tanesanbá: Mota-Loes, Mota-Teju ~ MotaKinur (iha rai-Xina), Mota Mean(iha rai-Texas, ENSAN). Hareemós prefiksu Tasi- neebé nialalaok hanesan deit.
mota-ainSUBSTANTIVU Fatin iha neebé mota
sira suli sai ba tasi.
mota-nininSUBSTANTIVU Mota-ibun, mota nia
sorin-sorin.
mota-oanSUBSTANTIVU Kadalak ka bee-dalan
kiikoan neebé bee natoondeit no nia korrente mós ladúnmakaas.
mota-sanak mós mota-sorunSUBSTANTIVU Mota natoon neebé
suli ba hamutuk ho mota bootida. SIN. afluente
MotaélSUBSTANTIVU 1. Reinu tuan ida iha
rai-Dili. SIN. Motain.2. Aldeia ida iha distritu Dilibesik tasi-ibun, ohin loronbairru sidade Dili nian.
mota-ulunSUBSTANTIVU Bee-mosun iha foho
neebé mota ida nia ulun.
motélSUBSTANTIVU Otél neebé nakfati
besik estrada-ninin ba ema siraneebé halo viajen ho karretaatu toba kalan bá.
motiV E R B U (Mota) sai maran iha
tempu bailoro.
motikADJETIVU 1. Neebé moti ka maran
tiha ona.2. (Kosok-oan) neebé la susuona.3. (Oan) neebé ikus liu no laiha tan nia alin ona.4. (Lian) neebé sai maran.
SUBSTANTIVU Kualidade motik.
motínSUBSTANTIVU Runguranga neebé
ema klebak lubun ida halokasoru podér neebé iha.
motivaVERBU Halao asaun ida atu buat
ruma akontese; buka atuhamosu. SIN. habookmotivasaun SUBSTANTIVU
motivuSUBSTANTIVU 1. Ida neebé halo
buat ruma atu mosu kaakontese. SIN. fatór2. Ida neebé habook, dada kahakaas ita atu halo buat ruma.SIN. razaun
motok
442
VERBU/SUBSTANTIVU (Halo) tarutuhanesan krotok neebé mosubainhira ita-nia tatolan taka anderrepente.
motórSUBSTANTIVU 1. Mekanizmu neebé
bele halo moris mákina kakarreta ida.2. = motorizada
ADJETIVU Neebé bele hamosumovimentu. SIN. mabook
motoristaSUBSTANTIVU Ema neebé halao
motór ka karreta.
motorizadaSUBSTANTIVU Meiu-transporte ida
ho roda rua no motór neebébele uza gás no bele heanpedál hanesan bisikletabaibain; ema ida mak halaomaibé bele tula ema ida tan.
motosikleta: haree motorizada
motukVERBU Husik iha ahi leten too sai
anar ka sai metan.ADJETIVU Neebé sai metan tanba
ahi han too anar.
mouru ~ moura f.S U B S T A N T I V U Ema árabe ka
musulmanu.ADJETIVU Kona-ba ema árabe ka
musulmanu.Rai-Mouru nee naran seluk barai-Alor.
moutVERBU 1. Tun ba tasi okos, tun liu
ba bee klean.2. Tun ba tasi nia kidun; tun bamota ka bee-lihun nia kidun.EZ. Ró-ahi nee mout tiha ba tasi-kidun.
SUBSTANTIVU Hahalok mout nian.
movel
ADJETIVU Neebé ita book ka belemuda bá-mai, neebé la helametin iha fatin ida. SIN. haduka-belek
SUBSTANTIVU Mobiliáriu ida.
movimentuSUBSTANTIVU Hahalok book an bá-
mai; hahalok lao bá-mai kalao hosi fatin ida ba fali fatinseluk. SIN. dadukak
moxilaSUBSTANTIVU Saku oin ida ho talin
neebé ita bele tau iha kotuk-laran, saku viajen nian.E Z . Tropa sira lori moxila bakombate.
mudaVERBU 1. (tranzitivu) Halo atu sai
seluk. SIN. haseluk2. (intranzitivu) Sai seluk. SIN.
naseluk3. Sai hosi uma ka hela-fatinida ba fali uma ka hela-fatinseluk.4. Hasai buat ida hodi hatamabuat seluk. SIN. troka
mudansaSUBSTANTIVU 1. Hahalok muda
nian. SIN. haseluk2. Efeitu muda nian; buat idaneebé seluk ona. SIN. naseluk3. Pesa karreta nian ida neebéhalao nia movimentu hosivelosidade aas too ida be belemuda atu hakiduk.
mukitVERBU/ADJETIVU 1. (Buat ruma) la
iha, maski ema kuran duni. SIN.
falta2. (Ema) la soi buat ida; morissusar ka kiak.EZ . Oras nee sira mukit tanbalakon buat hotu durante funu.
mula (kuda-)
443
SUBSTANTIVU Kuda-burru aman nokuda-inan nia oan, ka kuda-burru inan no kuda-aman niaoan.
mulatu mós mulatukS U B S T A N T I V U Ema raan-kahur
neebé nia aman ka inanmalae-metan afrikanu.
ADJETIVU (Fuuk) neebé mahar,kribuk tebetebes no ladúnkabeer, hanesan ema Papua noema Timór balu nian.
muletaSUBSTANTIVU Ai-tonka, baibain rua,
neebé ema ain-aat kaer ihakalilin hodi tulun nia lao.SIN. ai-tatoan
multaSUBSTANTIVU Selun neebé tenke fó
fali tanba sala ruma neebé itahalo. SIN. salan
VERBU Hamonu salan.
multiplikaVERBU 1. Aumenta halo barak,
halo produsaun barabarak. SIN.
habarak, habasuk2. Tusi ka tau tan númeru idadeit dala hirak, n.e. 4multiplika hosi 3 halo 12 tanba4 + 4 + 4 = 12.multiplikasaun SUBSTANTIVU
mundiálADJETIVU 1. Kona-ba mundu.
2. Mundu tomak nian; neebémosu iha mundu-raiklarantomak.
munduSUBSTANTIVU Rai tomak no tasi
hotu-hotu iha ita-nia planetania kabelak. LIAFUAN-SORUN:
r a i k l a r a n ; LIAFUAN-SORUN:
lalehan; espasu-liur
Mundu Perdidu (Foho ~)
S U B S T A N T I V U Foho ida ihasubdistritu Osuu.
mundu-raiklaranSUBSTANTIVU Mundu tomak ka rain
hotu-hotu.
mungu: haree fore-mungu
munisaunSUBSTANTIVU Kilat-musan, bala,
xumbu kiikoan atuhodi bákasa, selae neebé tropa sirakarrega ba kilat atubele tiru.
munisípiuSUBSTANTIVU Konsellu kota ka
sidade ida nian.munisipál ADJETIVU
munukADJETIVU (Katana ka tudik) neebé
la kroat; neebé mohu tihaona.
murak1
SUBSTANTIVU 1. Metál sira hanesanosan-mean, osan-mutin, ritan,kaleen nst.2. (arti figuradu) Buat ida neebéfolin-boot lahalimar. SIN.
tezouru
murak2
ADJETIVU 1. Neebé mamar kanurak hela.2. Neebé ita hadomi liu
murak-meanS U B S T A N T I V U Murak ka metál
neebé nia kór-kinur nabilan,folin boot tebetebes, serve hodihalo korrente, kadeli, brinku,kelu, nst. SIN. osan-mean
murak-musanSUBSTANTIVU Murak ka metál nia
musan, neebee ema hasai hosibuat-sou ka minerál. S I N .
minériu
murak-mutin
444
SUBSTANTIVU Murak ka metál osanneebé kór-mutin hanesanalumíniu, iha folin, baibainhodi halo medalla, moeda, nst.SIN. osan-mutin
murmuraVERBU/SUBSTANTIVU 1. (Hahalok)
hatete ka koalia ho lian neineikneebé hatudu hirus ka laran-baruk.2. (Hahalok) hatete aat emaruma ho lian neineik atu emanee labele rona.
murónADJETIVU Neebé tuur bilán hela
tanba moras ka tanba laran-susar.
musanSUBSTANTIVU 1. Parte hosi ai-fuan
sira-nia laran neebé toos nohakohak fini.2. Naran lolon kiikoan idahanesan ai-fuan nia musan.
muskulozu ~ muskuloza f.ADJETIVU Neebé iha múskulu boot
ka barak. SIN. kasamen
múskuluSUBSTANTIVU Naan iha ema nia isin
neebé la iha bokur maibé forteno iha enerjia makaas hodihabele movimentu, hanesaniha liman-kabun, kabaas, ihaain-kabun no iha kelen. SIN.
samen
muskulár ADJETIVU
musulmanu ~ musulmana f.ADJETIVU Izlaun nian, kona-ba fiar
ka doutrina Maomé nian. SIN.
izlámikuSUBSTANTIVU Maktuir doutrina
maumé nian, ema neebé fiarrelijiaun Izlaun.
muta
VERBU Tuda sai hosi ibun hahánsira neebé nakonu ihaestómagu, tanba laran-sae kamoras ruma.
mutanSUBSTANTIVU 1. Muta dala ida.
2. Hahán foer sira neebé saitiha hosi ibun bainhira itamuta.
mutiladu ~ mutilada f.ADJETIVU 1. Neebé nia liman ka
ain lubuk ka tuuk.2. (arti figuradu) Neebé emaruma estraga tiha ona.
mutinADJETIVU Neebé soi kór be
hanesan susubeen.
mutisalaSUBSTANTIVU Buat musamusan
neebé ema tempu uluk uza atutroka ho sasán hanesan osan.Tuirka kolár neebé atan sirahatais.
mutuADJETIVU Tau rabat ka hamutuk.
SIN. tutan
mutukADJETIVU Neebé ita mutu ka tutan
tiha ona. SIN. hamutuk
muzaSUBSTANTIVU Ema neebé haliras ka
inspira artista ka poeta ida. SIN.
maliras
muzeuS U B S T A N T I V U Uma públiku ho
klutuk ka kolesaun kona-bapesa-arte ka objetu istóriku sirasasán ka objetu artístiku siraatu ema bele bá vizita noharee.
múzikaSUBSTANTIVU Son sira neebé ita
hasai hosi ibun bainhira itahananu, ka hamosu hodi toka
445
instrumentu hanesan viola,violinu, pianu, nst.muzikál ADJETIVU
múziku ~ múzika f.SUBSTANTIVU Ema neebé halo ka
hakerek múzika.
446
Nnnaa (ai-)SUBSTANTIVU Ai ida neebé diak ba
halo konstrusaun hanesanuma.
NARAN BOTÁNIKU: Pterocarpus indicus.
naakKONJUNSAUN Katak.
EZ. Nia dehan naak la bele mai.
naanSUBSTANTIVU Feto nia maun, alin-
mane ka primu-mane.EZ. Maria dehan katak nia naansira kaben hotu tiha ona.
naanSUBSTANTIVU Parte ka baluk hosi
balada nia isin neebé ema koaatubele tein hodi han; belemós refere ba ema nia isin.
naan-beenSUBSTANTIVU Been neebé sai hosi
naan, liuliu bainhira tein tihaona.EZ. Keta han maran deit! Diak liutau tan naan-been duké hanmaran nunee.
naan-bibiSUBSTANTIVU Naan hosi bibi neebé
ema prepara ba han.
naan-fahiSUBSTANTIVU Naan hosi fahi neebé
ema prepara ba han.
naan-kabuarSUBSTANTIVU Bola halo hosi naan-
rahun, tempra ho liis ka ai-manas, no taka ho prepara homanu-tolun, fariña, paun tununia rahun nst. SIN. almóndega
naan-karau
SUBSTANTIVU Naan hosi karauneebé ema prepara ba han.
naan-manuSUBSTANTIVU Naan hosi manu
neebé ema prepara ba han.
naan-isinSUBSTANTIVU Parte balada nia isin
neebé diak ba han.
nabadakVERBU Sai badak.
nabaiVERBU Sai maran iha loron nia
manas, nuudar ezemplu hataiska naan.
nabanSUBSTANTIVU Ár neebé ema hasai
hosi ibun. SIN. iis
nabanADJETIVU Isin la iha, mamuk, n.e.
hare naban.
naba-naba mós nabanabanADVÉRBIU Mosu la para deit ka
mai nadodon hela.
nabaratVERBU Sai sabraut, liuliu fuuk.ADJETIVU Sabraut.
nabeen mós nabeeVERBU 1. Sai been ka dodok.
2. Nalihun tiha, n.e. rai-nabeen.
nabeerVERBU Sai kabeer.
nabeiVERBU Sente laran-sae ka laran-
beik tanba han demais, ka hanai-han be aat.
nabeikVERBU Sai beik.
nabelakVERBU Sai belak.
nabilanVERBU Halo naroman, liuliu fulan,
ahi-oan ka lilin-oan.
447
ADJETIVU Neebé halo ka fónaroman.
SUBSTANTIVU Hahalok nabilan nian.
nabirSUBSTANTIVU Hena ka bibi-fulun
dalas iha bolsu, kazaku kapasta laran. SIN. forru
nabiruVERBU Sai biru, sai azúl.
nabiuVERBU Halo tarutu (bani, dihi ka
objetu semo).
nabiun SUBSTANTIVU
nabokarVERBU 1. Sai bokar.
2. Dezenvolve an. SIN. maeSUBSTANTIVU Dezenvolvimentu. SIN.
mamaek
nabokonVERBU Sai bokon.
nabokurVERBU Sai bokur.
nabooVERBU Karau lian.
naboon SUBSTANTIVU Karau nia lian.
nabootVERBU Sai boot.
nabosanVERBU Sai bosan.
nabouVERBU Sai bou ka butuk; nabutuk.
nabuarVERBU Sai kabuar.
nabuisVERBU Sai buis.
nabulakVERBU Sai bulak.
naburasVERBU Sai buras.
nabutukVERBU Sai butuk.
nada mós denadaINTERJEISAUN Liafuan portugés
katak lalika temi: ho liafuanhirak-nee mak ita hatán baema neebé foin agradese ita.EZ. Obrigadu ba kafé, Maria!
Nada, Filipe!
nadaiVERBU Hetan isin-diak neineik
liutiha moras. SIN. rekupera an
nadain SUBSTANTIVU; SIN. rekuperasaun
nadelekVERBU Sai delek
nadelunV E R B U Fó delun, fó dikin. SIN.
nadikin
nadiakVERBU Sai diak.
nadikinV E R B U Fó dikin, fó delun. SIN.
nadelun
nadiukVERBU Sai diuk
nadodonVERBU Hamriik tuituir malu; halo
bixa. Udan nadodon katak udantau makaas, la para.
nadouVERBU (Asu) halo lian hodi hakilar
bainhira rona, haree ka hetanbuat ida neebé seluk. SIN.
hatenu
nafatikADJETIVU 1. Neebé nafatin nian,
neebé la para. SIN. lapara,konstante
nafatinVERBU Kontinua hela, la para.
448
ADVÉRBIU Sempre, badadaun,lapara.EZ. Povu sei terus nafatin bainhirafunu la iha rohan.
nafitarVERBU Sai fitar.
nafoerVERBU Sai foer.
nafounVERBU Sai foun.
naftalinaSUBSTANTIVU Rahun mutin ida, halo
ho alkatraun, neebé serve atuhalo tinta oioin no mós musanatu satan neebé estragaroupa.
nafuan mós nafuaADJETIVU Fuan hela.VERBU Fó fuan.
nafuikVERBU Sai fuik.
nafunan mós nafunaADJETIVU Funan hela.VERBU Fó funan.
EZ. Ai-kasi sira nafunan iha tempuudan-been mai.
nafurakVERBU Sai furak.
nafurin mós nafuriVERBU Sai furin; hasai furin.
nahaSUBSTANTIVU Sasán neebé ema
naha; sasán tomak atu faan2. = nahan
nahaatVERBU Sai aat.
nahaeVERBU Halo tarutu (karau).
nahaenSUBSTANTIVU Karau-lian.
nahaleikSUBSTANTIVU Manu-tasi espésie ida
hanesan makikit, ho fulunmakerek.
nahanSUBSTANTIVU Ema nia naha ka
sasán neebé nia lori ba viajen.SIN. bagajen.
nahan-hiitSUBSTANTIVU Sasán neebé ita lori
deit ho liman ka tara iha kbaasbainhira ita sae aviaun.SIN. bagajen-liman
nahasVERBU Lakon ka la iha ona tanba
ema uza ka han hotu. SIN. hotu
naheVERBU Loke buat ruma neebé
taka ka lulun hela hodi tau ihabelak ruma nia leten hanesanmeza ka rai.EZ. Ema nahe biti iha rai atubeletoba kalan.
nahiVERBU Halo buat ruma nafatin
heladeit; la para; hetok.EZ. Nia nahi toba (katak nia lahalo buat ida maibé toba deit).
nahiSUBSTANTIVU Matafatuk (ular-tasi)
espésie ida.
nahisiVERBU Sai isin tiha, nakfila hosi
been ba isin.Bee nahisi katak sai tiha jelu,n.e. iha fatin malirin looshanesan foho-tutun ka ihajeleira laran.
nahisin SUBSTANTIVU
449
nahulunVERBU (Bee) sai mota nia ulun.
EZ. Mota nee nahulun iha Foho-Ramelau.
nahusar maluV E R B U Riba malu. SIN. hakbuti
malu
nahutar: haree nakfunan
nai mós nai-maneSUBSTANTIVU 1. Mane ida neebé
iha fatin aas iha sosiedade,hanesan liurai, dato, embootka patraun.2. Ema-mane ida neebé itarespeita tanba matenek, baranika oin-nain. SIN. señór, usi.Nai Maromak nee títulu neebéita ema baibain fó ba Maromak.
nai-feto
SUBSTANTIVU 1. Feto ida neebé ihafatin aas iha sosiedade,hanesan liurai-feto ka patrona.2. Feto ida neebé ita respeita.SIN. señora, nai-lou.Ita Nai-Feto nee títulu neebéita ema fó ba Maria Santísima,Maromak Nia Inan.
nai-lulikSUBSTANTIVU Mane ida neebé
halao kultu relijiozu no hanorinkona-ba Maromak.SIN. amlulik, padre
nainSUBSTANTIVU Ema neebé soi buat
ruma.EZ. Sé mak uma neebá nia nain?
nain-Prefiksu hatutan ba numerál
hodi refere ba ema.EZ. Feto nain-hitu (ema-feto
neebé hamutuk hitu).
-nainSufiksu hodi hatudu ema neebé
halao asaun ka atividade ida,n.e. hakerek-nain, aluga-nain,
hamoos-nain. SIN. prefiksu mak-, mah-, ma-, n.e. maksalak =sala-nain
nai-ulunSUBSTANTIVU Ulun-boot, xefe.
nakaSUBSTANTIVU Besi ida halo hosi au
ho talin neebé ema uza atutoka múzika, instrumentumuzikál kahorik rai-Timór nian.
nakaSUBSTANTIVU Kutun kiikoan ida
neebé estraga batar no ai-farina.
nakaasVERBU Sai makaas.
nakaliVERBU Sai manas makaas too
furin mosu, liuhosi hahaloknono nian.
ADJETIVU 1. Neebé manas-nafurinona. 2 . Neebé book antebetebes, n.e. laran-nakali.nakalin SUBSTANTIVU
nakarADJETIVU Hatudu hahalok lafurak;
la hatene respeitu, liuliulabarik; malandru.
nakar-teenSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebé
nakar.
nakarasVERBU/SUBSTANTIVU Sai nakukun
tanba loro-matan tun tiha ona,atu besik kalan.
nakbelakVERBU Hakruuk, saroo.
nakbetokVERBU/ADJETIVU (Sai) betok tiha
tanba todan ka xoke.SUBSTANTIVU Fatin betok.
450
nakbisikVERBU/ADJETIVU, SUBSTANTIVU Tuda sai
hosi fatin ruma neebé takahela, liuliu bee, raan ka bee-suar.
nakbotokVERBU Sai botok; botok mosu.
nakdedar VERBU/ADJETIVU, SUBSTANTIVU Book
an makaas, mós tanba moraska malirin liu.
nakdeer VERBU/ADJETIVU/SUBSTANTIVU Nabilan
bá-mai no nakdoko hanesanfitun ka kitilili.SIN. naksira
nakdokoVERBU/ADJETIVU Doko an tun-sae
tanba la metin, selae tan rai,anin ka tasi nia kbiit.
EZ. Ponte nee nakdoko hela tanbahalo hosi ai deit.
nakduirVERBU Duir an
nakdulasVERBU Dulas an.
nakesirVERBU/ADJETIVU (Sente) baruk;
(sente) xateadu. Haree mós rai-nakesir.
naketakVERBU Sai ketak.
nakfaheVERBU Sai iha parte rua ka liu
neebé ketaketak tiha, lahamutuk tan.EZ. Rai-Timor nakfahe ba parte
rua, lorosae no loromonu.
nakfakarV E R B U Suli sai ho kbiit, liuliu
tanba ema ka buat rumahamonu tiha.
EZ. Raan nakfakar ba rai tanbapartidu sira buka ida-idak niadiak no interese.
nakfatiVERBU Tuur iha fatin ida deit.
Liafuan ida-nee baibain refereba rai, foho, sidade ka knua idania tatuur ka pozisaun.EZ. Oekusi nakfati iha Timórloromonu; Rai-Portugál no rai-Fransa nakfati iha kontinenteEuropa.
nakfekitV E R B U Fekit an; fokit an sae
hanesan borraxa, mola kaseluseluk tan. S I N . nakfetik,vibraEZ. Mola-oan iha lapizeira lakontiha tanba nia nakfekit makaasloos.
nakferaVERBU Sai fera tiha hodi fahe ba
pedasuk kiikoan sira ka fósinál iha nia isin-lolon, hanesaniha kopu, vidru, nst.
nakfila mós nakfilakVERBU Sai fali buat seluk, fila an.
nakfi lak S U B S T A N T I V U . S I N .
transformasaun
nakfokarVERBU Sai fokar; fokar mosu.
nakfota mós nakfotakVERBU Rebenta, nakfera.
nakfuakVERBU/ADJETIVU/SUBSTANTIVU Sai husi
nia hun hodi forma isin-oankabuar ka fukun ida.EZ. Ai sira nakfuak hodi formasanak ketak ida.
nakfunanVERBU Sai kulapur. SIN. nahutar
nakiikVERBU Sai kiik.
451
nakinurVERBU Sai kinur, sai amarelu.
naklebaSUBSTANTIVU 1. Sai klebak.
2. Halao opozisaun organizadudala ruma ho violénsia hasoruautoridade.nakleban SUBSTANTIVU; SIN.
rebeliaun
nakleesVERBU Lees an.ADJETIVU Ho kuak naruk mosu
ona, liuliu iha hena kasuratahan.
naklekarVERBU 1. Lekar an. 2. Sabraut
tiha.
naklenanVERBU Toba loos ho kotuk fila
rabat ba kraik.ADJETIVU Iha pozisaun loos no
kotuk ba kraik.
nakleuk mós naleukVERBU Sai kleuk; halo movimentu
neebé kleuk hanesan bainhirahakarak atu kurva.EZ. Aviaun semo nakleuk ihalalehan.
nakliisVERBU Sadere ka tun ba sorin ida;
hamriik kleuk ka loloos. SIN.
haliisE Z . Tanba rai nee nakliismakaas, karreta neebé liu belebaku-fila.
SUBSTANTIVU Hahalok ka kondisaunnakliis nian. SIN. inklinasaun,tendénsia
naklokeVERBU Loke an.ADJETIVU Neebé loke tiha ona.
naklosuVERBU Losu an; sai hosi nia fatin,
bele objetu ruma neebé tooska tali eh kabas ruma.EZ. Hau la bele prega faru ida-nee tanba nia botaun naklosutiha ona.
nakmutisVERBU Sai kamutis.
naknaheVERBU Nahe an.
naknotak mós nanotakADJETIVU La nakonu tomak ka
nakonu sorin balu deit.
nakonuADJETIVU Okupadu tomak no la iha
tan fatin ona. SIN. konuVERBU Sai okupadu hodi halo fatin
la iha atubele tau tan.
nakosokVERBU Sai kosok.
nakrahu mós n a k r a h u n ,nakrahuk
VERBU Sai nakfera no rahun tiha.
nakraikVERBU Tun ba kraik.
nakrakatVERBU/ADJETIVU Hamriik loos no la
kabeer hanesan fuuk ka duutruma.EZ. Maski nia sui beibeik, nia fuuknakrakat hela bainhira marantiha.
nakrekas, mós narekasVERBU Sai krekas.
naksala mós naksalakVERBU Sai kleuk tiha tanba atu
sai hosi nia fatin loos, liuliuruin.EZ. Nia ain-tuur naksala bainhirania joga futeból ho nia belun sira.
452
ADJETIVU Kleuk ka laloos tihatanba hetan asidente rumahanesan iha ain ka ruin balun.
nakselokVERBU 1. Bobar malu, kahur malu.
2. (Ruin) sai laloos tiha, seeshosi nia fatun.
naksira: haree nakdeernaksobuVERBU Sai aat tiha hodi nakfahe
ba baluk ketaketak.EZ. Sira-nia uma naksobu onatanba ema ida la tau matan.
nakukunVERBU/SUBSTANTIVU Naroman lakon;
naroman la iha.ADJETIVU 1. La iha naroman; kalan
ona.2. (Ho) kór kalabu, kór lanaroman.
nalaisVERBU Sai lais.
nalarek mós naklarekVERBU Sai klarek.
nalean mós nakleanVERBU Sai klean.
nalihu mós nalihunVERBU Suli hodi bá hamutuk iha
fatin ida.EZ. Bee nalihu iha kampu laran
tanba kanu neebé foer taka.
nalinVERBU Hasai parte tolun nian atu
la bele halo oan. SIN. kapaEZ. Ema balun nalin sira-nia fahi-aman atubele habokur molokoho.
nalirin mós naliriVERBU Sai malirin.
naloosVERBU Sai loos.
naloot mós naklootVERBU Sai kloot.
nalotukVERBU Sai lotuk.
naluanVERBU Sai luan.
nalurunVERBU Sai lurun, sai kiak.
namaan mós nakmaanVERBU Sai kmaan.
namaharVERBU Sai mahar.
namamarVERBU Sai mamar.
namamukVERBU Sai mamuk.
namamutVERBU Sai mamut.
namanasVERBU Sai manas.ADJETIVU Entuziasta, laran-
haksolok no kmaan atu halaobuat ruma.
ADVÉRBIU Ho laran-manas, hoentuziazmu.EZ. Sira diskute namanas looskona-ba kandidatu neebéapropriadu.
namaranVERBU Sai maran.
namataVERBU/ADJETIVU 1. (Sai) malirin.
2. (Sai) matak, (sai) fresku.
namatakVERBU Sai matak.
namausVERBU Sai maus.
nameakVERBU 1. Besi-meak mosu ka taka
hotu.EZ. Bainhira ita husik hela kaleeniha bee laran, nia lakleur nameak.
453
2. Sai kór-meak ka kameak.
nameanVERBU Sai mean
nameeVERBU Halo tarutu (bibi).
nameenSUBSTANTIVU Bibi nia lian.
nameikVERBU Sai meik.
nameoVERBU Tanis (busa).
nameonSUBSTANTIVU Busa nia tanis.
namerakVERBU Sai merak.
namerinVERBU Sai merin.
nametanVERBU Sai metan.
nametinVERBU Sai metin.
namidarVERBU Sai midar.
namihisVERBU Sai mihis.
namiu: haree nabiu
namdorasVERBU La bele hela metin iha fatin
tanba bokon ka iha mina; bookan hodi lao laloos.EZ. Nia namdoras tun ba kolanlaran.
ADJETIVU Susar atu kaer metintanba bokon ka iha mina.EZ. Tuna nee animál ida neebénamdoras liu.
nameikVERBU Halo sai meik ka kroat
tiha.
Namíbia (rai-)SUBSTANTIVU Nasaun ida iha Áfrika
sudueste.
namibianu ~ namibiana f.,mós namíbiu ~ namíbia f.
ADJETIVU Rai-Namíbia nian.SUBSTANTIVU Ema ka mahorik rai-
Namíbia nian.
namkaer mós namkairVERBU 1. Kaer malu, kona-malu.
2. Halo baliza; 3. Konkorda,hatán.E Z . Rai-Portugál no rai-Españanamkaer; Ami-nia proposta ruanamkaer.
namkait mós namkaikVERBU 1. Kait an.
2. (namkait) Iha fafutuk karelasaun ho.EZ. Problema nee namkait hoekonomia.
namkariVERBU Kari an, sai ketaketak tiha,
la hamutuk ona.
namkoluVERBU Kolu an.
namkoreVERBU Kore an.
namkurutVERBU Sai kurut, sai maran ho
hikas-fatin no liña barak
namlaikVERBU/ADJETIVU (Sai) mamar no
maran tanba bee la iha.
namleleVERBU Nani iha bee leten; la mout.
namlikiVERBU Liki an.
namodokVERBU Sai modok.
454
namonVERBU Ankor-fatin ba ró iha tasi-
ibun. SIN. portu
namonokVERBU Sai monok.
namoosVERBU Sai moos.
namoradaSUBSTANTIVU Noiva.
namoradórSUBSTANTIVU Mane ida neebé
gosta tuir feto sira.
namoraduSUBSTANTIVU Noivu.
namorinVERBU Sai morin.
namorukVERBU Sai moruk.
namunukVERBU Sai munuk.
namutinVERBU Sai mutin.
namutisVERBU Sai kamutis.
nanaek (lia-)SUBSTANTIVU Dialetu tetun neebé
família balu koalia iha rai-Metinaru.
nanahasVERBU Hahalok ka kondisaun
nahas nian. SIN. ezaustaun
nanálSUBSTANTIVU Naan-tahan iha ibun
laran neebé bele book an noserve atu belo (lambe), tamis(sente hahán) no koalia.
nanál-sanakSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema neebé)
laran-makerek, buka atu lohiema seluk hodi la fó sai niahanoin loloos, sinseridade laiha. SIN. lasinseru
nanarakSUBSTANTIVU Parte leten ibun-
laran nian. Nakfahe bananarak-toos (palatu) iha oin,no nanarak-mamar (veu) ihakotuk.
nanarak-oanSUBSTANTIVU Kulit-oan kabuar no
mamar, ho forma uvas-fuannian, neebé tabele sai hosinanarak-mamar iha tatolan niaoin.
nanaranVERBU Hetan forma iha oan-fatin
laran.SUBSTANTIVU Hetan forma ba dala
uluk, moris hahú. S I N .
konsesaun ka konsepsaunHo doutrina Nanaran Noda-Laek (Imakulada Konseisaun)nian, Santa Kreda hanorin katakIta Nai-Feto Maria nia klamarhetan tiha forma laiha salaorijinál.
nanaruVERBU Sai naruk.
naneikVERBU Sai neineik.ADJETIVU (dialetál) Neineik.
naniVERBU Dudu an ba oin iha bee
laran hodi book liman no ainsira.
nanin, nananik SUBSTANTIVU
nanisADVÉRBIU Iha tempu molok buat
seluk mosu ka akontese.EZ. Ami la hatene nanis katakpatraun hanoin atu faan ami-niauma.
nanotak mós naknotakADJETIVU La nakonu ida maibé
fahe ba balun rua; ladúnnakonu.
455
SUBSTANTIVU Balun loloos, metade.
nanunN U M E R Á L Númeru 1.000.000,
tokon sanulu. SIN. millaun
nanurakVERBU Sai nurak.
nanuu: haree nunee
naokVERBU/SUBSTANTIVU Foti ema seluk
nia sasán lahó lisensa.
naok-teenSUBSTANTIVU Ema neebé naok.
NápolesSUBSTANTIVU Sidade boot no portu
iha Itália parte súl.
naraanVERBU Tau raan, raan sai.
Fulan-naraan ka eklipse mosubainhira lalehan nakukun kedastanba fulan taka hotu loro-matan.
narahun mós narahuVERBU 1. Sai rahun. 2. Naksobu
ka nakfahe ba parte kiikketaketak. SIN. dezintegra
S U B S T A N T I V U narahun. S I N .
dezintegrasaun
naraikVERBU Sai kraik.
naranSUBSTANTIVU 1. Liafuan neebé uza
atu identifika ema, fatin kasasán.2. Ema ida nia fama kareputasaun iha sosiedade.EZ. Keta halekar boatu nee tanbaó bele estraga hau-nia naran.3. (termu gramatikál)substantivu
naranaranADJETIVU/ADVÉRBIU 1. Runguranga
ka arbiru deit.
2. La tuir regra no halo emasusar atu komprende.3. Laiha kuidadu.EZ. Nia koalia naranaran deithodi halo ema hirus.
naran-bootADJETIVU Neebé ema barak
koñese no foti matan bá. SIN.
famozuSUBSTANTIVU Fama
naran-bosokSUBSTANTIVU Naran falsu neebé
hakerek-nain balu uza atusubar sira-nia identidade.SIN. pseudónimu
naran-dikinSUBSTANTIVU Naran-família. SIN.
apelidu
naran-foerADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé iha)
fama ka reputasaun aat.LIAFUAN-SORUN: naran-morin
naran-hunSUBSTANTIVU Ema nia naran rasik,
laós naran-família. SIN. naran-sarani
naraniVERBU Tuur iha fatin ruma, liuliu
manu-fuik neebé semo tun baai-sanak.
naran-kiikSUBSTANTIVU Naran laformál neebé
ema ida iha, liuliu iha famílialaran. SIN. naran-ruak, alkuñaEZ. Natalina nia naran-kiik makAta.
naran-laekADJETIVU Naran la iha, lahó naran
ida. SIN. anónimuEZ. Ami la hatene surat nee nianain tanba naran-laek.
naran-morinADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé iha)
fama ka reputasaun diak;
456
ne ebé popu l á r , i h apopularidade.
LIAFUAN-SORUN: naran-foer
naran-ruakSUBSTANTIVU Naran neebé ita tau
ba ema ida tanba buat kómikuruma neebé ema nee halo kaakontese ba nia; naran hodigoza ema nee. SIN. naran-sae,naran-kiik, alkuña
naran-saraniSUBSTANTIVU Naran batizmu nian
ka naran hosi kreda.
naresinVERBU/ADJETIVU (Neebé) la hotu ka
resin hela.
narkótikuADJETIVU/SUBSTANTIVU (Kona-ba) ai-
moruk makaas neebé halodukur no la sente ona moras
naroat mós nakroatVERBU Sai kroat.
naromaVERBU Sai naroman.
naromanSUBSTANTIVU Kbiit ka enerjia hosi
loro-matan, fulan ka ahi neebéita presiza atubele haree. SIN.
romanADJETIVU Iha naroman, nabilan.LIAFUAN-SORUN: nakukun
narradór ~ narradora f.SUBSTANTIVU Ema neebé konta
istória ida liuhosi rádiu, katelevizaun.
narrativaSUBSTANTIVU Kontu ka haktuirkona-ba akontesimentu ruma.
naruduk mós nakrudukVERBU Sai kruduk, sai bonko.
narukADJETIVU Boot tanba nia lolon
naknahe ba dook.
EZ. Samea nia isin-lolon naruk,manduku nia isin-lolon kabuarfali.
narutuk mós nakrutukVERBU Sai krutuk.
nasakADJETIVU Neebé halo ita hamnasa.
SIN. kómiku
nasaunS U B S T A N T I V U Rain ida ho nia
populasaun tomak, neebé soikultura ida deit (hanesan rai-Portugál).2. Rain ho governu ida deitmaski povu, dalen no kulturaoioin (hanesan rai-Indonézia).
Nasaun Naklibur SiraS U B S T A N T I V U Organizasaun
internasionál iha neebénasaun sira halibur hamutuk,ho regulamentu, sistema,misaun, prinsípiu no vizaun idadeit atu rezolve problemaoioin mundu nian. NNS makanaran nee nia inisiais iha lia-tetun, ONU fali iha lia-portugés, no UN iha lia-inglés.SIN. Nasoins Unidas (luzizmu)EZ. Nasaun Naklibur Sira liuhosiUNTAET ukun Timór durantetinan rua molok independénsiatotál iha loron 20 fulan-Maiu2002.
naseikVERBU Suli sai neineik.
naselukVERBU Sai seluk, muda.SUBSTANTIVU Buat neebé sai seluk,
buat neebé muda. SIN.
mudansaEZ. Iha tinan limanulu nia laranlia-tetun naseluk tebetebes; Emabarakliu ladún kontente bainhiraiha naseluk barak iha sosiedade.
457
nasiinVERBU Sai siin.
nasionálADJETIVU Kona-ba nasaun, nasaun
nian.EZ. Lian nasionál sira ita-niarikusoin kulturál boot neebé itasei hadomi no haburas.
nasionalidadeSUBSTANTIVU Identidade nasionál;
pertense ba nasaun ida-neebéloos.
nasionalistaSUBSTANTIVU 1. Ema ida neebé
hadomi nia nasaun makaasliu.2. Ema neebé pertense bapartidu polítiku neebé fóimportánsia boot ba nasaun.
ADJETIVU Kona-ba nasionalizmu,nasionalizmu nian.
nasionalizaVERBU Estadu hadau ka tau iha nia
liman buat ruma, liuliuempreza ka indústria, atubelekontrola tiha.EZ. Durante okupasaun, governuindonéziu nasionaliza kompañiabarak iha Timór Lorosae.
nasionalizasaun SUBSTANTIVU
nasionalizmuSUBSTANTIVU 1. Domin ba ita-nia
nasaun rasik.2. Hanorin polítiku neebé fóimportánsia boot ba nasaun.
nasirinVERBU Hela ka mosu iha fatin
ruma; iha nee; iha neebá;prezente hela, la auzente, lafalta
ADJETIVU Neebé mosu iha nee;neebé mosu iha neebá SIN.
prezenteSUBSTANTIVU PrezensaLIAFUAN-SORUN: haktulak, auzénsia
nasiuVERBU Lian (naan ka ikan nian)
bainhira sona hela.
nasiun SUBSTANTIVU
Nasoins Unidas: haree NasaunNaklibur Sira
nasuarVERBU Sai suar.
nataVERBU Tata hodi fila ho nanál buat
ruma iha ibun laran.E Z . Labarik sira gosta liu nataxumingál bainhira sira halimarbola.
nataSUBSTANTIVU Susubeen-isin.
natahuVERBU Sai tahu.
natálADJETIVU 1. Moris nian, hosi moris
kedas.2. Rai-nain nian, indíjena,nativu. SIN. kahorik
NatálSUBSTANTIVU Loron Jezús moris
neebé monu iha loron 25fulan-Dezembru.
nataliVERBU 1. Sai tali.
2. Hatudu oin ka lolonhanesan.
ADJETIVU Oin-hanesan.
natal in S U B S T A N T I V U ; S I N .
similaridade
natalidadeSUBSTANTIVU Taxa moris nian; bebé
sira-neebé moris hira loos.EZ. Natalidade iha Timór boot liumortalidade katak labarik neebémoris barak liu duké ema neebémate.
458
natarSUBSTANTIVU 1. Fatin neebé ema
kuda hare bá.2. Knaar oioin kona-ba halainatar no kuda hare. SIN.
orizikultura
Natarbora (rai-)SUBSTANTIVU Subdistritu ida iha
parte tasi-mane rai-Vikekenian.
natar-nainSUBSTANTIVU Ema neebé halo
natar, katak halai, kuda no taumatan ba hare iha natar.
natasakVERBU Sai tasak.
natiS U B S T A N T I V U Animál kiik ida
hanesan mós insetu neebéhorik iha kama, kolxaun,kadeira no fatin seluseluk tan,sira tata no halo isin sai katar.Dada fila; fokit.
natodanVERBU Sai todan.
natoluVERBU Fó tolun, halo tolun.
natolun SUBSTANTIVU
natoonVERBU Too loloos deit.
EZ. Faru nee natoon ba ó-nia isin.
ADJETIVU 1. La boot liu, la kiik liu;2. Médiu, iha klaran deit; 3.Neebé too ona. SIN.
sufisiente, sarakADVÉRBIU La barak liu no la uitoan
liu.PREPOZISAUN Durante.
EZ. Natoon tempu neebá ami helaiha Laga.
KONJUNSAUN Bainhira, iha orasneebé.EZ. Sarani sira reza natoon sinusira tuku dadeer.
natoosVERBU Sai toos.
natuanVERBU Sai tuan.
natubuVERBU Sai tubun, fó tubun.EZ. Ai nee foin hahú atu natubu.
naturálADJETIVU 1. Neebé eziste ka mosu
tuir natureza2. Ida neebé ema hetan ka ihananis ona bainhira moris mai.3. Normál tanba tuir natureza.
naturalmenteADVÉRBIU Tebetebes, laran-rua la
bele. SIN. klaruEZ. Naturalmente ema hotu bukarahun-diak.
naturezaSUBSTANTIVU 1. Buat hotu, animál,
ai-horis iha mundu neebé NaiMaromak mak halo, laós emamak halo.2. Ema, animál ka buat niakualidade baibain nian, tuirnatureza.
natutu mós natutunVERBU Too tiha iha tutun.na tu tun SUBSTANTIVU Espresaun
loro-natutun katak loron fahe-rua, meiudia loloos.
naueti (lia-) mós nauotiS U B S T A N T I V U Lian ida neebé
pe r t ense ba f am í l i aaustronézika; ema koalia ihaparte Baagia no Watukarbau.Hamutuk ho ninia maluk tolu,kairui, waimaa no midiki,dialetu naueti forma dalenkawaimina
459
náufragu ~ náufraga f.SUBSTANTIVU Ema neebé hetan
naufrájiu maibé moris tuir.
naufrájiuSUBSTANTIVU Dezastre bainhira
anin-fuik baku ró-tasi ida barai-henek ka meti-ulun, hodihalo nia naksobu.SIN. ró-nakrahun
naunauSUBSTANTIVU Klamar aat imajináriu
ka mehi deit nian neebé maihatauk labarik nakar sira.
Naurú (rai-)SUBSTANTIVU Nusa kiikoan iha
Tasi-Boot Pasífiku Loromonu,zona Mikronézia, no ohinnasaun independente.
nauruenseADJETIVU Rai-Naurú nian; hosi rai-
Naurú.SUBSTANTIVU Ema Naurú.
náutiku ~ náutika f.ADJETIVU Kona-ba ró-tasi sira ka
navegasaun.
Nautónia (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun naruk ida
iha rai-Timór no rai-Papua nialeet. Zona luan nee hakohakilla Leti, Luang, Babar,Iamdena, Kei nst. no formaprovínsia indonézia MalukuSelatan.
naválADJETIVU Kona-ba ró-tasi ka
mariña.
navegasaunSUBSTANTIVU Lao ho ró iha tasi
leten; viajen oioin ho ró-tasi
NazaréS U B S T A N T I V U Vila ida iha rai-
Palestina neebé uluk NaiJezús moris no boot. Iha mós
portu ida iha rai-Portugál honaran ida-nee.
nazíS U B S T A N T I V U Ema neebé tuir
doutrina nazizmu nian.
nazizmuSUBSTANTIVU Doutrina polítika Adolf
Hitler nian, mahukun rai-Alemaña nian entre tinan 1933no 1945.
n.e.ABREVIATURA = nuudar ezemplu,
porezemplu
neeADJETIVU/PRONOME MATUDUK 1 . (Ida)
neebé besik hau; (ida) neebébesik ita; (ida) neebé besikami. SIN. ida-neeEZ. Hau dehan tiha ona baMarkus: Livru nee hakerek ihalia-malaiu.2. (Ida) neebé besik ó; (ida)neebé besik Ita/Ita-Boot; (ida)neebé besik imi. SIN. ida-neeEZ. Imi lalika asina surat nee ihaimi oin.3. (Ida) neebé temi ona. SIN.
ida-neeEZ. Ami hatene kona-ba lia nee.
neebáADJETIVU/PRONOME MATUDUK (Ida)
neebé besik nia; (ida) neebébesik sira; iha dook hela.EZ. Hau-nia livru sira rai ihaestante neebá.
neebéPRONOME MAKAIT Liafuan neebé
hesuk ka husu kona-ba ema kabuat nia identidade. SIN. ida-neebé, beEZ. Sira mai hosi knua neebéloos?
460
needuniADVÉRBIU Tan nee, nunee, ho
razaun nee. S I N . neesá,portantuEZ. Hau serbisu kole ona,needuni hau presiza deskansa.
neenNUMERÁL Númeru ida tuir lima no
uluk-ba hitu, hakerek ka markaho sinál 6 (algarizmu indu-árabe) ka V I (algarizmuromanu).
neenuluNUMERÁL Númeru ida tuir
limanulu-resin-sia no uluk-baneenulu-resin-ida, hakerek kamarka ho sinál 60 (algarizmuindu-árabe) ka LX (algarizmuromanu).
neesá: haree needuni
negaVERBU Dehan katak buat ruma la
loos. SIN. Heli liaEZ. Pedru nega dala tolu katak niaJezús Nia eskolante ida.
negasaun SUBSTANTIVU; SIN. heli-lia
negativaSUBSTANTIVU Heli-lia, negasaun.
negativu ~ negativa f.ADJETIVU Neebé dehan lae,
neebé nega.LIAFUAN-SORUN: pozitivu
SUBSTANTIVU (negativu) Ilas kaimajen dahuluk neebé mákina-fotografia halo, no hafoin fasetiha atu hamosu retratu diak.
neglijensiaVERBU La tau matan, la kuidadu,
haluha tan baruk-teen. SIN.
deskuida
neglijénsia
S U B S T A N T I V U Hahalok neebéhatudu katak la tau matan kala halo ho kuidadu. SIN.
kuidadu-laekEZ. Ninia neglijénsia iha ezameestraga nia futuru rasik.
negoseiaVERBU 1. Koalia ho ema ka grupu
ruma atu rezolve problemaruma neebé iha.2. Koalia kona-ba kontratu kanegósiu ho ema ka grupuruma.
negosianteSUBSTANTIVU Ema neebé halao
knaar fila-liman. SIN. kontratu-nainEZ. Negosiante sira barakliupresiza tulun governu nian atusira-nia fila-liman bele sai diak.
negósiuSUBSTANTIVU 1. Hahalok faan no
sosa nian. SIN. kontratu, fila-limanEZ. Ita tenke halo negósiu ho emaindonéziu sira tanba sira makbesik liu ita.2. Trata ho ema, instituisaunka governu seluk, n.e.Depar tamentu Negós iuMakliur Sira-Nian.
nehan mós nihanSUBSTANTIVU Parte ema nia isin
neebé iha ibun laran, uza atutata, ruun, nata no harahun ai-han neebé tau ba ibun laran.
nehan-hasahúnSUBSTANTIVU Nehan belar sira
neebé moris iha hasan-ruinleten no kraik. SIN. nehan-timir
nehan-kraikSUBSTANTIVU Nehan-hasahún haat
neebé moris iha ema niahasan-ruin kraik. Sira sai deitbainhira ema sai boot no bele
461
halo moras todan se dentista lahasai tiha.
nehan-kulitSUBSTANTIVU Kulit neebé taka
nehan nia abut.EZ. Bainhira ema la han ai-fuanbarak, nia nehan-kulit bele kanekno raan lailais.
nehan-ularSUBSTANTIVU Nehan dodok. SIN.
nehan-klata
nehekSUBSTANTIVU Animál insetu kiik ho
kór oioin neebé bele tata kahobur buat neebé midar, iis kadodok.
neineikADJETIVU/ADVÉRBIU Lahó ansi, lahó
forsa, liuliu bainhira lao,koalia, serbisu, nst.EZ. Bainhira lao ho ferik sira,diak liu ita lao neineik deit atula hakole sira.LIAFUAN-SORUN: lais, lailais
nekrolojiaSUBSTANTIVU Koluna ketak ida iha
jornál ka revista neebéhakerek no temi kona-ba emaneebé mate tiha ona.
nektarSUBSTANTIVU Been midar neebé ai-
funan prodús atubele atrai kadada insetu hanesan bani, dihi,borboleta, nst.
nenu (ai-)SUBSTANTIVU Ai-horis ida neebé nia
tahan uza atu halo kór-mean.NARAN BOTÁNIKU: Morinda tinctoria.
neofaxistaADJETIVU Kona-ba ema neebé
buka atu hamoris fali faxizmu rejime polítiku autoritáriu idaneebé mosu iha rai-Itália(tinan 1922-1945) durante
ditadór Benito Mussolini niaukun.
SUBSTANTIVU Ema neebé buka atuhamoris fali faxizmu.
neokaledóniu ~ neokaledóniaf.
ADJETIVU Rai-Kaledónia Foun nian,hosi rai-Kaledónia Foun.
SUBSTANTIVU Ema rai-KaledóniaFoun.
neolatinu ~ neolatina f.ADJETIVU Neebé mai hosi lia-latín,
selae hosi impériu ka kulturaRoma nian. Lia-italianu, lia-portugés, lia-españól, lia-katalaun, lia-fransés no lia-romenu maka dalen neolatinumahuluk sira. Lia-tetun mós soielementu neolatinu barabarak,maski laós dalen neolatinu.
neolítiku ~ neolítika f.ADJETIVU Neebé pertense ba Otas-
Fatuk n ia rohan, hoka rak t e r í s t i ka hamosuindústria fatuk kabeer nian.
neolojizmuSUBSTANTIVU Liafuan foun neebé
ema ruma hamosu, liuliu hodihanaran buat ida neebéseidauk hetan naran. Lia-tetunohin nian iha neolojizmu barak,n.e. sasemok vou, mahukunukun-nain, makdalek koalia-nain, halolon diresaun.
neonSUBSTANTIVU Hanoin, sentimentu
ka kapasidade atu hanoinhamutuk iha ita-nia kakutak.
neon-badakADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé) la
hanoin didiak molok atu halobuat ruma.EZ. Ema neebé lakohi estudamolok ba ezame, hatudu niahahalok neon-badak.
462
neon-diakADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. (Neebé)
hatudu laran-haksolok ba emaseluk. 2. Laran-diak.
neon-hakfodakADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé) hetan
xoke iha nia neon tan lia-founka informasaun ruma neebélabaibain.
neon-halaiADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé) la iha
konsentrasaun ida be metin babuat ruma; lakon hanoin babuat ruma. SIN. neon-kariEZ. Labele neon-halai bainhiratuur iha sala no rona mestrekoalia.
neóniuSUBSTANTIVU Gás ida neebé tau iha
tubu-vidru atu halo ahi-oan kasinál nabilan.
neon-kmaanADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé) muda
lailais hanoin kona-ba buatruma neebé halo hela.
neon-laisADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé) iha
jeitu atu hetan dalan lais aturezolve problema neebéakontese. SIN. neon-morisEZ. Konselleiru neebé diak makida neebé neon-lais bainhiraema hetan problema.
neon-monuSUBSTANTIVU Sentimentu bainhira
ema ruma dada ita-nia fuan.SIN. simpatia
neon-moris: haree neon-lais
neon-nainADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ne ebé )
laran-diak hodi fó nia atensaunno hanoin ba ema seluk;(neebé) simu bainaka didiak.SIN. ospitalidade (SUBSTANTIVU)
neon-naklokeADJETIVU (Ema) neebé prontu atu
loke nia neon ba ideia ka buatfoun. SIN. abertu
neon-salaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé) hetan
laran-susar ka depresaun tanbahanoin hikas buat ruma neebélao ladún diak.EZ. Hau sente neon-sala tanba labele perdua nia maski nia husudeskulpa ona.
neon-todanADJETIVU Laran-susar, preokupadu.S U B S T A N T I V U L a r a n - s u s a r ,
preokupasaun.
neozelandés ~ neozelandeza f.ADJETIVU Hosi rai-Zelándia Foun
ka Novazelándia, ZelándiaFoun nian.
SUBSTANTIVU Ema Zelándia Foun.
nepotistaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba)
ema neebé haree fó priviléjiuka prioridade ba nia parente kafamília bainhira sira la mereseliu ema seluk. SIN. familiaristanepotizmu SUBSTANTIVU
nerasSUBSTANTIVU Hena neebé uza atu
falun bebé hanesan ninia hatais.EZ. Inan-aman sira prepara nerasmolok nia oan atu moris.
nereSUBSTANTIVU Dai ka rede oin ida ho
kuak kiik, neebé ema uza hodisuru boek. SIN. lahat
nervozuADJETIVU 1. Laran-taridu no tauk
uitoan.EZ. Molok halao ezama, Marianervozu uitoan tanba nia ladúnestuda.2. Laran-nakali.
463
EZ. Nia nervozu loos bainhira emasadik nia atu tuku malu.
nervozudórADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
lailais sente hirus ka laran-nakali.
nervuSUBSTANTIVU Fibra naruk no mihis
iha ita ema nia isin neebéharuka mensajen entre ita-niakakutak no parte seluk isinnian.
nesesáriuADJETIVU Neebé presiza; neebé
no tenke halo. SIN. presizu
nesesidadeSUBSTANTIVU Buat neebé presiza.
nesunSUBSTANTIVU Fatin halo ho ai-tali
nia hun neebé ema halo kuakatu uza hodi fai batar, hare kaakar bá; presiza mós aluatubele fai. SIN. lesun
netikVERBU Taka atu la bele liu. SIN.
hanetikADJETIVU La bele liu; taka hela.ADVÉRBIU Ho metin, metimetin,
didiak.
neurolojiaSUBSTANTIVU Siénsia ka matenek
kona-ba moras iha nervu.neurolójiku ADJETIVU
neurolojistaSUBSTANTIVU Doutór ka matenek-
boot kona-ba moras nervunian.
neurótiku ~ neurótika f.ADJETIVU Moras sofre iha nervu.SUBSTANTIVU Ema neebé sofre
moras nervu nian; nervozudór.
neurozeSUBSTANTIVU Moras nervu nian.
neutruADJETIVU 1. Neebé nia jéneru
gramatikál laós amak ka inak.2. La haliis ka fó apoiu baparte ida; trata hotu-hotuhanesan. SIN. neutru
neutrálADJETIVU La haliis ka fó apoiu ba
parte ida; trata hotu-hotuhanesan. SIN. neutru
neutralidade SUBSTANTIVU
neutralizaVERBU 1. Halo atu sai neutrál; 2.
Halo fraku, hamihis atu hasaiperigu ruma.EZ. Doutór sei fó ai-moruk atubeleneutraliza venenu neebé labariknee tolan.
neveSUBSTANTIVU Kristál mutin, mihis
no mamar hanesan jelu neebémonu hosi lalehan bainhiratempu malirin ka duranteinvernu iha rai balun no mósiha foho aas nia tutun. Timór laiha neve; rai-Giné Foun iha fali.
niaPRONOME EMAK Liafuan neebé
haktemik ema, animál kaobjetu ruma neebé ita koaliakona-bá.
nianPRONOME MAKSOIK Liafuan neebé
haktemik buat ruma neebépertense ka relasiona ho ema,animál ka objetu ruma be itakoalia kona-bá; refere ba buatka ema nia nain.EZ. Uma nee nia nain mak SeñórLuis; Uma nee Señór Luis nian.
nihi mós knihiSUBSTANTIVU Daun boot neebé uza
hodi suku sapatu ka futu-kabun.
464
Nijer (rai-)SUBSTANTIVU Nasaun ida iha Áfrika
Loromonu.
Nijéria (rai-)SUBSTANTIVU Nasaun ida iha Áfrika
Loromonu, iha Tasi-BootAtlántiku nia raat.
nijerianu ~ nijeriana f.ADJETIVU Rai-Nijéria nian.SUBSTANTIVU Ema Nijéria.
nijerinu ~ nijerina f.ADJETIVU Rai-Nijer nian.SUBSTANTIVU Ema Nijer.
Nikarágua (rai-)SUBSTANT IVU Nasaun ida iha
Amérika Klarak.
nikaraguenseADJETIVU Rai-Nikarágua nian, hosi
rai-Nikarágua.SUBSTANTIVU Ema Nikarágua.
nikelS U B S T A N T I V U Metál magnétiku
neebé baibain uza atu halodoit no besi-asu.
nikiSUBSTANTIVU Balada-kalan hanesan
laho maibé iha liras atubelesemo.
nikotinaS U B S T A N T I V U Substánsia iha
tabaku-rahun laran neebé mósdroga makaas ida.EZ. Inan neebé isin-rua keta fumatanba nikotina bele estraga niabebé iha isin.
NikóziaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
Xipre nian.
niniaADJETIVU MAKSOIK Liafuan neebé
refere ba buat ka ema rumaneebé pertense ba ema kabuat seluk. SIN. nia
EZ. Mateus nee doutór ida. Niniaoan mós hakarak sai doutór.
ninianPRONOME MAKSOIK Ida neebé
pertense ka relasiona ho ema,animál ka buat seluk; refere banain. SIN. nian
nininS U B S T A N T I V U Susuk espésie
kiikoan neebé nia tatan halokulit katar no moras tebetebes.
nininSUBSTANTIVU Fatin besik rohan ka
ketan atu hotu nian.EZ. Keta husik labarik toba ihakama-ninin tanba sira bele monu.
niranSUBSTANTIVU Kulit neebé taka
nehan nia abut. S I N . Nehan-kulit, kiran
nisikVERBU (Halo atu) dada iis susar,
liuliu bainhira han ka hemuhela.EZ. Keta koalia bainhira han helatanba bele nisik basá etu iha helaibun laran.
nisik too kakorok ESPRESAUN
IDIOMÁTIKA Halo laran-lahaksolokka hirus uitoan.EZ. Ninia hahalok aat iha emabarak nia oin halo hau nisik tookakorok.
Nítibe (rai-)S U B S T A N T I V U Rai no mós
subdistritu ida iha Oekusi,besik fronteira Indonézia.
nitrojéniuSUBSTANTIVU 1. Gás kór-laek ida
neebé la iis, no forma 78%hosi rai nia atmosfera.
Niue (rai-)
465
SUBSTANTIVU Rai-kotun no mósnasaun ida iha Tasi-BootPasífiku Súl, zona Polinézia.
niuenseADJETIVU Rai-Niue nian, hosi rai-
Nikarágua.SUBSTANTIVU Ema Niue.
nivelSUBSTANTIVU 1. Buat ida nia aas.
2. Pontu ka liña neebé hatudubuat ida nia boot, importánsiaka susar hira loos.3. Besi ida neebé serve atuharee se kabelak ida orizontálka lae. SIN. niveldebolla
noKONJUNSAUN Ho, inklui mós, sura
hotu.EZ. Marta no Sandra sei báhamutuk.
nóSUBSTANTIVU/TÍTULU Liafuan neebé
uza atu temi ka hasé mane,liuliu labarik-mane no xinésida.
nobilitaVERBU 1. Halo sai nobre ka liuraik.
2. Foti ba dato ka liurai. SIN.
nobilita3. Halo sai kapás no kmanekliu baibain. SIN. hafutar
nobilitasaun SUBSTANTIVU
nobreADJETIVU 1. Dato nian. SIN. datok
2. Laran-moos no barani.SUBSTANTIVU Ema dato.
nobrezaSUBSTANTIVU 1. Kualidade ka
hahalok nobre.2. Iha sosiedade tradisionálema hotu-hotu neebé iha nivelsosiál leten nian, no baibain soitítulu espesiál, n.e. liurai,liurai-feto, dato, nst.
nogaduSUBSTANTIVU Rebusadu ida halo ho
masin-midar, mantolun-mutin,bani-been, nós no ai-fuanmaran.
noi mós nonoiSUBSTANTIVU/TÍTULU L i a f u a n
delikadu ida neebé uza atuhasé feto-raan. SIN. menina,nina
noinSUBSTANTIVU Ema nia kapasidade
naturál atu hanoin no julga. SIN.
konxiénsia
noivaSUBSTANTIVU Feto-klosan neebé
prepara an atu kaben tanbamane ida husu ka prenda tihaona.
noivaduSUBSTANTIVU Noivu nain-rua nia
kompromisu atu harii umakain.
noivuSUBSTANTIVU Mane-klosan neebé
prepara an atu kaben, nohalao tiha ona prenda ho fetoruma.
nokauteSUBSTANTIVU Bainhira boksista ida
monu ba rai tanba hetan tukuhosi nia adversáriu, no nuneelakon kombate.
nómadaSUBSTANTIVU Ema ida neebé lemo
rai nuudar nia moris baibainnian. SIN. maklemok
nomeadamenteADVÉRBIU Liafuan neebé uza atu
hatoo informasaun seluk tanho detalle; mak hanesan.EZ. Prezidente sei halao vizita idaba liur, nomeadamente ba rai-Xina no rai-Japaun.
nominál
466
ADJETIVU Ho naran deit, la tuirloloos.EZ. Katóliku nominál sira hanaranan katóliku maibé nunka bá ronamisa.
nonaSUBSTANTIVU 1. Feto-raan, liuliu
Xina-oan. 2 . Feto-lurón kakamarua.
nona (ai-)SUBSTANTIVU Ai-horis ida neebé fó
fuan ho isin mutin no musanmetan, liuliu iha tempu-udan.
nonoVERBU Hamanas bee ka líkidu
ruma too nakali.
nonoi: haree noi
nonookVERBU/SUBSTANTIVU/ADJETIVU 1. La
koalia, la loke ibun, la dehanbuat ida.2. (ADJETIVU) Haraik-an, modun-diak
nordesteADJETIVU/SUBSTANTIVU (Kona-ba)
diresaun ka pontu iha norte nolorosae (leste) nia leet.
nórdiku ~ nórdika f.ADJETIVU Kona-ba rasa ka kultura
rai-Eskandinávia nian
noriVERBU Sai fitar, nafitar; taka an
(kanek).
normaSUBSTANTIVU Regra ka dalan ida
neebé ema halo tuir atubelehamosu orden diak iha serbisuka sosiedade.EZ. Atu sosiedade tomak simu,bainaka tenke halo tuir normaneebé iha.
normál
ADJETIVU Neebé tuir norma;hanesan baibain, baibain nianEZ. Moris normál hanesan povubaibain la halo ulun-fatuk moras.normalmente ADVÉRBIU
normalidade SUBSTANTIVU
normalizaVERBU Halo atu sai normál.
EZ. Ita sei normaliza ita-niarelasaun ho viziñu sira atubeleserbisu lisuk.normalizasaun SUBSTANTIVU
norteSUBSTANTIVU/ADJETIVU Diresaun ka
halolon loro-matan nian ihameiudia loloos. Bainhira itahateke ba lorosae, norte makida neebé iha ita-nia limankaruk. SIN. rae, tasi-fetoLIAFUAN-SORUN: súl, loor, tasi-mane
n o r t e a m e r i k a n u ~norteamerikana f.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema kamahorik) hosi rai-Amérikaparte norte nian, katak Kanadá,Estadu Naklibur Sira, Méksikuno nasaun kiikoan siraAmérika Klarak no Tasi Antillasninian.
nortekoreanu ~ nortekoreanaf.
ADJETIVU Rai-Koreia Norte nian,hosi Koreia Norte.
SUBSTANTIVU Ema Koreia Norte.
Noruega (rai-)SUBSTANTIVU Nasaun ida iha parte
norte kontinente Europa nian.
noruegés ~ noruegeza f.ADJETIVU Rai-Noruega nian.SUBSTANTIVU Ema, mahorik ka lian
rai-Noruega nian.
norueste
467
ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Kona-ba)diresaun ka pontu iha norte noloromonu (oeste) nia leet.
nosaunSUBSTANTIVU Ideia, hanoin (liuliu
pesoál) kona-ba buat ruma. SIN.
neon-fuan
nostaljiaS U B S T A N T I V U Laran-todan tan
tempu neebé muda tiha ona,selae tan fatin ka ema neebéita husik tiha no dook hela ona.SIN. saudades, saiánEZ. Ita-nia nostaljia ba eskola-liseu halo ita hakarak fila batempu uluk ita sei klosan.nostáljiku ~ nostáljika ADJETIVU
notaSUBSTANTIVU 1. Surat badak ida
kona-ba asuntu ruma hosi emaida.EZ. Señór Ministru fó nota ida bania sekretáriu kona-ba niabainaka neebé sei mai.2. Informasaun ida neebé emahakerek atu labele haluha tiha,n.e. nota sira neebé estudantehakerek natoon rona profesórnia esplikasaun.EZ. Estudante labele tuur deit ihaklase, maibé tenke halo notaatubele lee filafali iha uma.3. Rezultadu hosi estuduneebé estudante sira hetanbainhira halao tiha ezame.EZ. Tanba Jaime nia nota aat, niala bele pasa ezame finál tinanida-nee.4. Suratahan-osan.5. Sinál-múzika.
VERBU 1. Haree-hetan, repara,observa; hatene kedas.2. Halo nota, hasai nota.
notáriuS U B S T A N T I V U Ema profisionál
neebé prepara no rejista surat
legál oioin, nuudar ezemplukona-ba faan no sosa uma, nokontratu seluseluk.
notariál ADJETIVU
notavelADJETIVU 1. Neebé dada ita-nia
atensaun.2. Importante. SIN. naklalir
SUBSTANTIVU. Ema importante, emanaran-boot.
notifikaVERBU Hatoo buat ruma ba ema
seluk o f is ia lmente noformalmente; fó-hanoin atulabele haluha. SIN. fó-hateneEZ. EDTL notifika konsumidórhotu-hotu kona-ba bainhira makaselu eletrisidade.notifikasaun SUBSTANTIVU
notísiaSUBSTANTIVU Lia-foun ida.
notísiasSUBSTANTIVU Lia-foun sira, bele
mós iha rádiu ka televizaun.
notisiáriuS U B S T A N T I V U Informasaun ka
programa lia-foun liuhosi rádiuka televizaun.EZ. Hau sei rona notisiáriu tukuneen nian atu hatene saida makakontese horiohin iha Dili.
noturnu ~ noturna f.ADJETIVU Kalan nian. SIN. kalakSUBSTANTIVU. 1. (noturnu) Haheker
ka kompozisaun muzikál tristeuitoan.2. (noturnu) Parte Ofísiu Divinuneebé amlulik no madre sirareza iha kalan.
Novaiorke: haree Iorke Foun
novatu ~ novata f.SUBSTANTIVU Ema neebé sei foun
hela no seidauk iha esperiénsianatoon. SIN. novisu, kalouru
468
novelaSUBSTANTIVU Istória badak ida
kona-ba ema no akontesimentusira neebé imajináriu.
Novembru (fulan-)SUBSTANTIVU Fulan dasanulu-resin-
idak nian neebé tuir fulan-Outubru no uluk-ba fulan-Dezembru. Fulan-Novembruiha loron tolunulu.
novenaSUBSTANTIVU Orasaun sira neebé
sarani katóliku sira halo ihaloron sia nia laran, atu husutulun ba Maromak, Nai-FetoMaria, ka santu seluseluk.EZ. Molok ezame finál, Lola halonovena loron ba Nai-Feto Maria.
novidadeSUBSTANTIVU 1. Informasaun foun
no interesante ruma neebérona ka simu hosi ema ida. SIN.
lia-foun 2. Buat foun.
novisu ~ novisa f.S U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
prepara nia an atu sai amlulik,irmaun ka madre, ho hela ihakonventu ka mosteiru.2. Ema neebé sei foun hela noseidauk iha esperiénsia natoon.SIN. novisu, kalouru
novisiaduSUBSTANTIVU Períodu iha neebé
mane no feto sira neebéprepara an atu sai amlulik,irmaun ka madre.
nst.ABREVIATURA = no seluseluk tan
nukaSUBSTANTIVU Moras ho musamusan
tasak no dodok; mós idaneebé kona parte lasan-fuanka vajina tanba foer, liuliu
tanba ema hetan relasaunseksuál arbiru deit. SIN. sífilis
nukleárADJETIVU 1. Núkleu nian ka klaran
nian.2. Kona-ba enerjia neebé mosubainhira átomu sira nakfahe.EZ. Ema hotu-hotu tauk ona fununukleár.
núkleuSUBSTANTIVU 1. Buat ida nia parte
klarak ka sentrál, baibainkiikoan; buat ida nia hun.2. Sélula nia parte klarak,neebé kontrola ninia nabokarno reprodusaun.3. Átomu ida nia parte klarak.
nulitVERBU/ADJETIVU (Neebé) belit.
númeruSUBSTANTIVU 1. Liafuan ka símbolu
neebé uza atu sura ka kalkula.2. Edisaun hosi revista neebéfó sai kadavés, baibain tinan-tinan.
numériku ~ numérika f. ADJETIVU
numerasaunSUBSTANTIVU Númeru hotu-hotu iha
livru ka buat seluk nia laran.EZ. Livru ida-nee iha numerasaunsala, katak númeru-pájina sira latuir malu.
nunee (mai hosi nuu nee)ADVÉRBIU 1. Tanba nee, tan nee.
SIN. nunee.EZ. Ema balun iha kapasidade liu,nunee xefe sei selu diak sira.2. Ho dalan nee, ho maneiranee.EZ. Nia tebe bola nunee.nunee ka? (mós nee ka?)Forma ida uza atu klarifika kahusu atu repete; bele mós uzaatu hatudu laran-hakfodak babuat neebé ita rona.
469
nunee duni ADVÉRBIU Sin, loosduni, tebes duni.
nuneetihaADVÉRBIU Liafuan ida be uza atu
hatudu konkluzaun ba hahalokneebé foin hatete sai bá. SIN.
neebe, portantuEZ. Sira haksesuk malu namanasloos too hirus malu. Nuneetihasira buka malu fali hodi hadamemalu.
nunkaADVÉRBIU 1. La mosu iha tempu
pasadu (liubá), seidauk mosu;2. Mosu iha tempu prezente(daudaun);3. la bele mosu iha tempufuturu/oinmai.EZ. Hau nunka hemu tua-manas,tanba halo hau-nia ulun morastodan.
nunubete mós nunun-beteSUBSTANTIVU 1. Besi metál neebé
serve atu kaer metin objetuoioin. SIN. tornu mekániku2. Besi-kakatua.
nununS U B S T A N T I V U 1. Ibun tomak,
hamutuk ho ibun-kulit.2. Ibun-kulit deit.
nunun-rahunSUBSTANTIVU Fulun neebé moris
iha ibun kraik.
nurakADJETIVU 1. Neebé seidauk moris
naruk no seidauk boot.2. (Feto) neebé foin kous, kafoin tuur ahi.3. Neebé seidauk tasak.4. Ho kór naroman, n.e. kinurnurak.
nusaSUBSTANTIVU Rai baluk ida neebé
tasi haleu. SIN. rai-kotun, illa
EZ. Nusa Ataúru hela iha partenorte sidade Dili.
nusa-kadoekSUBSTANTIVU Illa ka nusa barak
rabat malu hodi forma latar kaliña ida; nusa-lubun kaarkipélagu naruk.EZ. Nusa-kadoek Nautónia nianhakohak rai-kotun hotu-hotuneebé nakfati iha rai-Kisar no rai-Kei nia leet.
nusa-lubunSUBSTANTIVU Nusa ka rai-kotun
lubun ida. SIN. arkipélaguE Z . Rai-Timór halo parte Nusa-Lubun Malaiu.
nusa-oanSUBSTANTIVU Nusa kiik, rai-kotun
kiik.EZ. Rai-Jaku nusa-oan ida ihalorosae, besik Tutuala.
nusarSUBSTANTIVU Nusa ka rai-kotun rua
ka liu. Plurál tuan neebé uzaiha naran jeográfiku oioin, n.e.Nusar Banda, Nusar Kei, NusarAsores.
Nusar-VirjenSUBSTANTIVU Nusar-lubun ida iha
Tasi-Antillas neebé nakfahe baestadu rua, Nusar-VirjenBritániku no Nusar-VirjenAmerikanu.
nusar (VERBU): haree nahusar
nutrimentuSUBSTANTIVU Ai-han neebé ita-nia
isin presiza atubele moris nohetan isin-diak nafatin. SIN.
hahánEZ. Labarik sira presizanutrimentu diak atubele hetanforsa.
nutrisaun
470
SUBSTANTIVU Fó ai-han hodi tulunlabarik ka ema atu nabokar nohetan isin-diak nafatin. SIN. fó-hanEZ. Nutrisaun diak importantetebes ba labarik sira-nia kakutak.
nutrisionistaS U B S T A N T I V U Ema neebé nia
matenek kona-ba nutrisaun nofó konsellu ba ema kona-bahahán.
nutritivu ~ nutritivaADJETIVU (Ai-han) neebé fó isin-
diak no forsa.EZ. Aman-inan presiza prepara ai-han nutritivu ba sira-nia bebé atunia bele hetan isin diak no forte.
nuuSUBSTANTIVU Ai-horis neebé dala
barak iha hun aas no fuan bootkabuar neebé iha isin mutin nonia been midar hanesan masin-midar. Nia kulit-laran toos, nokulit-liur mamar. Ninia tahanbele uza atu halo uma-kakulukka didin; nia tahan nurak ka niadikin uza atu homan katupa.
nuun mós nuuSUBSTANTIVU Maneira, modu, dalan.
Liafuan nee la uza ona ihatetun-prasa; ita hetan tiha ihadeit liafuan katetek nunee homaneira nee.
nuu-beenSUBSTANTIVU Nuu nia been neebé
ema ka animál bele hemu.
nuudarPREPOZISAUN Ho maneira, hanesan.
E Z . Nuudar Ita-nia advogadu,hau rekomenda atu Ita fotiprosesu hasoru ema nee.
KONJUNSAUN 1. Ho dalan neebéhanesan.EZ. Nia halo mai hau nuudar niahalo ba ema seluk.
2. Tan, komu, bainhira.EZ. Nuudar nia sei kiikoan, nia labele kaer karreta.
nuu-funitSUBSTANTIVU Nuu nia isin neebé
hamaran tiha ona atubele uzahodi halo buat seluk, nuudarezemplu sabaun.
nuu-koirSUBSTANTIVU Instrumentu ho forma
oioin halo ho besi ka kaleenneebé ema uza atu koir nuunia isin.
nuusá?ADVÉRBIU Liafuan neebé ita uza
hodi husu kona-ba buat rumania kualidade, kondisaun kalalaok.EZ. Sira-nia uma nuusá?
nuu-tasiSUBSTANTIVU Ai espésie ida neebé
moris besik tasi. Ninia formahanesan mós nuu.NARAN BOTÁNIKU: Barringtoniaasiatica
471
OoóPRONOME EMAK Liafuan neebé itauza hodi hasé membru famílianian, belun, labarik ka baladaida hamutuk ho nia naran-sarani ka hodi troka nia fatin.EZ. Ó bele ajuda hau, André?
ó-nia PRONOME MAKSOIK Neebé ómak soi.
ó-nianPRONOME MAKSOIK Neebé ó maksoi. Maklalin ka variante neehanesan ho ó-nia, maibé tuirsubstantivu ida-neebé niarefere bá. EZ. Hau la hatenehau-nia disionáriu iha neebé.Hau bele uza ó-nian?
oanSUBSTANTIVU 1. Ema neebé emafeto no mane hahoris.2. Animál neebé balada-inanno balada-aman hahoa.
oan-bootSUBSTANTIVU Oan moris uluk.
oan-daninSUBSTANTIVU Labarik neebé niaaman-inan rasik mate tiha onano ema seluk mak hakiak nia.SIN. oan-fudin
oan-fatinSUBSTANTIVU Parte iha inan nia isiniha-neebé bebé dezenvolve kaboot molok inan tuur ahi. SIN.
úteru
oan-fetoS U B S T A N T I V U Oan ho seksufemininu.
oan-fudin
SUBSTANTIVU Labarik neebé niaaman-inan rasik mate tiha onano ema seluk mak hakiak nia.SIN. oan-danin
oan-kaduakSUBSTANTIVU Ema nain-rua neebémoris mai hamutuk hosi inanida deit.
oan-kamruaSUBSTANTIVU Maun-alin neebé ihainan hanesan maibé amanlahanesan.
oan-kanuraSUBSTANTIVU Maun-alin neebé ihaaman hanesan maibé inanlahanesan.
oan-katolukSUBSTANTIVU Ema nain-tolu neebémoris mai hamutuk hosi inanida deit.
oan-kiakSUBSTANTIVU Labarik ida neebé niaaman-inan mate tiha ona.E Z . Funu 1975 halo oan-kiakbarak tanba aman-inan barakmate.
oan-laekADJETIVU Ema ka kaben-nainneebé la iha oan.
oan-maneSUBSTANTIVU Oan ho seksumaskulinu.
oan-monunSUBSTANTIVU Kaan-fuan ka kaukauneebé mate ona iha, no saihosi170
oan-fatin.
oan-nainADJETIVU Neebé bele hetan oan.SUBSTANTIVU 1. Kapasidade atuhetan oan.2. Ema neebé iha oan.
oan-oan
472
ADJETIVU Neebé kiik tebetebes.SIN. kikiik, kiikoan, melek
oan-nurakADJETIVU (Labarik) neebé seiotas-kiik tebetebes. SIN. bebé,oan-kosok
oan-saraniS U B S T A N T I V U Ema ka labarikneebé simu batizmu no ihaema boot ka adultu ida (aman-sarani ka inan-sarani) neebéhola konta nia edukasaunnuudar kristaun.
oazisSUBSTANTIVU Fatin ida iha rai-fuikmaran ho bee moos no ai-hun.
obediénsiaSUBSTANTIVU Hahalok hodi rona nohalo tuir buat neebé hatoo baema ruma atu halao. SIN. halo-tuirEZ. Amlulik sira hatudu sira-niaobediénsia hodi rona sira-niasuperiór.
obedienteADJETIVU N e e b é h a t u d uobediénsia. SIN. halo-tuir
objetivaSUBSTANTIVU Lente ka vidru ida ihamákina fotográf ika kateleskópiu neebé ajuda itaharee ba dook no moos liu.
obezu ~ obeza f.ADJETIVU Neebé isin-bokurlahalimar, neebé bokur liunormál.obezidade SUBSTANTIVU
objetivu ~ objetiva f.ADJETIVU 1. Neebé loos, tuirrealidade. SIN. reál2. Neebé la haliis ba partiduka grupu ida deit, la hatuduparsialidade. SIN. ekuánime
SUBSTANTIVU (objetivu) Situasaunida-neebé ita hakarak too bá,ka buat ida-neebé ita hakarakhetan. SIN. alvu, kasinar, meta
objetuSUBSTANTIVU Buat sólidu rumaneebé ita bele kaer ka haree.E Z . Ami haree objetu ida hosidook iha kalohan, dala rumaaviaun ida.
obraSUBSTANTIVU 1. Tarefa ka knaarida.2. Serbisu arte nian ida.EZ. Halo estátua funu-nain sira-nian nee obra boot ida.
obraprimaSUBSTANTIVU Pesa-arte neebé niniakualidade furak no diak.EZ. Tuir ema barakliu nia hanoin,pintura naran-boot A Giocondanee obraprima ida.
obrigaVERBU 1. Ho beran halo ema idaatu halao buat ruma. SIN.
hakaasEZ. Patraun obriga ninia sekretáriuserbisu too kalan-boot.
2. Insiste makaas atu halo kahalao buat ruma.EZ. Keta obriga: hau lakohi sosaida-nee!
obrigadaINTERJEISAUN Espresaun ida neebéfeto ka feto-oan uza hodiagradese.
obrigadiñu ~ obrigadiña f.INTERJEISAUN Espresaun familiárida neebé uza hodi hatooagradesimentu.
obrigaduINTERJEISAUN Espresaun ida neebémane ka mane-oan uza hodiagradese.
473
obrigasaunSUBSTANTIVU 1. Buat neebé emaida tenke halo tanba ida-neenia knaar duni. SIN. devér EZ. Sidadaun sira iha obrigasaunatu selu taxa ba propriedadeneebé sira soi.2. Títulu ka surat ida neebé fódireitu ba sahin lukru nian idahosi empreza ida.
obsekaVERBU Halo ema atu hanoinnafatin kona-ba buat ruma toosai bulak. SIN. habuanobsekadu ~ obsekada f.ADJETIVU
observaVERBU Hateke didiak ema ka buatruma hodi haree sá mak niahalo ka sá mak akontese. SIN.
haninu
observasaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok observanian.2. Opiniaun ida neebé itahatoo.E Z . Atu halo observasaun diakkona-ba povu nia terus, presizatun ba baze.
observatóriuS U B S T A N T I V U Fatin ida hoteleskópiu boot hodi observaka hateke ba fulan, fitun noplaneta sira.
obsesaunSUBSTANTIVU Hahalok la bele paraatu hanoin kona-ba buat ida,bele mós too sai bulak. SIN.
habuanEZ. Nia hanoin atu sai futebolistadiak ida sei hanesan niaobsesaun ida.
obstetra
SUBSTANTIVU Médiku neebé balifeto molok, durante no liutihapartu ka tuur-ahi.
obstetrísiaSUBSTANTIVU Parte medisina nianida neebé trata feto bainhirasira isin-rua no mós durante noliutiha tuur-ahi.obstétriku ~ obstétrika f.
ADJETIVU
obstipasaunSUBSTANTIVU Kondisaun bainhiraema ida la bele ka susar atuliur ka soe bee-boot. SIN. tee-toos
obxenu ~ obxena f.ADJETIVU (Hahalok ka liafuan)neebé foer no hakanekkostume ka moralidade diak.SIN. kadoorobxenidade SUBSTANTIVU
odamatanSUBSTANTIVU Ai-kabelak ka besi-tahan neebé bele loke no takaiha fatin neebé ema uza atutama no sai.
odamatan-tilunSUBSTANTIVU Parte odamatan idanian neebé ita kaer, hafoindulas ka hanehan hodi loke notaka. SIN. puxadór
odanS U B S T A N T I V U Kuadru klootretangulár ho ai-riin badakbarak tutan malu ho ai-riinnaruk rua, neebé ema uza atusae didin ka bá fatin aas seluk,n.e. ba uma-kakuluk.
odan-fatin mós odan-fuanSUBSTANTIVU Sama-fatin iha odanka eskada.
odasSUBSTANTIVU Animál maksusuk rai-maran nian neebé boot liu
474
hotu, ho ain aat, inur-kainnaruk, nehan rua narukhanesan dikur no tilun-tahanbelar boot. Odas sira moris iharai-Áfrika nia balun, rai-Índia,rai-Birmánia no rai-Tailándia.SIN. elefante
odi mós ódiuSUBSTANTIVU Sentimentu la gostaka hakribi ema ka buat ida. SIN.
dadinukVERBU La gosta, lakohi ema kabuat ida. SIN. dinu, hakribi
odontolojiaS U B S T A N T I V U Estudu kona-balalaok médiku hodi hasai kahadia nehan moras.
oeSUBSTANTIVU Rota naruk ida hosiduut ka au. SIN. ratan
OekusiS U B S T A N T I V U 1. (Rai-Oekusi)Distritu Timór Lorosae nianneebé nakfati iha TimórLoromonu no territóriuindonéziu mak haleu;populasaun maioria koalia lia-baikenu.2. Vila-kapitál rai-Oekusi nian.SIN. Pante Makasár
OesiluSUBSTANTIVU Vila no subdistritu idaiha rai-Oekusi.
ofendeVERBU Hatete liafuan ka halo buatruma neebé hatún ema niadignidade hodi halo vítima neesente laran-kanek. SIN. hakanek
ofensaSUBSTANTIVU Hahalok hakanek emania laran.
ofensivu ~ ofensiva f.ADJETIVU Neebé hakanek ema nialaran. SIN. makanek
ofensór ~ ofensora f.SUBSTANTIVU Ema neebé ofende.
SIN. makanek
ofereseVERBU Hatoo ka hatudu ita-niahakaran atu fó buat ruma,maski ita la hatene sé emaseluk atu simu ka lae; fó horespeitu. SIN. hasae
ofertaSUBSTANTIVU 1. Hahalok oferesenian. SIN. hasaen2. Hahusuk ba ema ruma senia hakarak buat ruma.
3. Buat ruma neebé ita ofereseka fó.EZ. Oferta neebé diak la presizakaru, maibé importante liu mak fóho laran tomak.
ofertóriuSUBSTANTIVU Parte misa nian, tuirorasaun Credo, bainhiraamlulik hasae paun no tua-uvas ba Nai Maromak atunakfila ba Ita Nai Jezús KristuNia futar Isin no Raan.
ofisiálADJETIVU Neebé halo hoautorizasaun hosi xefe kaautoridade ida.EZ. Atu halo pasaporte, rekerentetenke hatama dokumentu ofisiálsira.
SUBSTANTIVU Ema neebé okupapozisaun ruma hanesanautoridade iha eskritóriu kaorganizasaun ruma.
ofisinaSUBSTANTIVU Fatin neebé emahadia karreta, motór kamákina ruma bá.
ofísiuSUBSTANTIVU 1. Arte manuál kamekánika ida.
475
2. Profisaun ka kargu públikuida.3. Orasaun ka serimónia Igrejanian.
ohinADVÉRBIU Loron ida-neebé tuirhorisehik no uluk-ba aban.
ohoVERBU Halo ema, animál ka ai-horis ida atu mate. SIN. hamate
oho-anSUBSTANTIVU Hahalok halo nia ansai mate.E Z . Oho-an nee sala boot idatanba ita ema nia vida ihaMaromak Nia liman. SIN. suisídiu
ohodórSUBSTANTIVU Ema ida neebé ohoema seluk. SIN. mahohok, oho-nain, liman-raan, omisida
oho-nainSUBSTANTIVU Ema ida neebé ohoema seluk. SIN. mahohok,ohodór, liman-raan, omisida
oinADJETIVU Parte sorun ka kontráriuhosi kotuk.EZ. Nia hela iha oin maibé amihela iha kotuk.
SUBSTANTIVU 1. Parte ita ema niaulun neebé iha matan, tilun,inus, ibun.
2. Buat lubun ida ho feisaun kakarakterístika hanesan deit.SIN. tipu, espésie3. Dalan ka maneira.EZ. Iha oin rua atu hakerek suratida bele hahú ho idea jerál, belemós ho ideia espesífiku;Gerilleiru sira iha oin barak atuhadau kilat bele liuhosiemboskada no atake ba abriguinimigu nian.
oin-aat
ADJETIVU Neebé nia oin kaaparénsia ladiak ka lafurak.SIN. oin-taneetE Z . Buatamak oin-aat neebámalandru ida neebé polísia bukahela.
SUBSTANTIVU Kuakidade oin-aat.EZ. Tanba oin-aat ema lakohi hilinia tuir kompetisaun hananunian. Hahalok nee injustulahalimar!
oin-borukADJETIVU Oin neebé hanesanhirus no la hamnasa. SIN. oin-bubu, oin-buis, oin-fuik
oin-bosokS U B S T A N T I V U Ema ida neebéhabosok ema seluk. SIN.
impostór
oin-bubuADJETIVU Oin neebé hanesanhirus no la hamnasa. SIN. oin-boruk, oin-buis, oin-fuik
oin-buisADJETIVU Oin neebé hanesanhirus no la hamnasa. SIN. oin-boruk, oin-bubu, oin-fuik
oin-bulakADJETIVU Neebé hola malu honaran ema ida, laós deit honia kaben.
oin-buleluADJETIVU Neebé sente lakonekilíbriu no besik atu monu. SIN.
oin-halai, oin-kleuk, oin-lanu
oin-diakADJETIVU Neebé nia oin kaaparénsia furak, halo emaseluk gosta atu haree.
oin-founADJETIVU Neebé laós baibain katuan.
SUBSTANTIVU Ema neebé ita lakoñese.
476
EZ. Hau haree oin-foun ida ihafesta sábadu kalan. Keta mauhuuida karik?
oin-fuikADJETIVU Oin neebé hanesanhirus no la hamnasa. SIN. oin-boruk, oin-bubu, oin-buis
oin-halaiADJETIVU 1. Neebé sente lakonekilíbriu no besik atu monu. SIN.
oin-bulelu, oin-kleuk, oin-lanu 2. Neebé sente moras (ulun kalaran) tanba movimentu ró,aviaun ka karreta nian.EZ . Apá! Favór para lai karretatanba hau oin-halai no atu muta.3. Neebé la sensatu no hatudujulgamentu arbiru deit.EZ. Hau fó tiha ona surat nee baó, maibé ó dehan seidauk. Keta óoin-halai karik?
VERBU Sente lakon ekilíbriu nobesik atu monu. sente morastanba movimentu meiu-transporte neebé nia sae.
oin-hanesanADJETIVU Neebé oin atu hanesanida seluk.EZ. Sira oin-hanesan deit maibélaós maun-alin.
oin-idaADJETIVU Neebé hanesan kaidéntiku, neebé iha oin idadeit.EZ. Ami sosa ai-funan oin-ida deittanba la iha sira seluk.
oin-kabobirADJETIVU Neebé baibain brutu no
maledukadu. SIN. baixu
oin-kamutisADJETIVU Neebé nia kór lamakaas, atu sai mutin.
oin-karutasADJETIVU Neebé iha oin-merikbarak.
oin-katarADJETIVU Neebé koalia ho modunka maneira lahó respeitu.
oin-kleukADJETIVU Neebé sente lakonekilíbriu no besik atu monu. SIN.
oin-bulelu, oin-halai, oin-lanu.
oin-kmanekADJETIVU (Ema) neebé oin-diakka bonita/bonitu.
oin-kraikADJETIVU 1. Neebé koitadu nohetan depresaun ka laran-taridu.EZ. Carlos oin-kraik tanba niakaben moras no tenke bá ospitál.
2. Neebé hatudu an loloos nola foti an tanba buat neebé niaiha. SIN. modestuE Z . Maski eskola-boot iha tasi-balun, nia sempre hatudu oin-kraik iha nia moris.
SUBSTANTIVU Hahalok haraik an.SIN. modéstia
oin-laisADJETIVU Neebé hakarak hateneka haree. S I N . oin-moris,kuriozu
oin-lamidarADJETIVU Neebé hatudu oin lahamnasa.
oin-lanuADJETIVU Neebé sente lakonekilíbriu no besik atu monu. SIN.
oin-bulelar, oin-halai, oin-kleuk
oin-lulikSUBSTANTIVU Ema ida nia moen kaorgan seksuál. SIN. sasán-lulik
oin-makaADJETIVU Neebé hatudu ka foti annuudar ema neebé diak liuema seluk. S I N . matan-aas,arrogante
477
oin-makaasADJETIVU Neebé hatudu oin lahamnasa, la konkorda. SIN. oin-toos
oin-mamarADJETIVU Neebé hatudu laran-diak.
oin-malirinADJETIVU Neebé hatudu kataklakohi simu ita, neebé niaatitude labeluk.
oin-maranADJETIVU Neebé oin-kamutistanba preokupadu ka moras.
oin-mausADJETIVU Neebé iha maneira diakno hatudu respeitu.EZ. Hahalok ida neebé la oin-maus mak ida neebé la hatenehusu lisensa bainhira halointerrupsaun.
oin-meanADJETIVU Oin neebé mean tanbahirus ka moe.
VERBU Oin sai mean tanba hiruska moe.E Z . Anita oin-mean tanba lahatene hatán hahusuk hosi niamestra.
oin-merikSUBSTANTIVU Musamusan iha isin,liuliu iha oin no kakorok,neebé mean no hanesanborbullu kiik.
oin-midarADJETIVU Neebé hatudu oinhamnasa haksolok.
SUBSTANTIVU Hahalok hamnasaneebé ibun nia lidun muda saino sae natoon deit hodihatudu laran-haksolok.
VERBU Hatudu laran-haksolokliuhosi hamnasa natoon deit.E Z . Kaixeiru neebé diak tenkeoin-midar ba kliente sira.
oin-moeADJETIVU Neebé hatudu oin meantanba moe.
oin-morisADJETIVU 1 . Neebé hakarakhatene ka haree. SIN. oin-lais,kuriozu2. (Mane) neebé gosta bakumatan ba feto.
oin-naburutADJETIVU Neebé hatudu hirus,estrese ka depresaun. SIN. oin-namkurut
oin-nakukunVERBU/ADJETIVU (Sente) atu monuka lakon ekilíbriu hodi monu barai.E Z . Labarik nee oin-nakukuntanba hamriik iha loron oras baoras.
oin-nainADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema ida)neebé simu no trata ema selukdidiak, ho laran-luak, hanesanfó fatin ba ema atubeledeskansa ka look ai-han ruma.EZ. Ami hatoo obrigadu ba Ita-Boot nia oin-nain tanba oferesefatin no ai-han hirak-nee duranteami-nia vizita.
oin-namkurutADJETIVU Neebé hatudu hirus,estrese ka depresaun. SIN. oin-naburut
oin-oinADJETIVU Tipu hirak neebédiferente, laós tipu ida deitmaibé barak. SIN. oioinEZ. Ami hetan informasaun oin-oinkona-ba edukasaun bainhirahasoru tiha Ministru-Edukasaun.
oin-roitADJETIVU Neebé halo an.
oin-seluk
478
ADJETIVU Neebé lahanesan;diferente.
ADVÉRBIU Seluk hosi ida neebéhatoo tiha ona.
oin-siinADJETIVU Neebé hatudu oin lahaksolok.
oin-suarADJETIVU 1. Neebé hatudu oinbuis hela tan hirus.2. Neebé hatudu laran lahaksolok tan laran-tauk.
oin-tamakADJETIVU Neebé koalia kakomporta an ho modun kamaneira neebé aat no lahórespeitu. SIN. oin-tomak, brutu
oin-taneetADJETIVU Neebé nia oin kaaparénsia ladiak ka lafurak.SIN. oin-aat
oin-tomak: haree oin-tamak
oin-toosADJETIVU Neebé hatudu oin lahamnasa, la konkorda. SIN. oin-makaasEZ. Nia oin-toos hanesan fatukneebé ema taa la han.
oinsáADVÉRBIU Liafuan ida neebé itauza hodi haktemik ka husukona-ba maneira halo hatenebuat ruma, ka buat ruma niaoin ka aparénsia.E Z . Oinsá ema bá Polu Norte?Ema bá sae ró neebé tahanmalirin no jelu; Ema inglés neeoinsá loos? Nee ema fuuk-balanda no isin-boot.
oioinADJETIVU Tipu hirak neebédiferente; laós tipu ida deitmaibé barak. SIN. oio-oin
EZ. Iha ikan oioin iha bee-lihunneebá.
okaziaunSUBSTANTIVU 1. Tempu bainhirabuat ruma akontese. SIN. dalaEZ. Hau hasoru nia iha okaziaunida durante funu.
2. Akontesimentu importanteida. SIN. eventuEZ. Konférensia ida-nee okaziaunkapás ba ami-nia universidade.
okirADJETIVU (Ai fuan) neebé seidauktasak.
okosSUBSTANTIVU Parte neebé kraik liu.
EZ. Nia subar iha meza nia okos.
OksfordS U B S T A N T I V U Vila ida iha rai-Ing la ter ra ne ebé ihauniversidade naran-boot tebesida.
oksijéniuSUBSTANTIVU Gás lahó kór neebéhakonu too porsentu ruanulu-resin-ida (21%) atmosferaraiklaran nian, neebé baladano ai-horis presiza atubelemoris; ahi sei la bele lakan sela iha oksijéniu.SÍMBOLU SIENTÍFIKU: O2.
Oksitánia (rai-)SUBSTANTIVU Rain ida nakfati ihaTas i A t l án t i ku , Tas iMediterráneu no Fohor-Alpesnia leet neebé rai-Fransa kleurona ukun.
oksitaunADJETIVU Rai-Oksitánia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Oksitánia.2. (lia-oksitaun) Lian rejionálneebé koalia iha Oksitániaohin loron, atu hanesan lia-katalaun. Lian ida-nee ihaperigu atu lakon tanba governu
479
Fransa nian haburas deit dalenofisiál fransés.
okulistaSUBSTANTIVU Ema ida neebé fihirema nia matan ho aparelluespesiál atubele prepara ókulunatoon.
okulitADJETIVU Neebé la kuidadu-an.
SIN. kuidadu-laek
ókuluSUBSTANTIVU Aparellu ida ho lenterua iha kuadru laran neebéema matan-aat ka matan-malahuk tau ba matan atubeleharee diak liu.
ókulu-maksatanSUBSTANTIVU Ókulu ida neebétraballadór balu tau atubelehamahan nia matan bainhiraserbisu ho ahi, nuudarezemplu soldadór. SIN. ókulu-protesaun
ókulu-metanSUBSTANTIVU Ókulu neebé ema tauatu hamahan nia matan hosiloron-manas.
ókulu-protesaunSUBSTANTIVU Ókulu ida neebétraballadór balu tau atubelehamahan nia matan bainhiraserbisu ho ahi, nuudarezemplu soldadór. SIN. ókulu-maksatan
okupaVERBU 1. Hakonu ka enxe espasuruma.EZ. Ai-funan sira-nee sei okupafatin barak iha hau-nia kuartu.
2. Sai nain tiha.EZ. Ema okupa uma ilegalmentebainhira sira tun tiha hosi ai-laraniha tinan 1999.
3. Invade hodi hadau tiha.
EZ . Militár indonéziu sira okupaTimór Lorosae iha tinan 1975.4. Halao kargu ruma.E Z . Sr. Paulu Martins okupapozisaun nuudar xefe polísiaRDTL nian iha tinan 2001.
okupanteSUBSTANTIVU 1. Nain. 2. Ema neebé okupa ka hadautiha fatin ka espasu ruma.
okupasaunS U B S T A N T I V U Hahalok okupaespasu ka fatin ruma.EZ. Okupasaun Indonézia durantetinan 25 halo ema barak terus nomate.
Olanda (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu kiikida iha Europa Loromonu. SIN.
rai-Balanda
olandés ~ olandeza f.ADJETIVU Rai-Olanda nian. SIN.
balanda.SUBSTANTIVU 1. Ema Olanda nian.
SIN. ema-balanda2. (lia-olandés) Dalen jermánikurai-Olanda no rai-Béljika nian,uluk mós lian koloniál iha rai-Indonézia. Liafuan tetun balu,n.e. estrika, matroos, doit, sira-nia hun iha lia-olandés. SIN. lia-balanda
olariaSUBSTANTIVU Fatin iha neebé halobloku ka loisa.
olat (rai-)SUBSTANT IVU Rai-lolon neebékloot, tisak no naruk tun bakraik. SIN. rai-dodok, rai-tisak
oleiru ~ oleira f.SUBSTANTIVU Ema neebé halo katunu bloku ka loisa.
óleu
480
SUBSTANTIVU Been metan neebéhalo hosi mina-rai ka petróleuno uza hodi halo besi mamarka namdoras atu karreta kamákina bele lao diak.
olimpíadaSUBSTANTIVU Eventu boot ida ihaárea desportu nian neebéhatoo jogu oio in hopartisipante sira hosi nasaunbarak. Atleta timoroan balu(bokse, halai no hiit-todan)hola parte ba dala uluk nuudarsaseluk Timór independentenian iha olimpíada iha Sídnei,rai-Austrália, iha tinan 2000.SIN. Jogu Olímpiku Sira
olímpiku ~ olímpika f.ADJETIVU Kona-ba olimpíada.
olofoteSUBSTANTIVU Ahi-oan neebé niaforsa makaas tebes no nia raiubele see ba diresaun oioindeit, hanesan ahi-oan neebémahein-dadur sira uza atubelekontrola parte hotu haleu nomós iha kadeia nia laran.
Omán (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu kiikiha rohan lorosae PenínsulaArábia nian.
omanenseADJETIVU Rai-Omán nian.SUBSTANTIVU Ema Omán.
Ombai (rai-)SUBSTANTIVU Rai-kotun nakfatibesik rai-Timór nia raatnorueste, neebé rai-Indonéziamak ukun. SIN. Alor
omeletaSUBSTANTIVU Mantolun nia isinneebé baku no tuirmai sona homina iha taxu.
omenajen
SUBSTANTIVU Fó ka hatudu respeituliuhosi serimónia ida. SIN.
serapinanEZ. Timoroan sira fó omenajen baDr. Sérgio Vieira de Mello, neebémate iha rai-Irake iha loron 20fulan-Agostu tinan 2003, liuhosimisa boot ida iha Katedrál VilaVerde.
omiliaSUBSTANTIVU Diskursu neebéamlulik hatoo iha igreja hodihaklake evanjellu. SIN. sermaun
omisaunSUBSTANTIVU Hahalok omite nianka buat neebé ita omite. SIN.
hakmulikEZ. Iha surat-tahan ezame niannee, mestre hetan omisaunbarak.
omisidaADJETIVU Kona-ba omisídiu.SUBSTANTIVU Ema ida neebé ohoema seluk. S I N . mahohok,liman-raan, ohodór, oho-nain
omisídiuSUBSTANTIVU Hahalok oho ema hointensaun.EZ . Omisídiu konsidera hanesankrime todan hasoru umanidade.
omiteVERBU La hatama, inklui ka halo,ho intensaun ka tanba itahaluha deit. SIN. hakmulikEZ. Komisaun omite tiha Simaunnia naran iha lista, tanba nee niahirus loos.
ómiuSUBSTANTIVU Unidade ka kasukatrezisténsia elétrika nian neebéhakerek ho símbolu sientífikuΩ.
omnipotenteADJETIVU Neebé bele halo hotu-hotu.
481
omnipoténsia SUBSTANTIVU
omnívoru ~ omnívora f.ADJETIVU Neebé han tipu ai-hanhotu, inklui naan no ai-tahan.
SUBSTANTIVU Balada ka animálneebé han tipu ai-han hotu.
omofoniaSUBSTANTIVU 1. Fenómenu bainhiraliafuan rua nia pronúnsia lalalakar hanesan deit maibésira-nia arti ka signifikadulahanesan; sira-nia hakerekbele mós lahanesan, n.e. mósno moos.2. Estilu hananu hamutukmeodia ida deit ho akorde toluka haat.omófonu ~ omófona ADJETIVU
omojéneu ~ omojéneu f.ADJETIVU Neebé nia forma kakualidade hanesan deit.omojeneidade SUBSTANTIVU
omónimuSUBSTANTIVU Liafuan ida neebé niapronúnsia (no dala ruma mósnia hakerek) hanesan holiafuan seluk ida, maibé sira-nia arti ka signifikadulahanesan, n.e. kuda (verbu) nokuda (animál ida nia naran).
omoseksuálADJETIVU/SUBSTANTIVU (Kona-ba)mane ida neebé sentedadadak ka atrasaun seksuálba mane seluk, laós ba feto.E Z . Igreja sei kontra nafatinomoseksuál sira neebé hakarakkaben ka hola malu tanba ida-nee la konsidera hanesanhahalok naturál.omoseksualidade SUBSTANTIVU
onaMATADAK VERBÁL/ADVÉRBIU Akontesetiha ona. Forma ida neebé tuirverbu, adjetivu no naran.
EZ. Labarik sira toba ona.
Onduras (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu idaiha Amérika Klarak.
ondureñu ~ ondureña f.ADJETIVU Rai-Onduras nian.SUBSTANTIVU Ema Onduras.
onestu ~ onesta f.ADJETIVU (Ema) neebé nia larandiak ka moos, nia la naok nola bosok. SIN. laran-moosonestidade SUBSTANTIVU
onkolojiaSUBSTANTIVU Matenek ka siénsiamédika kona-ba kankru.
onkolojistaSUBSTANTIVU Médiku neebématenek kona-ba kankru no niatratamentu.
onomatopeiaSUBSTANTIVU Liafuan ida neebé niason fó-hanoin liafuan ida-neenia arti ka signifikadu, nuudarezemplu liafuan kokoreek,kokoteek.
onorífiku ~ onorífika f.ADJETIVU Neebé fó onra. S I N .
manaikE Z . Lia-tetun soi espresaunmanaik oioin hanesan Ita-Boot,hiit an, hatún lia.
onraS U B S T A N T I V U Hahalok hatudurespeitu ba ema ka liuliu baMaromak, santu no santa sira.
onsa1
SUBSTANTIVU Sasukat-tatodan tuanida, vale grama 28,35.
onsa2 (busa~)SUBSTANTIVU Busa fuik ida ho ikunbadak.
NARAN SIENTÍFIKU: Felis lynx
onu
482
SUBSTANTIVU Au oin ida neebémoris iha debu ka besik bee nouza hodi halo didin uma kahariis-fatin nian.
ookSUBSTANTIVU Organ ida iha ita-niaisin laran, besik estómagu,neebé husik ita-nia raan ihakondisaun diak. SIN. aten-raak
opaku ~ opaka f.ADJETIVU Neebé ita la bele haree-b o r u s . LIAFUAN-SORUN:
transparente, haree-borus
opalaSUBSTANTIVU Fatuk-murak nabilanida ho kór oioin hanesan baurka arkuiris neebé uza hodihalo joia.
operaV E R B U 1 . Halao mákina kaprograma ruma.2. Koa isin no hasai ka hadiatiha parte aat neebé iha isinlaran.EZ. Ema neebé foin hetan moraskankru, diak liu husu doutór siraatu opera kedas.
óperaS U B S T A N T I V U Pesa-teatru idaneebé hatoo liuhosi múzikano hananu tuir estilu klásiku.
operadór ~ operadora f.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé halaooperasaun sirúrjiku ka kímiku.
2. Ema ida neebé halao kakaer mákina serbisu nianruma.
operasaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok operanian.2. Lalaok médiku hodi koa-loke parte ruma hosi ema niaisin atubele hadia kanek kahasai organ moras. SIN. sirurjia
operetaS U B S T A N T I V U Ópera badak,hanesan pesa-teatru ida neebéinklui hananu barak.
opiniaunSUBSTANTIVU Hanoin neebé itahatoo ba ema seluk liuhosikoalia ka hakerek. SIN. hareen,pontudevistaEZ. Iha nasaun demokrátika ematenke respeita ema seluk niaopiniaun.
ópiuSUBSTANTIVU Ai-moruk narkótikuneebé halo hosi ai-funanpapoila nia musan. SIN. afian
opoinVERBU Halo opozisaun ka kontra.
SIN. sakar, hasoruEZ. Sira opoin ami-nia ideia tanbasira seidauk hatene niniaobjetivu.
oponenteSUBSTANTIVU Ema neebé kontra kaopoin. SIN. maksakar, masoruk
oportunidadeSUBSTANTIVU Okaziaun neebéfavoravel ka natoon atu halobuat ruma. SIN. babibanEZ. Bainhira iha oportunidadediak, hau sei koalia ho xefekona-ba hau-nia vensimentu.
oportunistaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema ida)neebé hatene aproveitaoportunidade ho maneiraegoísta. SIN. makbibanE Z . Bainhira Timór hetan tihaindependénsia, oportunista barakmós hakarak sai membru governunian.oportunizmu SUBSTANTIVU
oportunu ~ oportuna f.
483
ADJETIVU Neebé akontese ihatempu natoon ka konveniente.SIN. konak
opostu ~ oposta f.ADJETIVU Neebé kontra ka hasoru.
SIN. sorun
opozisaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok opoinnian.2. Pozisaun hasoru ka kontraema ka buat ruma.E Z . Atu governu lao diak, itapresiza iha partidu balun neebésai opozisaun.
opresaunSUBSTANTIVU Hahalok oprime nian.
SIN. hadesinEZ. Opresaun makaas iha tempuokupasaun halo povu barakhakarak reziste.
opresivu ~ opresiva f.ADJETIVU Neebé oprime. SIN.
madesikE Z . Situasaun opresiva duranteokupasaun halo povu la beleespresa nia hanoin no hakarak.
opresórS U B S T A N T I V U Ema ida neebéoprime. SIN. madesikE Z . Iha tinan 1999 Timoroanbarakliu haksolok tebes tanbasira-nia opresór finalmente saihosi sira-nia rain.
oprimeVERBU Hanehan ka trata ema lahódiak, maibé kruél no injustu.SIN. hadesi
opsaunSUBSTANTIVU Fafihir entre buat ruaka liu.E Z . Iha tinan 1999 governuindonéziu fó opsaun rua baTimoroan sira hakarak hiliautonomia ka independénsia.
oradór ~ oradora f.SUBSTANTIVU Ema neebé koaliaiha konferénsia, semináriu karádiu. SIN. matetek
orálADJETIVU 1. Ibun nian. SIN. ibuk2. Lian nian.EZ . Mestre dehan ba estudantesira atu prepara an ba ezame oráliha neebé estudante ida-idak seikonversa ho nia pár.
oraorasADVÉRBIU Hosi tempu ida batempu seluk, fila-fila.EZ. Nia oraoras bá sentina tanbania kabun moras.
oráriuSUBSTANTIVU Lista neebé fó orasba atividade sira ka programatomak neebé atu halao.EZ. Diretór eskola nian sei preparaoráriu ba klase ida-idak.
orasSUBSTANTIVU 1. Períodu minutuneenulu.
2. Instrumentu hatudu orasnian neebé ema tau iha limanka tara ba didin-lolon. SIN.
relójiu 3. Tempu pontu ida. S I N .
momentuE Z . Oras nee kedas ó tenkeremata ó-nia serbisu sira.
orasaunSUBSTANTIVU 1. Liafuan sira neebéema hatoo ba Maromakbainhira harohan.
2. Liafuan lubun ida neebéhakohak verbu ida hodiespresa sentidu katomak ida.Fraze tuirmai nee iha orasaunrua: (1) Hau hemu bee malirin(2) tanba hau hamrooklahalimar.
oras-hakiduk
484
SUBSTANTIVU Oras ida tuir neebéema la bele sai hosi nia uma.
oras-halimarSUBSTANTIVU Pauza badak duranteloron-eskola bainhira alunu sirabele deskansa ka halimaruitoan. SIN. oras-rekreiu
oras-limanSUBSTANTIVU Instrumentu hatuduoras nian neebé ema tau ihaliman.
oras-pontaSUBSTANTIVU Oras iha dadeer noloraik bainhira iha tránzitubarak tanba ema bá serbisu kabá uma hosi nia serbisu-fatin.
orasidaADVÉRBIU Lakleur tan.
E Z . Orasida hau sei báuniversidade atu hasoru malu hoho reitór.
oras-rekreiuSUBSTANTIVU Pauza badak duranteloron-eskola bainhira alunu sirabele deskansa ka halimaruitoan. SIN. oras-halimar
órbitaSUBSTANTIVU Dalan neebé planetasira tuir bainhira sira lao haleuloro.
ordenSUBSTANTIVU 1. Hamenon hosi emaida neebé soi autoridade. SIN.
komandu, hadeninEZ. Xefe militár nian fó orden atutiru inimigu neebé hatauk povu.
2. Katuir ka sekuénsiapartikulár ida; sasán tuituirmalu.EZ. Liafuan iha disionáriu no naraniha livru-telefone sempre ihaorden alfabétika atu ita belehetan lailais.
3. Hahalok tau ka rai filafali ihafatin hanesan foufoun.
EZ. Hafoin halimar tiha, imi tenketau sasán ho orden atu keta hareesabraut.Sakramentu Orden nian haloema-mane ida sai amlulik hodifó ba nia podér atu fó-bensa,reza misa, fó-konfesa ema siranst.
ordenaVERBU 1. Obriga liuhosi liafuan.2. Tau sasán tuir orden.
3. Fó sakramentu-orden ba,halo sai amlulik.
ordenadu ~ ordenada f.ADJETIVU Neebé tau ka rai hoorden; laós arbiru deit.
SUBSTANTIVU Osan neebé ita simunuudar selun ba ita-nia serbisubaibain nian. S I N . saláriu,vensimentu
ordenasaunSUBSTANTIVU Seremónia iha igrejahodi ordena ema-mane ida bapadre.
ordendudiaSUBSTANTIVU Lista ida ho asuntusira neebé sei haksesuk kadiskute iha enkontru ida.
ordináriuADJETIVU 1. Laós espesiál ka oin-seluk. S I N . konvensionál,normál.
2. Neebé koalia ka halo an homodun ka maneira neebé aatno lahó respeitu. SIN. baixu,toman-aat
SUBSTANTIVU 1. Testu misa nian hoorasaun sira neebé baibain lamuda tuir festa.
2. Amlulik ida neebé amu-papa ka patriarka foti baepiskopadu, atu ukun diosezeida. SIN. ambispu, bispu
oregan
485
S U B S T A N T I V U Duut-morin idaneebé serve atu hafukarkaenfeita hahán.
orfanatuSUBSTANTIVU Fatin ka uma neebéoan-kiak sira hela bá no ihaema neebé tau matan ba sira.EZ. Parokia sira barak iha sira-niaorfanatu rasik.
organ mós órgaunSUBSTANTIVU 1. Parte ita-nia isinnian neebé iha funsaunpartikulár, n.e. fuan no aten.
2. Instrumentu-múzika hotekladu hanesan pianu no tubuoioin iha laran neebé halotarutu. Instrumentu ida-neeuza baibain iha uma-kreda.
organistaSUBSTANTIVU Ema ida neebé tokaorgan. S I N . maktokak-organ,tokadór-organ
organizaV E R B U Prepara tuir planu kaprograma partikulár ida.EZ. Sira organiza didiak formaturadahuluk UNTL nian neebé haloema hotu haksolok;EZ. Ó tenke organiza fali livru sira-nee molok fila ba uma.
organizadór ~ organizadora f.SUBSTANTIVU Ema ka grupu neebéorganiza.
organizasaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok organizanian.2. Grupu ka negósiu hoobjetivu ruma.EZ. Membru hosi organizasaunkomersiante timoroan sira-niansei vizita Portugál fulan oin.
organizmuSUBSTANTIVU Naran isin-lolon idaneebé moris, katak ai-horis kaanimál. SIN. buat-moris
órgaun: haree organ
orgazmuSUBSTANTIVU Sentimentu gozufíziku nian neebé hatomakhahalok seksuál ida.
orgulluS U B S T A N T I V U 1 . Sentimentusatisfasaun nian bainhira ita kaema be besik ita halo buatdiak ka furak ruma. SIN. laran-kmanek
2. Sentimentu dignidade norespeitu nian ba ita-nia an.
3. Sentimentu bainhira ema idasente nia diak liu ema seluk.SIN. laran-bubu
orientaSUBSTANTIVU 1. Tau ka harii ihahalolon ka diresaun partikulárida, katak norte, súl, lorosaeka loromonu.2. Fó dalan ka treinu.
3. Supervizaun ba teze kaprojetu hakerek nian ida.
orientadór ~ orientadora f.ADJETIVU Neebé fó dalan; kona-baorientasaun.
SUBSTANTIVU 1. Ema neebé fókonsellu, treinu ka formasaunruma.
2. Profesór-universidadeneebé superviziona estudanteida neebé prepara nia teze.
orientálADJETIVU 1. Neebé nakfati ihalorosae; neebé hosi partelorosae; lorosae nian. SIN.
lorosaek 2. Neebé hosi Ázia Lorosae.
EZ. Maioria ema orientál sira-niafuuk kór-metan.
orientasaunS U B S T A N T I V U 1. Halolon kadiresaun partikulár ida, katak
486
norte, súl, lorosae kaloromonu.2. Hahalok fó dalan ka treinu.
3. Supervizaun ba teze kaprojetu hakerek nian ida.
orifísiuSUBSTANTIVU Kuak kiik.
orijenSUBSTANTIVU Buat ida nia hun;fatin iha neebé nia hahú. SIN.
hun-fatin
orijinálADJETIVU 1. Kona-ba orijen.
EZ. Sala orijinál mak ida neebémai hosi hun kedas, katak hosiAdaun no Eva.
2. Foufoun nian.EZ. Diak liu ita fila ba planuorijinál tanba ida foun lafunsiona.3. Labaibain ida ka eskizitu.EZ. Ema nee nia hahalok orijináluitoan.
orizontálADJETIVU Neebé paralelu hoorizonte. SIN. kalatan
orizonteSUBSTANTIVU Liña iha distánsiadook neebé ita haree hanesanlalehan kona rai ka tasi. SIN. rai-hun
orkestraSUBSTANTIVU Múziku grupu kalubun boot ida neebé tokahamutuk, no baibain múzikaklásika.
V E R B U 1. Prepara múzika bapoezia ida atu orkestra ida beletoka tiha.
2. Fó aten-barani hosikotukotuk ba ema halaoatividade ruma.EZ. Polísia kaer joven sira neebéasalta edifísiu governu nianmaibé sira seidauk hatene sé loos
mak orkestra akontesimentu sira-nee hotu.
orkídeaSUBSTANTIVU Tipu ai-funan furakhanesan liis-karau boot hovariedade oioin; iha rai-Timórita bele hetan ai-funan neeneebé ema hasai hosi nia hunno kuda fali iha nuu-kulit. SIN.
loubaik
ormonaSUBSTANTIVU Been neebé fusin kaglándula ida hasai atu haloorgan ruma funsiona diak.
oróskopuSUBSTANTIVU Sasiik ida kona-basaida mak sei bele akontese baema ida, bazeia ba loro nofitun sira-nia pozisaun ihalalehan bainhira nia moris.
orrivelADJETIVU Neebé feiu ka aat liu.
SIN. maridakEZ . Xefe nia hahalok orrivel liutanba loroloron nia hirus nohakilar nia pesoál sira.
orrórSUBSTANTIVU Sentimentu makaaskona-ba buat ida neebé aattebes ka hatauk ema.
orsamentuSUBSTANTIVU Planu ida kona-baosan hira mak sei iha no oinsáatu gasta osan hirak-nee.E Z . Orsamentu MinistériuEdukasaun nian ba tinan2002/2003 hamutuk dolaramerikanu millaun rua.orsamentál ADJETIVU
ortelaun mós ortelánSUBSTANTIVU Ai-horis ho tahankiikoan kór-matak no morinneebé ema tau ba ai-han atuhalo gostu liu. S I N . karudu,kandolar
487
ortodoksu ~ ortodoksa f.ADJETIVU Neebé iha fiar neebéloos ka neebé ema barakliusimu.
ADJETIVU /SUBSTANTIVU (Ema) neebémembru ba ida hosi kredaorientál sira naklibur hopatriarka Konstantinopla nianneebé haketak an hosi KredaRomana iha sékulu da-11.EZ. Igreja Ortodoksa iha fiar-nainkristaun barak iha rai-Grésia noRúsia.ortodoksia SUBSTANTIVU
ortodontiaSUBSTANTIVU Tratamentu hodihaloos nehan kleuk.
ortodontistaS U B S T A N T I V U Dentista oin idaneebé hadia nehan neebékleuk, n.e. nehan naklosu.
ortografiaSUBSTANTIVU Sistema hakerek badalen ida neebee tuir banati kapadraun.EZ. Institutu Nasionál LinguístikaNian mak dezenvolve ortografiaofisiál ba lia-tetun neebéParlamentu simu iha tinan 2004.ortográfiku ~ ortográfika f.ADJETIVU
ortografistaS U B S T A N T I V U Ema matenekortografia.
ortopediaSUBSTANTIVU Tratamentu hodihadia deformidade sira ihaema nia ruin no múskulu.ortopédiku ~ ortopédika f.ADJETIVU
E Z . Labarik neebé ain-kleuk,aman-inan sira tenke lori nia badoutór ortopédiku atu haree hodibuka dalan tulun nia.
ortopedista
SUBSTANTIVU Médiku espesialistakona-ba ortopedia.
osanSUBSTANTIVU Meiu ida ho formadoit ka surat-tahan nian neebéema uza atu sosa ka selusasán.
osamean haree osan-mean
osamutin haree osan-mutin
osan-bolsuSUBSTANTIVU Osan uitoan neebélabarik ida simu hosi nia aman-inan, baibain ba serbisu neebénia halo iha uma, iha toos, nst.
osan-funanSUBSTANTIVU Lukru ka aumentuosan nian neebé ema ida simutanba rai ka investe osan neeiha banku ka fó-empresta baema ruma.
osan-koleSUBSTANTIVU 1. Osan neebé emaida fó ba ema seluk tanba niahalo ona buat diak ida.
2. Osan ka prezente kiik idaneebé fó ba ema hanesanservente ka taksista atuagradese nia tan serbisuneebé nia halo.
osan-laekADJETIVU Neebé la iha osan,neebé nia osan mohu tiha ona.
osan-meanADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé halohosi) metál kór-kinur nabilanfolin-boot, neebé ema uza atuhalo joia no mós nuudar osaninternasionál.
osan-mutinADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé halohosi) metál kór-mutin malahukneebé ema uza atu halo joiano ornamentu sira.
488
osan-rahunS U B S T A N T I V U Doit rahurahunneebé uza atu troka ho osan-tomak iha atividade negósiu,banku, nst.E Z . Diak liu lori osan-rahunbainhira bá basar.
osan-sigarruS U B S T A N T I V U Prezente kiik,baibain osan uitoan, neebé itafó ba taksista, ema hein-mezanst. hodi agradese nia servisu.
Oseánia (rai-)SUBSTANT IVU Zona kaluan idaneebé hakohak Tasi-BootPasífiku parte boot ida, neebénakfahe ba Melanézia,Mikronézia, Polinézia, ZelándiaFoun no Austrália.
oseanografiaSUBSTANTIVU Matenek ka siénsiakona-ba tasi-boot ka oseanu.oseanográfiku ~ oseanográfikaf. ADJETIVU
oseanógrafu ~ oseanógrafa f.S U B S T A N T I V U Ema matenekoseanografia.
oseanuSUBSTANTIVU Tasi boot ka beemeer lihun boot neebé haleukontinente tomak. SIN. tasi-boot
osidentálADJETIVU Neebé nakfati ihaloromonu; neebé hosi parteloromonu; loromonu nian. SIN.
loromonuk
osidenteSUBSTANTIVU Parte loromonu nian.
osmozeS U B S T A N T I V U Been ida niamovimentu hosi sélula ida, ihaneebé iha solusaun makaas,liu hosi sélula ida-nee nia
knalus ka membrana toosélula seluk ida.
ospedeiru ~ ospedeira f.SUBSTANTIVU Ema neebé nia knaarmak tulun no tau matan bapasajeiru sira iha aviaun laran.
ospitálSUBSTANTIVU Uma boot iha neebémédiku no enfermeira sira fóbabalik ka tratamentu médikuba ema moras sira too hetanisin-diak fali no bele fila bauma. SIN. uma-moras
ospitalizaV E R B U Tau (ema moras) ihaospitál.
óstiaS U B S T A N T I V U Paun mihis idaneebé amlulik konsagra ihamisa, hodi halo nia nakfila baJezús Kristu Nia futar Isin, atufó ba sarani sira neebé halotiha ona jejún no konfesa tihaona sira-nia sala boot sira baamlulik ida.
ostílADJETIVU Neebé hatudu laran-hirus, ódiu ka agresaun. SIN.
siakostilidade SUBSTANTIVU
EZ. Ostilidade entre povu timór noindonéziu bele estraga prosesu-rekonsiliasaun.
ostrasizmuSUBSTANTIVU Hahalok sees hosiema ruma, la koalia ona honia.
OsuuSUBSTANTIVU Vila no subdistritu idaiha rai-Vikeke neebé fahe rai-ketan ho subdistritu Venilale.
otasSUBSTANTIVU 1. Tinan ka períodubalun durante ema ida nia
489
moris ka iha istória mundunian.
2. Ema ida nia tinan.EZ. Maria no Idalina moris ihatinan 1990. Sira-nia otashanesan.
otas-nainSUBSTANTIVU Ema ferik ka katuas.
OtavaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Kanadá nian.
otélSUBSTANTIVU Uma boot ida hokuartu barak neebé ema beleselu atu hela ba tempu badak,liuliu durante viajen ida.EZ. Turista sira gosta hela iha otélida-neebá tanba besik tasi-ibun.
ótikaSUBSTANTIVU Matenek ka siénsiafízika kona-ba roman, imajenno fenómenu haree nian.ótiku ~ ótika f. ADJETIVU
otimistaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema ida)neebé iha hanoin pozitivu noiha esperansa ba nia moris.EZ. Timoroan sira tenke otimista,katak loron ida rai-Timór seihetan diak.otimizmu SUBSTANTIVU
otorrinularinjolojistaSUBSTANTIVU Médiku ida neebématenek kona-ba moras-tilun,moras-inus no moras-kakorok.
otentoteSUBSTANTIVU Ema kahorik ka rai-nain Áfrika Súl no rai-Namíbianian. SIN. Koikoi
ounS U B S T A N T I V U Rai-kuak neebéklean tebetebes no nakukun.
outonu
SUBSTANTIVU Tempu ka estasaunentre veraun (tempu manas) noinvernu (tempu malirin); tempubainhira ai-hun barak naksodanka lakon sira-nia tahan. Outonunee la mosu iha rai-Timórtanba ita-nia rain iha zonatropikál raiklaran nian. SIN. rai-naksodan
Outubru (fulan-)SUBSTANTIVU Fulan dasanuluk tinanida nian neebé tuir fulan-Setembru no uluk-ba fulan-Novembru.
oválADJETIVU Neebé iha formahanesan mantolun. SIN. telukEZ. Feto nee nia oin furak tanbaovál.
ováriuSUBSTANTIVU Organ mahoris kareprodutivu iha feto nia isinneebé prodús tolun; simu tihaesperma, tolun nee bele saioan.
ovasaunS U B S T A N T I V U Basa-liman kaaplauzu manamanas.
óvuluSUBSTANTIVU Sélula mahoris kareprodutivu feto ka animál inansira-nian.
ozonuS U B S T A N T I V U Gás kór-laek nomoruk ho iis makaas, neebéforma oksijéniu.
490
PppáSUBSTANTIVU Kanuru boot ida
neebé ema uza atu suru rai,foer, nst.; bele uza atu keetanba nia tutun kroat. SIN.
kanuru suru-rai
padariaSUBSTANTIVU Padeiru nia serbisu-
fatin ka loja.
padeiru ~ padeira f.SUBSTANTIVU Ema neebé tunu
paun nuudar nia serbisubaibain nian.
padraunSUBSTANTIVU Banati ka modelu
báziku hodi sukat. SIN. kasukatE Z . Metru, kilu no litru maksasukat-padraun mahuluk sira.2. Banati ka modelu ofisiál baema hotu halo tuir.E Z . Ohin loron lia-tetun soipadraun ortográfiku atu emahotu-hotu hakerek oin-hanesandeit.
padreSUBSTANTIVU 1. Mane ida neebé
halao kultu relijiozu no hanorinkona-ba Maromak.SIN. nai-lulik, amlulik2 . (Padre) Ema hakerek-nainantigu, baibain amlulik kabispu, neebé defende hodiesplika doutrina sarani. SIN.
Aman (Kreda nian)EZ. Iha semináriu ami estuda livruoioin neebé Padre Sira Kredanian mak hakerek.
padrueiru (santu-) ~ padrueira (santa-) f.SUBSTANTIVU Santu ka santa ida
neebé fó tulun ba ema tuir niakondisaun ka ofísiu ihasosiedade. S I N . patronu ~patronaEZ. Santa Maria maka padrueiraba ita-nia sidade; SaunSebastiaun mak patronu basoldadu sira.
pagaunADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. (Neebé)
laós sarani, la tuir sarani niahanorin ho hanoin, la iha fiariha Kristu.2. (Neebé) nimista, moloktama kristianizmu. SIN. jentiu
pagodeSUBSTANTIVU Uma-kreda budista
ka indú.
paiSUBSTANTIVU 1.. Títulu ba hasé ita-
nia aman. SIN. papai, apá2. Ita-nia aman ka ema neebéhakiak ita.
paiólSUBSTANTIVU Fatin ba rai kilat ka
kilat-rahun.
paísSUBSTANTIVU Territóriu iha neebé
populasaun nasaun nian morisbá. SIN. rain
paixaunSUBSTANTIVU 1.. Sentimentu ida
neebé makaas ka forte, maihosi ema nia fuan.2. Domin ida neebé hakarakho laran tomak.EZ. Nia dezeñu sira furak no karuntanba nia sempre pinta hopaixaun tomak.3. (Hakerek ida kona-ba) ItaNai Jezús Kristu ka santu idania terus no mate.
491
paizajenSUBSTANTIVU (Pintura kona-ba)
buat naturál hotu neebé itabele haree iha zona ida. SIN. rai-ilasEZ. Paizajen iha foho furak tebestanba ai-horis basuk no baladafuik sira neebé moris livre loos.
pájinaSUBSTANTIVU Surat-tahan ida nia
sorin-balun, liuliu ida neebéema hakerek tiha ona bá. SIN.
tahan
pakistanés ~ pakistaneza f.ADJETIVU Rai-Pakistaun nian.SUBSTANTIVU Ema Pakistaun.
Pakistaun (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida
iha Ázia Loromonu.
pakoteSUBSTANTIVU Sasán ruma neebé
ita falun ho surat-tahan kaplástiku, selae hatama ba kaixaida, hafoin falun tiha, liuliu idaneebé ita haruka liuhosikorreiu. SIN. falun
palampuSUBSTANTIVU Buat ida halo hosi
kortisa, plástiku, ai ka materiálseluk neebé ema kesi ba kail-talin ka dai atubele namlele ihabee.
Palau (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun no estadu
ida iha Tasi-Boot PasífikuNorte, halo parte rai-Mikronézia.
palauanu ~ palauana f.ADJETIVU Rai-Palau nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Palau.
2. (lia-palauanu) Dalen rai-Palau nian.
palavraunSUBSTANTIVU Liafuan aat ka tolok
nian neebé ema dehan saibainhira hotar. SIN. lia-hotar
Palestina (rai-)SUBSTANTIVU Rain arabi ida iha
Lorosae Klarak neebé ohinloron estadu Izraél mak okupania territóriu besik tomak.EZ. Ita Nai Jezús Kristu moris iharai-Palestina sékulu ruanululiubá.
palestinianu ~ palestiniana f.ADJETIVU Rai-Palestina nian.SUBSTANTIVU Ema Palestina.
palestraS U B S T A N T I V U Diskursu ka
konferénsia kona-ba temaruma, liuliu iha universidade.E Z . Linguísta halo palestrainteresante ida kona-ba lia-tetunnia dezenvolvimentu nuudardalen modernu.
palíndromuSUBSTANTIVU Liafuan ka fraze ida
neebé hanesan deit se ita leehosi sorin liman-karuk ka hosiliman-loos, n.e. liafuan kiikno sees.
palituSUBSTANTIVU Ai-rohan kiik ida koa
halo lotuk no naruk, hodi sukitnehan. SIN. ai-kesak, ai sukit-nehan
pallasuSUBSTANTIVU 1. Ema ida neebé
hatais hasara boneku sira, halokidun boot no kabun boot, taumáskara hodi doko an kadansa iha sirku ka fatin públikusira hodi halo ema sirahamnasa. SIN. bobu2. (figuradu) Ema ida neebéhalo an lahó dignidade.
492
palleiruSUBSTANTIVU Bou duut-maran
neebé agrikultór sira uza hodifó-han sira-nia balada bainhiraduut la iha ona.
paneleiruSUBSTANTIVU Termu maktolok ba
mane omoseksuál.
pánikuSUBSTANTIVU Laran-hakfodak no
tauk boot hamutuk.
panoramaSUBSTANTIVU Hateken luan no
kapás ba rai-ilas ka paizajenhosi foho-tutun ka fatin aasruma.panorámiku ~ panorámika f.ADJETIVU
Pante MakasárSUBSTANTIVU Kapitál rai-Oekusi
nian neebé ema mahorik sirabolu naran Oekusi deit.
pantera (busa-~)SUBSTANTIVU Balada maksusuk fuik
no siak ida, leopardu oin idamaibé ho fulun metan, laóskinur no taka ho pontu barakhanesan leopardu baibain.NARAN SIENTÍFIKU: Panthera pardus
papa (amu-)SUBSTANTIVU 1. (istóriku) Bispu
neebé mós u lun-bootpatriarkadu sarani ida nian.EZ. Patriarka Kreda Kopta nian iharai-Ejitu sei soi títulu papa.2. (Amu-Papa) Ulun-boot KredaKatólika nian no mós patriarkaKreda Latina nian neebé horikiha estadu Vatikanu iha sidadeRoma.
papaduSUBSTANTIVU Kargu ka ukun amu-
papa nian.
papagaiuSUBSTANTIVU Brinkedu oin ida
neebé halo hosi kuadru ida hoforma hanesan krús ida taka hosuratahan ka hena, neebélabarik hasemo hodi kaer talikesi ba kuadru nee.
papélSUBSTANTIVU 1. Atór nia parte iha
pesa-teatru ka filme hodihasara ema ida-neebé niareprezenta.EZ. Michael Sheen nia papél ihafilme nee nuudar amlulik ida.2. Ema iha nia funsaun kakontribuisaun iha knaar kasituasaun ida nia laran.EZ. Feto sira-nia papél iha projetunee importante tebetebes; F-FDTL nia papél oras nee nuudarforsa defeza RDTL nian.
papuaADJETIVU Rai-Papua nian.SUBSTANTIVU Ema Papua.
Papua (rai-)SUBSTANTIVU Nusa boot ida nakfati
iha kontinente Austrália niasorin norte no iha rai-Timór niasorin lorosaek. Nusa-kadoekNautónia nian mak nakfati iharai-Timór no rai-Papua nia leet.Rai-Papua nee ohin loronnakfahe ba zona polítika rua,maka repúblika independentePapua-Giné Foun iha lorosaeno provínsia Papua ihaloromonu neebé rai-Indonéziamak sei ukun. SIN. Giné FounE Z . Ema bunak, makasae,makalero no fataluku sira-niabeiala sira mai Timór hosi rai-Bomberai, iha rai-Papua nia sorinnorueste, kala sékulu haat liubá.
Papua-Giné FounSUBSTANTIVU Rain no estadu ida iha
rai-Melanézia, neebé nia
493
territóriu taka rai-Papua niabalun lorosaek.
párSUBSTANTIVU Buat rua ka ema
nain-rua.ADJETIVU Neebé hanesan, laós
kliik. SIN. lakliik
paraVERBU La book an ona, hakmatek
derrepente hodi hela metin ihafatin, nafatin hela.paradu ~ parada f. ADJETIVU
parajen SUBSTANTIVU
paraKONJUNSAUN Atu
EZ. Hau bá merkadu para sosamodo.
PREPOZISAUN Ba.
parabénsSUBSTANTIVU Neon-kmanek ka
neon-solok neebé ita fó baema ida tanba buat diak rumaneebé akontese ba nia.EZ. Bainhira maluk ida halo tinan,manán ezame no seluseluk tan,kolega sira mai kaer liman ka reinia hodi dehan parabéns!
paradaSUBSTANTIVU Ema barak hatais
farda ka reborebon oioin deitlao hamutuk no lailais ihalurón nuudar espetákulu bapopulasaun hateke bá, liuliumilitár sira. SIN. desfile
paradeiruSUBSTANTIVU Ema ida nia hela-fatin
bainhira sai tiha hosi fatin uluk;ema ida iha neebé loosbainhira ita buka hela nia.EZ. Ami la hatene Sr. Mauhudu niaparadeiru bainhira ema-aat sirakaer tiha nia.
para-fatinS U B S T A T I V U Fatin iha neebé
autokarru baibain para atu
ema bele sae ka tun. SIN.
parajen
parágrafuSUBSTANT IVU Fraze lubun ida;
fafahek ida iha testu.
Paraguai (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida iha
Amérika Súl rabat rai-Brazíl.
paraguaianu ~ paraguaiana f.
ADJETIVU Rai-Paraguai nian.SUBSTANTIVU Ema Paraguai.
paraízuSUBSTANTIVU 1. Maromak Nia horik-
fatin. SIN. lalehan2. (arti figuradu) Fatin idaneebé ita konsidera furak nodiak tebes.
parajenSUBSTANTIVU 1. Hahalok para nian.
2. Para-fatin ba autokarru sira.
parakedaS U B S T A N T I V U Instrumentu ida
neebé parakedista uza atubelesemo sai hosi aviaun ba rai, hotali barak neebé nia kesi an báno balaun kabuar no belar ihaleten.
parakedistaSUBSTANTIVU Ema neebé haksoit
tun ba rai hosi aviaun ihaparakeda.
parakedizmuSUBSTANTIVU 1. Jeitu kona-ba uza
parakeda.2. Desportu parakeda nian.
paralizaSUBSTANTIVU 1.. Halo atu la bele
book ona an, hamate isin.2. (arti figuradu) Hapara tomakhotu.paralizadu ~ paralizada f.
ADJETIVU
paralizasaun SUBSTANTIVU
paralizia
494
SUBSTANTIVU Moras ka estadu labele book isin-balun ida kahotu-hotu. SIN. isin-matekparalítiku ~ paralítika f.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
parazitaSUBSTANTIVU/ADJETIVU 1. (Kona-ba)
ai-horis ka animál kiik neebémoris hodi han ai-horis seluknia isin, selae susu baladaseluk nia raan.E Z . Kulat, susuk, asu-kutun nomatak hotu parazita.2. (Kona-ba) ema ida neebéaproveita deit ema seluk.parazitizmu SUBSTANTIVU
paredeSUBSTANTIVU Didin-lolon ida neebé
fahe uma-laran ba kuartu sira.
parenteSUBSTANTIVU Ema ida neebé besik
ita tan fafutuk raan ka famílianian. SIN. maluk
parenteskuS U B S T A N T I V U Fafutuk raan ka
família nian. SIN. mamaluk
paréntezeSUBSTANTIVU Tadak hakerek nian
neebé ema marka ho símbolurua ( ), neebé haleu liafuan kaorasaun ida neebé ita tau tanba atu esplika ka fóinformasaun liután kona-batema testu nian. SIN. tadak-haluhanEZ. Bainhira liafuan rua hanesan,ita bele hakerek entre parénteze,nuudar ezemplu animál(balada).
pareseVERBU/ADVÉRBIU Bele duni maski la
iha serteza. SIN. kala, dalarumaEZ. Juaun la tama eskola, paresenia moras hela.
ParísSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
Fransa nian.
parizienseADJETIVU Rai-París nian.SUBSTANTIVU Ema París.
parkeSUBSTANTIVU Jardín públiku iha
sidade laran ka rai-luan públikuiha foho ida neebé ema beledeskansa bá ka pasiar ihalaran; bele iha mós ai-horis,balada sira, tebe-bola fatin nojogu oioin ba labarik sira.
parlamentárADJETIVU Parlamentu nian.SUBSTANTIVU Ema ida neebé
membru parlamentu nian. SIN.
deputadu
parlamentuS U B S T A N T I V U Lalibur nasionál
neebé Konstituisaun mak hariino habiit atubele halo lei barain tomak.
paródiaSUBSTANTIVU Koalia kómiku ka
forma literária neebé hasaraema ida nia oin, lian, jestu nohahalok atu halo ema selukhamnasa.
parókiaSUBSTANTIVU Unidade ka fafahek
báziku dioseze nian, neebépadre-pároku ida mak halao,ho uma-kreda, kapela oioin nodala balu mós eskola noklínika.
parokiálADJETIVU 1.. Parókia nian.
2. (Ema, hanoin) neebé neon-kloot no ladún iha imajinasaun.LIAFUAN-SORUN: sofistikadu
495
parokianu ~ parokiana f.SUBSTANTIVU Ema membru parókia
nian.
pároku (padre-)S U B S T A N T I V U Nai-lulik neebé
halao parókia ida.
parseiru ~ parseira f.SUBSTANTIVU Ida hosi kolega sira
neebé hamutuk har i iasosiasaun ida atu hodi serbisuhamutuk. SIN. maksahik
parseriaSUBSTANTIVU Knaar ka atividade
serbisu hamutuk nuudarparseiru. SIN. haksahik
parteS U B S T A N T I V U Balun hosi buat
tomak.E Z . Uluk rejime Suharto nianharee Timór Lorosae nuudarparte integrál rai-Indonézia nian.
parteiraSUBSTANTIVU Feto neebé ajuda feto
isin-rua sira bainhira tuur ahi.SIN. daia
partidaSUBSTANTIVU 1. Taru-malu ka jogu
ida.2. Hahalok ida atu lohi emaseluk.3. Tama-fatin no hein-fatin ihaaeroportu ba ema sira neebéatu sae aviaun.
partidáriu ~ partidária f.S U B S T A N T I V U / A D E T I V U (Kona-
ba/hanesan) ema ida neebéhaliis ba partidu ida kadefende ho laran-manas kauzaka prinsípiu ruma.
partiduSUBSTANTIVU 1. Ema grupu ida
neebé fahe lisuk hanoin noobjetivu ruma.
2. Grupu ida neebé ema siraharii atu promove programapolítiku ida.
partikulárADJETIVU Neebé pertense ba buat,
ema ka grupu ida deit, LIAFUAN-
SORUN: jerálEZ. Polísia buka daudaun turistapartikulár ida, laós naran turistaida.partikularidade SUBSTANTIVU
partikularesSUBSTANTIVU Faktu kiik sira neebé
hamutuk fó informasaun kona-ba buat ka ema ruma. SIN.
detalleEZ. Ami presiza partikulares kona-ba karteira ida-neebé Ita-Botlakon iha lurón.
p a r t i k u l a r i z a d u ~partikularizada f.
ADJETIVU Ho partikulares ka detallebarabarak.partikulariza VERBU
partisipaVERBU Hola parte iha atividade
ruma.partisipasaun VERBU
partisipanteSUBSTANTIVU Ema neebé hola
parte ka partisipa.
partisípiuSUBSTANTIVU Forma verbu nian iha
dalen europeu balu (n.e. lia-portugés, lia-inglés) hodiespresa estadu ida-neebéverbu nee hamosu. Lia-portugés soi p a r t i s í p i uprezente ho sufiksu -ando, -e n d o ka - i n d o (cantando,vendendo, partindo) no móspartisípiu pasadu ho sufiksu -ado ka -ido (cantado, vendido,partido).
496
partuSUBSTANTIVU Hahalok hahoris oan
nian. SIN. tuur-ahiEZ. Enfermeira sira fó partu bainan sira neebé loron too onaatu tuur ahi.
pásSUBSTANTIVU 1. Moris iha hakmatek
nia laran. SIN. dame2. Kondisaun hakmatek nian,
tarutu la iha.
pasa1
VERBU 1 . (Tempu) liu daudaunhela.2. Husik liu (tempu).EZ. André pasa tempu hodi leerevista oioin.3. Hetan aprovasaun ka ézituiha ezame.
pasa2
SUBSTANTIVU. Ai-fuan neebé emahabai halo maran, liuliu uvas.
PásabeSUBSTANTIVU Vila no subdistritu ida
rai-Oekusi nian.
pasadeiraSUBSTANTIVU Tapete kloot naruk ida
neebé ema hatuur iha rai ihakorredór.
pasadu ~ pasada f.ADJETIVU Neebé liu tiha ona, uluk
nian. SIN. kotukbáSUBSTANTIVU Tempu uluk nian.
pasajeiru ~ pasajeira f.SUBSTANTIVU Ema neebé halo
viajen dook sae karreta,autokarru ka aviaun.
pasajenSUBSTANTIVU 1. Fatin liu nian. SIN.
liu-fatin2. Folin viajen nian.3. Parte badak hosi testu, livruka obra muzikál ida.
pasaporteSUBSTANTIVU Dokumentu ofisiál
neebé nasaun ida fó ba niasidadaun nuudar lisensa bahalo viajen ba nasaun seluk.
pasatempuSUBSTANTIVU Interese ka atividade
neebé ema halao atudeskansa ka haksolok bainhiralalika serbisu.
paseiuSUBSTANTIVU 1. Lurón nia ninin
neebé ema uza hodi lao ain.2. Fatin ida neebé atu pasiarbá.
pasiarVERBU/SUBSTANTIVU (Hahalok) lao
sees hosi fatin baibain niantanba hakarak goza ambientefoun ka seluk. SIN. lao-halimar
pasiénsiaS U B S T A N T I V U Atitude ka
komportamentu pasiente. SIN.
(laran-) hakterusVERBU Hetan ka iha pasiénsia.
E Z . Ó tenke pasiénsia uitoantanba sei iha ema barak neebéhein.
pasienteADJETIVU 1 . (Ema) neebé laran-
malirin no kalma nafatin maskihetan susar ka aat ruma. SIN.
hakterus2. (Ema) neebé soi forsa atukontinua halo serbisu rumatoo hotu maski nia hasorususar oioin.3. (Ema) neebé la hirus lailais,neebé tahan ho ema seluseluk,maski sira hakole nia.
SUBSTANTIVU Ema moras neebéenfermeira ka médiku bali katrata, liuliu iha ospitál.
pasifika
497
VERBU 1.. Halo hakmatek ema idaneebé hirus ka lakontente.2. Halo ema nain-rua ka liudame malu hodi simu malufali. SIN. hadamepasifikasaun SUBSTANTIVU
pasifikadór ~ pasifikadora f.SUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebé
pasifika. SIN. madamek
pasífiku ~ pasífika f.ADJETIVU Neebé gosta ka haliis ba
pás.Tasi-Boot Pasífiku nee naranneebé ita ema fó ba oseanuboot nakfati iha kontinenteÁzia, Austrália no Amérika sira-nia leet. SIN. Oseanu Pasífiku
pasifistaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebé
hadomi dame no luta ba pás.pasifizmu SUBSTANTIVU
pasivu ~ pasiva f.ADJETIVU 1. Neebé simu ka tahan
ho hahalok ruma neebé emaseluk ka buat seluk halao bania. LIAFUAN-SORUN: ativu2. Neebé la iha reasaun, labook an no la kontra hasoru.3. Neebé la buka atu tamaklaran.pasividade SUBSTANTIVU
PáskuaSUBSTANTIVU Festa boot liu hotu iha
fiar sarani, neebé tinan-tinanfó-hanoin Ita Nai Jezús KristuNia moris-hias liuhosi mateiha krús. Domingu-Páskuamaka loron mahuluk iha tempulitúrjiku Páskua nian, neebétahan semana lima no balutoo Loron-Kinta Axensaun.paskál ADJETIVU
PaskuelaS U B S T A N T I V U 1.. ( D o m i n g u -
Paskuela) Festa paskál(Dominica in albis) ida-neebéKreda Latina selebra ihadomingu tuir Domingu-Páskua.2 . Semana ida-neebé tuirDomingu-Paskuela.
pastaSUBSTANTIVU 1. Saku neebé ema
uza hodi tau sasán ruma,haklili iha kabaas, hiit holiman nst.EZ. Portugés sira uza liafuanpasta hodi haktemik saku idahodi tau surat ka dokumenturuma, maibé liafuan tetun pastarefere fali ba naran saku ida.2. Dokumentu lubun ida kona-ba lia ida deit. SIN. dosié3. Ministru ida nia knaar kakargu iha governu.4. Kreme oin ida neebé emahalo hodi harahun naan kaikan.
pasta-kartolinaSUBSTANTIVU Pasta simples ida
halo hosi surat-tahan mahar kapapelaun neebé ema uza atutau surat ka dokumentu ruma.
pastajenSUBSTANTIVU Duut-laran ho duut
diak no ai-horis seluselukneebé agrikultór sira-niabalada bele han.
pasta-nehanSUBSTANTIVU Pomada ida neebé
ema uza hodi tau ba eskova-nehan atubele kose nehan.
pastélSUBSTANTIVU Masa neebé hatama
naan, ikan, marisku ka ai-fuaniha laran hodi tunu.
498
pastelariaSUBSTANTIVU 1. Loja faan bolu
nian.2. Arte ka jeitu kona-ba halobolu no dose.
pasteleiru ~ pasteleira f.SUBSTANTIVU Ema neebé halo bolu
no dose oioin, liuliu nuudar niaserbisu baibain nian.
ADJETIVU Kona-ba pastelaria.
pastór ~ pastora f.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé tau
matan ba bibi, bibi-malae kakarau sira. SIN. bibi-atan; bibi-malae atan; karau-atan2. (arti figuradu) Amlulik idaneebé tau matan ba nia povu.3. Amlulik protestante.
pastór-alemaun (asu ~)SUBSTANTIVU Asu boot ida neebé
nia hun iha rai-Alemaña nodala barak uza nuudar asu-polísia.
pastorálADJETIVU 1 . Kona-ba bibi-atan,
bibi-malae atan, karau-atan kaserbisu hakiak bibi, bibi-malaeka karau nian.2. Kona-ba tulun membru siraKreda nian.3. Kona-ba pastór.
SUBSTANTIVU 1. Surat hosi ambispuka amu-papa neebé hatookona-ba lia importante rumanamkait ho fiar ka moralidade.2. Obra literária ka muzikál,populár iha rai-Europa ihasékulu da-16 no da-17, neebéfó-hanoin hakmatek foho nianno bibi-atan sira-nia morissimples.
pasu1
SUBSTANTIVU Fatin hodi tau kahasuli bee. SIN. pia
pasu2
SUBSTANTIVU Hakat ida nuudarparte lalaok ka prosesu nian.
pasu3
S U B S T A N T I V U Liurai Portugál,kardeál ka ambispu nia horik-fatin. SIN. kadunan
patakaSUBSTANTIVU Osan tradisionál
Timór Lorosae nian, foufoundoit mexikanu ida neebé halaimós iha rai-Makau no rai-Timór.
patamárS U B S T A N T I V U Sama-fatin iha
eskada-lubun nia leten ihaodamatan nia oin ka serve baema neebé sae ka tundeskansa bá. SIN. eskada-teten
patarataADJETIVU (Ema) neebé hatudu
katak la moe halo an ka lokoan, liuliu kona-ba hatais nosasán materiál.
SUBSTANTIVU Hahalok patarata.
patekaSUBSTANTIVU Ai-fuan ida hanesan
babuar-lotuk, maibé ho formateluk, isin kór-mean, beenbarak no midar loos.
patenteADJETIVU 1. Neebé nakloke ba
ema hotu haree ka hetan. kabuat ruma; neebé prontu helaba buat ruma. SIN. lataka2. Neebé fasil atu kompriendeka rekoñese.SIN. klaru, malorek, evidente
SUBSTANTIVU Surat ofisiál neebéharaik títulu ida, postu ida, kapriviléjiu ida.
patíbuluSUBSTANTIVU Fatin ida ho aparellu
hodi tara ema kondenadu idatoo mate. SIN. ai-tara
499
pátiuSUBSTANTIVU Espasu luan, didin
haleu iha neebé labarik sirabele halimar.EZ. Labarik sira halimar iha pátiueskola nian.
patolojiaS U B S T A N T I V U Siénsia kona-ba
moras sira no sira-nia hun nokarakterístika oioin.
patolójiku ~ patolójika f.
ADJETIVU 1. Kona-ba patolojia.2. (Ema) neebé la belekontrola an too sai bulak kamoras.
patolojistaSUBSTANTIVU Médiku ida neebé
matenek patolojia.
patraun ~ patroa f.
SUBSTANTIVU Ema baibain rikuneebé emprega ema selukhodi tulun ka halo serbisu bania. SIN. xefe
pátriaSUBSTANTIVU Rain moris-fatin
neebé sidadaun sira hela bá.SIN. rain-inanEZ. Rain neebé hau moris, boot,serbisu no hela nee mak hau-niapátria.
patriarkaSUBSTANTIVU 1. Avó-mane ka aman
neebé ulun-boot família idanian, liuliu família riku,importante ka datok. LIAFUAN-
SORUN: matriarka2. Bispu mahuluk neebé ukunpatriarkadu ida Kreda nian.3. Títulu neebé Amu-Papa fóba ambispu ida nuudar onra,maski bispu nee la ukunpatriarkadu ida, n.e. patriarkaLizboa nian.4. (arti figuradu) Katuas otas-boot neebé ema barak hanai.
patriarkaduSUBSTANTIVU 1. Sistema sosiál ka
polítiku iha neebé mane siramak ukun . LIAFUAN-SORUN:
matriarkadu2. Fafahek prinsipál Kredanian, ne ebé hakohakarkidioseze barak, soi nia ritulitúrjiku rasik, no bispu-patriarka ida mak ukun.
patriarkálADJETIVU 1. Patriarka nian.
2. Kona-ba kultura kasosiedade ida iha neebé manesira mak ukun no feto sira lasoi ka ladún soi podér polítiku.
patriotaSUBSTANTIVU Ema neebé hatudu
domin boot ba rain neebé niamoris bá, no prontu atudefende nia rain-inan nee.patriótiku ~ patriótika f.
ADJETIVU
patriotizmu SUBSTANTIVU
patroaSUBSTANTIVU Patraun-feto.
patronu ~ patronaSUBSTANTIVU 1. Ema baibain riku
ka influente neebé fó tulunmateriál no morál ba artistaida, selae ba klibur ida.2. (santu-patronu/santa-patrona)Santu ka santa ida neebé fótulun no protesaun ba ema tuirnia kondisaun ka ofísiu ihasosiedade. SIN. padrueiruEZ. Saun Fransisku de Sales makpatronu ba eskritór no jornalistasira.
patrosinaV E R B U Fó tulun, apoiu ka
protesaun ba, sai ema ida kaklibur ida nia patronu kapatrona. SIN. apoiapatrosíniu SUBSTANTIVU
500
patrosinadór ~ patrosinadoraSUBSTANTIVU/ADJETIVU ( E m a ,
instituisaun ka organizasaunida) neebé fó apoiu nuudarpatraun.
patrullaSUBSTANTIVU/VERBU (Grupu ema,
baibain soldadu ka polísia,neebé) hein fatin ida hodisatan malandru ka kriminozusira no fó laran-hakmatek baema seluk ka populasaun. SIN.
rondaEZ. Polísia sira halo patrulla ihasidade laran hodi haree se emaruma baku malu karik iha dalan.
patu (manu-)SUBSTANTIVU Manu boot espésie ida
neebé bele semo, ho ibun-tutun naruk, ain kinur no ain-kukun belit hamutuk iha fatinida. SIN. manu-radeNARAN SIENTÍFIKU: Anatida
paulistaADJETIVU Sidade Saun Paulu nian.SUBSTANTIVU Mahorik sidade boot
Saun Paulu nian iha rai-Brazíl.
paunSUBSTANTIVU Ai-han ida neebé ema
halo hosi trigu-uut no taufermentu hodi halo masa,hafoin tunu halo tasak.
paun-fuanS U B S T A N T I V U Paun ida mesak
ketak, paun ida deit.
paun-kulitSUBSTANTIVU Kulit ka parte liur
paun nian.
paun-lalarSUBSTANTIVU Paun torra, paun ida
neebé lalar ka tunu fali halomakaas. SIN. torrada
paunziñuSUBSTANTIVU Paun-oan kabuar ida.
pauzaSUBSTANTIVU 1. Hahalok para
uitoan movimentu sira, lian kaatividade seluk atubele dadaiis, deskansa ka fó fatin ba emaseluk. SIN. sukanE Z . Hosi tempu ida ba tempubalu, hau tenke halo pauza,tanba hau la tahan serbisu orasba oras.
2. Leet entre atividade rua ihaprograma ka konsertu ida.
pavaun (manu-)SUBSTANTIVU Manu-fuik espésie ida,
ho isin-boot, fulun kór oioin, noikun naruk neebé nia nahehanesan kakehek hodi halo an.NARAN SIENTÍFIKU: Pavo cristatus
peaunSUBSTANTIVU 1. Ema neebé lao ho
ain iha lurón-ninin.2. Ema neebé, iha sosiedadeklarak ka medievál, pertenseba klase populár, la iha kbiitatu sae kuda, tan nee ihafunu-laran luta lao ho ain deit.
pebexísSUBSTANTIVU Kuartu ka fatin iha
empreza ida atu simu no ligafali telefonema sira.
pedagojiaSUBSTANTIVU 1. Matenek kona-ba
hanorin iha eskola.2. Siénsia hanorin nian.pedagójiku ~ pedagójika f.
ADJETIVU
pedálSUBSTANTIVU Sama-fatin hodi hean
bisikleta, iha bisikleta niasorisorin.
501
pedalaSUBSTANTIVU Halo bisikleta lao
hodi hean pedál.
pedasu mós pedasukSUBSTANTIVU Sorin hosi tatomak
ida. SIN. balukEZ. Ami tesi ai halo pedasuk hodisunu.
pediatraSUBSTANTIVU Médiku neebé
matenek pediatria.
pediatriaSUBSTANTIVU Siénsia kona-ba
moras sira labarik nian.
pediduSUBSTANTIVU 1. Buat ruma neebé
ita husu tanba kuran kapresiza. SIN. hahusukEZ . Ita sei hatoo pedidu bagovernu atu harii ponte foun ida.2. Hakarak neebé hatooliuhosi sorumutu família ruanian atu sira-nia oan-feto kamane bele koñese malu liununee mós ho família rua neemolok prende no kaben.
pedikuru ~ pedikura f.SUBSTANTIVU Ema ida neebé bali
ema ho ain moras.
pedófiluSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba)
mane ida neebé sentedadadak ka atrasaun seksuálanormál ba labarik.
pedreiraSUBSTANTIVU Fatin ida iha neebé
ema kee rai hodi hasai fatukneebé uza atu halo bloku baestrada, uma nst.
pedreiruSUBSTANTIVU Badain ida neebé
halo sasán hosi fatuk, n.e.rate-kakuluk.
pega (manu-)SUBSTANTIVU 1. Manu-fuik oin ida
neebé moris iha Europa, hofulun metan-mutin.NARAN SIENTÍFIKU: Pica pica2. Manu-fuik oin ida neebémoris iha Austrália, ho fulunmetan-mutin no lian kapás.NARAN S IENTÍF IKU: Gymnorhinatibicen
peixeiru ~ peixeira f.SUBSTANTIVU Ema faan-ikan. SIN.
makfaan-ikan
pekaduSUBSTANTIVU Sala ida neebé ema
halo ho intensaun no meresekastigu hosi Maromak.
PekínSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Xina
nian.
pelikanu (manu-)SUBSTANTIVU Manu-fuik oin ida
neebé moris iha bee, ho isin-boot, ibun-tutun naruk no boothanesan saku, ain kinur no ain-kukun belit hamutuk iha fatinida.NARAN SIENTÍFIKU: Pelecanus
pelotaunSUBSTANTIVU Soldadu lubun ida
neebé halao knaar oioin.
pelumenusADVÉRBIU Hodi sura númeru kiik
liu hotu; hodi konta parte kiikliu hotu.EZ. Nia la fó osan neebé amihusu, maibé nia pelumenus husudeskulpa tanba la bele tulun ami.
penaSUBSTANTIVU 1. Kastigu ida-neebé
lei fó nuudar kastigu ba krimeruma.2. Laran-susar todan.
502
penálADJETIVU 1.. Kona-ba penalidade.
2. Kona-ba prizaun ka kadeia.
penalidadeSUBSTANTIVU Kastigu ka salan
neebé fó ba ema ruma,bainhira sakar lei ka regraruma.
penaltu mós penaltiSUBSTANTIVU Kastigu neebé árbitru
fó ba jogadór ka ekipa neebéhalo sala ruma.
peneiraS U B S T A N T I V U Instrumentu ida
hanesan lafatik neebé emahalo hodi prega ai haleu barede ka arame lotuk, hosiklaran, atu nunee buat rumaneebé uut bele liu, nuudarezemplu rai-henek, foos-uut,batar-uut, nst. SIN. ai-sasiri
VERBU Taes buat uut ruma hodihaketak hosi musan boot sira.SIN. sasiri
penetraVERBU Tama borus ka tama too
hun ka laran. SIN. hakluritSUBSTANTIVU Ema neebé tama ba
ema seluk nia serimónia lahókonvite. SIN. asu horon ruinpenetrasaun SUBSTANTIVU
penetranteADJETIVU Neebé penetra ka
haklurit. SIN. maklurit
penínsulaSUBSTANTIVU Rai naruk no kloot ida
ida neebé bee haleu iha sorintolu maibé sorin ida sei tutanba rai-boot. (Liafuan nee maihosi lia-latín paene insula katakkurakuran illa)SIN. rai-dilanpeninsulár ADJETIVU
peniténsiaS U B S T A N T I V U 1. Hanoin-hikas
neebé ita sente liutiha halosala ruma.2. Orasaun ka hahalok diakruma neebé ita halo atuhadook an hosi kulpa, neebébaibain amlulik mak harukabainhira ita bá konfesa.penitensiál ADJETIVU
penitenteSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebé
halo peniténsia.
Penjabe (rai-~)SUBSTANTIVU Rejiaun ida iha rai-
Índia no mós iha rai-Pakistaun.
peñórSUBSTANTIVU Objetu ida neebé ita
fó atu selu tusan ruma bainhiraita la iha osan.
peñoraSUBSTANTIVU Fó buat ruma nuudar
peñór atubele simu osanneebé ita presiza.
peñorista mós peñór-nainSUBSTANTIVU Ema ida neebé
empresta osan ba ema selukneebé fó ba nia objetu rumanuudar garante, hodi halo móskontratu atu hela ho objetunee se nia nain la bele selufali osan neebé nia deve.
pensaunSUBSTANTIVU 1. Osan hanesan
saláriu neebé governu kasosiedade ida selu baempregadu ida, baibain katuaska ferik, neebé hetan onareforma atu ema nee belemoris diak no lalika serbisutan.2. Osan neebé ema ida selu bauma-nain ka diretór koléjiunian ba kuartu, toba-fatin nohahán loroloron nian.
503
pensionistaSUBSTANTIVU Ema neebé simu
pensaun ba serbisu neebéuluk nia halao.
pensuSUBSTANTIVU 1. Ligadura ka hena
mihis neebé esterelizadu nouza nuudar kurativu ba kanekruma.2. (pensu ijiéniku) Surat-tahanmihis ho esponja neebé fetosira uza iha sira-nia kelen-leetbainhira sira-nia menstruasaunmai atu satan raan foer neebésai.
pensu-rápiduSUBSTANTIVU Pensu ida neebé ema
uza hodi kurativu kanek neebékiik.
pentágonuSUBSTANTIVU Forma ida ho lidun
ima. SIN. lidun-limakpentagonál ADJETIVU
penteaduSUBSTANTIVU Maneira sui, halo
kabeer no hadia fuuk tuirmodelu oioin.
Pentekostes (Domingu-)SUBSTANTIVU Festa neebé sarani
sira selebra iha loron limanululiutiha Páskua hodi hanoinfilafali tempu neebé EspírituSantu tun ba Apóstolu sira.
penúltimu ~ penúltima f.ADJETIVU Neebé tuir ida be ikus
liu.
pepinuSUBSTANTIVU Ai-talik ho tahan
teluk, neebé kahe nia sanakbá-mai hodi fó fuan kabuarnaruk ida ho kulit kór-matak noisin mutin ho musan no beeniha laran. SIN. kahapepinu-fuan SUBSTANTIVU
peraSUBSTANTIVU Ai-fuan ida neebé
kabuar hanesan jambu, hobeen barak no midar.
perdaunSUBSTANTIVU 1. Halo perdua nian.
SIN. perdua2. Faforuk ka liberdade hosisala ka kulpa ruma.
perdidu ~ perdida f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
toman -aa t , v ad iu kaestragadór.
perduaNARAN/VERBU (Hahalok) simu malu
filafali ho ema ida neebéofende tiha ona ita hodi kasutiha nia sala.EZ. Hau perdua nia atu hau mósbele hetan perdua.
peregrinasaunSUBSTANTIVU Viajen ba fatin santu.
SIN. hakdalan-lulik
peregrinu ~ peregrina f.SUBSTANTIVU Ema neebé halo
viajen ba fatin santu.
pereira (ai-)SUBSTANTIVU Ai-hun ida-neebé fó
fuan pera.
perfeisaunS U B S T A N T I V U Halo perfeitu ka
hakaas-an atu sai perfeitu.
perfeitu ~ perfeita f.ADJETIVU 1. Neebé la iha defeitu
fíziku ka morál, neebé kamerikla iha. SIN. kamerik-laek2. Kona-ba forma verbu nianneebé hatudu katak hahalokida hotu ona.E Z . Tiha ona maka matadakperfeitu iha lia-tetun.
504
perfetivu ~ perfetiva f.ADJETIVU Kona-ba forma verbu
nian neebé halo hotu hahalokka estadu ida.EZ. Tiha maka matadak perfetivuiha lia-tetun.
perfílSUBSTANTIVU 1. Ilas ka pintura
kona-ba ema nia oin neebéharee hosi sorin deit.2. Deskrisaun kompletu kona-ba buat ida.E Z . INL foin publika perfíllinguístiku ida kona-ba lia-makasae.
perguntaSUBSTANTIVU Lia neebé ita hatoo
ba ema seluk atubele hetan lia-hatán. SIN. lia-husu
perigozu ~ perigoza f.ADJETIVU Neebé nakonu ho
perigu.
periguSUBSTANTIVU Situasaun neebé
ameasa ita ka bele halo aatruma mai ita.
períoduSUBSTANTIVU Espasu iha tempu rua
nia leet.
perísiaSUBSTANTIVU Liman-badain, jeitu ka
matenek neebé ema ida ihaatu halo buat ruma.
peritu ~ perita f.SUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebé
soi perísia. SIN. espesialista
perjúriuSUBSTANTIVU Sasin bosok ka laloos
neebé ema fó iha tribunálbainhira foin jura atu hatete lia-loos. SIN. jura-falsu
perjuru ~ perjuraSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebé
jura falsu.
permanenteADJETIVU Neebé nafatin hela ka la
hotu. SIN. nafatikSUBSTANTIVU Penteadu ida neebé
hela metin maski ita fase fuukdepois. SIN. friza
permisaunSUBSTANTIVU Faforuk ka liberdade
neebé ita hetan ka simu atuhalo buat ida. SIN. lisensa
permisivelADJETIVU Neebé ita bele permite.
SIN. permite-belek
permiteADJETIVU Fó lisensa, fó ka husik
halo ka sai.
permi te -be l ek : h a r e e
permisivel
pérolaSUBSTANTIVU Bola-oan kabuar kór-
mutin, halo hosi lilu-been dalasbarak belit malu iha tiran nialaran.EZ. Feto riku sira gosta korrente hopérola hatutan hamutuk hodihafutar kakorok.
persa mós pérsiku ~ pérsika f.ADJETIVU Rai-Pérsia nian. SIN.
iranianuSUBSTANTIVU 1. Ema Pérsia.
2. (lia-persa) Dalen rai-Pérsiaka rai-Iraun nian.
persegeVERBU Haterus ema hodi tuituir
hela ema nia kotuk atu halo aatno liuliu tan motivu polítiku. SIN.
hanehanpersegisaun SUBSTANTIVU
505
persegidór ~ persegidora f.SUBSTANTIVU Ema neebé persege.
persentajenSUBSTANTIVU Frasaun hosi númeru
ida nian neebé hatoo ihanúmeru atus; porsentu hiraloos.EZ. Ita-nia isin 90% (porsentusianulu) soi bee. Neepersentajen boot ida.
Pérsia (rai-)SUBSTANTIVU Naran tuan ba Iraun,
rain ida iha Ázia Loromonu.
persianaSUBSTANTIVU Odamatan kiik ida
hodi taka janela envezdekortina, halo hosi hadak ai kaplástiku barak tetak malu nokesi iha sorisorin ba tali ruaneebé ita bele hasae kahatún.
persistenteADJETIVU Neebé hatudu laran-
metin ka laran-toos hodikontinua halo nafatin buatruma maski iha opozisaun kabandu atu halo. SIN. mahetokEZ. Maski moras Mateus saenafat in motór . Hahalokpersistente nee sei estraga nia.persisténsia SUBSTANTIVU
personalidadeSUBSTANTIVU 1. Ema nia karakter
naturál no hahalok baibainnian.2. Ema naran-boot.
perspetivaSUBSTANTIVU 1. Hahalok haree dala
ida ba tempu oin neebé atumai.2. Dalan ida hodi haree kakoalia kona-ba buat ruma. SIN.
hareen
persuadeVERBU Dada, liuhosi liafuan ka
argumentu diak ida, ema idaatu halo buat ruma neebé nialakohi halo ka tauk halo; fóliafuan midar ba ema atu halonia tuir ita-nia hakarak no fiarkatak buat neebé ita dehannee loos. SIN. hamauspersuazaun SUBSTANTIVU
persuazivu ~ persuaziva f.ADJETIVU Neebé persuade.
pertenseVERBU 1 . Halo parte ba buat
ruma.2. Iha identidade nuudar emaida nia soin ka posesaun.EZ. Toos nee pertense ba Mau-Mali.
pertinenteADJETIVU 1.. Neebé pertense ba
buat ruma ka iha relasaun hoasuntu ida.2. Neebé kona loos ka vale ihakazu partikulár ida. SIN.
relevante, válidupertinénsia SUBSTANTIVU
perú (manu-)SUBSTANTIVU Manu boot espésie
ida ho fulun kór-oioin nokakorok naruk.NARAN SIENTÍFIKU: Meleagris
Perú (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida
Amérika Súl.
peruanu ~ peruana f.ADJETIVU Rai-Perú nian.SUBSTANTIVU Ema Perú.
perukaSUBSTANTIVU Fuuk falsu.
perversaunSUBSTANTIVU Hahalok neebé la
normál no la morál.
506
perverteVERBU Estraga ka muda buat ida
ka ema ida hodi hadook tihahosi nia natureza ka lalaoknormál; hafila ba aat (liuliu hosentidu morál).
pervertidu ~ pervertida f. ADJETIVU/SUBSTANTIVU
pesaSUBSTANTIVU 1. Tatomak, estrutura
ka mekanizmu nia baluk ida.2. Ida hosi buat sira neebébele uza hodi monta ba mákinaka motór ida atu troka ida betuan ka aat ona.3. (pesa-teatru) Espetákuluteatru nian, obra teatrál.4. Kilat boot ida, bainhira tuuriha roda rua leten, neebé uzaiha funu hodi tiru musan besiho forma bola boot nian. SIN.
kañaun
pesegeiru (ai-)SUBSTANTIVU Ai-hun ida neebé fó
pésegu.NARAN BOTÁNIKU: Prunus persica
péseguSUBSTANTIVU Ai-fuan ida neebé
kabuar hanesan tomate, niahun moris iha klima malirin,nia kulit fuluk uitoan no kór-roxu bainhira nia tasak.
pesimistaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
baibain hateke ba aspetunegativu, haree deit buat sira-nia sorin aat. LIAFUAN-SORUN:
otimistaEZ. Lalika rona Maria tanba niaema pesimista neebé hanoinbuat hotu atu sai la diak ka aatliután.pesimizmu SUBSTANTIVU; LIAFUAN-
SORUN: otimizmu
peskaVERBU 1. Hakail ikan, kaer ikan,
tiha ikan iha bee-lihun, mota katasi.2. (arti figuradu) Konsege hetanbuat ida neebé susar atuhetan.EZ. Iha neebé mak nia bá peskainformasaun ida-nee?
SUBSTANTIVU Hahalok, atividade kaknaar peska nian.
peskadór ~ peskadora f.SUBSTANTIVU Ema neebé halao
knaar peska nian, liuliu hodimanán moris. SIN. kail-ikannain
peskizaVERBU/SUBSTANTIVU 1. (Hahalok)
buka-hatene ka investiga buatneebé seidauk hatene. SIN.
haknokar2. (Halo) estudu sientífiku hodibuka informasaun oioin.
peskizadór ~ peskizadora f.SUBSTANTIVU Ema neebé peskiza
ka halo peskiza. SIN. maknokar
pesoálADJETIVU 1. Neebé ema nian,
neebé pertense ba ema.2. Kona-ba ema ida mesakdeit, kona-ba indivíduu.
S U B S T A N T I V U Ema sira neebéserbisu hamutuk iha fatin kaeskritóriu ida hodi halao knaarka empreza ruma.
pesteSUBSTANTIVU 1.. Moras todan
neebé daet ba ema hotu nohamosu mikróbiu ida neebémai hosi balada ka lixu foersira. SIN. horas, epidemia2. Ular-oan ka animál siraneebé atu estraga toos nonatar neebé foin kuda ka ai-horis ruma. SIN. kuit
507
3. (arti figuradu) Ema, animealka buat ida neebé xateia kahakole ita.
pestisidaADJETIVU Neebé oho peste sira.SUBSTANTIVU Ai-moruk ida neebé
agrikultór sira uza hodi ohoular-oan ka animál sira neebéatu estraga toos no natarneebé foin kuda ka ai-horisruma.
petisaunSUBSTANTIVU Surat ida hodi hatoo
hahusuk ka pedidu ruma, liuliuba governu ka autoridaderuma.
petroleiruSUBSTANTIVU Ró boot ida neebé
uza hodi transporta petróleu.ADJETIVU Petróleu nian.
petróleuSUBSTANTIVU Mina minerál ida
neebé ahi bele han.
pezadeluADJETIVU 1. Mehi aat neebé
hatauk ita bainhira dukur hela.SIN. mehi-aat2. (arti figuradu) Susar kaproblema boot.
pézames (sentidus-)SUBSTANTIVU Sentimentu diak no
terus-lisuk nian neebé itahatoo ba ema bainhira niamaluk ruma foin mate. SIN.
kondolénsiaEZ. Bainhira ema ida mate, ita báfó ita-nia sentimentu sentidu-pézame ba família.
piaSUBSTANTIVU 1. Vazu neebé halo
ho rai hodi tau bee ka líkiduruma.2. Fatin klean atu tau ka hasulibee ba laran no tutan ba kanuiha dapur ka hariis-fatin.
piadaSUBSTANTIVU Liafuan kómiku sira
neebé ita hatoo ba ema siranuudar zombaria selae atuhalo sira hamnasa.
pia-saraniSUBSTANTIVU Basia tau bee sarani
nian.
pianistaSUBSTANTIVU Ema neebé toka
pianu. S I N . tokadór-pianu,maktokak-pianu
pianuSUBSTANTIVU Instrumentu muzikál
ida neebé ema toka hodi tuuriha oin no hanehan nia teklasira ho liman-fuan.
pijamaSUBSTANTIVU Roupa luan neebé
ema hatais bainhira toba.
pikenikeSUBSTANTIVU Bukae neebé lori ba
han iha tasi-ibun, foho-leten kafatin neebé sees hosi vila atufesteja loron ksolok ruma.
pillaSUBSTANTIVU Aparellu ida neebé
rai no hamosu enerjia.
pilotuSUBSTANTIVU Xofér ka ema ida
neebé kaer aviaun ka ró.
pimentaSUBSTANTIVU Temperu ida atu
tempera naan halo sabórmolok atu tein, ka molok atuhan.
pinsaSUBSTANTIVU Besi-rohan neebé silu
halo aperta atu nia rohan ruakona malu, uza hodi habitsasán ruma neebé lotuk liu kasasán neebé manas liu kaesterilizadu iha bee nakali, n.e.
508
pinsa hodi fokit matan-fulun.SIN. laknabit-oan
pinsélS U B S T A N T I V U Instrumentu ida
neebé halo hosi esponja kafulun torradu ruma, kola nokesi ba ai pedasuk ida; uzahodi pinta imajen, mobiliáriusira, uma no seluseluk tan.
pintaVERBU Kose tinta ka ai-been ba
kabelak ruma holi halo dezeñuka tau kór ba didin-lolon.
pintór ~ pintora f.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé pinta.
2. Ema neebé badain iha pintaimajen ka dezeñu sira. SIN.
artista
pinturaSUBSTANTIVU 1. Hahalok pinta nian.
2. Tinta dalas ida.3. Ilas ka dezeñu neebé emapinta tiha ona.
piñuSUBSTANTIVU Ai-hun ida ho tahan
kór-matak morin ho formahanesan daun nakrobuk.NARAN BOTÁNIKU: Pinus
pionésSUBSTANTIVU Alfinete ida neebé iha
ulun hanesan xapeu, uza atuprega surat-tahan ka hena bakuadru, parede no seluseluktan.
piórADJETIVU Neebé aat liu.
pioraVERBU Halo piór. SIN. habauSUBSTANTIVU Hahalok halo piór
nian. SIN. habaun
piresSUBSTANTIVU Bikan kiikoan ida
neebé hodi tau xikra iha leten
ka uza hodi tau ai-han rumaneebé uitoan deit.
piskaSUBSTANTIVU 1. Lakan derrepente
hodi nabilan fila-fila.2. Fó sinál ho piska-piska ihakarreta.EZ. Karreta piska ba liman-karukbainhira atu fila ba karuk. Piskamatan katak baku matan kataka-loke matan sorin baludeit hodi halimar ho emaruma, liuliu belun ida neebéita hakarak kumprimenta hosidook.
piska-matanVERBU Hahalok piska matan nian.
piska-piskaSUBSTANTIVU Ida hosi ahi rua iha
karreta nis sorin-sorin neebéhalo lakan-mate hodi hatudukatak karreta nee bá karuk kaloos.
pistaSUBSTANTIVU 1. Dalan ida ba lao.
SIN. lao-fatin2. Dalan neebé nahe hosimente atu buat ruma neebého roda bele liu, n.e. dalanaviaun nian.3. Ema ka balada sira-nia ain-fatin neebé husik hela iha raibainhira sira liu. SIN. ain-fatin4. Sinál ida neebé ita bele tuirhodi haknokar ka buka-hatenebuat ruma. SIN. indísiu
pistolaSUBSTANTIVU Kilat-ahi kiik ida ho
volume kiik no ladún todan.
509
pitoresku ~ pitoreska f.ADJETIVU Neebé furak atu haree,
liuliu rai-ilas ka paizajen.
piveteSUBSTANTIVU Ai-moruk susuk nian
ida neebé ema sunu hodi dunisusuk
pivete-bombaSUBSTANTIVU Ai-moruk been ida iha
lata neebé ema uza hodi regasusuk halo mate
pixinaSUBSTANTIVU Kuak lidun-haat boot
ida neebé ema kee iha rai notaka ho simentu no azulejunuudar fatin ba nani ka hariisbá.
plakaSUBSTANTIVU Xapa ka besi-tahan,
liuliu ida neebé ema tau ihadidin-lolon nst. nuudar sinálpúbliku.Plaka térmika katak besikuadru ida neebé ema halomalirin iha jeleira, hafoinhatama ba kaixa térmika aturai malirin hahán ka bukae.
planaltuSUBSTANTIVU Rai-tetuk neebé iha
foho nia leten.
planeiaVERBU Halo planu kona-ba buat
ruma.EZ. Sira planeia hela vizita ida barai-Jaku.
planetaSUBSTANTIVU Fatuk-lolon boboot
kabuar ida neebé nakdulashaleu loro, n.e. Rai, Marte,Venus.
plantaSUBSTANTIVU 1. Ai neebé moris
mesak ka ema mak kuda. SIN.
ai-horis.
2. Dezeñu ida neebé atureprezenta projetu kona-bauma ida ka edifísiu ida.
plantasaunVERBU Fazenda ka toos-lubun ba
kuda ai-oan, liuliu kafé.
planuSUBSTANTIVU Hanoin neebé ita
halao no hamae kona-baprepara ka halo buat ruma.EZ. Ita-nia planu tinan nee harukaalunu balu bá eskola iha Amérika.
plástiku ~ plástika f.ADJETIVU Neebé fasil atu silu,
neebé mamar.S U B S T A N T I V U 1. Substánsia
sintétika ida neebé mamar nofasil atu silu.2. Saku ka karól ida neebéhalo hosi plástiku.
plebixituSUBSTANTIVU Hahalok konsulta
populasaun kona-ba l iaimportante ida. Plebixitu neebaibain organiza hanesaneleisaun ida.
plenáriuSUBSTANTIVU Parte konferénsia nian
bainhira partisipante hotu-hotuprezente hela.
pleonázmuSUBSTANTIVU Hahalok uza liafuan
barak liu duké presiza hodiesprime buat ruma, n.e. siraoho tiha nia halo nia mateenvezde sira oho tiha nia.
pleurizia (moras-)SUBSTANTIVU Moras ida neebé
habbu knalus ka membrananeebé haleu ita-nia aten-book.
plurálADJETIVU 1. Neebé barak liu ida
deit.
510
2. Kona-ba númeru gramatikálneebé hatudu katak ema kasasán barak liu ida.E Z . Ema nee substantivusingulár ida maibé emar itakonsidera nudar plurál tanba liuida (katak ema sira).
plutóniuSUBSTANTIVU Substánsia radioativa
neebé uza iha reatór no armanukleár sira.
pneuSUBSTANTIVU Roda liur karreta ka
bisikleta nian, halo hosi leunborraxa prega ba leun besi-asu.
pneumonia (moras-)SUBSTANTIVU Inflamasaun makaas
iha ita-nia aten-bookneebé baktéria mak hamosu.
pobrezaADJETIVU Moris kiak, la iha osan
atu hodi hatán nia presizaloroloron-nian. S I N . kakiak,mamukit.
podadeiraS U B S T A N T I V U Kateri hodi tesi-
habadak ai-sanak.
podérSUBSTANTIVU Forsa ka kbiit ema,
klibur ka organizasaun nian.
poetaSUBSTANTIVU Ema neebé hakerek
poezia.
poeziaSUBSTANTIVU Ai-dadolik ka liafuan
neebé baibain iha liña badakbarak neebé rima ho malu atuespresa ka komunika ka hanoinfurak.
poétiku ~ poétika f. ADJETIVU
poisINTERJEISAUN Nunee duni. SIN. sin
polaku ~ polaka f.ADJETIVU Rai-Polónia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Polónia.
2. (lia-polaku) Dalen eslavónikurai-Polónia nian.
polémikaS U B S T A N T I V U Siénsia kona-ba
debate ka diskusaun.
polémiku ~ polémika f.ADJETIVU Neebé ema sira sei
haksesuk kona-bá tanba lianee seidauk hetan solusaun kadezisaun.
Polinézia (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun libur iha
Tas i -Boot Pas í f iku hopopulasaun polinézia.
polinéziu ~ polinézia f.ADJETIVU Rai-Polinézia nian.SUBSTANTIVU Ema neebé pertense
ba rasa aziátika ida neebéhoriuluk bá solat iha nusa-lubun barak Tasi-Boot nian.
poliomielite (moras-~)SUBSTANTIVU Moras ida neebé halo
infesaun makaas hodi atakauat. SIN. póliu
polísiaSUBSTANTIVU Sanak governu nian
neebé fó seguransa bapúbliku, no hametin orden nolei iha sosiedade tomak.
polísia-fetoSUBSTANTIVU Feto neebé membru
polísia nian.
polítikaSUBSTANTIVU 1. Maneira atu ukun
estadu ida no relasaun entreestadu sira.2. Atividade halao relasaunsira iha klibur ka grupu oioin.
polítiku ~ polítika f.ADJETIVU Kona-ba polítika.
511
S U B S T A N T I V U Ema ida neebéenvolve iha organizasaunpolítika, liuliu nuudar membruparlamentu nian.
póliu (moras-~)SUBSTANTIVU Moras ida neebé halo
infesaun makaas hodi atakauat. SIN. poliomielete.
Polónia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida iha
Europa Lorosae.
poluisaunSUBSTANTIVU Hahalok halo foer
ambiente. SIN. hadoorEZ. Karreta sira-nia suar hamosupoluisaun makaas.
pombuSUBSTANTIVU Manu-fuik espésie ida
neebé iha fulun malahuk. SIN.
falurNARAN SIENTÍFIKU: Columba
pontaSUBSTANTIVU Ninin liu, tutun liu ka
rohan liu.
pontariaSUBSTANTIVU Hahalok aponta kilat
ida ba naran alvu ida.
ponteSUBSTANTIVU Konstrusaun ida hodi
liga pontu rua neebé fahemalu tanba foho ka motaruma. SIN. jambata
ponte-kaisSUBSTANTIVU Fatin ida iha tasi-ibun
ka mota-ibun neebé ró sirauza hodi embarka no atrakabá.
pontuSUBSTANTIVU 1. Sinál pontuasaun
nian neebé marka fraze ida niarohan.2. Foer ka noda ruma.
ADJETIVU (espresaun kolokiál)Bulak.
pontuaVERBU Halo pontuasaun iha testu
ida.
pontuasaunSUBSTANTIVU Sinál sira hanesan
pontu, vírgula, no pontu hovírgula neebé ita uza bainhiraita hakerek buat ruma atu emala susar atu kompriende testu.
pontudepartidaSUBSTANTIVU Fatin hahú nian ka
fatin ida neebé ema uzahanesan fatin atu hahú buatruma.
pontudevistaSUBSTANTIVU Hanoin neebé ema
ida hatoo kona-ba buat ruma.SIN. opiniaun, hareenEZ. Iha hau-nia pontudevista,sasán nia folin tenke sae tanbataxa aas demais.
pontu ho vírgulaS U B S T A N T I V U Pontuasaun ida
neebé hatudu ho sinál (;). SIN.
pontuvírgula
pontu-ruaS U B S T A N T I V U Pontuasaun ida
neebé hatudu ho sinál (:).
populárADJETIVU 1. Neebé pertense ba
povu.2. Povu nian.3. Neebé ema barak uza, simuka gosta.popularidade SUBSTANTIVU
populasaunSUBSTANTIVU Ema hotu neebé hela
iha rain ida ka iha área ida.EZ. Populasaun foho nian presizamós informasaun kona-ba saúde.
porakazuADVÉRBIU Tuir sorte deit.
EZ. Porakazu horisehik ami hasorumalu iha biblioteka.
512
porezempluADVÉRBIU Tuir ezemplu nee ka
nuudar ezemplu.EZ. Labarik sira la iha ai-han diak,porezemplu kuran susubeen nosasoro.
porfavórINTRJESAUN Espresaun haraik-an
neebé ita uza hodi fó ka husulisensa atu halo buat ruma. SIN.
halo favór, favór ida.EZ. Porfavór, tama tiha mai tanbaserimónia atu hahú ona.
porkariaSUBSTANTIVU 1. Buat ruma neebé
ladiak ka la iha valór.2. Buat neebé sabraut, foerka arbiru deit.
pormenórSUBSTANTIVU Aspetu espesífiku ka
partikulár. SIN. detalle
pormenorizaVERBU Fó ka hatoo pormenór
sira.
pornografiaSUBSTANTIVU Hakerek, imajen ka
filme aat ka foer neebéhakanek ema normál nia laran.pornografiku ~ pornográfika f.ADJETIVU
pornógrafu ~ pornógrafa f.SUBSTANTIVU Ema aat ida neebé
halo pornografia.
porselanaSUBSTANTIVU Materiál serámiku ba
halo xikra no bikan.
porsentuADVÉRBIU Hahirak ka kuantidade
tuir persentajen, hira loos hosiparte atus ida.EZ. Ita-nia isin 90% (porsentusianulu) soi bee.
portabagajenSUBSTANTIVU Fatin iha karreta ida
nia kotuk hodi tau mala nosasán viajen nian.
portadaSUBSTANTIVU Odamatan oin ida
neebé taka no proteje janelaida hosi loro, udan, anin bootnst.
portajenSUBSTANTIVU 1. Fatin hodi kobra
impostu bainhira ita atu tamaiha fatin ida ka entrada basidade ida nian.2. Impostu ida neebé kobrahosi ema ruma neebé hakaraktama iha fatin ruma ka liu hosiestrada ida.
portajoiaSUBSTANTIVU Kaixa ida hodi rai joia
ka fatuk-murak.
portalóSUBSTANTIVU Ai-kabelak ida neebé
hanesan lalete kiik ida atuema bele lao entre ró ida norai-maran ka ponte-kais. SIN.
eskada-ró
portaluvasSUBSTANTIVU Fatin kiik iha karreta
nia laran hodi rai luvas sira nosasán kiik seluk.
portamoedaSUBSTANTIVU Bolsa kiikoan ka
karteira hodi tau osan.
portariaSUBSTANTIVU 1. Tama-fatin iha uma
boot ruma.2. Dekretu governu nian.
portatilADJETIVU Neebé bele lori ka bele
hiit tanba kmaan hela. SIN. lori-belek
513
EZ. Ami sei lori rádiu portatil idaatubele akompaña nafatin múzikafurak.
portatoallaSUBSTANTIVU Fatin ba tau ka tara
toalla.
portaviaunSUBSTANTIVU Ró-funu boboot ida
neebé iha pista ba aviaun-funuatu tun no sae.
portavósS U B S T A N T I V U Ema ne ebé
ofisialmente hatoo liafuan kaopiniaun ema seluk nian.EZ. Ulun-boot sira baibain ihasira-nia portavós atubele hatoosira-nia hanoin ba públiku.
portaxaveSUBSTANTIVU Fatin ka argola-oan ba
tau ka rai xave.
porteiru ~ porteira f.SUBSTANTIVU Ema neebé hein no
loke odamatan, nuudarezemplu iha otél ida.
portuSUBSTANTIVU Fatin rabat tasi ba ró
sira tama.
PortuS U B S T A N T I V U Sidade boot iha
Portugál norte.
Portugál (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida iha
Europa loromonu neebé fahelisuk rai-ketan ho rai-España.Ema portugés sira mak tempuuluk ukun Timór Lorosae.
portugés ~ portugeza f.ADJETIVU Rai-Portugál nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Portugál.
2. (lia-portugés) Dalen rai-Portugál nian no mós lianofisiál ida iha rai-Brazíl,Angola, Kabuverde no TimorLorosae ka Timor Leste. Lia-
tetun soi liafuan-emprestabarak hosi lia-portugés.
Portu-PrínsipeSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
Haití nian.
porturrikeñu ~ porturrikeña f.
ADJETIVU Rai-Porturriku nian.SUBSTANTIVU Ema Porturriku.
Porturriku (rai-)SUBSTANTIVU Rai-kotun ida iha
Tasi-Antillas, uluk kolóniaEspaña nian (too tinan 1898)no ohin loron estadu autónomuida namaluk no EstaduNaklibur Sira Amérika nian.
poruSUBSTANTIVU Kuak kikiik ida iha
ita-nia kulit neebé hasaikosar-been.
posesaunSUBSTANTIVU Buat ka sasán
neebé ema ida soi. SIN. soin
posibilidadeSUBSTANTIVU Buat ida neebé bele
mós loos ka bele mósakontese. SIN. xanse, babelek
posibilitaVERBU Halo atu bele ka fó dalan
ka fó lisensa ba ema ruma hodihalo buat ruma. SIN. habele
posivelADJETIVU Neebé bele mosu. SIN.
belekEZ. Nia hakarak pasa ezame nohau haree katak ida-nee posiveltanba nia estuda makaas loronhirak liubá.
postálADJETIVU Kona-ba korreiu.
EZ. Iha dadeer sekretária bá fotikorreiu hosi nia xefe nia kaixapostál.
SUBSTANTIVU Karta ida ho figuraruma neebé ita haruka ba ema
514
seluk liuhosi korreiu, liuliubainhira ita halo viajen.
posterSUBSTANTIVU Dezeñu ruma neebé
taka iha fatin sentrál ka públikuatu ema hotu bele haree.
posteriórADJETIVU Neebé mosu iha tempu
oinmai ka orasida.
postuSUBSTANTIVU Estasaun tropa sira-
nian ka guarda polísia nian;fatin hodi konsentra hamutukhodi rona ka simu orden rumahosi boot sira.
postu-klínikuSUBSTANTIVU Fatin neebé ema
moras sira bele bá vizita atukontrola sira-nia saúde hodikonsulta médiku ka enfermeira.
postu-polísiaSUBSTANTIVU Fatin neebé membru
polísia sira balu horik báatubele kontrola situasaunloroloron, interroga suspeitu,nst.
postulanteSUBSTANTIVU Ema mane ka feto ida
neebé hakarak tama ba ordenrelijioza ida.
posturaSUBSTANTIVU Tatuur ka pozisaun,
liuliu isin nian, n.e. hamriik,tuur, latan nst.
posuSUBSTANTIVU Kuak neebé ema kee
iha rai atu ema bele kuru beemoos. SIN. bee-matan
potásiuSUBSTANTIVU Metál alkalinu mamar
neebé reaje makaas hokímiku sira seluk. Baibain uzaiha pilla no halo malirin reatórnukleár sira.
potensiálADJETIVU Neebé posivel ka iha
posibilidade ba futuru.EZ. Mateus jogadór potensiál idatanba nia soi talentu barak.
SUBSTANTIVU Kapasidade atu hetansusesu aban bainrua.
pouku (halo ~)VERBU Halo moe, goza, hatún
ema nia dignidade. SIN.
zombaria, trosa
poupaVERBU Hamenus gastu, la gasta
osan arbiru deit. SIN. hadadiEZ. Ema tenke aprende poupaatubele rai osan ba aban-bainrua.poupansa SUBSTANTIVU; SIN.
hadadin
pouzadaSUBSTANTIVU Uma ka fatin ba ema
be lao-rai ka turista sira hodideskansa.
povuSUBSTANTIVU Membru populasaun
sira iha rain ida, ka ema siraneebé hela iha rejiaun ka zonaida.
povuasaunSUBSTANTIVU Rain ka rejiaun ida nia
mahorik sira.
pozgraduadu ~ pozgraduadaf.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU Estudante-universidade neebé akaba onakursu lisensiatura no atu fotifali mestradu ka doutoradu.
pozisaunSUBSTANTIVU 1. Fatin ida neebé
ema ka buat ida iha bá. SIN.
tatuur2. Maneira neebé ema ka buatida tuur ka hatoba an bá.
3. Fatin neebé empregadu idaokupa ka buat ida okupa.
515
EZ. Ema ida nia pozisaun hanesanmestre nia tenke hanorin alunusira.4. Situasaun ida neebé ema kabuat ida iha bá.EZ. Hau iha situasaun ida susartebes, atu bá mós sala, atu la bámós sala.
pozitivu ~ pozitiva f.ADJETIVU Neebé la iha dúvida,
buat neebé bazeia barealidade.
PragaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
Xékia (Repúblika Xeka) nian.
pragmátiku ~ pragmátika f.ADJETIVU Neebé trata buat sira-
nia aspetu prátiku kakonsekuénsia sira.pragmatizmu SUBSTANTIVU
praiaSUBSTANTIVU Rai rabat tasi neebé
baibain henek. SIN. tasi-ibunEZ. Tanba rai-manas ema barakbá praia atu hariis iha tasi.
pranxaSUBSTANTIVU 1. Ai-kabelak mahar
ida neebé ema uza atu halimariha laloran leten. SIN. pranxa-laloran2. Ai-kabelak ida neebéhanesan ponte kiik ida atuema bele lao entre ró ida norai-maran ka ponte-kais, selaeserve atu haksoit ba tasi laran.
prasaSUBSTANTIVU 1. Sentru merkadu
nian, ka fatin faan sasán nian.2. Fatin luan ida iha vila ida ihaneebé ema bele book an holivre.
prasa-taksiSUBSTANTIVU Fatin ida, liuliu iha
lurón nia sorin, iha neebé
taksista sira para sira-nia taksihodi hein pasajeiru.
prateleiraSUBSTANTIVU Armáriu ida neebé
hada ai-kabelak tuituir maluatuhodi tau bikan ka tau livrusira no seluseluk tan.
pratikaVERBU Halo buat ida beibeik
atubele sai diak liután.EZ. Atu koalia lian ida didiak,presiza pratika lapara.
prátikaSUBSTANTIVU 1. Hahalok pratika
nian.2. Treinu regulár ida kona-baabilidade ka atividade ida.3. Buat neebé ema halobeibeik.
pratikanteADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebé
pratika fiar, konseitu ka buatida.EZ. Nia nee katóliku pratikanteida tanba rona misa no rezaloroloron.
pratuSUBSTANTIVU Hahán neebé ita look
ba bainaka iha bikan leten.
prazérSUBSTANTIVU Kontente ka laran
haksolok. SIN. neon-haksolok,kmanekEZ. Ida-nee hau-nia prazér tanbabele koalia ho Ita-Boot.
prazuS U B S T A N T I V U Tempu neebé
determina tiha ona atu realizabuat ruma. SIN. menon
preámbuluSUBSTANTIVU Introdusaun ka lia
maklokek iha dokumentuofisiál ida.
516
preavizuSUBSTANTIVU Avizu neebé hatoo
antes tiha.
predisaunSUBSTANTIVU Koalia hodi haree
nanis buat ruma neebé atumosu iha futuru. SIN. sasiikEZ. Nia predisaun katak funu bootida sei mosu, halo ema baraktauk lahalimar.
predominanteADJETIVU Neebé beibeik liu,
importante ka bele haree-hetanliu duké buat seluk iha ema-lubun ka sasán-lubun nia leet.
prefereVERBU Gosta liu ka fó prioridade
ba buat ida duké buat seluk.EZ. Labarik ida-nee prefere helaiha uma duké bá eskola.preferénsia SUBSTANTIVU
prefiksuSUBSTANTIVU Elementu formasaun
nian neebé koloka uluk tihaiha liafuan ida nia oin hodimuda tiha ninia sentidu, formafali liafuan foun ida.EZ. Ita bele uza prefiksu na- hoadjetivu manas atu halo verbunamanas ho signifikadu s a imanas.
prega1
VERBU Hedi, hametin ka tau besi-kusa.
prega2
VERBU Avizu ka anúnsiu atu fó-hatene ba ema hotu. SIN.
haklake
prega3
SUBSTANTIVU Dobra neebé halo bahena liuliu iha fábrika sira. SIN.
nakduur
pregasaunSUBSTANTIVU Asaun ka hahalok
haklaken buat ruma. SIN.
haklaken
preguSUBSTANTIVU Besi-oan ho tutun
meik no rohan seluk falihanesan xapeu neebé baibainuza atu hametin buat ida. SIN.
besi-kusan
prekáriu ~ prekária f.ADJETIVU Neebé perigozu uitoan
ka la metin. SIN. kois
prekonizaV E R B U Rekomemda nuudar
solusaun ba problema ruma.
prekonseituSUBSTANTIVU 1. Hanoin la gosta
ema ka buat seluk ida neebélahó razaun loos ida.2. Preferénsia lahó razaundiak ida ba ema grupu idaduké grupu seluk.
preladuSUBSTANTIVU Amlulik ho fatin aas
iha Kreda: monseñór, bispu,arsebispu ka kardeál.
preliminárADJETIVU Neebé akontese uluk
molok buat seluk ida hahú kaiha preparasaun ba ida-nee.EZ. Ami sei iha enkontrupreliminár molok soru-mutuofisiál iha semana oinmai.
premiadu ~ premiada f.
SUBSTANTIVU Ema ida neebé simuprémiu ida.
prémiuSUBSTANTIVU Valór neebé ema
hetan tanba nia halo buat diakrumaE Z . Prémiu Nobel dame nianneebé ita-nia amu-bispu simutan hakarak deit pás.
517
prendaSUBSTANTIVU 1. Objetu ka sasán
ruma neebé fó ba ema idanuudar sinál ida hodi kesimetin ona ho feto ka manenee.2. Prezente neebé ita fó bauma-nain ka kaben-nainbainhira ita bá festa.
prendeVERBU Kaer ema ida tanba nia la
tuir lei.EZ. Polísia prende tiha naok-teennain-rua iha supermerkadu.
prensaSUBSTANTIVU Mákina ka aparellu
neebé uza hodi imprime jornálsira, nst.
prenxe mós prienxeV E R B U Hatama hodi hakerek
dadus ba formuláriu ruma.
preokupaVERBU Fó atensaun, fó kuidadu liu
ka halo hodi hanoin barakkona-ba buat ruma.EZ. Hau preokupa hela ho hau-nia serbisu loroloron, tanba neesusar atu deskansa.
preokupadu ~ preokupada f.ADJETIVU Neebé hanoin barak
kona-ba buat ruma. SIN. neon-lametin, neon-todan
preokupanteADJETIVU Neebé fó atensaun liu ba
buat ruma ka lakon buat rumaka hein buat ruma.
preokupasaunSUBSTANTIVU Buat ruma neebé
halo ema ida hanoin barak.
preparaVERBU Hadia ka halo prontu buat
ruma.
EZ. Ami prepara festa Natál nianhodi hafutar uma-kreda ho buatmesak furak.
preparasaunSUBSTANTIVU Hahalok prepara ka
hadia buat ruma.E Z . I t a - n i a p r e p a r a s a u nimportante tebes atubelekonsege iha atividade nee.
prepozisaunSUBSTANTIVU Liafuan ida neebé
hatudu l igasaun entresubstantivu ka pronome rua.EZ. Liafuan ba iha fraze Hauhalo ida-nee ba nia neeprepozisaun ida.
presaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok ida neebé
forte ka makaas tebes neebéita sente katak dudu hela itaatu halo buat ida.2. Forsa atmosfera nian neebédudu ba ita ema nia isin,maibé ita toman ona, nobaibain la bele sente. Maibé seema bá fatin aas hanesanMaubisi, ema bele sentepresaun iha tilun laran.
presizaSUBSTANTIVU Nesesidade, buat
ruma neebé ita tenke uza baita-nia moris loroloron nian.
VERBU Sente nesesidade atu soika halo buat ruma.EZ. Hau presiza disionáriu diakida atu tradús artigu sientífikuida-nee.
prestaVERBU Serve ka sai útil.
EZ. Kaixote nee la presta atu uza.
prestíjiuS U B S T A N T I V U P o z i s a u n ,
kualifikasaun ka soin neebéema ida iha hodi halo emaseluk admir no gaba nia.
518
EZ. Oras nee sae karreta ho folinkarun hanesan prestíjiu ba emabarak.
presuSUBSTANTIVU Osan hira loos mak
ita tenke selu atu sosa ka holabuat ida. SIN. folinEZ. Hau hakarak hatene bonekanee nia presu hira.
pretendeVERBU 1. Hakarak, iha intensaun
atu.2. Hanoin (ba).EZ. Pedro la pretende hola karretanee.
pretensiozu ~ pretensioza f.ADJETIVU Neebé halo an. SIN.
loko-an
pretestuSUBSTANTIVU Razaun bosok ida
neebé ema ida hatoo atuesplika tansá mak nia halobuat ruma.
preveeVERBU Haree nanis tiha ona hodi
hatene sá deit mak bele mosu.EZ. Hau prevee katak nia sei lakonsege tanba iha dezafiu barak.
preveneVERBU Antisipa, prepara kedas
hodi satan molok problemaruma atu mosu. SIN. keinEZ. Diak liu prevene labarik siraatu susuk la bele tata duké husiktoo hetan moras.prevensaun SUBSTANTIVU; SIN.
kakein
prezensaSUBSTANTIVU Hatudu oin, ka mosu
iha fatin ruma.
prezenteADJETIVU Neebé mosu ka
aprezenta an duni iha fatinloloos nian.
SUBSTANTIVU Sasán neebé ita fó baema hanesan ita-nia liman-etun. SIN. oferta, prenda
prezideSUBSTANTIVU (Katuas, juis, bispu
nst.) tuur iha oin hodi tesi liaruma ka tuir serimónia. SIN.
haktuas
prezidénsiaSUBSTANTIVU 1. Hahalok prezide
nian. SIN. haktuas2 . Pozisaun ka karguprezidente nian.3. Períodu nuudar prezidente.
prezidenteS U B S T A N T I V U 1. Ema neebé
prezide. SIN. maktuas2. Ulun-boot iha organizasaun,instituisaun ka kompañia ida.3. Xefe estadu nasaun karepúblika ida nian.
prima1
SUBSTANTIVU 1. Oan-feto hosi ita-nia inan ka aman nia maun-alinnian.2. (liturjia) Oras dahuluk ihaOfísiu Divinu.
prima2
VERBU Sai ida be diak liu.
primáriu ~ primária f.ADJETIVU Neebé sai báziku ka
neebé halo ka harii uluk tiha.SIN. kahuluk
primataS U B S T A N T I V U Klasifikasaun
sientífika ba grupu leki bootnian neebé hakohak gorila,ximpanzé no babuinu.
primeiru ~ primeira f.ADJETIVU Neebé komesa ka hahú
uluk. SIN. uluk, dahulukADVÉRBIU Ida be uluk, ulukliu
(baibain uza iha esplikasaun babuat ruma).
519
primuSUBSTANTIVU Oan-mane hosi ita-nia
inan ka aman nia maun-alinnian.
prinsipálADJETIVU Neebé importante liu.
SIN. mahuluk
prinsípiuSUBSTANTIVU 1. Tempu ida neebé
buat ruma hahú, komesa,mosu. SIN. hun2. Fiar ka hanoin neebé emaida fiar katak tenke moris tuirka halo tuir.
prioridadeSUBSTANTIVU Buat ida neebé ita
tenke trata ka rezolve ulukmolok buat sira seluk.
privaVERBU Hasai buat ruma neebé ita
soi ka presiza. SIN. haderaprivasaun SUBSTANTIVU; SIN.
haderan
privadu ~ privada f.ADJETIVU Ne ebé hanesan
partikulár ida, laós públiku.EZ. Universidade privadu siratenke soi sira-nia fundus rasik,laós hosi governu.
priviléjiuSUBSTANTIVU Direitu espesiál ka
vantajen ida neebé fó ba emaida ka grupu ida.
prizaunSUBSTANTIVU Fatin hodi sulan no
kastiga ema tan sakar kakontra lei. SIN. kadeia, dadur-fatin
prizaun-limanSUBSTANTIVU (luta livre) Maneira
kaer ema ida nia liman atu niala bele book an ka sees.
prizaun-ulunSUBSTANTIVU (luta livre) Maneira
kaer ema ida nia ulun-fatuk atunia la bele book an ka bakuema seluk.
prizioneiru ~ prizioneira f.SUBSTANTIVU Ema ida neebé lakon
nia liberdade tanba nia halotiha ona krime ruma no tenkehela durante períodu kastigunian iha prizaun ka dadur-fatin.SIN. ema dadur
probabilidadeSUBSTANTIVU Buat neebé haliis ba
ida be loloos nian ka ida bebele akontese.
problemaSUBSTANTIVU 1. Situasaun ladún
diak neebé hamosu susar.2. Lia ka kestaun ida neebépresiza atu rezolve tiha.
problematiku ~ problematikaf.
ADJETIVU Neebé hamosu problemaka susar.
prodúsVERBU 1. Halo ka prepara ida
neebé seidauk iha. SIN. hamosu2. Halo buat ida neebá ita beleuza ka faan.
produtividadeSUBSTANTIVU 1. Kapasidade prodús
nian.2. Efikásia bainhira ita prodúsbuat ruma.
produtivu ~ produtiva f.ADJETIVU Neebé prodús barak.
produtuSUBSTANTIVU Buat ida neebé ita
halo ka prodús, liuliu atu faan.
profesaVERBU Fó sai saida mak ita fiar
bá. SIN. haklorek
520
EZ. Timoroan barakliu profesa fiarkristaun.
profesiaS U B S T A N T I V U Hahesuk ka
deklarasaun kona-ba saida makema ida fiar katak sei akonteseiha futuru. SIN. sasiik, hahurat
profesór ~ profesora f.SUBSTANTIVU Matenek-nain neebé
hanorin ema iha eskola kauniversidade.
profeta ~ profetiza f.SUBSTANTIVU Ema ida neebé halo
profesia ka deklarasaun kona-ba saida mak ema ida fiarkatak sei akontese iha futuru.
VERBU Hatete kona-ba buat rumaneebé ema fiar sei akonteseiha tempu oinmai.
profetizaVERBU Hatete kona-ba buat ruma
neebé ema fiar sei akonteseiha tempu oinmai. SIN. hahurat
profisaunSUBSTANTIVU Ema ida nia serbisu
baibain nian neebé nia hahúhalo loroloron liutiha estudu kaformasaun espesiál.EZ. Profisaun nuudar mestre neetodan tanba tenke hanorin emabarak.
profisienteADJETIVU Neebé soi jeitu ka
abilidade atu halo buat ida hodiak.
profisionálADJETIVU 1. Kona-ba profisaun.
2. Neebé halo ho matenek kajeitu.
profisionalizmuSUBSTANTIVU Hahalok ema
profisionál nian ida neebébuka atu halo buat hotu-hotuho diak no jeitu.
programaSUBSTANTIVU 1. Planu neebé
prepara tiha ona atu halao.EZ. Tuir programa, semana oin itabá hamoos kafé-duut.2. Sistema ida neebékomputadór ida tuir atubelehalao knaar partikulár ida.
V E R B U Hadia ka haloos tuirprograma.
programadór ~ programadoraf.
S U B S T A N T I V U Ema ida neebéhakerek programa komputadórnian.
projetuSUBSTANTIVU 1. Planu ida neebé
ita prepara ho kuidadu nodidiak atu harii buat ruma.2. Knaar espesiál ida ho estudabuat ruma.
promesaSUBSTANTIVU 1. Hahalok promete
nian. SIN. haklolok2. Buat neebé ita promete tihaona.EZ. Hau halo promesa bá vizitaAndré nia inan iha ospitál.
prometeVERBU 1. Fó fiar ka esperansa
katak ita sei halo tuir loloosduni. SIN. fó lia loos, haklolok2. Hatudu sinál katak buatruma bele mosu duni.
promosaunSUBSTANTIVU Hahalok promove
nian.
promoveVERBU 1. Foti ema ba kargu ida be
aas liután.2. Fó sai no halekarinformasaun kona-ba buat idania kualidade diak ka folinboot. SIN. haloko
521
pronomeSUBSTANTIVU Liafuan ida neebé
uza hodi troka substantivu.EZ. Filipe ba Dili. Nia la bá mesakmaibé ho hau. Pronome niatroka substantivu João.
prontu ~ pronta f.ADJETIVU 1. Neebé ita prepara ka
hadia tiha ona.2. Neebé iha leet no hakarakatu halo buat ruma.
prontu-sokorruSUBSTANTIVU 1. Jeitu kona-ba tulun
kedas ema moras ka vítimaasidente nian bainhira doutórla iha ka ospitál dook hela.2. Karreta ida ho ekipamentunatoon atu fó tulun ba emaneebé nia karreta hetan susariha dalan. SIN. sasirin-uluk
pronunsiaVERBU 1. Hatete sai liafuan ida.
SIN. lakar2. Hatoo ka fó sai buat ida bapúbliku ho dalan formál.
pronúnsiaSUBSTANTIVU Maneira hatete sai
liafuan ida. SIN. lalakar
propagandaSUBSTANTIVU Ideia ka hanoin ruma
neebé ema ida hatoo hointensaun atu hamaus kapersuade ema seluk, liuliu ihapolítika.
propagandistaSUBSTANTIVU Ema ida neebé
halekar propaganda.
propoinVERBU Hatoo hanoin foun ka
planu ida. SIN. sujere, hahoin
propostaSUBSTANTIVU 1. Hahalok propin
nian.
2. Buat neebé ita propoin. SIN.
sujestaun, hahoin
propriedadeSUBSTANTIVU 1. Buat ka sasán
neebé pertense ba ema ida.SIN. soinEZ. Uma no toos sira-nee hau-nia tiun nia propriedade.
2. Kualidade neebé espesiál.
proprietáriu ~ proprietária f.SUBSTANTIVU Buat, sasán ka rai nia
nain. SIN. maksoikEZ. Proprietáriu automovel niannee hakarak faan karreta nee.
própriu ~ própria f.ADJETIVU Neebé pertense ba buat
ka ema partikulár ida. SIN. rasik
prozélitu ~ prozélita f.SUBSTANTIVU Ema ida neebé ema
seluk persuade atu muda bafiar ka doutrina foun ida.
prosesuSUBSTANTIVU 1. Lia judisiál neebé
tribunál halao ka tesi hela.EZ. Hau sei foti prosesu hasorunia tanba buat aat neebé niahalo mai hau.2. Hahalok hotu-hotu neebé itapresiza halao hodi kompletaknaar ruma.
prósperu ~ próspera f.ADJETIVU Neebé iha susesu no
manán osan barak; ne;ebéhetan rahun-diak materiál.prosperidade SUBSTANTIVU
próstataSUBSTANTIVU Fusin ka glándula
neebé nakfati iha mamiik nialeten iha mane no animálmaksusuk aman sira-nia isin.
prostitutaSUBSTANTIVU Feto neebé simu
osan hodi entrega nia an ba
522
mane sira nuudar objetuseksuál. SIN. feto-lurón
proteínaSUBSTANTIVU Substánsia ida iha ai-
han balu neebé halo isin saiboot no forte, n.e. naan, ikan,mantolun, susubeen.
protejeVERBU Hanetik ema ida ka buat
ida atu hetan susar ka periguruma. SIN. hamahanEZ . Fatuk-kuak sira bele protejebalada sira hosi udan-been.protesaun S U B S T A N T I V U ; SIN.
hamahan
protestaVERBU 1. Fó sai ka hatudu katak
ita la konkorda ho buat ruma.2. Halo manifestasaun públikakontra buat ida neebé ita lasimu.
protestanteADJETIVU/SUBSTANTIVU ( N e e b é )
membru ba kreda ida neebéhaketak an hosi Kreda Katólikaiha sékulu da-16 no la simudoutrina no tradisaun barakfiar katóliku nian.protestantizmu SUBSTANTIVU
protestuSUBSTANTIVU Hahalok protesta
hasoru ema ka buat ida.E Z . Jogu hotu tiha, treinadórhatoo protestu kontra árbitru.
prótezeSUBSTANTIVU Ain ka liman artifisiál
halo hosi besi, ai ka plástiku batulun ema ida neebé lakon ainka liman ida tan moras kakanek.
protokoluSUBSTANTIVU Regra sira ba hahalok
na toon i ha okaz iaundiplomátika no ofisiál sira.
provaSUBSTANTIVU 1. Hahalok hatudu
hodi hatoo informasaun oioinkatak buat ruma loos.
2. Asaun halo ezame nian.VERBU Hatudu liuhosi prova.
EZ. Ó tenke prova katak ó makalunu diak liu ka matenek liu ihaeskola.
provavelADJETIVU Neebé haliis ba ida be
loloos nian ka ida be beleakontese.EZ. Ohin bele udan nee provavel.
proveituSUBSTANTIVU 1. Kuantidade osan
nian neebé ita hetan bainhirafaan buat ruma liu fali folinsosa nian.2. Diak neebé ita hetan hosibuat ruma. SIN. kadiakEZ. Hau serbisu makaas, maibéhau hetan proveitu hosi nee.
Provensa (rai-)SUBSTANTIVU Rejiaun ida rai-Fransa
súl nian.
provensálADJETIVU Provensa nian.SUBSTANTIVU ( l i a - p ro vensá l )
Dialetu oksitaun neebé koaliaiha rai-Provensa.
provérbiuSUBSTANTIVU 1. Fraze badak neebé
fó konsellu ka halo komentáriuruma kona-ba moris.2. Fraze neebé koalia kahatoo ho liafuan uitoan maibéiha signifikadu barak.EZ. Fuan monu la dook hosi niahun katak oan sira baibain niahahalok tuir nia aman-inan.proverbiál ADJETIVU
provetaSUBSTANTIVU Tipu kopu naruk no
kloot ida neebé uza iha
523
laboratóriu hodi kahur maluprodutu kímiku sira no haloesperimentu oioin. SIN. kopu-prova
provínsiaSUBSTANTIVU Rai-rohan ka rejiaun
ida iha nasaun laran neebégovernadór ida mak ukun.provinsiál ADJETIVU
provinsianu ~ provinsiana f.SUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) hosi
foho ka knua kiik ida neebéladún hatene kona-ba mundumodernu no moris iha sidade.SIN. matan-tomak
provizóriu ~ provizória f.ADJETIVU Neebé la serve ba
nafatin maibé ba oras daudaundeit. SIN. makleet, temporáriuEZ. ONU harii governu provizóriuida iha Timor-Leste hosi tinan1999 too 2002.
provokaVERBU 1. Koko hodi halo ema
ruma sai hirus ka nervozu. SIN.
sadik2. Hamosu reasaun neebélafurak.EZ. Kreme furak nee bele provokakulit katar.provokasaun SUBSTANTIVU; SIN.
sasadik
prozaSUBSTANTIVU Hakerek baibain iha
dalen ida, laós poezia kahananuk.
Prúsia (rai-)SUBSTANTIVU Rejiaun rai-Alemaña
norte nian neebé uluk reinuindependente.
prusianu ~ prusiana f.
ADJETIVU Rai-Prúsia nian.SUBSTANTIVU Ema Prúsia.
pseudónimuSUBSTANTIVU Naran bosok neebé
autór ka hakerek-nain ida uzahodi subar nia identidade. SIN.
naran-bosok
psikiatraSUBSTANTIVU Médiku ida neebé
matenek psikiatria.
psikiatriaSUBSTANTIVU Matenek ka siénsia
kona-ba ema neebé lakon tihaona kapasidade atu hanoinnormál ka neebé nia katutakmoras.psikiátriku ~ psikiátrika f .ADJETIVU
psikólogu ~ psikóloga f.SUBSTANTIVU Ema matenek
psikolojia.
psikolojiaSUBSTANTIVU Matenek ka siénsia
kona-ba ema nia neon nohahalok.psikolójiku ~ psikolójika f.ADJETIVU
psikolinguístikaSUBSTANTIVU Matenek ka siénsia
kona-ba buat neebé akonteseiha ita-nia neon no ita-niakakutak bainhira ita noaprende ka uza dalen ida.p s i k o l i n g u í s t i k u ~psikolinguístika f. ADJETIVU
psikolinguistaSUBSTANTIVU Ema matenek
psikolinguístika.
psikopataSUBSTANTIVU Ema neebé lakon tiha
ona kapasidade atu hanoinnormál no neebé nia hahalokbele violentu no perigozu baema seluk.psikopátiku ~ psikopátika f.ADJETIVU
524
psikozeSUBSTANTIVU Moras todan neon
nian ida neebé hamosu hanoinneebé dook hosi realidade.
puberdadeSUBSTANTIVU Faze iha labarik nia
mamaek ka dezenvolvimentubainhira nia isin muda ba isinadultu.
publikaV E R B U 1. Imprime kopia
barabarak atu faan ka fahefatifatin saugati deit.2. Hatoo ba públiku liuhosijornál ka revista. SIN. hatadu
públiku ~ públika f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. Neebé
sidadaun hotu-hotu bele uza kaaproveita. SIN. klaken2. Neebé ema hotu-hotu beleharee ka hatene.
publisidadeS U B S T A N T I V U Informasaun ka
anúnsiu kona-ba eventu sosiálka sasán atu faan.SIN. propaganda
pudínSUBSTANTIVU Ai-han fase-ibun ida
neebé kahur hamutuk hosusubeen, trigu, masin-midar,mantolun, nst. hanesan kremeneebé kukus halo tasak molokatu han.
puerílSUBSTANTIVU 1. Labarik nian;
hanesan labarik.2. Neebé halo an hanesanlabarik.puerilidade ADJETIVU
pulmaunSUBSTANTIVU Organ parte ema nia
isin nian neebé horik iha emania hirus-matan ho uza hodidada iis. SIN. aten-book, bobon
pulmonárADJETIVU Pulmaun ka aten-book
nian. SIN. bobok
pulverizaSUBSTANTIVU Tau ka fakar been ida
ba buat ruma, n.e. tau bee baai-horis atu sira bele moris hodiak. SIN. rega
puma (busa-)SUBSTANTIVU Balada maksusuk fuik
ida neebé siak, iha fulun kinurnakukun, no horik iha rai-Amérika.NARAN SIENTÍFIKU: Felis concolor
punisaunSUBSTANTIVU Hahalok halo ema ida
terus tanba nia halo tiha salaka halo aat ruma ba ema seluk.SIN. kastigu
puñuSUBSTANTIVU Faru liman naruk ida
nia rohan, liman neebé kumumetin hela. SIN. liman-fukun
pupilaSUBSTANTIVU Matan-musan metan
neebé iha loos matafuan niaklaran. SIN. matan-oan
puraSUBSTANTIVU Templu ka uma-lulik
indú.
puréSUBSTANTIVU Ai-han hosi fehuk-ropa
neebé halo rahun tiha ona nobaibain kahur ho susubeen kamanteiga atu halo kabeer SIN .
puré fehuk-ropa
purganteSUBSTANTIVU Ai-moruk ida neebé
doutór fó ba ema moras idaatu nia bele liur.
purgatóriuS U B S T A N T I V U Fatin iha neebé
matebian nia klamar sira belesimu perdaun ba sira-nia sala
525
ka bele hamoos sira-nia an hosisala molok tama ba lalehan.
purifikaVERBU Halo moos ka hasai foer
hosi buat ruma.purifikasaun SUBSTANTIVU
puristaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema ka
atitude) neebé gosta loloos, latahan ho naran sala ida, liuliusala iha dalen ida.purizmu SUBSTANTIVU
puritanu ~ puritana f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. (Ema ida)
neebé makaas tebetebes ihania fiar ka morál, liuliu kona-bahahalok seksuál.2. Membru ba seita kalvinistaiha rai-Inglaterra neebé hakribifiar katóliku.puritanizmu SUBSTANTIVU
putaSUBSTANTIVU (maktolok) Feto-aat,
feto-lurón.
putariaSUBSTANTIVU S e r b i s u - f a t i n
prostituta sira-nian.
puxadórSUBSTANTIVU Pesa neebé dada
hodi loke odamatan ka gaveta.SIN. odamatan-tilunEZ. Loke odamatan la diak tanbapuxadór haksoit sai tiha.
526
RrraanSUBSTANTIVU Been mean neebésuli no sirkula iha isin ema noanimál sira-nian. Iha isin emakfuan maka bomba raan, liuhosiuat sira, ba isin-balun sira.
raan-fakarSUBSTANTIVU Hahalok fakar raanhodi oho ema barak hamutuk.SIN. masakreE Z . Tinan-tinan iha fulan-Novembru, ita-nia nasaun hanoinfali ema sira neebé mate ihaRaan-Fakar Santa Krús nian.
raan-fulanSUBSTANTIVU Tempu ka períoduneebé feto adultu sira soe raanfoer fulan ida dala ida hosihuin tuir siklu durante loronhirak nia laran. SIN. fase-fulan,fulan-sona, menstruasaun
raan-kahurADJETIVU Ema neebé nia aman kainan mai hosi liur. SIN. mestisuEZ. André ema raan-kahur; niaaman ema Portugál no nia inanTimoroan.
S U B S T A N T I V U Kondisaun kafenómenu sosiál kaben ho emahosi rasa ka nasionalidadeseluk. SIN. mestisajen
raan-kroek mós raan-mutinSUBSTANTIVU Kanek-been iha emania isin, liuliu iha fisur. SIN. pús
raatSUBSTANTIVU Rai rabat tasi. S IN .
kosta
rabanete
SUBSTANTIVU Ai-horis ida neebéiha abut kabuar, ho kulit meanno isin mutin; ema sira hannuudar modo.
rabarabaADJETIVU/ADVÉRBIU Kahur malu oin-oin deit.
Modo rabaraba katak modo neebékahur malu hanesan ai-dila tahan,fehuk-dikin, baián ka seluseluktan.
rabatADJETIVU/ADVÉRBIU Sorin-sorin; belitmalu; besik malu liu; buatsasán ruma neebé tun liubákraik.
PREPOZISAUN Besik too belit malu.VERBU Tau besik malu hosi sorin-sorin.EZ. Iha sidade boot, uma barakrabat malu tanba fatin la iha ona.
rabekaSUBSTANTIVU Instrumentu-múzikaho tali haat neebé ema kaeriha timir ka hasahún okos hoditoka ho arku. SIN. violinuKoa rabeka katak halimarrabeka.
rabiskaVERBU/SUBSTANTIVU Hakerek lailaisno daladala laiha orden.
rade mós manu-radeSUBSTANTIVU Manu espésie idaneebé moris iha bee, iha ainbelar no manu-ibun naruk. SIN.
patuVERBU Kola ka halo metin uzagoma.
radiadórSUBSTANTIVU 1. Aparellu ida hosimetál ka besi neebé ema uzaatu hamanas kuartu ka salaunida iha rain malirin sira. SIN.
akesedór, mamanas
527
2. Aparellu iha karreta niamotór, ho bee iha laran, neebéprevene motór nee atu saimanas demais.
radiasaunSUBSTANTIVU 1. Laloran-ár ho delakka partíkula kiikoan rihun barihun neebé substánsiaradioativa ida fó sai.2. Enerjia neebé sai hosi buatruma. Loro-matan fó sai manasho radiasaun naroman nian.SIN. naloran
radikálADJETIVU 1. Abut nian.
2. Kona-ba hahalok ka hanoinneebé hakarak muda lailais nohetan rezultadu kedas; neebéhanoin katak presiza hafoungovernu ka sosiedade too abuthodi muda instituisaunbarakliu.
SUBSTANTIVU Ema ho hanoin kaideia radikál ruma.radikalizmu SUBSTANTIVU
radioativu ~ radioativa f.S U B S T A N T I V U Ne ebé i hakapasidade atu hamosu raiu kalaloran perigozu tanba makaasno maksobuk tebes.radioatividade SUBSTANTIVU
radiodifuzadoraSUBSTANTIVU Estasaun neebéhalekar programa-rádiu.
radiolojiaSUBSTANTIVU Knaar ka profisaunhasai raiu-xís nian, baibain ihaospitál laran.
radiolojistaSUBSTANTIVU Ema ida neebé hasairaiu-xís nuidar nia serbisuloroloron nian.
rádiu
S U B S T A N T I V U 1. L a l o r a neletromagnétiku neebé uza iharadiodifuzaun.2. Prosesu ka sistema atutranzmite ka simu sinál ho lian,mensajen, múzika ka buatseluseluk tan liuhosi laloraneletromágnetiku.3. Mákina ka instrumentu idaneebé bele haruka sinál liuhosilaloran eletromágnetiku.4. Programa neebé hatooliuhosi rádiu.5. Estasaun neebé halekarprograma-rádiu. SIN. (estasaun)radiodifuzora
ragaSUBSTANTIVU Fatin hanesan lafatik ka
luhu neebé ema homan hosi rotaatu tau sasán.EZ. Feto sira lori raga ba merkadu atutau sasán neebé sira sosa.
rágebiSUBSTANTIVU Variedade tebe-bolaneebé populár iha rai-Inglaterra no nia eis-kolóniasira, joga ho bola teluk kaovaladu.
rahukADJETIVU Neebé fraku no belenakfera lailais, hanesan sasánsira halo hosi vidru. SIN. frajil
rahunSUBSTANTIVU Uut neebé mai hosirai, ka hosi buat toos rumaneebé naksobu tomak hotu.
ADJETIVU = rahukVERBU Fahe ketaketak tiha tanbanakfera ka naksobu. SIN.
narahun
rahunS U B S T A N T I V U Mamosuk kaakontesimentu diak ka aat siraneebé kona ema ida nia moris.SIN. sorte, destinu
rahun-aat
528
SUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba)buat neebé mosu kedas hodi lafó diak. SIN. sorte-aat
rahun-diakSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba)buat neebé mosu kedas hodi fódiak. SIN. sorte-aat
raiSUBSTANTIVU 1. (Rai) Planeta idaneebé ita ema horik bá.2. Fatin maran ka belak iha neebéema no balada sira moris bá.LIAFUAN-SORUN: tasi3. Fatuk-uut no ai-uut kahur maluneebé taka planeta nia oinnuudar dalas ida. SIN. rai-isin
raiVERBU Tau ka hatuur iha fatinruma atu la bele lakon ka aat.SIN. konserva
rai-aasSUBSTANTIVU Rai naruk no aas,baibain iha tasi, rai-olat kamota nia ninin. SIN. rai-tatinis,rai-monu
rai-abuSUBSTANTIVU Suar mahar neebémosu tanba bee-musan kiik ihaár. SIN. abuabu
rai-dilanSUBSTANTIVU Rai naruk no klootneebé tama ba tasi. SIN.
península
rai-fatinSUBSTANTIVU 1. Fatin ka espasuneebé ema uza atu rai sasánbalun.2. Tanke neebé ema uza atutau bee.
rai-fuikSUBSTANTIVU Rai neebé ema lahorik bá, dook hosi sidade no laiha plantasaun; rai neebé laiha nain.
rai-haliisSUBSTANTIVU 1. Rai-belak neebéhaliis, liuliu iha foho-lolon.
rai-henekSUBSTANTIVU Kotun ka fatuk musankiik liu neebé ita hetan ihatasi-ibun no mós iha rai-fuikmaran.
rai-hirusSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Atitude kahahalok) neebé subar helahirus.
rai-hunSUBSTANTIVU 1. Liña iha distánsia
dook neebé ita haree hanesanlalehan kona rai ka tasi. SIN.
orizonte2. Rai-horun.
rai-ilasSUBSTANTIVU Rai neebé ita hatekebá, liuliu bainhira halo viajen.SIN. paizajen
rai-inurSUBSTANTIVU Rai neebé nia ulun
naruk ba tasi laran. SIN. Rai-dilan.
rai-kabelakSUBSTANTIVU Parte leten rai nianneebé ita ema sama no horikbá. SIN. rai-belak
rai-kalanSUBSTANTIVU Tempu neebé loro-matan tun tiha ona hodi halorai atu sai nakukun; tempu atuema deskansa no toba.
rai-kalohanS U B S T A N T I V U Tempu neebékalohan taka hodi halo ema laharee loro-matan; rai-kalohanmós halo rai ladún manastanba kalohan satan tihamanas hosi loron.
rai-ketak
529
SUBSTANTIVU Rai neebé fahe baparte kiikoan hanesan idaneebé ita haree bainhira emakuda modo ka halo natar. SIN.
lote
rai-ketanSUBSTANTIVU 1. Latar ka liña neebésai hanesan markasaunhaketak rai ida hosi rai seluk.SIN. baliza2. Latar ka liña neebé saihanesan markasaun haketaknasaun ida hosi rai ka nasaunseluk. SIN. fronteira
rai-kidunSUBSTANTIVU Fatin aat no terusnian iha rai okos. SIN. infernu
raiklaranSUBSTANTIVU Rain hotu-hotu iha
mundu laran. SIN. mundu-raiklaranKeta konfunde liafuan nee ho liafuanrai-klaran neebé nia arti rai niaklaran.
rainSUBSTANTIVU Rai ida neebé povuka ema ida moris no horik bá,bele nasaun ka rejiaun deit.SIN. país
rai-kleanSUBSTANTIVU Kuak boot neebé emahalo ka kee atu husik bee sulituir, hanesan bee-dalan maibéklean liu.
rai-kleesSUBSTANTIVU Rai luan no tetun ida.
SIN. kampu
rai-kotunSUBSTANTIVU Rai ida neebé beehaleu. SIN. illa, nusa
rai-kuakSUBSTANTIVU Betok klean iha raineebé ema kee ba buat rumaka animál sira kee atu saisubar fatin.
rai-kunaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Atitude) kona-ba iha sentimentu lakontente,la haksolok ka laran-moras baema seluk.
rai-lakanSUBSTANTIVU Raiu ka ahi neebémosu iha lalehan bainhirakalohan sira xoke malu hodihalo eletrisidade. Raiu nee belemós sai hosi kalohan ba rai.
rai-laranSUBSTANTIVU 1. Rai-isin iha rai-laran.2. Ita-nia rain rasik.
ADJETIVU Kona-ba ita-nia rainrasik. SIN. doméstiku
rai-lolonSUBSTANTIVU Rai neebé nia belak latetuk maibé rohan ida aas liurohan seluk; rai neebé haliismakaas iha foho ka laletek idania sorin.
rai-loronSUBSTANTIVU Tempu hosi dadeertoo atu nakukun bainhira loro-matan monu, tempu bainhirasei naroman. SIN. Rai-loron.LIAFUAN-SORUN: rai-kalan
rai-malirinS U B S T A N T I V U Tempu bainhiratemperatura monu ka tun hodihamosu kondisaun malirin.LIAFUAN-SORUN: rai-manas
rai-manasS U B S T A N T I V U Tempu bainhira
temperatura sae hodi hamosukondisaun manas.LIAFUAN-SORUN: rai-malirin
rai-maranSUBSTANTIVU 1. Rai neebé la iha ai-hun ka ai-horis barak tanba beela too. SIN. dezertu2. Área maran no toos neebélaós tasi.
530
EZ. Horisehik anin-fuik halo ró idasae ba rai-maran.
rai-meanSUBSTANTIVU Tahu neebé ema uza
hodi halo kusi, xikra, bikan nst.SIN. arjila
rai-metanSUBSTANTIVU Balada-teen ka manu-
teen neebé toos-nain sira uzahodi habokur rai molok kuda.SIN. adubu
rai-monuSUBSTANTIVU Rai naruk no aas,baibain iha tasi, rai-olat kamota nia ninin. SIN. rai-tatinis,rai-aas
rai-mutinSUBSTANTIVU 1. Tempu bainhira atutama dadeer-saan ona no loro-matan molok atu sae. SIN.
alvorada2. Rai espésie ida neebé iha kórmutin, ema ka badain sira uza atuhalo uma tanba bainhira maran rainee sei sai toos.
rai-nabeenSUBSTANTIVU Udan-been neebésae makaas ho kuantidadebarak hodi sobu no estragasasán barak.
rai-nainSUBSTANTIVU 1. Rai ida nia nain kamaksoik. SIN. proprietáriu2. Ema neebé fó-aluga nia raibá ema seluk atu uza. SIN.
proprietáriu3. Ema sira neebé sai hanesanrai ida nia nain tanba nia makhorik uluk iha neebá ka helananis kedas. SIN. ema kahorik,indíjena, nativu4. (Tuir kafiar populár) animálida neebé iha forsa makaastebes no sai hanesan nain bafatin ruma.
5. Ema mate nia klamar. SIN.
mate-klamar6. Ema neebé moris kedas hokulit mutin no matan-fuanmean, nuudar defeitu jenétiku.SIN. albinu
rai-nakarasSUBSTANTIVU Tempu bainhira loro-matan monu ona no hahú kalanno nakukun.
rai-nakdokoSUBSTANTIVU Nakdoko iha rai niakabelak neebé mosu bainhiradalas ka bikan sira iha raiokos book malu. SIN. terramotu
rai-nakukunS U B S T A N T I V U Tempu nakukunbainhira loro-matan monu tihaona; kalan ona.
rai-naromaSUBSTANTIVU Tempu bainhira raihahú naroman tanba loro saedaudaun.
rai-nininSUBSTANTIVU Rai naruk no aas,baibain iha tasi, rai-olat kamota nia ninin. SIN. rai-tatinis,rai-aas, rai-monu
rai-rahunSUBSTANTIVU Delak ka partíkulakiikoan no maran hosi rai, rai-henek ka foer.
rai-rohanSUBSTANTIVU 1. Rai baluk kapedasuk ida. SIN. rai-ketakterrenu2. Rai boot ida neebé laósnasaun ka estadu. SIN. rejiaun
raiseluk mós rain-selukADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) hosirain neebé laós ita-nian.E Z . Portugés sira ema raiseluktanba la moris iha rai-Timór.
rai-teen
531
SUBSTANTIVU 1. Rai-isin lotuk, halohosi ai-tahan no ai-sanakdodok.2. Taxa ida neebé toos-nainselu ba liurai.
rai-suutS U B S T A N T I V U Foho ida neebékadavés tuda sai lava, gás noahi-kadesan neebé sae hosirai okos. SIN. vulkaun
rai-tarutuSUBSTANTIVU Tarutu makaas neebé
ema rona iha kalohan bainhira rai-lakan liu tiha. SIN. kukur
rai-tetukSUBSTANTIVU Rai luan neebé tetuk,baibain ho ai-hun uitoan liu.
raiuSUBSTANTIVU Naroman-lakan ida.
rai-udanSUBSTANTIVU Tempu bainhira udan-been hahú monu hosi kalohanleten.
raiu-xísS U B S T A N T I V U Naroman- lakan
eletromagnétiku neebé ema uzaatu prodús imajen fotográfikakona-ba parte hosi ema nia isinlaran.EZ. Atu hatene nia ai tohar ka lae,Alexandre tenke bá hasai raiu-xís.
rakatADJETIVU 1. (Fulun) neebé hamriikbainhira animál (ka ema) taukka siak.2. Siak, hirus ladiak.
rama mós rama-inanSUBSTANTIVU Ai-sanak naruk nofleksivel ho tali ida kesi barohan-rohan neebé ema uzaatu tau rama-oan hodi hanabuat ruma.
rama-isin
SUBSTANTIVU Ai mihis ida ho tutunkroat neebé tau ba rama-inanatu tiru ka fekit sai.
rama-oanSUBSTANTIVU Rama-isin kiik. SIN.
dardu
ramata mós remataVERBU 1. (verbu intranzitivu) Toorohan tiha ona.EZ. Bainhira tinan atu ramata kataktinan foun besik atu too ona.2. (verbu tranzitivu) Halo hotu buatruma too rohan, halo kompletukedas.Ramata bola katak tebe ka bakubola makaas ba oponente niakampu atubele hetan pontu ruma.
rameS U B S T A N T I V U Ai-horis ida hosiespésie Malva nian ho kain notahan fulun.
rame-rameADJETIVU /SUBSTANTIVU (Kondisaun)neebé haksolok no laran-manas; fatigadu ho solok.
rame-rameADJETIVU /SUBSTANTIVU (Kondisaun)neebé haksolok no laran-manas tebetebes.
ADVÉRBIU Ho haksolok no laran-manas.
Ramelau (Foho-)SUBSTANTIVU Foho-kadoek iha parte
rai-klaran Timór Lorosae.Tatamailau maka nia tutun aas liu.
ramiisSUBSTANTIVU Tasi-kutun kamolusku hanesan matafatukneebé iha kulit metan; emakostume buka nia bainhira metitun ka tasi maran tanba niahorik iha fatuk nia leet. SIN.
lalamun
rápidu ~ rápida f.
532
ADJETIVU Neebé han tempu uitoandeit; neebé lao ka ita halo hovelosidade. SIN. tekirrapidés SUBSTANTIVU; SIN. tatekir
rapozaSUBSTANTIVU Balada maksusuk kamamíferu fuik neebé hanesanasu ho tilun-tahan boot, niafulun kahur kór-mean no kór-kafé uitoan, nia ikun fulunmahar liu.
raratanSUBSTANTIVU Hahalok hasoru emaruma ho violénsia. SIN. atake
rarohanVERBU Laran-susar tan ema seluknia terus. S IN . s a d i a n ,kompaixaun
rarohan-laekADJETIVU Neebé la sente laran-susar ida tan ema seluk niaterus. SIN. sadia-laek
raronakSUBSTANTIVU 1. Hahalok rona nian.2. Fakuldade ka kapasidade aturona ho ita-nia tilun.3. Hasoru-malu ha enkontruneebé ulun-boot haraik ba emaruma. SIN. audiénsia
rarosakSUBSTANTIVU Kualidade rosak. SIN.
isin-forte
rarosanSUBSTANTIVU Hahalok ka knaarrosan ka serbisu lisuk nian. SIN.
kolaborasaun
raru ~ rara f.ADJETIVU Neebé ladún barak ka lamosu beibeik hodi halo emasusar atu hetan. SIN. kirikE Z . Iha tempu Natál trigu rarutanba ema barak mak sosa hokuantidade barakliu.raridade SUBSTANTIVU; SIN. kakirik
rasaSUBSTANTIVU Ema lubun boot kaluan liu hotu, neebé hakohakpovu oioin ho feitiu fíziku atuhanesan maski kulit nia kór lahanesan. Iha mundu-raiklaranita hetan rasa mahuluk haat,maka rasa australoide (emakahorik Papua, Giné Foun,Melanézia no Austrália ninian),rasa kaukazoide (Europeu sirano nasaun sira Ázia Loromonunian no Áfrika Norte nian), rasamongoloide (Ázia Lorosae,Mikronézia, Polinézia no emakahorik sira Amérika Norte noAmérika Súl ninian) no rasanegro ide (Afrikanu metansira). Iha rai-Timór rasa rua,mak austroloide sira nomongoloide sira kahur malu,maibé iha mós Timoroan baluho raan kaukazoide (ho bizavónrai-Portugál, Olanda ka Goa) nonegroide (beiala hosi rai-Áfrika,liuliu Mosambike).rasiál ADJETIVU
rasaunS U B S T A N T I V U Ai-han sahin idaneebé governu fó ba sidadaunsira iha tempu funu kaemerjénsia nian. SIN. bata
rasiVERBU Kose ho ai-been, tinta kakola.
rasikADJETIVU Kona-ba nia an.PRONOME An, hanesan nia rasikkatak nia an rasik.
rasionaVERBU Fó ka fahe nuudar rasaun.
SIN. hakbatarasionamentu SUBSTANTIVU;
hakbatan
rasizmu
533
SUBSTANTIVU Filozofia ka atitude salaneebé haree rasa ida diak kamakaas liu rasa seluk.
rasista ADJETIVU/SUBSTANTIVU
raskuñuSUBSTANTIVU Kópia hosi hakerek
ruma neebé seidauk kompletu;ida neebé presiza revizaun kahadia fali atubele sai diak liumolok atu entrega ka fó sai bapúbliku. SIN. ezbosu
rasoSUBSTANTIVU Been hosi ai, kutun kaular balu neebé bele halo emaka balada mate ka lanubainhira han ka hemu, no mósbainhira samea ka animál seluktata nia.SIN. venenu, morun
ratanVERBU Hasoru ema ruma hoviolénsia. SIN. ataka
rateSUBSTANTIVU 1. Hakoi fatin ba emamate ida. SIN. sadan2. Fatin-deskansa ba matebiansira, baibain ho rate barak. SIN.
semitériu
rate-kakulukSUBSTANTIVU Fatuk ida neebéhamriik hodi taka ema mate niahakoi-fatin, liuliu ho krús nohakerek neebé fó matebian nianaran, data-moris, data-matenst.
ratisidaSUBSTANTIVU Ai-moruk hodi oholaho sira.
raunVERBU Lees kulit uitoan ho liman-
kukun. SIN. koi
rautVERBU Foti hodi duir liman rua.
EZ. Maria raut tiha foos hotu ho nialiman rua.
razaunSUBSTANTIVU 1. Faktu ka situasaunida neebé hatudu tansá makabuat ruma mosu. SIN. motivu2. Jeitu ka kapasidade atuhanoin ho lój ika halojulgamentu loloos.
razoavelADJETIVU Ho razaun, neebé lójiku.
reajeVERBU 1. Halo buat ruma hodihatán ba buat ida neebé foinmosu.2. (kímika) Nakfila ka muda antan kontaktu ho buat seluk.
reajustaVERBU Halo mudansa ida (tan) babuat ruma, hanesan muda niafatin ka pozisaun.reajuste SUBSTANTIVU
reálADJETIVU 1. Neebé iha duni, laósbuat neebé ita mehi ka hanoindeit. SIN. tebes2. Neebé loos, tuir realidade.
reálADJETIVU Neebé pertense ka kona-ba liurai ka nia família.SIN. liuraikSUBSTANTIVU Osan rai-Brazíl nian.
realidadeSUBSTANTIVU Kondisaun ka buatneebé mosu loloos no iha duni.
realistaADJETIVU 1. Neebé tuir ka haliisba realidade, la tuir hanoin kamehi deit. L I A F U A N - S O R U N :
idealista2. Neebé rekoñese situasaunneebé mosu nuudar realidade.
SUBSTANTIVU Ema neebé rekoñeseno simu realidade neebé iha.
realizaVERBU 1. Hamosu, prodús.
534
2. Halo buat ruma atu mosukonforme ita-nia hakarak.EZ. Hodi serbisu todan, Sr. Alfredukonsege realiza nia mehi hotu-hotu.realizasaun SUBSTANTIVU
realizmuADJETIVU Atitude, hanoin, filozofiaka arte neebé realista. LIAFUAN-
SORUN: idealizmu
reasaunSUBSTANTIVU 1. Saida mak itasente, dehan ka halo tan buatka mamosuk ida.2. Kapasidade atu naseluk kamuda lailais hodi responde babuat ruma neebé mosu.3. (kímika) Naseluk ka mudansaneebé mosu ba inh i rasubstánsia rua tau hamutuk.
reasionáriu ~ reasionária f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. (Ema)neebé la simu kultura kagovernu modernu no buka atuhamoris fali sosiedade ka ukunfoufoun nian.2. (Ema) konservadór katradisionalista (termu maktolokneebé revolusionáriu sira gostauza).
rebaixaVERBU Hatún, halo (ema ruma) atulakon nia dignidade. SIN. umilla,hasudur
rebelaVERBU Halo asaun ruma, bele mós
ho violénsia, hasoru autoridade kaukun-nain sira. SIN. foti hasoru,nakleba
rebeliaun SUBSTANTIVU; SIN.
nakleban
rebeldeADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebénakleba ka foti hasoru ukunneebé iha; (ema) neebé lakohi
fó ulun ba autoridade. SIN.
klebak
rebeliaunSUBSTANTIVU Opozisaun organizadudala ruma ho violénsia hasoruautoridade. SIN. nakleban
rebenNUMERÁL Rihun sanulu.ADVÉRBIU Ho númeru boot,barabarak, basuk liu.
rebentaVERBU 1. Hafera la halo nakfera hoforsa makaas, n.e. bomba kabola neebé ár nakonu liu.2. Ataka hodi sobu no estragainimigu nia akampamentu kaabrigu.
rebokaVERBU Dada ho tali mahar idahodi lori ba fatin seluk, n.e.karreta neebé aat ka para ihafatin neebé laloos.reboke SUBSTANTIVU
rebokuSUBSTANTIVU Simentu neebé kahurho rai-henek hodi halo kabeerdidin-lolon.
rebusaduSUBSTANTIVU Ai-han hakmumukneebé iha masin-midar barak.
redasaunSUBSTANTIVU 1. Hakerek badakkona-ba buat ruma, neebéestudante ka jornalista halo.2. Grupu ema neebé halaojornál ka revista ida.
redatór ~ redatora f.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé haloredasaun.2. Ema neebé nia serbisu makbuka lia-foun ka informasaunseluk atu publika iha jornállaran. SIN. jornalista
rede
535
SUBSTANTIVU 1. Hena oin ida halo hokabas-lahan barak suku hamutukho kuak kiik barak iha leet, neebéserve nuudar fatin atu tau sasán,selae atu kaer ikan ka manu-fuik.SIN. dai2. Fatin ka ema balu neebéketaketak maibé iha fafutuk kaligasaun ba malu.
redentór ~ redentora f.SUBSTANTIVU Ema neebé redime kasoi. SIN. maksoin
redimeVERBU 1. Sosa fali buat rumaneebé ita peñora tiha ona;2. Sosa fali hodi liberta refeinida. SIN. soiredensaun SUBSTANTIVU;
SIN. sasoinredentivu ~ redentiva f.
ADJETIVU; SIN. maksoin
redúsVERBU Halo atu sai kiik liu kaladún barak. S I N . hamenus,hakiikredusaun SUBSTANTIVU
reembolsaVERBU Fó fali osan neebé emaruma gasta.reembolsu SUBSTANTIVU
reen-toosSUBSTANTIVU Parte ulun-fatuk nianiha fuuk no matan sira-nia leet.
refeinS U B S T A N T I V U Ema ida neebékriminozu ka funu-nain sirakaer tiha no hadadur too emanee nia família ka kolega sirahalo tuir buat ida neebékriminozu ka funu-nain siraezije, liuliu selu osan.
refeisaunSUBSTANTIVU 1. Han-hemu ida.
2. Ai-han neebé ema handurante tempu han nian.
SIN. hahán
refeitóriuS U B S T A N T I V U Sala-jantár ihakonventu ka mosteiru laran.
referenduSUBSTANTIVU Votasaun neebéhalao hodi husu sidaudaunhotu-hotu nia hanoin nohakarak kona-ba hakotunpolítiku ruma.EZ. Iha referendu kona-ba Timórnia futuru neebé halao iha tinan1999, 78% hosi Timoroan sirahili atu haketak an hosi Indonéziahodi hamriik nuudar nasaun ida.
refereVERBU 1. Temi kona-ba ema rumaka buat ruma. SIN. haktemik2. Haktuir, konta.
referénsiaSUBSTANTIVU 1. Hahalok temi nian.
SIN. haktemik2. Haktemik kona-ba hakerekka dokumentu ida-neebé autórkonsulta tiha ka uza hodiprepara nia livru ka artigu.E Z . Iha universidade peskiza kateze neebé estudante siraprepara tenke iha referénsia barakhodi hatudu informasaun neebésira hatoo mai hosi neebé loos.
refilaVERBU Hatán lahó respeitu ba emania koalia. SIN. hatán-filak
refiladórSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebérefila beibeik.
refinariaSUBSTANTIVU Fábrika hodi hamihissubstánsia industriál hanesanmina-rai, ka ai-han kanesanmasin-midar.
reflete
536
VERBU 1. Hatudu fali, liuliu buat kaema ida nia ilas. SIN. leno, haleno2 . Hanoin ho kuidadu. SIN.
hakbadan, baberakreflesaun SUBSTANTIVU
reformaVERBU 1. Forma ka halo filafali.
2. Hasoi ha hadia buat idaneebé aat ka sabraut ona, liuliuinstituisaun ida.3. Para ho hahalok aat hodi fila bahahalok diak nafatin.4. Sai hosi serbisu ona tanba itakatuas ona ka moras.
SUBSTANTIVU 1. Hahalok reformanian.2. Fuan ka efeitu reforma nian.Istoriadór sira fó naranR e f o r m a ba lalebak karebeliaun boot ida hasoru Amu-Papa no Kreda Katólika neebéhahú iha rai-Alemaña ihasékulu da-16 no naklekar barain oioin iha Europa Nortehodi hamosu kreda protestantebarak.
reformadór ~ reformadora f.SUBSTANTIVU Ema neebé reformabuat ruma.
reformadu ~ reformada f.ADJETIVU 1. Neebé reforma tihaona.2. Neebé tuir prinsípiuReforma Protestante nian. SIN.
protestanteSUBSTANTIVU Ema neebé para niaserbisu tanba katuas ka morasona.
refreskaVERBU 1. Halo sai matak filafali,hanesan modo-tahan neebé raiiha jeleira.2. Hafoun, hadia ka hamorisfilafali. SIN. hamata, hamatak
refujiadu ~ refujiada f.
SUBSTANTIVU Ema neebé halai hosinia uma, knua ka rain tandezastre naturál, funu, kapersegisaun kona-ba relijiaunka vizaun polítika neebé seluk.SIN. malaik
refújiuS U B S T A N T I V U Fatin ida atuhakmahan liutiha halai hosiperigu ruma. SIN. hakmahan-fatin
regaVERBU 1. Husik, tau ka fakar beeba ai-horis neebé ema kudaatu nia bele moris.2. Koalia demais hodi aumentainformasaun oioin neebé lapresta; hakole ema seluk tanbaita koalia mesak deit hodi haloema sira rona ita ho pasiénsia.
regadórSUBSTANTIVU 1. Kaleen ka masa beenian neebé ema uza atu taubee hodi rega ai-horis.2. Ema neebé koalia barak,aumenta informasaun barakneebé la presiza, no la fó-tempu bá ema seluk atukoalia.
regraSUBSTANTIVU Ukun-fuan ida neebéema tenke kumpre atu buathotu bele lao loloos no diak.SIN. regulamentuEZ. Regra tránzitu nian importanteba ema hotu atubele minimizadezastre iha lurón.
réguaSUBSTANTIVU Instrumentu ida hodi
sukat buat ida nia naruk ka badak,ho tadak oioin neebé marka hosentímetru no milímetru. SIN. ai-sukat, kasukat
regulaVERBU Halao ka haloos tuir regraka banati. SIN. hamkadak
537
regulasaun SUBSTANTIVU; SIN.
hamkadak
regulamentuSUBSTANTIVU Ukun-fuan ka regraofisiál neebé aplika ba ema kakazu hotu-hotu.
regulárADJETIVU 1. Neebé loos tanba tuirregra.2 . Neebé baibain nian. S I N .
normál ka normál.3. Neebé tuir lei. SIN. legálregularidade SUBSTANTIVU
regularizaVERBU Halo regulár; halo atu laotuir regra.regularizasaun SUBSTANTIVU
reiVERBU 1. Halo kona ibun-tutun baibun-tutun atu hatudu afeisaunka domin. SIN. muu2. Hakona inus ho inus hodihatudu afeisaun. SIN. anauk3. Hakona ibun-tutun ka inusba liman-belar hodi husu bensaba ema boot, katuas ka feriksira.rein SUBSTANTIVU; SIN. muun
reinaduSUBSTANTIVU Tempu hira mak reinuida tahan.
reinuSUBSTANTIVU 1. Rain ida neebéliurai ida mak ukun.2. Rain nia mahorik hotu-hotu.SIN. povu
reitór ~ reitora f.S U B S T A N T I V U 1. U lun-bootuniversidade nian.2. (reitór) Amlulik neebé ulun-boot semináriu nian.
reitoriaSUBSTANTIVU Reitór ka reitora niaserbisu-fatin ka eskritóriu.
rejeitaVERBU La simu ka lakohi (buat kaema ruma). SIN. hebai, hatiranEZ. Prezidente rejeita proposta-leikona-ba hasae impostu sira too20%.rejeisaun SUBSTANTIVU; SIN. hebain,hatiran
rejenteSUBSTANTIVU 1. Ema ida neebéhesi ka dirije orkestra. SIN.
mahesik-orkestra
rejiaunSUBSTANTIVU Área neebé luan honia rain, identidade noteriitóriu.
rejimeSUBSTANTIVU 1. Sistema-ukun ka
governu daudaun nian.2. Programa hamenus ai-hanloroloron nian neebé ema idatuir atu hatún nia todan kabokur. SIN. dieta
rejimentuSUBSTANTIVU Soldadu-lubun neebétenente-koronél ida makharuka.rejimentál ADJETIVU
rejionálADJETIVU Rejiaun nian.
rejistaVERBU Tau ka hakerek naran ihalista ofisiál ida.
rejistuSUBSTANTIVU 1. Hahalok rejista nian.
2. Lista ofisiál ida ho ema sira-nianaran sira.3. (linguístika) Nivel koalia nian.EZ. Lia-tetun nia rejistu sientífiku uzaliafuan portugés ka internasionealbasuk.
rekaduSUBSTANTIVU Liafuan sira neebéita tatoli ba ema seluk. SIN. lia-tatoli, mensajen
538
rekargaSUBSTANTIVU 1. Hahalok rekarreganian.2. Forsa elétrika ka tinta kartúsida atu hatama ba mákinaruma.
rekarregaVERBU Hatama filafali korrenteelétrika, n.e. iha bateriakarreta, komputadór, katelefone nian; hatama filafalitinta ba impresora ka mákina-imprime.E Z . Ema presiza rekarrega falikarreta nia bateria atu nia bele ihaforsa bainhira traballa.
rekerenteSUBSTANTIVU Ema neebé husu buatka kargu ida liuhosi suratformál. SIN. mahusuk
rekerimentuSUBSTANTIVU Surat formál hodi babuat ka kargu ida. SIN. hahusuk
rékien (misa-)SUBSTANTIVU Misa neebé amlulikreza ba matebian, atu niaklamar bele sai lailais hosipurgatóriu ka sees hosi kastigu-infernu se la soi atu bá looslalehan. SIN. misa-matebian
reklamaVERBU 1. Husu namanas direituida.2. Hatoo ba autoridade kona-ba susar ruma neebé ita foinhetan no autoridade nee beleremedeia. SIN. kesarreklamasaun SUBSTANTIVU;
SIN. kakesar
reklamanteSUBSTANTIVU Ema neebé hatooreklamasaun. S I N . makesar,kesar-nain
reklasifika
VERBU Klasifika filafali.reklasifikasaun SUBSTANTIVU
rekomendaVERBU Fó-hanoin, husu ka hamenohela atu ema halo tuir buatneebé ita hatoo.rekomendasaun SUBSTANTIVU;
SIN. lia-menon
rekomendasaunSUBSTANTIVU Lia-menon neebéhatoo atu husu ema halo kalao tuir.
rekompensaVERBU Selu fali servisu ida ka buatneebé lakon ka aat.
SUBSTANT IVU Hahalok ka buatneebé ita selu filafali ba emaneebé merese ka presiza. SIN.
selu-kole
rekoñeseVERBU 1. Hatene filafali, hanoinhikas ema ka buat niaidentidade. SIN. tada2. Iha konxiénsia ka hanoin filafalikona-ba buat ruma.3. Hatene no simu buat neebéloos, válidu no iha.4. Hatoo agradesimentu, kaapresiasaun.rekoñesimentu SUBSTANTIVU;
SIN. tatadak
rekonsiliaV E R B U Hamaus ema ida atuhaluha nia hirus no simu itafilafali. SIN. hadamerekonsiliasaun SUBSTANTIVU;
SIN. hadamenE Z . Rekonsiliasaun lahó justisabele hamosu konflitu foun.
rekonstruiVERBU Konstrui ka harii filafali.
rekonstrusaun SUBSTANTIVU
rekordasaunSUBSTANTIVU Buat neebé ita raihela atubele fó-hanoin nafatinkona-ba nia em neebé lakon ka
539
mate ona, ka fatin neebé dookona. SIN. katamik, lembransa
rekordeSUBSTANTIVU Rezultadu foun ihakompetisaun ida neebé liu idaneebé diak liu hotu be mosutoo agora.
rekreiaVERBU Halo ema haksolok no
hamnasa liuhosi halimar kaespetákulu ruma. SIN. diverte
rekreiuSUBSTANTIVU 1. Atividade ruma atudiverte ita-nia an ka ema seluk,n.e. bá pasiar, tebe bola, hariistasi nst.2. Iha eskola, tempu badakdeskansa ka halimar nian.
rekrutaVERBU Hatama ema foun atu haloknaar ruma iha militár kaserbisu-fatin seluk. SIN. huhiEZ. Bainhira kompañia foun tamaTimór, nia sei rekruta ema barakatu serbisu.
SUBSTANTIVU Ema neebé tama onatropa ka organizasaun militárruma.
rekrutamentu SUBSTANTIVU
rekuperaVERBU 1. Hetan filafali.
2. Hetan isin-diak filafali.rekuperasaun SUBSTANTIVU
rekursuSUBSTANTIVU 1. Remédiu ba susarka problema ruma.2. Hahusuk ba ajuda ruma.3. Hahusuk ba tribunál hareefali hakotun ka sentensa ida.SIN. tamein4. Materiál ida neebé serve hodihalo serbisu ruma ka halaoprojetu ruma.EZ. Hodi hanorin lia-tetun itapresiza rekursu barak.
relasaunSUBSTANTIVU 1. Ligasaun entreema ka buat ruma. SIN. fafutuk2. Oinsá ema nain-rua kagrupu rua konsidera malu.3. Liafuan jogu ida neebéhakerek tuir malu, ida uluk baida seluk.4. Kualidade neebé ita beletanesan ka kompara entre buatrua ka ema nain-rua.
relasionaVERBU 1. Hatudu buat ida niafafutuk ka relasaun ho buatseluk. SIN. hakait2. Halo lista kona-ba buatruma. SIN. halista
relativu ~ relativa f.ADJETIVU Kona-ba fafutuk karelasaun entre buat rua ka emanain-rua.E Z . Hau foin lee relatóriu idarelativu ba problema bee nian ihadistritu Baukau.
relatóriuSUBSTANTIVU Haktuir hakerek kakoalia kona-ba buat kasituasaun ruma, selae kona-baema ruma nia hahalok.EZ. Tinan-tinan, eskola sira presizahatoo relatóriu ba aman-inanestudante sira-nian.
relaxaVERBU 1. (Halo atu) sai kalma,hakmatek no laran ladún taukka nakdedar.2. Sai ladún makaas ka formálhanesan baibain deit; namkoreuitoan. SIN. hakore
relaxadu ~ relaxadu f . ADJETIVU
Iha kondisaun neebé informál.
relaxamentuSUBSTANTIVU Hahalok hakalma kahalo hakmatek nian.
relaxe
540
SUBSTANTIVU Hahalok halo ladúnformál ka makaas nian. SIN.
hakoren
relevanteADJETIVU Neebé kona loos ka presta.
SIN. konakEZ. Temi kona-ba kostume Izlaunnian ladún relevante iha rainkristaun hanesan Timór.relevánsia SUBSTANTIVU
relijiaunSUBSTANTIVU 1. Fiar iha Maromakno atividade hotu-hotu neebéiha relasaun ho fiar nee.2. Fiar kona-ba Maromak,hanorin teolójiku no morál nomós kultu litúrjiku hamutuk,nuudar sistema ida.
relijiozu ~ relijioza f.ADJETIVU 1. Kona-ba relijiaun.2. Neebé fiar metin baMaromak.
SUBSTANTIVU Ema laós amlulikneebé fó nia an no moristomak atu serbí Kreda nosarani sira.S I N . irmaun, frade, monje(mane); madre, irmán (feto)
relójiuSUBSTANTIVU Instrumentu hatudu
oras nian neebé ema tau ihaliman ka tara ba didin-lolon.
remedeiaVERBU Hetan remédiu ba. SIN.
habali
remediavelADJETIVU Neebé ita bele remedeiaka haloos. S I N . habali-belek,haloos-belek
remédiuSUBSTANTIVU 1 . Tratamentu kasolusaun ba susar ka problemaruma. SIN. habalin
2. Ai-moruk ka buat selukneebé uza atu trata ka kuramoras.remediál ADJETIVU
remetenteSUBSTANTIVU Ema neebé harukasai ka tatoli surat ruma. SIN.
tatolidór
RemexiuSUBSTANTIVU Suku no subdistrituida iha distritu Aileu, la dookhosi Dili.
remisaunS U B S T A N T I V U Nota ida ihadisionáriu neebé bolu ita-niaatensaun ba liafuan seluk idaho arti hanesan ka sorun.
renálADJETIVU Maksorin ka rins nian.
renaxensaSUBSTANTIVU 1. (Movimentu kakultiva nia) moris ka naburasfilafali.2. Períodu istóriku iha rai-Europa iha sékulu da-14 no da-15, bainhira hakerek-nain sirano artista sira husik-helakultura Otas Klarak nian hodifila fali ba valór sira Roma noGrésia lakin ninian.renaxentista ADJETIVU
rendaSUBSTANTIVU 1. Osan neebé emahetan hodi faan sasán ka haloserbisu ruma.2. Osan hotu neebé governuida kobra liuhosi imposru notaxa oioin.
rendaSUBSTANTIVU Hena-tahan hanesanrede maibé lotuk no furak, hodezeñu oioin, neebé suku katau ba hena ka roupa atuhafunan nia.
541
rende anVERBU 1. La funu tan tanba simukatak parte seluk manán tihaona.2. Fó an ba funu-balun.
rendisaun SUBSTANTIVU
rentavelADJETIVU Neebé fó vantajen kalukru iha komérsiu.rentabilidade SUBSTANTIVU
renunsiaVERBU Lakohi ona ka dada an tihaliuhosi deklarasaun neebéformál.renúnsia SUBSTANTIVU
reparasaunSUBSTANTIVU Hahalok hadia filafalibuat ruma neebé aat. SIN.
haloos, hasoin
repartisaunS U B S T A N T I V U Fatin iha neebédepartamentu governu nianhalao nia serbisu loron-loronnian.
repasaVERBU Haree filafali atubele hatene
buat neebé hakerek ka hatoo tihaona loos ka laloos.
repasu SUBSTANTIVU
reperkusaunSUBSTANTIVU Efeitu aat oioin hosihahalok ruma.
repeteVERBU Hatete ka halo filafali.
SIN. haktenikEZ. Se hau koalia lamoos, ó belehusu atu hau hateten filafali.repetisaun SUBSTANTIVU
repolluSUBSTANTIVU Modo kabuar ida hotahan barabarak neebé emauza nia atu halo kaldeirada kafeijuada.
reportajenS U B S T A N T I V U Haktuir kainformasaun neebé jornalistaida hatoo ba ema seluk liuhosijornál, rádiu ka televizaun.
reporterSUBSTANTIVU Ema neebé bukainformasaun hodi hatoo fali baema seluk neebé hakarakhatene, liuhosi jornál rádiu katelevizaun.
reprezáliasSUBSTANTIVU Reasaun ka vingansaneebé ema halo tan hahalokruma neebé halo nia hirus.
reprezentaV E R B U 1. Mosu mai ka tuirenkontru ruma ho ema, grupuka organizasaun ida nia naran.E Z . Iha enkontru neebá PadreFilipe maka reprezenta ami-niaparókia.2. Sai sinál ka símbolu ba buatruma.EZ. Kór-mean iha bandeira RDTLreprezenta raan neebé fakardurante funu hasoru kolonializmusira.3. Hatudu ka deskreve ho dalanka maneira neebé laloos.E Z . Ami sente hirus bainhirajornalista sira reprezenta ami-niaprimu nee nuudar ema lanu-teen.
reprezentanteSUBSTANTIVU Ema neebé kaer knaar
hodi reprezenta ema seluk. SIN.
saseluk
reprezentasaunSUBSTANTIVU 1. Haholok reprezentanian.2. Espetákulu iha teatru.
reprimeV E R B U 1 . Hanetik hahalok ka
sentimentu ida neebé aat kaperigizu.
542
2. Hanehan ema ruma, la husiknia goza nia direitu sira.represaun SUBSTANTIVU
represivu ~ represiva ADJETIVU
reprodúsVERBU Prodús filafali.
reprodusaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok reprodúsfilafali.2. Hahalok hahoris nian.3. Buat neebé ema reprodúska kopia.represaun SUBSTANTIVU
reprodutivu ~ reprodutiva ADJETIVU
reptilSUBSTANTIVU Animál raan-malirin,hanesan lafaek, teki ka samea,neebé iha kikit no fó tolun. SIN.
makdolar
repúblikaSUBSTANTIVU Estadu ka sistema-governu neebé iha prezidenteida neebé sidadaun sira hili,laós liurai mak ukun.republikanu ~ republikana f.ADJETIVU
reputasaunSUBSTANTIVU Naran diak ka aatneebé ema hetan ihasosiedade tan ninia hahalok.SIN. fama, famanEZ. Advogadu nee nia reputasaundiak iha rai-laran tomak.
reseitaSUBSTANTIVU 1. Instrusaun kona-baprepara hahán ruma, neebéhaktemik ingrediente hotu-hotuno mós deskreve métodu teinnian.2. Surat ida neebé doutórhakerek hodi haktemik ai-moruk neebé farmaséutiku atuprepara ba ema moras hemu.
3. Osan neebé ema hetan hodifaan sasán ka halo serbisuruma. SIN. renda
resenseamentuSUBSTANTIVU (Knaar hodi halo)rejistu ka lista boot hoinformasaun no estatístikaoioin kona-ba mahorik hotu-hotu nasaun nian. SIN. sensu
resenseiaVERBU Halo resenseamentu (kona-ba popu lasaun) ; surapopulasaun tomak.
resenteADJETIVU Foin daudaun nian, horitempu ida neebé seidaukkleur.
resenteVERBU Sente laran-kanek tanbainsultu ka buat aat neebé emaseluk halo. SIN. rai kunaresentimentu SUBSTANTIVU
resentementeADVÉRBIU Foin daudaun.
resepsaun mós resesaunS U B S T A N T I V U 1. Hahalok simunian. SIN. sasimuk2. Festa hosi simu bainakaimportante ida.3. Balkaun iha otél, empreza karepartisaun nia tama-fatin, ihaneebé vizitante sira bele hetaninformasaun kona-ba ema idaneebé serbisu ka hela ihalaran.SIN. balkaun-resepsaun
r e s e p s i o n i s t a mósresesionista
S U B S T A N T I V U Ema ida neebéserbisu iha balkaun-resepsauniha oték, empreza karepartisaun ida nia tama-fatin.
resesaun
543
SUBSTANTIVU Otas iha neebé rainida nia ekonomia lao ladúndiak no ema barak la hetanserbisu.
resetórSUBSTANTIVU Parte telefone nianneebé ema kaer ho liman nohabesik ba tilun no ibunatubele rona no koalia.
resibuSUBSTANTIVU Surat-tahan neebéema hetan hanesan prova kataknia sosa duni ka simu tiha onasasán ida.
resikADJETIVU/ADVÉRBIU 1. (Neebé) seihela no ladauk uza.2. (Neebé) barak liu kedas,(neebé) liu tiha ida normál kabaibain. SIN. demais, resikliu
resiklaVERBU 1. La soe produtu uzadumaibé uza filafali hodi haloprodutu seluk.EZ. Ita tenke resikla filafali masabee nian hodi enxe fali bee foun.2. Fó treinu ka formasaunfilafali.resiklajen SUBSTANTIVU
resikliuADJETIVU/ADVÉRBIU (Neebé) barakliu kedas, (neebé) liu tiha idanormál ka baibain. SIN. demais,resik
resinSUBSTANTIVU Parte neebé seidaukuza, neebé naresin ka seka. SIN.
restu, sekanEZ. Hau sei fó naan-resin nee baasu.ADJETIVU Neebé seidauk uza,neebé naresin ka seka. SIN.
resikEZ. Iha bikan resin: imi bele helaho sira, sehakarak.
resipienteSUBSTANTIVU Fatin neebé ema belerai hodi tau sasán iha laran,hanesan kaleen, masa, botir kakaixa.
resitaVERBU Haktuir ka dehan sai homemória, liuliu orasaun kapoezia ida. SIN. sanires i t asaun SUBSTANTIVU; SIN.
sasanik
respeitaVERBU Hatudu konsiderasaun baema ida. SIN. hanai, hamtaukE Z . Sr. Jaime Cunha mak haurespeita. (Hatoo bainhirahakerek surat).
respeitavelADJETIVU Ida neebé bele hetanr e s p e i t u k a s i m ukonsiderasaun.SIN. hanai-belek, hamtauk-belek
respeitozu ~ respeitoza f.ADJETIVU Neebé hatudu respeituka konsiderasaun ba emaseluk.
respeituS U B S T A N T I V U K o n s i d e r a s a u nneebé ita fó ba ema ka buatida tan ninia kualidade diak katan nia autoridade. SIN. hanain,hamtaukN O T A : Ema balu uzasubstantivu respeitu nuudarverbu (n.e. Hau respeitu nia),maibé diak liu uza verburespeita, neebé loloos liu: haurespeita nia.
respirasaunSUBSTANTIVU Hahalok dada iis nian.
responsabilidadeSUBSTANTIVU 1 . Kondisaun sairesponsavel. SIN. tatesak
544
2. Obrigasaun ka devér atu holakonta buat ka ema ruma. SIN.
lalebokE Z . Prezidente-repúblika iharesponsabilidade oioin.
responsabilizaVERBU Halo responsavel ba buatruma. SIN. tesa, teer
responsavelADJETIVU 1. Neebé tenke hatánkona-ba buat ruma, selae kona-ba ema ruma nia hahalok. SIN.
tesak2. Neebé bele haree saidamaka loos no sala.3. (Ema) neebé ita bele fiar tanbalaran-moos no matenek.
respostaSUBSTANTIVU 1. Hahalok hatán nian.
2. Liafuan ida ka liu neebé itahatoo hodi hatán ba ema ruma.SIN. lia-hatán
restauranteSUBSTANTIVU Fatin públiku ba emaatu han no hemu. SIN. uma-han
restuSUBSTANTIVU Ida neebé hela ka lauza ona. SIN. resin, sekan
resuxitaVERBU 1. Hamoris filafali.
2. Halo atu dada iis filafali.resuxitasaun SUBSTANTIVU
retánguluSUBSTANTIVU Forma ida ho sorinhaat no lidun ka ángulu retuhaat.retangulár ADJETIVU
retiruSUBSTANTIVU Tempu atu dada anba fatin hakmatek atubelekontempla ka hanoin kona-baita-nia moris no ita-nia relasaunho Nai Maromak.
EZ. Katóliku barak, liuliu amlulik nomadre sira, halo retiru bainhiraatu tama Páskua ka Natál.
retratuSUBSTANTIVU 1. Ilas ka imajenneebé mosu iha surat-tahanida nia leten liu prosesufotográfiku.2. Ilas ka imajen ida hatuduema ruma nia oin ka isin-lolonneebé artista ida maka pinta.
retrovizórSUBSTANTIVU Lalenok kiikoan ihakarreta ka motór neebékondutór sira uza atu hareetránzitu iha kotuk.
reumatizmuSUBSTANTIVU Moras neebé halo uatno ruin iha ema nia isin saimoras no toos; dala ruma móshalo bubu.reumátiku ~ reumátika f.ADJETIVU
reúneVEBU Halibur filafali.
reuniaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok haliburfilafali.2. Hahalok hasoru malu ho emaruma hanesan família, kolegaka maluk serbisu sira. S I N .
enkontru
Reuniaun (rai-)SUBSTANTIVU Nusa ida neebé rai-Fransa mak ukun, nakfati besikrai-Maurísia no rai-Madagaskariha Tasi-Boot Índiku.
reunionenseADJETIVU Rai-Reuniaun nian.SUBSTANTIVU Ema Reuniaun.
reveeVERBU Haree filafali buat rumaneebé hakerek tiha ona atununee la bele iha sala; hadia
545
filafali atu sai loos liu. SIN. hareefali, lehat, hakfihir
revelaVERBU Fó sai ba ema kona-ba lia-sumik ka segredu ruma; lokeatu ema seluk hatene. SIN.
haloke
revelasaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok revelanian.
SIN. halokenE Z . Livru Revelasaun kaApokalipse nian iha TestamentuFoun susar tebes atu komprende.2. Kbiit neebé Maromak haraikba profeta no santu sira atukomprende Nia mistériu sira.EZ. Lia-loos fiar sarani nian bazeiaba revelasaun, laós ba siénsia.
r e v e r e n d í s i m u ~reverendísima f.
ADJETIVU Neebé hetan respeituboot tebes; títulu uza ba bispuno superiór relijiozu sira.E Z . Reverendísimu Don JaimeGoulart mak bispu dahuluk Dilinian.
reverendu ~ reverenda f.ADJETIVU Neebé hetan respeituboot; títulu uza ba klerukatól iku, ortodoksu kaprotestante.EZ. Ami husu Reverendu Sr. PadreAndré Filipe atubele hatoo netikliafuan ruma.
reverénsiaSUBSTANTIVU Hamtauk ka respeituboot ba Maromak no santu sira,no mós ba ema no sasán lulik.
revistaVERBU 1. Buka atu hatene se emasubar hela buat ruma.EZ. Loroloron fiskál sira revistapasajeiru sira-nia pasta sira ihaaeroportu.
2. Fihir soldadu sira neebéh a m r i i k - n a m k a d a k i h aformatura militár.3. Koko atu hatene se buat hotufunsiona loloos, hanesanmákina serbisu nian.
SUBSTANTIVU 1 . Hahalok revistanian.2. Publikasaun ida neebé fó saiatu ema lee semana-semana kafulan-fulan, ho artíkulu oioin nofotografia barak.3. Institutu sientífiku kaakademia nia publikasaunofisiál, neebé baibain mosutinan-tinan no hakohak artiguno rezeña oioin.
revizaunSUBSTANTIVU Hahalok revee nian.
revoltaVERBU Foti hasoru, halo rebeliaun.
SIN. naklebaSUBSTANTIVU Hahalok foti hasoru;hahalok halo rebeliaun. SIN.
lalebakEZ. Revolta hasoru inan-aman belekria konflitu entre oan no inan-aman sira.
revolusaunSUBSTANTIVU 1. Naseluk ka mudansa
fundamentál ka too abut ihagovernu ida nia laran, baibainliuhosi golpedestadu.2. Naseluk ka mudansa radikáliha moris loroloron nian.3. Hahalok ka kondisaunnakdulas nian, n.e. planetaneebé nakdulas haleu loro.
r e v o l u s i o n á r i u ~revolusionária f.
ADJETIVU 1. Kona-ba revolusaun;revolusaun nian.2. (Mudansa) neebé makaasliu ka derrepente, hanesan iharevolusaun.
546
SUBSTANTIVU Ema neebé hamosuka halao revolusaun.
revolverSUBSTANTIVU Pistola ka kilat-oanida neebé bele uza atu tiru badala barak no lalika karrega niabala beibeik tanba silindrunuudar nia bala-fatin.
rezaVERBU Hasae orasaun baMaromak, santu ka matebiansira. SIN. harohan, hamulak
rezduxaunSUBSTANTIVU Klabis ida neebérabat kedas ba rai; andár idauluk nia okos kedas; hun baandár sira seluk neebé ihaleten aas fali. SIN. klabis-rai
rezeñaVERBU/SUBSTANTIVU 1. (Hakerek)krírika kona-ba livru ka obrafoun ruma.2. Rezumu, sumáriu.
rezeñadór ~ rezeñadora f.VERBU/SUBSTANTIVU Ema neebéhakerek rezeña ida.
rezervaADJETIVU Neebé serve atu trokaida tuan ka ida aat tiha ona.
SUBSTANTIVU 1. Ida neebé rai helaatu uza bainhira ida seluk aattiha.2. Ema ida neebé hein atuhalao knaar ruma se presizakarik.3. Rai-klees ka kampu mamukneebé ema sira la bele kultiva,tanba rai ba uzu futuru ruma.4. Horik-fatin espesiál, baibainrejiaun, ba povu kahorik ka rai-nain ida neebé povu mahukunduni sai hosi nia rain foufounnian.5. Laran-rua ka dúvida kona-babuat ruma.
VERBU Rai atubele uza fali bainhirabuat seluk sai tuan ka aat tiha.
rezervadu ~ rezervada f.ADJETIVU 1. Neebé kuidadu kona-ba
buat neebé nia dehan ba emaseluk. SIN. rai-an2. Neebé baibain nonook nolakohi fó sai nia hanoin ba emaseluk. SIN. fexadu, kamenas
rezidenteADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebéhela metin iha fatin ida, laósbainaka ka vizitante. S IN .
mahorik
rezisteVERBU Hamriik hodi halo asaunruma hasoru; tuba rai metinhasoru; sai opozisaun ba ema,grupu ka organizasaun ruma.SIN. hakmetinrezisténsia SUBSTANTIVU
rezolveVERBU 1. Hetan dalan atu sai hosisusar ruma, hetan solusaun ba.2. Pasa desizaun ruma liuhosivotu ka rezolusaun ida.3. Deside, hatudu vontade atu.
rezultaduSUBSTANTIVU Fuan ka efeitu hosihahalok, akontesimentu kahakotun.E Z . Sira-nia atitude irresponsavelhamosu rezultadu aat liu.
rezultanteADJETIVU Neebé rezulta.
rezumeVERBU Haktuir ka konta kona-babuat ruma hodi habadak nohalista detalle sira.rezumu SUBSTANTIVU
rianSUBSTANTIVU 1. Feen nia alin kamaun.2. Feton nia laen.
547
ribaVERBU 1. Taka ho forsa makaas,hanesan odamatan ka buatseluk.2. Tuda tun buat ruma homakaas, hanesan telefone,bola ka objetu seluk.Riba malu katak tuda malu kadeut malu, liuliu nuudard e s p o r t u . S I N . hakbuti,hakmisar malu
riba-maluSUBSTANTIVU Hahalok riba malunian. SIN. deut-malu, tuda-malu2. Hahalok riba malu niannuudar desportu. SIN. luta livre
ribamaludórSUBSTANTIVU Ema-mane neebériba malu ho mane seluk, liuliunuudar profisaun. SIN. lutadór,hakbutidór, makbutik
ridíkulu ~ ridíkula f.ADJETIVU 1. Neebé bele halo itahamnasa tanba beik ka faakhela.2. Neebé beik ka la tuir lójika.SIN. absurdu
rigór
SUBSTANTIVU Atitude ka hahalokmakaas, l iul iu kona-badixiplina ka lei.EZ. Polísia atu halao lei foun neeho rigór boot.rigorozu ~ rigoroza ADJETIVU
rihikVERBU (Udan neebé) monu hoturun kiikoan deit. SIN. xuviska
rihunNUMERÁL Hahidak ka unidade suranian nahún ka bazeia ba atussanulu. Rihun ida ita hakerekho algarizmu 1.000.
rihun-rahunADJETIVU Rihun ba rihun,barabarak, basuk.
riikADJETIVU Neebé hamriik hela.
riinSUBSTANTIVU Ai, fatuk ka besikanaruk ka pedasuk naruk ida.SIN. ai-riin; fatuk-riin, besi-riin
ADJETIVU Aas no isin-forte.
riin-hunSUBSTANTIVU Fatuk-riin ka estátuania hun. SIN. plintu
rikeza: haree rikusoin
rikuADJETIVU 1 . Neebé iha sasán,osan ka propriedade barak. SIN.
maksoik2. (Hahán) neebé iha mina kabokur barak.
SUBSTANTIVU Rikusoin ka rikezaneebé iha. = rikun
rikusoinSUBSTANTIVU 1. Kondisaun maksoikka riku nian.2. Osan, propriedade ka buatbalun ho kuantidade barakneebé pertense ba ema,organizasaun ka nasaun ruma.SIN. rikun, rikeza3. Buat ruma neebé barak tebes.EZ. Mina iha Tasi-Timór bele sairikeza ba Timoroan sira.
rimaSUBSTANTIVU/VERBU Liafuan ruaneebé nia vogál sira hanesandeit maibé nia konsoante siralahanesan. Nuudar ezemplu,liafuan rua matan no latan rimaho malu ka halo rima ida.Poezia barak nahún ba rima, noiha banati oioin hodi halo rima.
ringeSUBSTANTIVU Fatin ba desportutuku-malu (bokse) ka riba-malu(luta livre) nian, baibain ihaplataforma leten, ho besi-riinhaat no tali tolu nuudar lutu.
548
rinoseronteS U B S T A N T I V U Balada fuik kamamíferu rai-Áfrika nian,hanesan karau boot ho dikurida ka rua iha nia inur.
riskuSUBSTANTIVU 1. Posibilidade atubuat ruma neebé la diak beleakontese. SIN. perigu2. Hahalok hasoru perigu nian.EZ. Jornalista sira neebé serbisuiha rai-funu sei hetan riskubarabarak tanba sira bele kanekka mate bainhira ema tiru malu.
riskuSUBSTANTIVU 1. Latar ka liña narukida neebé marka ka pinta. SIN.
foit, listra, tuin2. Espasu kloot no naruk ihaliña rua nia leet neebé markaiha lurón. Xofér sira tenke kaerkarreta iha risku nee nia laranatu labele xoke ho karreta selukneebé hakbesik mai ihadiresaun sorun, no mós tenkefó sinál ba kondutór seluselukho liman ho piska-piskabainhira atu sai hosi risku. SIN.
faixa
ritanSUBSTANTIVU 1. Substánsia belitmai hosi ai-horis balun. SIN. ai-been2. Substánsia neebé ema uzaatu hametin hamutuk ka habelitbuat balu. SIN. kola
riti mós riti-modokSUBSTANTIVU Besi neebé mean-malahuk uitoan. SIN. kasa
ritmuSUBSTANTIVU Lian, son ka hananunnia tuku-tuku nafatin.EZ. Hau gosta rona ritmu udannian iha uma-kakuluk leten.rítmiku ~ rítmika ADJETIVU
riválSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebéhataru malu ho ita. SIN. hataru-malukrivalidade S U B S T A N T I V U ; S I N .
hataru-malu
rivalizaVERBU Hataru malu, taru malu.
róSUBSTANTIVU Meiu-transporte idaneebé namlele iha bee leten noema uza atu lao iha tasi, bee-lihun ka mota.
ró-ahiSUBSTANTIVU Ró boot lahó laanneebé uza forsa hanesanturbina nian atu lao hodi tulaema ka naha.
ró-kidunSUBSTANTIVU Parte okos ró nian.
ró-riinSUBSTANTIVU Ai naruk ida neebéhamriik iha ró leten no serveatu tara ka kesi laan bá.
rodaS U B S T A N T I V U Objetu leuk kasirkulár ida neebé nakdulas, noserve atu halo karreta, motórka mákina lao.
roda-rezervaSUBSTANTIVU Roda neebé lori ihakarreta nia kotuk atubele uzaka troka roda seluk bainhiraaat.
roha mós rohoSUBSTANTIVU Sasukat hosi ita-nialiman-fuan ida nia rohan tooliman-fuan sorin nia rohanbainhira ita-nia liman siranakloke.
rohanSUBSTANTIVU Parte hotu nian kaikus nian.
549
rohanVERBU Sente ema laran-susar tanseluk nia terus, sentekompaixaun. SIN. hanoin, sadia
rohan-laekADJETIVU Laiha rohan; nafatin banafatin.
roluSUBSTANTIVU 1. Fita ida neebé uzahodi halo fotografia ka filme.2. Silindru ida neebé nakdulasiha mákina ka aparellu ruma.3. Tubu kiikoan neebé ema uzaatu bobar fuuk hodi halo saikleuk.
RomaSUBSTANTIVU Sidade boot no antigutebetebes iha Europa neebéohin loron kapitál rai-Itália.Tinan rihun rua liubá Romanee sentru ba Impériu Romanuno sei ukun-fatin klarak KredaKatólika nian no horik-fatinAmu-Papa nian.
romanSUBSTANTIVU Lakan nabilan hodihalo ema no animál sira haree.S I N . naroman; L IAFUAN-SORUN:
nakukun
romániku ~ románika f.ADJETIVU 1. (Dalen) neebé lia-inanlatín mak hahoris. SIN. neolatinuE Z . Lian portugés, españól,katalaun, fransés, italianu noromenu maka dalen románikumahuluk sira.2. Kona-ba estilu arte kaarkitetura neebé nafunan iharai-Europa parte loromonuentre sékulu dalimak no sanulu-resin-ruak.
romanseSUBSTANTIVU 1. Livru neebé hatooistória naruk neebé mehik kaimajináriu deit.
2. Livru neebé haktuir istórianaruk kona-ba amantizada.dala barak ema sira iha istórianee imajináriu deit.
romansistaSUBSTANTIVU Ema ida neebéhakerek romanse.
romántiku ~ romántika f.ADJETIVU 1. Kona-ba romanse.2. Neebé haliis ba amór; amórnian. SIN. amorozu3. Neebé tuir ka haliis baromant i zmu. LIAFUAN-SORUN:
klásiku4. N e e b é i m a j i n a t i v utebetebes, neebé haliis bamehi.
romantizmuSUBSTANTIVU/VERBU Estilu arte,literatura no múzika neebéimajinativu tebetebes, no fokaliuliu ema nia sentimentu sira,istória ka fafurak natureza nian.LIAFUAN-SORUN: klasisizmu
romanu ~ romana f.ADJETIVU Roma nian.
romanxe (lia-)SUBSTANTIVU Variedade hosi lia-padanés neebé koalia ihakantaun ka rejiaun Grizoins rai-Suisa nian, no horikedas tinan1937 rai-Suisa nia dalennasionál dahaat. SIN. ladinu
romaun (ai-)SUBSTANTIVU Ai-fuan ida ho kulittoos tebes, isin mean no musanbarak.
Roménia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu idaneebé boot tebes iha Europalorosae.EZ. Hasai tiha nia hosi kargugovernadór nian, governuIndonézia haruka Sr. Mário
550
Carrascalão ba rai-Roménianuudar embaixadór.
romenu ~ romena f.ADJETIVU Rai-Roménia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Roménia.2. (lia-romenu) Dalen neolatinurai-Roménia nian.
ronaVERBU 1. Simu son ho tilun.2. See tilun ka fó atensaun babuat neebé ema seluk hatete.3. Hatene buat neebé emaseluk hatete. SIN. komprende4. Halo tuir. SIN. obedeseRona misa katak bá uma-redahodi tuir serimónia misa nian.
rona-belekADJETIVU Neebé ita bele rona.SIN. audivel
rondaSUBSTANTIVU/VERBU ( E m a - l u b u n
neebé) lao bá-mai atu hatenikdistúrbiu, naok ka hahalok aatseluseluk. SIN. patrulla
rookVERBU Naksobu; sai rahun.
ropaADJETIVU 1. (arkaiku) Rai-Europanian, europeu.2. Malae, raiseluk nian, n.e.fehuk-ropaNOTA: Lalika konfunde liafuannee ho liafuan ketak roupahatais.
rosakADJETIVU Neebé nia isin bokar noforte. SIN. isin-forte
rosanVERBU Serbisu lisuk. SIN. kolabora
roseVERBU Liu hodi kose buat ida nialolon.
roskaSUBSTANTIVU Ahuk ka dalan leuksira iha parafuzu nia lolon.
rota mós rotanSUBSTANTIVU 1. Ai-sanak naruk no
isin kiik.2. Dalan neebé hakotu nanistiha ona atu ró, aviaun kakarreta sira lao, semo ka halaituir.
rotasaunSUBSTANTIVU Ema sira troka maluiha serbisu.
RoteSUBSTANTIVU Nusa ida iha rai-Timórnia rohan sudueste, besiksidade Kupan. Rai-Rote neehalo parte Timór LoromonuIndonézia nian.Kuda-rote haktemik kuda Rotenian neebé aas no boot liukuda-timur.
rotokVERBU Hanehan hodi dodok.
rótuluSUBSTANTIVU Surat-tahan kiikneebé kesi hela ba buat rumaiha loja hodi hatudu nia folin kapresu. SIN. etiketa, folin-tahan
roupaSUBSTANTIVU Hena hodi falun isin-lolon. SIN. hatais
roupaunSUBSTANTIVU Roupa ida hanesanfaru naruk ida, nakloke iha oin,no kesi ho sintu ida, neebéema sira hatais bainhira saihosi bañu.
rozaSUBSTANTIVU Ai-funan boot nofurak, ho funan-tanan morinbarak no ai-tarak iha nia sanak.K ó r - r o z a katak kór-meannaroman.
551
rozáriuSUBSTANTIVU Orasaun populár fiarkatóliku nian neebé hakohakAvemaria 150 no orasaunseluseluk. Avemaria siranakfahe ba tersu tolu nodezena 15.
ruaNUMERÁL Númeru neebé tuir idano uluk-ba tolu, reprezenta hoalgarizmu 2.
Ruanda (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika parte súl.
ruandés ~ ruandeza f.ADJETIVU Rai-Ruanda nian.SUBSTANTIVU Ema Ruanda.
ruanuluN U M E R Á L Númeru neebé tuirsanulu-resin-sia no uluk-baruanulu-resin-ida, reprezentaho algarizmu 20.
rubéolaSUBSTANTIVU Moras ida hanesansarampu ka au-melan neebévirus ida hamosu no ataka liuliulabarik-oan sira.
rubluSUBSTANTIVU Osan rai-Rúsia nian.
ruinSUBSTANTIVU Parte toos neebéforma estrutura ema ka animálnia isin nian.
ADJETIVU 1. Iha ruin deit.2. Karutas ka tarak. LIAFUAN-
SORUN: kabeer
ruinaSUBSTANTIVU Uma ka estruturaseluk neebé naksobu tiha nosai rahun. SIN. sobun
rujeSUBSTANTIVU Kozmétiku neebé fetosira uza atu pinta hasan mean.
ruloteSUBSTANTIVU Uma kiik tuur iharoda haat leten, neebé karretabele tonda. Iha rain balu emasira bá férias ho karreta norulote atu lalika hela iha otél.
rumaADJETIVU 1. Neebé ita la hatene ida-
neebé loos.E Z . Ema ruma tohar kuadru neemaibé ami la hatene sé loos.2. Neebé liu rua, maibé ita ladehan hira loos. SIN. baluEZ. Iha surat ruma atu Ita-Bootasina.
ruminanteADJETIVU/SUBSTANTIVU (Balada holiman-kukun) neebé fale kahaknaan duut. SIN. makfalekEZ . Karau no bibi maka baladaruminante.
rumórSUBSTANTIVU Lia ida neebé ema
lori kona-ba ema seluk niahahalok ka situasaun neebéfoin mosu.SIN. boatu, lia-anin, iis
rumu1
SUBSTANTIVU Tua-manas ida halohosi tohu-been.
rumu2
SUBSTANTIVU Ró nia dalan iha tasi.
rungurangaADJETIVU 1. Neebé tau sabraut.2. Neebé book an no hakilartun-sae.
SUBSTANTIVU Hahalok book an nohakilar tuin-sae, liuliu iha lurónka fatin públiku. SIN. distúrbiu
rupiaSUBSTANTIVU Osan rai-Indonézia norai-Índia nian. Rupia indonéziauza iha Timór Lorosae hotu,entre tinan 1976 no 2001.
552
rurálADJETIVU Foho nian, laós sidadenian. L IAFUAN-SORUN: urbanu,kotak
rusa (bibi-)SUBSTANTIVU Animál maksusuk kamamíferu fuik ho dikur narukiha nia ulun.
Rúsia (rai-)S U B S T A N T I V U Rain no estadu
(Federasaun Rusa) ida neebéboot tebes iha Europa nonaknahe ba Ázia nia rohanlorosae. Nasaun tempu ulukkaer Klibur Soviétiku nia hun nomós ukun Bloku Soviétikuneebé hakohak rain barakliuEuropa Lorosae nian.
rusu ~ rusa f.ADJETIVU Rai-Rúsia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Rúsia.2. (lia-rusu) Dalen rai-Rúsianian.
rusunVERBU Sama rai ho ain sira. SIN.
teik
ruturaSUBSTANTIVU Fatin tohar, liuliu ihaorgan isin nian. SIN. tatohar
ruu (ai-)SUBSTANTIVU Ai-hun espésie idaneebé nia ai toos tebes. SIN. ai-bubur metan
ruunVERBU 1. Tata buat ruma iha ibunlaran hodi halo nia sai rahun,n.e. batar sona.2. Tata nehan hodi halo tarutumakaas.
553
SssáPRONOME Liafuan neebé ita uzahodi husu kona-ba buat ruma.SIN. saidaEZ. Sá mak ó sosa iha merkadu?Nee serve ba sá? Iha loron sádeit?
saanADVÉRBIU Molok too tempubaibain nian; lailais liu tempuneebé hakotu tiha ona.SIN. seduOhin loron liafuan ida-neebaibain uza tutan malu holiafuan dadeer, maka dadeer-saan.EZ. Dadeer-saan deit nia bá tihaona toos.
saarVERBU 1.. Uza kesak ka ai-knaaratu tau foer hamutuk iha fatinida. SIN. dasa2.. Muda hosi fatin ida ba fatinseluk ho forsa makaas atubelehamohu ka hamoos buat ruma.
sábaduSUBSTANTIVU Loron dahituk semananian; ida neebé tuir loron-sestano molok atu tama domingu.
Sábadu-AleluiaS U B S T A N T I V U Loron uluk-baDomingu-Páskua.
sabakVERBU 1. Koalia sabraut hanesanbebé. SIN. babak2. Koalia demais. SIN. rega
sabaun
SUBSTANTIVU Substánsia, baibaintoos no morin, neebé ita uzaho bee atu fase isin ka roupa.
sabetuduSUBSTANTIVU Ema halo-an neebéhanoin katak nia hatene hotu-hotu.
sabirVERBU Halo kabeer ai.
sabórSUBSTANTIVU Sente morin hahánnian.
sabotaVERBU Halo aat buat ruma kasasán importante sira hointensaun atu estraga emaseluk nia serbisu ka klibur,liuliu iha kontestu funu karevolusaun ninian.sabotajen SUBSTANTIVU
sabotadór ~ sabotadora f.SUBSTANTIVU Ema neebé halosabotajen.
sabrautADVÉRBIU/ADJETIVU Halo ladiak, lahalo ho hanoin diak kamatenek, ho arbiru deit, la tuirfatin, laiha orden.EZ. Tránzitu iha Dili sabraut tebesdurante períodu tranzisaun nian.
saburaka mós sabrakaSUBSTANTIVU Ai-fuan ida hosi grupusitrinus nian neebé midar nokór-kinur nakukun (kór-sabraka)bainhira tasak.
sabutarADJETIVU/VERBU (Sai) kalohan metinno nakukun uitoan. SIN. salabu
sadanSUBSTANTIVU 1. Fatin lulik.2. Ema nia rate.
sadere
554
VERBU Hamriik ka tuur ho isinparte kotuk ka sorin nian haliishodi rabat ba objetu rumahanesan ai-hun, parede ka baema seluk.saderek ADJETIVU
sadiaVERBU Iha laran-kasian ba emaruma. SIN. rohanEZ. Maromak sadia nia ema siraneebé, maski terus, hakarakmoris tuir Nia hanorin.sadiak ADJETIVU; SIN. piedozusadian SUBSTANTIVU; SIN. rarohan,
kompaixaun, piedade
sadikVERBU 1.. Uza liafuan ka hahalok atu
dada ema atu halo asaun ruma;babeur ka tenta ema atu halo buatruma. SIN. dezafia2.. Provoka ka tenta ba hahalokseksuál.
sádiku ~ sádika f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebégosta halo ema seluk terus.sadizmu SUBSTANTIVU
saeVERBU 1.. Bá leten.
EZ. Gerilleiru sira sae foho atubelesees husu inimigu sira.LIAFUAN-SORUN: tun2.. Naboot ka sai boot badadaun.EZ. Labarik nee sae lailais.3.. Tama ba veíkulu ka tuur ihakuda leten hodi bá fatin ruma.EZ. Viajante balu sae daudaun basira-nia autokarru, sira seluk falisae deit kuda.4.. (liafuan indelikadu) Halorelasaun seksuál.
safiraSUBSTANTIVU Fatuk-murak idaneebé kór-azúl no haree-borus.
sagradu ~ sagrada f.
ADJETIVU 1. Kona-ba relijiaun,Maromak, santu ka matebiansira. SIN. lulikE Z . Múzika neebé ita toka kahananu iha uma-kreda laran tenkefurak no mós sagradu, labelehanesan múzika baibain ka festanian.2. Neebé merese respeitu bootno ita labele harau ka viola.
saiVERBU 1. Sees hosi fatin rumahodi bá liur.EZ. Tuku hira maka sira sai hosieskritóriu?2. Sees ba fatin seluk; husikhela fatin ba tempu badakruma.E Z . Maria sai no seidauk tamafilafali.3. Sees an hosi fatin ruma hodihahú viajen ida.4. Mosu iha televizaun; publikaiha jornál, revista no seluseluktan.E Z . Dona Fernanda sai ihatelevizaun horikalan.5. Muda hosi estadu ka kondisaun-moris ida ba estadu ka kondisaunseluk.EZ. Uluk nia kiak bainhira nia sei kiik,maibé oras nee nia sai riku tanbabadinas no serbisu makaas.
saiaSUBSTANTIVU Hena-hatais feto nianneebé aperta iha knotak,tabele too ain ka too deit ain-tuur.
saiánVERBU/SUBSTANTIVU Sente tr isteuitoan tanba ita hela dook hosiema ka fatin ida neebé itah a d o m i . S I N . nostaljia,saudades
saida
555
PRONOME Liafuan neebé ita uzahodi husu kona-ba buat ruma.SIN. sáE Z . Julieta moras saida? Livrusaida mak ó hakarak?
sakanSUBSTANTIVU Kidan.
sakarVERBU Lao hasoru hodi bula atuhanetik. SIN. opoin
sakarinaSUBSTANTIVU Masin-midar artifisiál.
sakat mós sakiVERBU Loke ho tudik; koa hodihalo kanek naruk.
sakramentuSUBSTANTIVU 1. Ritu relijiozu neebé
Kreda Katól ika no KredaOrtodoksa halao nuudar sinálkona-ba grasa ka tulun espesiálneebé Maromak haraik ba emaneebé simu tiha. Iha sakramentuhitu, maka sarani (batizmu),krizma (konfirmasaun), peniténsia(konfisaun), eukarista (SantaKomuñaun), kaben, ordensaserdotál no mina-sarani (kutanba moras sira).2. Selebrasaun eukaristia nian,hodi fó-hanoin Han-Kalan Ikusneebé Jezús halo ho Niaeskolante sira molok atu mateiha krús.3. Elementu sira (paun no tua-uvas) neebé padre halulik ihaEukaristia hodi hafila ba JezúsKristu Nia futar isin no raan.sakramentál ADJETIVU
sakráriuSUBSTANTIVU Kaixa ida neebé tuuriha altár leten atu rai sibóriu hoSantísimu Sakramentu ihalaran. SIN. tabernákulu
sakrifikaVERBU 1. Hasae ka oferese baMaromak, iha serimónia lulik
ruma, buat ida neebé folin-boot. SIN. haterun2. Fó ba ema seluk, ho laran-luak, buat ida neebé itahadomi no lakohi lakon.EZ. Iha funu laran asuain baraksakrifika sira-nia moris ba sira-niapovu.sakrifísiu SUBSTANTIVU; SIN. terunsakrifisiál ADJETIVU
sakriléjiuSUBSTANTIVU Sala hodi halo aat kahalo pouku buat ida neebélulik ka sagradu.EZ. Halimar ka husik kilat iha uma-kreda laran ka halo aat rate neesakriléjiu: Maromak sei fó kastiguboot lahalimar ba ema neebéhalo sakriléjiu.sakrílegu ~ sakrílega f. ADJETIVU
sakristaunSUBSTANTIVU Ema neebé holakonta sakristia.
sakristiaSUBSTANTIVU Kuartu besik altár kasantuáriu, iha uma-kreda laran,atu rai paramentu, misál nobuat lulik seluseluk tan neebéuza iha misa ka lirurjia, no móstroka-fatin ba amu-lulik siramolok atu hahú ka bainhiraramata tiha misa.
saksofoneSUBSTANTIVU Instrumentu-aninmodernu, halo hosi birak, hoxave barak no palleta hanesanklarinete ninian.
saksofonistaSUBSTANTIVU Ema neebé tokasaksofone. S I N . tokadór-s a k s o f o n e , m a k t o k a k -saksofone
sakuSUBSTANTIVU Fatin mamar, baibainhalo hosi surat-tahan, plástiku
556
ka hena, hodi tau ka halootsasán.
sakunarSUBSTANTIVU Kutun kiik siak rainian, namaluk ho labadainmaibé ho forma hanesan boek-tasi neebé uza tarak iha niaikun atu tata.
salaSUBSTANTIVU 1. Hahalok ka hanoinneebé la loos.2. Hahalok neebé sai hosidalan neebé loos, ka kontra leika regra ruma.3. Hahalok kontra Maromak niaukun-fuan ka mandamentu SIN.
pekaduVERBU Halo salaSala dalan katak la hatene atubá loos neebé ka atu halo loossaida.Sala malu katak la tuir maluiha hanoin ka koalia.
ADVÉRBIU Hodi sees hosi buatneebé loos.
salaSUBSTANTIVU Kuartu boot no luanneebé ema uza atu halaoatividade ruma, hanesanhanorin, sorumutu, konsertu kabuat seluseluk tan. SIN. kehan
salabuADJETIVU Neebé ladún moostanba foer ka naroman mukit.SIN. sabutar, malahuk
saladevizita: haree sala- vizita
sala-jantárSUBSTANTIVU Sala ka kuartu ihauma laran neebé baibain emauza hodi han. SIN. kehan-han
salakADJETIVU 1. Neebé iha sala kahalo sala.
2. Neebé ladún boot no ladúnkiik. SIN. natoon
sala-komanduSUBSTANTIVU Kuartu ida iha neebéema kontrola hosi dook mákinaka aparellu seluk, hanesanfogete.SIN. kehan-komandu
sala-laekADJETIVU Neebé la iha sala; mooshosi sala.
sala-malukSUBSTANTIVU Ema ida neebé tulunema seluk atu halo buat rumaneebé aat. SIN. kúmplise
sala-nainSUBSTANTIVU Ema ida neebé halo
sala ka pekadu. SIN. maksalak
saladaSUBSTANTIVU Ai-tahan neebé emahan hamutuk ho ai-han siraseluk, no baibain hafurak homina, masin no tua-siin.
saláriuS U B S T A N T I V U Osan neebé simu
nuudar selun ba ita-nia serbisubaibain nian. SIN. vensimentusalariál ADJETIVU
salasalaADVÉRBIU Atu kona, besik atu. SIN.
kuaze, kurakuranEZ. Nia atu mate salasala bainhirania halai hosi ninia inimigu sira.
salaunSUBSTANTIVU Uma-laran ka kehanboot liu sala baibain nian.
sala-vizitaSUBSTANTIVU Kuartu boot iha umalaran hodi simu bainaka sira.
salendaSUBSTANTIVU Ornamentu huosihena ka tais neebé baibainema kesi haleu knotak ka taraba kakorok.
557
salezianu ~ saleziana f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU Membru hosiorden relijioza ida IgrejaKatólika nian neebé tuir SaunJuaun Bosco nia regra. SaunFransisku de Sales, ambispufransés ida neebé moris ihasékulu da-17, mak orden neenia patraun.
salgaVERBU Hameer ai-han ho masinatu labele aat.salgadu ~ salgada f. ADJETIVU
salmu (ikan-)SUBSTANTIVU Ikan-tasi espésie idaho naan kór-roza neebé emahan barak nuudar ikan-lata.
salmuSUBSTANTIVU Hananuk lulik neebéhakerek iha Testamentu Tuanno uza beibeik iha liturjiasarani.
salsaS U B S T A N T I V U Ai-horis kiikoanhanesan duut, neebé baibainema tau ba hahán hodi lokeema nia apetite.
salsa-bootSUBSTANTIVU Modo ida hanesansalsa naruk neebé morin hokain matak, neebé ema uzaliuliu hodi halo sopa ka gizadu.SIN. salsa manu-kelen, aipu
saltériuSUBSTANTIVU Livru salmu sira-nian.
salurikSUBSTANTIVU Sombrelu tradisionál,halo hosi tali-tahan neebé tesisai rohan nakrakat, halokabeer, hafoin suku nia rohanhodi hirik ka tali hakloran.
salvaVERBU Hasai hosi perigu. SIN. hoir
salvasaun SUBSTANTIVU
salvadór ~ salvadora f.SUBSTANTIVU Ema neebé hasaiema seluk ka buat ida hosiperigu. SIN. mahoirEZ. Jezús Kristu mak ema sira-niasalvadór mesak tanba Nia belehasai ita hosi perigu infernurohan-laek nian.
Salvadór (rai-) = Elsalvadór
salvadoreñu ~ salvadoreña f.SUBSTANTIVU Rai-Elsalvadór nian.SUBSTANTIVU Ema Elsalvadór.
samaVERBU Foti ain tula ba leten hodihanehan. SIN. haksamakEZ. Ema gosta sama hare bainhirania tempu too.
sama-fatinSUBSTANTIVU 1. Fatin ida neebéema (baibain) sama.2. Leun halo hosi besi, tabeletun hosi selan, neebé emahatama nia ain bá bainhira atusae kuda.
samatuku mós santukuSUBSTANTIVU Ai-hun hosi família
akásia ho fuan naruk no ihamusan-musan kiik neebé emakuda atu fó mahon ba kafé-hun.Ema han nia musan bainhira seinurak, bele han matak deit kasona tasak hanesan fore-rai. Dalabarak ema tesi nia tahan hodi fóba animál hanesan fahi, bibi nokuda.NARAN BOTÁNIKU: Albizzia procera
SameSUBSTANTIVU Vila ida iha tasi-mane, besik Ainaru; kapitáldistritu Manufahi nian. SIN.
Manufahi
sameSUBSTANTIVU Ai-nani espésie idaneebé fó fuan boot hanesanfehuk.
558
sameaSUBSTANTIVU Animál makdolar,baibain ibun-moruk, neebé niaisin kiik no la iha ain.
samenSUBSTANTIVU Naan iha ema nia isinneebé la iha bokur maibé forteno iha enerjia makaas hodihabele movimentu, hanesan ihaliman-kabun, kabaas, iha ain-kabun no iha kelen. SIN.
múskulu
samen-talinSUBSTANTIVU Uat forte ida neebé
tutan samen ka múskulu ba ruin.SIN. dohan
Samoa (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun iha Tasi-Boot Pasífiku loromonu neebéhalo parte rai-Polinézia nonakfahe ba estadu rua, makaSamoa Loromonu (nasaunindependente ida) no SamoaAmerikana, neebé EstaduNaklibur Sira Amérika Nian seiukun nafatin.
samoanu ~ samoana f.ADJETIVU Rai-Samoa nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Samoa.2. (lia-samoanu) Dalen rai-Samoa nian.
samodo mós samodokSUBSTANTIVU Samea espésie ida ho
kór matak.
SampeterzburguSUBSTANTIVU Sidade boot iha rai-Rúsia loromonu, iha TasiBáltiku nia ibun, neebé hetannaran Leningradu durante ukunkomunista sira-nian iha sékuluda-20. Naran nee nia artisidade Saun Pedru nian.
sanak
SUBSTANTIVU 1. (ai-sanak) Partehosi ai neebé sai ka moris hosinia kain ka lolon.2. Empreza ka klibur nia umaka loja lokál. SIN. sukursálE Z . Banku nee iha sanak ihaBaukau no Lospalos.Ain-sanak katak hatais kalsanaruk.
sanametanSUBSTANTIVU Ai-rahun metanhanesan ahi-kadesan neebésemo hamutuk ho ahi-suar nobele hafoer sanan, taxu kaparede.
sananSUBSTANTIVU Resipiente ka fatinneebé ema uza atu tein ai-han.Sanan kuru-bee, resipiente kafatin neebé uza atu kuru bee.
sandáliasSUBSTANTIVU Sapatu simples hosola hanesan sapatu baibainninian no estrutura leten nianneebé halo ho kulit ka plástikuno nakloke.
sanduixe mós sandesSUBSTANTIVU Paun-tahan rua kafera ba rua neebé iha nia leetema tau manteiga, keiju kanaan.
sangesugaSUBSTANTIVU Ular-bee ida neebébelit ba balada ka ema nia kulitatubele susu nia raan. SIN.
matak, susu-raan
sangíneu ~ sangínea f.SUBSTANTIVU Raan nian. SIN. raak
saniVERBU 1. Hatoo ho lian makaasbuat ruma neebé aprende tihaona, hanesan poezia kaorasaun. SIN. resita
559
2. (arti tuan) Fó sai ho lianmakaas buat neebé hakerekiha surat-tahan leten. SIN. lee
saniVERBU Tau ai-han ka tahu ba ahi-klaak leten atu bele tasak. SIN.
tunu
sanitáriu ~ sanitária f.SUBSTANTIVU Kona-ba saúdepúblika.
sánskritu (lia-)SUBSTANTIVU Dalen lakin rai-Índianian neebé sei uza nuudar lianlitúrjiku iha relijiaun indú. Lia-malaiu soi liafuan sánskritubarak. Sira balu tama mós balia-tetun, n.e. kota, sasin,suta,mutisala, tabe.
santa: haree santu
Santa LúsiaSUBSTANTIVU Illa no estadu kiik ihaTasi-Antillas.
santanSUBSTANTIVU Nuu-been hanesansusubeen neebé mai hosi nuu-isin neebé ema koi no kumuatu hois hodi hetan nia beenmutin.
santantoni (ai-)SUBSTANTIVU Ai-hun espésie idaneebé fó funan mutin no kinurneebé boot no morin. SIN.
franjipani
santifikaVERBU Halo sai santu. SIN. halulik
santifikadu ~ santifikada f.ADJETIVU
santifikasaun SUBSTANTIVU
santu ~ santa f.ADJETIVU Kona-ba relijiaun kaMaromak. SIN. lulik
S U B S T A N T I V U 1. Ema neebébainhira mate tiha, Kredakonsidera lulik tanba buat diak
barak neebé nia halo baMaromak ka ba povu.2. Ema sei moris hela neebélaran-diak no laran-luaktebetebes, hamtauk Maromakno fó nia an ba tulun emaseluk.santidade SUBSTANTIVU
santuáriuSUBSTANTIVU 1. Fatin hakmatek nometin neebé ema halai bá atusees hosi perigu ruma. SIN.
hakmahan-fatin2. Fatin ida neebé ema haklulikka konsagra ba kultu relijiozu.
santu-finjidu ~ santa-finjida f.SUBSTANTIVU Ema laran-makerekkona-ba relijiaun, neebé haloan hanesan ema santu maibéafinál laós diak liu ema seluk.
sanuluNUMERÁL Númeru ida tuir sia no
uluk-ba sanulu-resin-ida, hakerekho símbolu 10 (algarizmu indu-árabe) ka X (algarizmu romanu).
sapatariaSUBSTANTIVU 1. Knaar ka ofísiu halosapatu.2. Loja ida neebé faan sapatudeit.
sapateaduSUBSTANTIVU Dansa oin ida ihaneebé ema marka ritmumúzika nian hodi tuku rai hosapatu espesiál neebé iha besi-tahan kiik ida iha saltu okos.
sapateiru ~ sapateiraSUBSTANTIVU Ema neebé halosapatu foun ka hadia sapatuaat sira. SIN. badain-sapatu
Ai-sapateiru, ai-hun espésie idaneebé ema uza atu halosandálias. NARAN BOTÁNIKU:
Dolichoandrone spathacea
sapatilla
560
SUBSTANTIVU 1 . Sapatu mamarlotuk neebé ema uza atu dansaiha balé.2. Sapatu-desportu mamarneebé ema uza hodi halai ihatasi-ibun, joga tenis nst.
sapatuSUBSTANTIVU Ida neebé ema hataiska tau ba ain atubele protejehosi objetu kroat sira. SIN.
kaso, ain-fatin
sapatu-fatinSUBSTANTIVU Fatin iha neebé emabaibain rai sapatu.
sapatu-talinSUBSTANTIVU Tali ida neebé emauza hodi kesi sapatu atu labelenamkore. SIN. lasu
sarampu (moras-)SUBSTANTIVU Virus ida neebé fóisin-manas hodi halo pontumean barak atu mosu iha emania kulit. S I N . au-melan, au-funan
saraniSUBSTANTIVU 1. Ema neebé fiar ihaJezús Kristu nuudar Maromak-Oan. SIN. kristaun2. Sakramentu batizmu.
ADJETIVU Hetan tiha ona batizmuno sai kristaun ida.
VERBU Fó sakramentu ida neebéhalo ema ida sai kristaun nomembru Kreda nian. SIN. batiza
Sardeña (rai-)SUBSTANTIVU Illa boot iha rai-Itáliania sorin loromonu iha TasiMediterráneu, neebé ohin loronItália mak ukun.
sardiñaSUBSTANTIVU Ikan-tasi mutin kiikneebé uza barak nuudar ikan-lata.
sardu ~ sarda f.SUBSTANTIVU Rai-Sardeña nian.
SUBSTANTIVU 1. Ema Sardeña.2. (lia-sardu) Dalen románikurai-Sardeña nian.
sarebakVERBU 1 . Sente raan-sae tansusar ka problema ruma neebémosu derrepente. SIN. atrapalla2. Hakfodak.
sarenSUBSTANTIVU Lahan-lubun ka fuukneebé tabelen sai.
saria (ai-)SUBSTANTIVU Ai-hun espésie ida hoai kmaan no morin neebé uzabarak iha konstrusaun, liuliuhodi halo ró.NARAN BOTÁNIKU: Cedrela toona
sarjentuSUBSTANTIVU Diviza ka postu médiuba ofisiál militár ka polísia.
sarkazmuSUBSTANTIVU Dehan kontráriu baida neebé ita hanoin tuir lolooshodi halo pouku ema seluk. SIN.
kasuadasarkástiku ~ sarkástika f.
ADJETIVU
saruntuVERBU Tama ka sai barak, hodi halai
no arbiru deit.EZ. Mestra dehan ba labarik sira atulabele saruntu bainhira tama bateatru.
sasabirSUBSTANTIVU Hahalok sabir nian.
sasadikSUBSTANTIVU Hahalok sadik nian.
SIN. dezafiu
sasaekSUBSTANTIVU Hahalok sae nian.
sasahikSUBSTANTIVU Ai-horis ida neebé fófunan mutin kiikoan no musanneebé serve atu halo ai-han
561
manas ida hanesan ai-manas.SIN. mostarda
sasaikSUBSTANTIVU Hahalok sai nian.
sasánSUBSTANTIVU 1. Buat sira.2. Buat sira neebé ema ida soin u u d a r r i k u s o i n k ainstrumentu sira.
sasán-lulikSUBSTANTIVU Organ seksuál sira.
SIN. moen
sasasinSUBSTANTIVU Hahalok fó sasin nian.
sasatanSUBSTANTIVU Hahalok satan nian.
saseikSUBSTANTIVU 1. Hahalok seik nian.2. Fatin atu hadalan bee. SIN.
kanu
saselukSUBSTANTIVU Ema ida neebé trokaka reprezenta ema seluk.SIN. reprezentante
sasemokSUBSTANTIVU Hahalok semo nian.
SIN. vouEZ. Ami bá aeroportu hodi heinsasemok hosi Bali.
saseokSUBSTANTIVU Hahalok seok nian.
saserdoteSUBSTATIVU Mane ida neebé halao
kultu relijiozu no hanorin kona-ba Maromak.SIN. amlulik, nai-lulik, padresaserdotál ADJETIVU
saserekSUBSTANTIVU Hahalok ka efeitu sere
nian; bee neebé sae makaasno suli ba fatin-fatin hodi haloema bele mout. SIN. bee-taka,
bee-sae, lalubur, inundasaun,rai-nabeen
saserenSUBSTANTIVU Hahalok seren nian.
SIN. kuda-lian
sasiVERBU Kore ka loke.Sasi fuuk katak bobar fuukhodi kesi ho fita.
sasidakSUBSTANTIVU Hahalok sidak nian.
S I N . meditasaun,kontemplasaun
sasihikSUBSTANTIVU Hahalok sihi nian.
sasiihVERBU/SUBSTANTIVU Tarutu neebénaan ka ai-han seluk halobainhira ita sona ka tunu.
sasiikSUBSTANTIVU Hahalok siik nian.
sasiinSUBSTANTIVU Kualidade siin.
sasilukSUBSTANTIVU Hahalok silu nian.
sasimukSUBSTANTIVU Hahalok simu nian.
SIN. resepsaun
sasinSUBSTANTIVU Informasaun kona-babuat ruma neebé akontese kamosu neebé ema ida haree nohatene. SIN. testemuñu
sasinADJETIVU Neebé ema sasi tihaona (liuliu fuuk).
sasin-nainSUBSTANTIVU Ema neebé fó sasin.
SIN. testemuña
sasirinVERBU/SUBSTANTIVU 1. (Hahalok)proteje ka hamahan atu mahon,
562
manas, udan, anin la periguseluk labele tama ka kona.2. (Hahalok) fó tulun ruma. SIN.
asisténsia
sasirin-ulukVERBU/SUBSTANTIVU Babalik katratamentu médiku neebé fóba ema kanek liutiha asidenteka iha emerjénsia ruma. SIN.
prontu-sokorruE Z . Hau-nia biin boot laósenfermeira, maibé tuir tiha onakursu sasirin-uluk no hatene barakkona-ba bali moras sira.
sasisikSUBSTANTIVU Hahalok sisi nian.
SIN. ezijénsia
sasobukSUBSTANTIVU Hahalok sobu nian.
SIN. destrusaun
sasoekSUBSTANTIVU Hahalok soe nian.
sasoikSUBSTANTIVU Kondisaun soi ka saibuar ruma nia nain. SIN.
posesaun
sasoikSUBSTANTIVU Kondisaun soi nian.
SIN. méritu; validade
sasoinSUBSTANTIVU Hahalok soi ka redimenian. SIN. redensaun
sasolatSUBSTANTIVU Hahalok solat nian.
SIN. imigrasaun
sasolurSUBSTANTIVU Hahalok solurnian.
sasonakSUBSTANTIVU Hahalok sona nian.
sasoranSUBSTANTIVU Hahalok soran nian.
SIN. provokasaun, insitamentu
sasorik
S U B S T A N T I V U Hahalok sori kadefende nian. SIN. defeza
sasoroSUBSTANTIVU Ai-han ida neebé teintoo atu rahun didiak no beenhela; sasoro nee baibain fó balabarik kiik ka ema moras sira.
sasorukSUBSTANTIVU Hahalok soro nian. SIN.
kasa; peska
sasorukSUBSTANTIVU Hahalok soru nian.
sasosakSUBSTANTIVU Hahalok sosa nian.
sasoukSUBSTANTIVU Hahalok sou nian. SIN.
eskavasaun
sasubarSUBSTANTIVU Hahalok subar nian.
sasudikSUBSTANTIVU Hahalok sudi nian.
sasuitSUBSTANTIVU 1. Objetu tarak uzaatu sui fuuk ka fulun.2. (hudi-sasuit) Hudi-fuan neebéhakrobuk ka moris hamutuk ihaai-sanak rohan.
sasukatSUBSTANTIVU 1. Hahalok sukat nian.2. Buat ida nia naruk, badak katamañu.3. Hahalok neebé ema halaoatu rezolve problema ruma. SIN.
medida
sasukit mós sukit-sukitVERBU Sukit fila-fila.Sasukit lia katak foti filafalikazu neebé koalia kona-ba;levanta fali problema.
sasukukSUBSTANTIVU 1. Hahalok suku nian.ka rezultadu hosi suku nian,hanesan roupa, hena, nst.
563
2. Moras makaas iha uat,hanesan bainhira toba sala hodihalo kakorok ka kotuk moras.
sasulikSUBSTANTIVU Hahalok suli nian.
SIN. korrente, sirkulasaun
sasuluSUBSTANTIVU Ai ida neebé ita sunu
nia rohan atu fó naroman. SIN.
ahi-masa
sasumakSUBSTANTIVU 1. Hahalok sumanian.2. Sistema hodi suma kahadalan sai bee foer.
sasurakSUBSTANTIVU Hahalok sura nian.
sasurikSUBSTANTIVU Hahalok suri nian.
sasurukSUBSTANTIVU Hahalok suru nian.
sasusukSUBSTANTIVU Hahalok susu nian.
satan mós sataVERBU 1. Hanetik buat ruma atulabele tama ka kona, n.e. loron,udan, anin, ka tukun.2. Hamahan ka proteje.
satánKONJUNSAUN No mós, tutan ba ida-nee. SIN. saida tanEZ. Nia matenek tebes satán ihaosan barak.
SatanásSUBSTANTIVU Anju aat ida-neebéulun-boot diabu ka demóniusira-nian, Nai Maromak Niainimigu boot neebé babeurema sira hodi dada ba aat.SIN. Lusíferu
satániku ~ satánika f.ADJETIVU 1. Kona-ba anju aatSatanás ka diabu sira seluk.
2. Aat no kruél atumate.
satéliteSUBSTANTIVU 1. Lolon ida neebénakdulas haleu planeta ida.2. Ema ka nasaun neebé halotuir ema ka nasaun selukhanesan atan.
satisfásVERBU Halo ema sente laran-hakmatek ka haksolok. SIN. halokontenteEZ. Governu nia planu kona-ba eis-Falintíl seidauk satisfás emabarak.satisfasaun SUBSTANTIVU
satisfatóriu ~ satisfatóriaADJETIVU
satisfeitu ~ satisfeita f.ADJETIVU Sente kontente, haksolokka hakmatek tan buat idaneebé ita foin simu ka emaseluk halo mai ita.
SaturnuSUBSTANTIVU 1. Planeta daneensistema lorok nian, ho kadelirai-rahun ida neebé nakdulashaleu nia.2. Romanu antigu sira-niamaromak ida.
saudadesSUBSTANTIVU Sente triste uitoantanba ita hela dook hosi ema kafatin ida neebé ita hadomi. SIN.
nostaljia, saiánEZ. Hau iha saudades tebes bahau-nia rain.
saúdeSUBSTANTIVU Kondisaun bainhiraema, nia isin ka nia knaar rumalao didiak. SIN. isin-diak
saugatiSUBSTANTIVU Buat ruma neebé fóba ema seluk. SIN. prezente,buat-karan
564
ADVÉRBIU La presiza selu filafali, fódeit.Saugati deit katak kole leetdeit, la fó rezultadu ida.
saunSUBSTANTIVU (fatuk-saun) Objetu
todan hosi besi ka fatuk-isinneebé rohan ida kesi ba ró kabero no rohan seluk fali kesi bakabu ka tali hodi soe ba tasin-kidun atubele halo ró ka berometin iha nia fatin.
VERBU (fatuk-saun) Hapara ró hodisoe tun fatuk-saun.
SaunABREVIATURA Títulu ba santu-maneida, n.e. Saun Mateus, SaunTomás.
saunaSUBSTANTIVU Bañu oin ida neebéuza bee-suar manas envezdebee.
Saun Kristovaun no NevesSUBSTANTIVU Rain no estadukiikoan iha Tasi-Antillas.
Saun MariñuSUBSTANTIVU Rain no estadukiikoan iha rai-Itália norte.
Saun Pedru no MikelónSUBSTANTIVU Departamentu tasi-balun ida rai-Fransa nian,nakfati rabat rai-Kanadá niaraat lorosae.
Saun Tomé no PrinsípeSUBSTANTIVU Nusa-lubun no estadukiikoan iha Tasi Atlántiku besikrai-Áfrika nia raat sudueste.
Saun VisenteSUBSTANTIVU Nusa-lubun no estadukiik iha Tasi-Antillas.
SavuSUBSTANTIVU Rai-kotun kiik idaneebé nakfati iha rai-Rote no
rai-Sumba nia leet no haloparte Repúblika Indonézia.
savunés ~ savuneza f.ADJETIVU Rai-Savu nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Savu.2. (lia-savunés) Dalen rai-Savunian.
seK O N J U N S A U N Liafuan ida-neehatudu kondisaun neebé beletebes, bele mós lae. SIN. karikEZ. Se ó bá loja, keta haliha holajornál mai hau.
sé1
PRONOME MAHUSUK Ema ida-neebéita husu kona-bá.EZ. Sé mak mai ohin dadeer?; Sirahatene sé mak nia aman loloos.
sé2
SUBSTANTIVU Letra C nia naran.Letra nee ita la uza hodihakerek lia-tetun maibé servefali hodi hakerek lia-portugés,lia-fataluku no lia-kemak.Liafuan barakliu neebé ihaletra C iha portugés ita hakerekho K ka S iha tetun.
Sé3
SUBSTANTIVU Dioseze nia sede jerál.Santa Sé katak sentru KredaKatólika nian iha sidadeVatikanu.
sebanVERBU Tuir kostume foun. SIN.
toman
sedaSUBSTANTIVU Hena oin ida halo hosisuta.
sedativu ~ sedativa f.ADJETIVU Neebé halo ema laran-nakali atu sente hakmatek nokalma.
565
SUBSTANTIVU (sedativu) Ai-morukneebé halo ema laran-nakaliatu sente hakmatek no kalma.SIN. kalmante
sedé mós CDSUBSTANTIVU Disku ida neebé ihagravasaun ho múzika, filme,programa ka dokumentu ruma.SIN. disku kompaktu
sedokSUBSTANTIVU Ai-han neebé teinhamutuk deit ka kahur malun.e. foos, ai-tahan, lakeru, fore-tali nst.
VERBU Tein ka prepara ai-han tipuida-nee.
seduADVÉRBIU Molok too tempubaibain nian; lailais liu tempuneebé hakotu tiha ona.SIN. seduEZ. Tanba nia eskola hahú tukuhitu dadeer, nia hadeer sedudeit.
sedúsVERBU 1. Dada ba sala-foer.2. Fó gostu boot ba, halo fuanatu monu ba. SIN. enkantasedusaun SUBSTANTIVU
sedutór ~ sedutora f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebésedús.
seeVERBU Fila buat ruma (liuliu tilun,matan ka liman) ba buat seluk;hatudu loos ba buat seluk.
seesVERBU Sai hosi nia dalan.
EZ. Ami sees ba sorin atu labelexoke ho motór neebá.
segmentuSUBSTANTIVU 1. Baluk ida neebéema tesi sai.
2. Parte ka balun ida. SIN.
katesik, seksaun
segreduSUBSTANTIVU 1.. Lia ida neebé emaseluk la bele hatene kadeskobre; lia neebé ita lakohifó sai ba ema ida. S IN . lia-sumik, lia-subar2.. Kombinasaun-númeruneebé uza envezde xave atuhalo ema susar atu lokekaixaforte ida.E Z . Hau la hatene segreduatubele loke kaixaforte nee.
segregaVERBU Haketak tuir lei.segregasaun SUBSTANTIVU
segunda (loron-)SUBSTANTIVU Loron neebé uluk ihaloron serivisu nian, ida neebétuir loron-domingu no uluk-baloron-tersa. SIN. segunda-feira
segundu ~ segunda f.ADJETIVU Númeru ordinál neebétuir ida uluk ka dahuluk kedas;ba dala rua. SIN. daruakEZ. Hau-nia oan boot mane idamaibé ida segundu feto ida.
SUBSTANTIVU Ida hosi tempu-balukneenulu neebé hamutukminutu ida.E Z . Minutu ida nakfahe basegundu neenulu.
seguraVERBU Fó ka hetan apólise-seguru.seguradu ~ segurada f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU
seguransa SUBSTANTIVU
1. Kondisaun tuur metin kalaran-hakmatek nian.2. Knaar tau matan atu labelemosu problema hanesandistúrbiu ka runguranga.
566
EZ. Seguransa iha Timór lao diaktanba polísia timoroan serbisumakaas tebes.
seguru ~ segura f.ADJETIVU 1 . Neebé tuur metintanba perigu la iha ona.2. Neebé sente laran-hakmatektanba susar ka perigu la iha.
SUBSTANTIVU (seguru) Kontratu(apólise-seguru) neebé ema idatinan-tinan selu osan bakompañia ida, ho kondisaunkatak kompañia nee sei balaslalakon ka estragu ida neebémakseluk nee bele hetan, n.e.kona-ba uma, karreta, emprezanst.
seiMATADAK VERBÁL/ADVÉRBIU 1. Liafuanneebé hatudu buat rumaneebé lao daudaun ka emahalao daudaun.Sei fulan ida katak fulan idatan.EZ Prezidente sei deskansa ihafoho.2.. Liafuan neebé hatuduhahalok ka estadu ruma ihatempu futuru.EZ . Prezidente sei bá vizita rai-Angola tinan oinmai; Problemanee sei susar atu rezolve.3.. Liafuan neebé hatuduobrigasaun. SIN. tenkeEZ. Prezidente sei halo dunidesizaun kona-ba kazu nee.
seidaukADVÉRBIU La hahú ka mosunafatin.SIN. ladaukEZ. Hau seidauk simu surat neehosi hau-nia rian.
seikVERBU Hadalan bee.
Seilaun (rai-)
SUBSTANTIVU Nusa no estadunakfati iha rai-Índia nia rohansudeste. SIN. Srilanka
seinKONJUNSAUN Bainhira seidauk.
E Z . Ami hirus tanba sira asinakontratu nee sein konsulta ami.
seinvergoñaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebéla moe maski nia hahalokbaibain aat. SIN. moe-laek
seitaSUBSTANTIVU Ema-lubun neebé niahanoin kona-ba relijiaun kontrahanorin kreda nian. SIN. ereje-lubunEZ. Daudaun nee iha seita oioinneebé lemo rai hodi buka atuhadook ita-nia povu hosi KredaKatólika.
seixelenseADJETIVU Rai-Seixeles nian.SUBSTANTIVU Ema Seixeles.
Seixeles (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun ida ihaTasi-Boot Índiku neebé mósestadu independente.
sekanSUBSTANTIVU Ida neebé hela ka lauza ona. SIN. resin, restu
sekretáriu ~ sekretária f.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé ajuda
halo serbisu eskritóriu nianhanesan hakerek, arrumadokumentu sira, simu telefone,halo oráriu enkontru nian, nst.2. (sekretária) Meza oin ida, liuliuho gaveta rua la liu, neebé emauza hodi hakerek ka estudu. SIN.
meza-hakerek, hakerek-fatin
sekretu ~ sekreta f.ADJETIVU Neebé subar hela, ladehan sai ba ema ida. SIN.
sumik
seksaun
567
SUBSTANTIVU 1. Buat ida nia balunka parte ida. SIN. katesik2. Parte ka eskritóriu ida ihaserb isu- fat in boot . SIN.
departamentu
seksuS U B S T A N T I V U 1.. Fafahek kadivizaun ba grupu feto kamane.2.. Atividade fízika neebé emaka animál halao hodi hahorisoan.3.. Karakterístika nuudar fetoka mane.seksuál ADJETIVU
E Z . Ema neebé halo abuzuseksuál bele tama kadeia tootinan sanulu.
seksualidadeSUBSTANTIVU Komportamentu kahaliis seksuál.
sekuénsiaSUBSTANTIVU Buat barak neebétuituir malu. SIN. katuir
sekuestraVERBU 1. Lori-halai ka hadadurema ruma kontra lei.2. Hadau tuir lei. SIN. konfiskasekuestru SUBSTANTIVU
sekulárADJETIVU 1. Kona-ba sosiedadesivíl, laós Kreda nian.2. Neebé fó importánsia basoesiedade sivíl, laós ba Kredaka nia hanorin.sekularizmu SUBSTANTIVU;
SIN. laisizmu
sekularizaV E R B U 1. Hasai hosi kontroleKreda nian.2. Hafila ba uzu sekulár.sekularizasaun SUBSTANTIVU
sékulu
SUBSTANTIVU Períodu tinan atus idanian.
sekundáriu ~ sekundária f.ADJETIVU Neebé iha fatin daruakka s egundu kona -baimportánsia. SIN. karuak
selaSUBSTANTIVU Kuartu kiik simplesno ladún kómodu iha mosteiruka kadeia laran.
selaeADVÉRBIU/KONJUNSAUN 1. Liafuanneebé ita uza atu hatoosituasaun ketak ida hosi idaneebé hatoo daudaun.EZ. Ó tenke estuda makaas selaela pasa ezame.2. Liafuan neebé hatudualternativa, hatoo buat selukfali. SIN. kaEZ. Iha enkontru nee imi belekoalia lia-tetun, selae lia-portugés se imi prefere.
selan mós selaSUBSTANTIVU Tuur-fatin neebé tauiha kuda nia kotuk.
VERBU Tau selan ba kuda.
selatVERBU Hatama ka sokar ba fatinkloot ida. SIN. seti
selebenseADJETIVU Rai-Selebes nian.SUBSTANTIVU Ema Selebes.
Selebes (rai-)SUBSTANTIVU Nusa boot ida rai-Indonézia nian, nakfati iha rai-Borneu no Maluku nia leet;Indonéziu sira fó naranSulawesi. Grupu étniku oioinTimór nian, nuudar ezempluBelus sira, horiuluk mai hosirain nee nia sorin sudeste(zona Muna, Butón no Nusar-Tukanbesi nian).
568
EZ. Horiuluk ema Timór hanaranrai-Selebes tomak rai-Makasar.
selébiku ~ selébika f.ADJETIVU Neebé nia hun iha rai-Selebes, nahún iha rai-Selebes.EZ. Lia-tetun, lia baikenu no lia-waimaa hotu dalen selébiku,enkuantu lia-bunak no lia-makasae dalen papua.
selebraVERBU 1.. Halo festa.2. Halo festa hodi hanoin hikasokaziaun espesiál ruma neebéakontese tempu uluk. SIN. haliriE Z . Timoroan selebra loronreferendu nian iha fulan-Agostu30 tinatinan.3. Halao ritu relijiozu: selebramisa katak reza misa.
selebrasaun SUBSTANTIVU; SIN.
halirin
selebranteSUBSTANTIVU Ema neebé selebra.
selibatuSUBSTANTIVU Estadu ema klosannian, liuliu ida neebé Kredaobriga ba amlulik, monje nomadre sira.
selínSUBSTANTIVU Selan kiik ba kuda kabisikleta.
selofaneSUBSTANTIVU Tipu surat-tahanmihis tebetebes no haree-borus, ho kór oioin, neebéserve atu halo enfeite ka falunprezente.EZ. Main falun tiha prezente ba TiaIdalina ho selofane mean.
seltaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebémembru hosi rasa kulit-mutinida Europa Loromonu nian, noohin loron povu irlandés,eskosés, galés, kornuallés no
bretaun maka reprezenta. Seltasira horiuluk hamkona móskultura no dalen rai-Portugál,rai-España no rai-Fransa ninian.séltiku ~ séltika ADJETIVU
seluVERBU 1. Fó osan ba ema ruma
tanba buat neebé ita sosa hosinia ka osan neebé ita sei deve.2. (mós selu fali) Hetan vantajenruma neebé ita hetan bainhirahalao buat ruma. SIN.
rekompensaEZ. Ó-nia diak sei selu hotu ihaloron ikus.3. Hetan kastigu tan buat aatneebé ita halo tiha ona.EZ. Krime neebé nia halao seiselu bainhira kazu nee tootribunál.
seluSUBSTANTIVU 1. Marka hanesankarimbu ida neebé hatudukatak surat ruma loloos katebes.2. = selus
selu-koleSUBSTANTIVU Osan neebé ita fó baema ruma hanesan prezentekiik ida atu agradese servisuneebé nia halo ba ita, hanesantaksista, porteiru, matadalan,nst. SIN. gorjeta
selukADJETIVU Ida fali, laós ida-nee,ida tan.
sélulaSUBSTANTIVU Parte kiik liu hosianimál ka ai-horis neebé ezisterasik.selulár ADJETIVU
selunSUBSTANTIVU Osan ka buat selukneebé ema selu. S I N .
pagamentu, paga
569
EZ. Hau seidauk simu selun nee.
selusSUBSTANTIVU Surat-tahan kiikoanida neebé taka ba envelope atuservisu korreiu nian bele harukasai ba fatin selukEZ. Molok atu haruka surat ba liur,ita presiza taka selus baenvelope.
seluseluk mós seluk-selukADJETIVU/PRONOME Sira seluk (formaplurál ba liafuan seluk)
semanaSUBSTANTIVU 1.. Períodu loron hitu,liuliu ida neebé hahú hosiloron-domingu too sábadu.2.. Númeru oras serbisu nian.
semanálADJETIVU Ida neebé akontesesemana ida dala ida.
semanáriuSUBSTANTIVU Jornál ka revistaneebé publika semana ida dalaida.
semántikaSUBSTANTIVU Siénsia ka matenekkona-ba liafuan ka símbolu sira-nia sentidu ka arti.semántiku ~ semántika f.ADJETIVU
semestreSUBSTANTIVU 1. Fulan neen. S I N .
tinan-balun2. Ida hosi períodu-hanorin ruaiha universidade.semestrál ADJETIVU
semibreveSUBSTANTIVU Nota muzikál narukneebé vale semínima haat. Nia
tadak maka nee: w
semifinál
ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Jogu karounde) neebé molok atu tooba jogu finál ka ikus nian.E Z . Brazíl halakon Turkia ihasemifinál Kopa Mundiál tinan2002 iha Japaun.
semifinalistaSUBSTANTIVU Ema, ekipa ka grupuneebé konsege tama ba roundeka jogu semifinál.
semikolxeiaSUBSTANTIVU Nota muzikál neebévale semínima kahaat ida kakolxeia balun ida. Nia tadak
maka nee: x
seminaristaSUBSTANTIVU Ema-mane, baibainfoin-sae, neebé tamasemináriu atubele prepara anatu sai amlulik.
semináriuSUBSTANTIVU 1. Internatu neebéema-mane bá eskola atuprepara an atu sai amlulik.EZ. Semináriu Ita Nai-Feto FátimaNian sei simu estudante baraktinan oinmai.2.. Sorumutu ho ema-lubunboot ida atubele koalia kona-ba asuntu ruma.EZ. Ministru defeza nian sei koaliaiha semináriu neebé CNIC makorganiza.
semínimaSUBSTANTIVU Nota baibain nian ihamúzika, neebé ladún naruk noladún badak. Nia tadak maka
nee: q
semitaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebépertense ba rasa ida LorosaeKlarak nian neebee hakohakArabi no Judeu sira.
570
semítiku ~ semítika ADJETIVU
semitériuSUBSTANTIVU Rai-ketak ida ho ratebarak neebé ema lori emamate atu hakoi bá. SIN. hakoi-fatin
semoVERBU 1. Namlele iha lalehanhanesan aviaun, manu,papagaiu, nst.2.. Halo viajen ho aviaun.
semokADJETIVU Neebé semo.
sempreADVÉRBIU 1. Nafatin deit, la iha
naseluk ka mudansa ida.EZ. Maromak rohan laek katak Niasempre iha, nunka hahú no nunkahotu.2. Hanesan baibain deit. S I N .
beibeikEZ.: Nia sempre tanis bainhira niaaman lao ba dook.
senaVERBU Halo nakonu tomak homateriál ruma.
senaSUBSTANTIVU 1. Ai-kabelak aas ihateatru laran neebé atór sirahalao drama ka komédia ihaleten.2. Mamosuk ka akontesinentuida neebé ita hateke bá.
senadór ~ senadora f.SUBSTANTIVU Membru senadu nian.
senaduSUBSTANTIVU Konsellu ka asembleiaaas governu nian neebé niamembru sira xefe-estadu makhanaran.
senáriuSUBSTANTIVU 2. Fatin iha neebéakontesimentu ruma mosu.
EZ. Invazaun mai Timór senáriuida neebé jenerál sira makprepara.1. Dekorasaun oioin neebéema tau iha sena nuudarpaizajen ka kontestu vizuál bapesa-teatru.EZ. Senáriu furak neebé sira haloba pesa nee fó-hanoin foho aasrai-Suisa nian.2. Buat hotu neebé ita hareeiha fatin ida bainhiraakontesimentu ruma mosu.
Senegál (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika Loromonu.
senegalés ~ senegaleza f.ADJETIVU Rai-Senegál nian.SUBSTANTIVU Ema Senegál.
sé-niaPRONOME MAKSOIK Espresaun hodihusu kona-ba ema ida-neebémak soi buat ruma.EZ. Imi halimar ho sé-nia bola?
sé-nianPRONOME MAKSOIK Ema ida-neebémak soi buat ruma.EZ. Bola tuan nee sé-nian? NeeAtoi nian.
señór ~ señora f.SUBSTANTIVU Ema boot neebé itarespeita tanba edukadu,delikadu ka hahalok-diak. SIN.
nai (nai-mane ~ nai-feto)
senouraSUBSTANTIVU Modo ho isin kór-sabraka neebé moris iha railaran.
sensasaunSUBSTANTIVU 1. Sentimentu fíziku.2. Laran-manas neebé emasira sente tan akontesimenturuma.sensasionál ADJETIVU
571
sensatu ~ sensata f.ADJETIVU Neebé hanoin normál nohalo desizaun matenek. SIN.
sentidu; LIAFUAN-SORUN: kakutak-laeksensatés SUBSTANTIVU
sensibilizaVERBU Halo ema atu sai sensivelka fó importánsia natoon babuat ruma.sensibilizasaun SUBSTANTIVU
sensibilizadu ~ sensibilizada f.ADJETIVU
sensivelADJETIVU 1.. Neebé hetan lailaisdeit hetan influénsia hosi liur;neebé ema ka buat seluk belehamkona lailais deit.EZ . Rai-rahun fó alerjia ba emabalu tanba sira-nia kulit sensivelhela.2. (Ema) neebé sente lailaistoo book an bainhira buatruma akontese ka kona nia.E Z . Hau-nia oan-feto labariksensivel tebetebes, no tanislailais bainhira ema ruma hakilarnia.sensibilidade SUBSTANTIVU
sensór ~ sensoraSUBSTANTIVU Ema neebé halosensura.
sensuSUBSTANTIVU 1. (Kapasidade atu)hanoin normál. SIN. matenek-hun2. Hanoin loos, hanoin ho juizu.SIN. razaun
sensuálADJETIVU 1. Kona-ba sentidu fízikusira.2. Neebé haliis ba prazérfíziku.sensualidade SUBSTANTIVU
sensura
SUBSTANTIVU/VERBU (Hahalok kaknaar ofisiál kona-ba) kontrolajornál, livru, revista, filme noprograma rádiu no televizaunnian hodi haruka hasai tihaliafuan ka materiál neebégovernu bandu.E Z . Sensura nee importanteatubele hamahan populasaunhosi pornografia no materiálneebé bele hahaat ita-niakultura.
sentavuSUBSTANTIVU Ida hosi dolar niaparte atus ida; doit ba valórnee.
senteVERBU 1. Hatene liuhosi sentidusira (katak haree, rona,timis/tamis, horon ka koko).2. (Ema nia isin ka neon) bookan tan buat ruma neebé konatiha, selae tan liafuan rumaneebé nia rona.3. Terus ka sofre.4. Laran-susar (= sinte)5. Hanoin. Liafuan nee ita uzaliuliu bainhira ita hatoo ita-niaopiniaun, n.e. Hau sente nia labele manán tanba nia la treinamakaas.
senteiuSUBSTANTIVU Sereál rai-Europa nianneebé uza hodi halo paun.
sentensaSUBSTANTIVU 1. Lia neebé juis tesiiha tribunál. SIN. hakotunjudisiál2. Kastigu neebé juis katribunál hamonu.
sentiduS U B S T A N T I V U 1. Ema n iakapasidade naturál atu hareerona, horon, sente ka koko.2. Liafuan ka buat nia arti kasignifikadu loloos.
572
3. Kapasidade naturál atuhatene tuir. SIN. konxiénsiaLakon sentidu katak la hatenetuir tiha no lakon nia hanoin.4. Atensaun; kuidadu.Hadenin ka komandu militárSentidu! katak See tilun bá.5. Pontu ba neebé ema kabuat ruma lao. SIN. diresaun,halolonIha sentidu oráriu katak tuiroras.
ADJETIVU Neebé fó atensaun. SIN.
kuidadu, matan-morisVERBU Sai kuidadu, matan-moris.
sentimentálADJETIVU 1. Kona-ba ema ruma niasentimentu ka emosaun.2. (Atitiude ka hahalok) neebéhaliis ba sentimentu kaemosaun maibé ladún hareerealidade.sentimentalizmu SUBSTANTIVU
sentimentalista ADJETIVU
sentimentuSUBSTANTIVU 1. Hahalok sente nian.2. Buat neebé ita sente.3. Hanoin ka opiniaun kona-babuat ka lia ruma.
sentímetruSUBSTANTIVU Kahudak ka unidadenanaruk nian neebé nakfahe bamilímetru sanulu. Sentímetruatus ida hamutuk metru ida.Liafuan nee nia abreviaturabaibain nian maka sm.
sentinaSUBSTANTIVU Fatin neebé ema uzaatu soe bee-boot ka bee-kiik.SIN. liur-fatin, retrete
sentrálADJETIVU Sentru ka klaran nian.
SIN. klarakSUBSTANTIVU Empreza ruma niasede. Sentrál elétrika, uma
neebé hatoo fiu no kabuelétriku sira ba sidade tomak;sentrál telefónika, uma idaneebé sentru ba liña-telefonehotu-hotu iha zona ida.
sentruSUBSTANTIVU 1. Fatin neebé iha
klaran loloos; pontu sentrál, pontuklarak. SIN. klaran2. Uma komunidade nian neebéserve ba sorumutu, atitivide oioinka fó tulun ruma ba ema sira.Sentru komersiál refere ba fatinmodernu iha sidade ka vila laranho loja barak hamutuk iha kakulukida deit nia okos.
sentru-afrikanu ~ sentru-afrikana f.
A D J E T I V U Repúblika Sentru-Afrikana nian.
SUBSTANTIVU Ema RepúblikaSentru-Afrikana nian.Repúblika Sentru-Afrikana,rain no estadu ida iha ÁfrikaKlarak.
senturiaunSUBSTANTIVU Ofisiál iha ezérsituromanu neebé komandasoldadu atus ida.
seokVERBU Lao bá-mai hodi bolu emasira atu sosa sasán.
separatistaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebéhaliis ba haketak an, liuliu ihakontestu polítiku.E Z . Governu indonéziu hanehanmovimentu separatista iha rai-Atxe no rai-Papua.separatizmu SUBSTANTIVU
serámikaSUBSTANTIVU 1. Arte kona-ba halokusi, vazu, kopu, bikan noseluseluk tan ho tahu neebéema hamanas too temperaturaaas.
573
2. Sasán halo liuhosi métodunee.serámiku ~ serámika f. ADJETIVU
Seran (rai-)SUBSTANTIVU Nusa naruk ida iharai-Molukas, besik Ambon.
seranés ~ seraneza f.ADJETIVU Rai-Seran nian.SUBSTANTIVU Ema Seran.
serapinanSUBSTANTIVU 1. Buat-karan kaprezente neebé horiuluk liuraitimoroan sira fó ba governadórportugés.2. Prezente ka respeitu neebéita hatoo ba ema importante.SIN. omenajen
serbíVERBU Halo knaar ruma neebédiak ba ema seluk; haloserbisu ba ema ruma atu nialalika halo tiha.EZ. Boot sira laós atu moris diakdeit maibé sira presiza haraik anno serbí povu.servisu SUBSTANTIVU
serbisuSUBSTANTIVU Atividade ida neebéema halo atu manán moris kaatu hetan buat ruma neebékuran, n.e. prepara hahán, halotoos, roupa, uma nst. SIN.
knaarVERBU Halao knaar ruma.NOTA: Hakerek-nain barakhaketak liafuan rua serbisu noservisu tanba sira-nia artilahanesan (kompara pekerjaanno jasa iha lia-malaiu).
serbisu-fatinSUBSTANTIVU Fatin iha neebé emahalo nia serbisu.
serbisu-laekADJETIVU 1. Neebé la iha serbisuka seidauk hetan serbisu ruma.
2. Neebé la iha serbisu tanbasai tiha hosi serbisu-fatin idauluk.
serbisu-nainSUBSTANTIVU Ema neebé serbisuiha fatin ruma. SIN. traballadór
serbisudórADJETIVU Ema neebé serbisumakaas. SIN. badinas
sereVERBU Nahe laloran; taka ho bee-laloran hanesan bainhira beesae.
sereálSUBSTANTIVU/ADJETIVU 1. (Kona-ba)musan hosi duut hanesanbatar, trigu, aveia ka senteiuneebé ema bele fila ba hahán.2. Hahán matabixu nian,hanesan batar-funan.
serebrálADJETIVU Kakutak nian.
serejaSUBSTANTIVU Ai-hun malae hanesanai-asor Timór nian, neebé fófuan kiik, mean no kabuar.
serenVERBU (Kuda) halo lian, baibaintanba hakfodak ka kontente.
serenataSUBSTANTIVU 1. Kantiga neebéhoriuluk noivu sira hananu basira-nia noiva, liuliu besik feto-oan nia janela.2. Forma múzika klásikahanesan serenata tradisionál.
serenu ~ serena f.ADJETIVU Neebé hakmatek kakalma hela.serenidade SUBSTANTIVU
serimóniaSUBSTANTIVU Halibur-malu formálhodi fó-hanoin kona-ba buat
574
ruma neebé importante. SIN.
knadenserimoniál ADJETIVU
seringaSUBSTANTIVU Tubu ida ho pistaunida hodi burit ka tuda sai ai-moruk been neebé ema atusona ba isin laran. SIN. baburit
sériu ~ séria f.ADJETIVU 1. (Buat ka situasaun)neebé importante ka manas nohalo ita preokupa ka hanoinbarak kona-bá. SIN. grave, todan2. (Ema) neebé la gostahalimar, no fó atensaunmakaas ba buat neebé niahalo.seriedade SUBSTANTIVU
serkaVERBU (Tropa) haleu sidade kafatin seluk atubele ataka hoditama ho beran. SIN. haduutserku SUBSTANTIVU
serpentinaSUBSTANTIVU Fita-suratahan narukno kloot, ho kór oioin, neebéema soe bá-mai iha festa katara hodi hafunan kuartu kasalaun.
Serra Leoa (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika Loromonu.
serraleonés ~ serraleoneza f.ADJETIVU Rai-Serra Leoa nian.SUBSTANTIVU Ema Serra Leoa.
serralleiru ~ serralleiraSUBSTANTIVU Ema neebé halo kahadia besi-kalsu sira. S I N .
badain besi-kalsu
serrasaunSUBSTANTIVU Ofisina hodi kadoo ai.
serroteSUBSTANTIVU Kadoo kiik.
sertidaunS U B S T A N T I V U Surat ofisiál idaneebé fó prova kona-ba emaida nia identidade ka moris,hanesan sertidaun moris,batizmu, kazamentu ka matenian. SIN. surat-hatebes
sertifikasaunS U B S T A N T I V U Surat ofisiál idaneebé fó prova kona-ba emania kapasidade ruma, selaekona-ba nia kualifikasaun kaabilitasaun. SIN. surat-hatebes
serveADJETIVU/VERBU (Neebé) util kabele uza duni.E Z . Livru nee serve duni baestudante sira neebé preparasira-nia teze.
servejaS U B S T A N T I V U Tua ida neebékmaan, halo hosi malte nohafurak ho lúpulu.
serventaS U B S T A N T I V U Feto neebé niaserbisu atu hamoos uma bootka fatin-serbisu ruma, hanesanrestaurante ka fatin seluk.
Sérvia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaEuropa Sudeste.
sérviu ~ sérvia f.ADJETIVU Rai-Sérvia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Sérvia.2. (lia-sérviu) Dalen esláviku rai-Sérvia nian.
servisuSUBSTANTIVU 1. Hahalok serbí nian.2. Tulun espesiál neebé itahalo ba ema seluk.3. Sistema organizadu idaneebé harii atu halao buatruma ba públiku.
575
4. Tulun neebé fó ba ema,grupu ka organizasaun ruma.SIN. serbisu.EZ. Ami-nia servisu informativu fótulun bainhira ema sira hetandifikuldade ho telefone ka liña-telefone.5. Atividade ida neebé emahalo atu manán moris ka atuhetan buat ruma neebé kuran,n.e. prepara hahán, halo toos,roupa, uma nst. S I N . knaar,serbisuNOTA: Hakerek-nain barakhaketak liafuan rua servisu noserbisu tanba sira-nia artilahanesan (kompara jasa noperkerjaan iha lia-malaiu).
sesarfoguSUBSTANTIVU Akordu entre grupusira neebé envolve iha funuatubele para funu ba tempubadak no hahú koalia hodirezolve problema ho dame nohakmatek.
sesaunS U B S T A N T I V U Tempu duranteneebé ema-lubun ida kakonsellu tuur hamutuk hodihalao atividade ruma, liuliutetu lia.
sesta (loron-)SUBSTANTIVU Loron daneen semanaida nian neebé tuir loron-kintano uluk-ba loron-sábadu.EZ. Sarani diak sira la han naaniha loron-sesta tanba iha loronnee ita hanoin fali Nai Jezús Niapaixaun no mate iha krús.
sestuSUBSTANTIVU Fatin hanesan raganeebé serve ba ema soe ka taulixu iha laran. SIN. foer-fatin
Setembru (fulan-)
SUBSTANTIVU Fulan dasiak tinannian neebé tuir fulan-Agostu nouluk-ba fulan-Outubru.
sétiku ~ sétikaADJETIVU (Ema) neebé kusta atufiar buat neebé nia rona.setisizmu SUBSTANTIVU
setiVERBU Sokar ka hatama pedasukai ka besi ba kuak atu hametinobjetu ruma, liuliu objetu idaneebé ita hadia hela.
setinADJETIVU Neebé ita seti tiha ona.SUBSTANTIVU Pedasuk ai ka besineebé ita seti.
setínSUBSTANTIVU Seda oin ida neebékabeer no mamar tebetebes.
SeúlSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Koreia Súl nian.
seukSUBSTANTIVU Manabe espésie ida.
siaNUMERÁL Númeru ida tuir ualu nouluk-ba sanulu neebé hakerekho símbolu 9 (algarizmu indu-árabe) ka IX (algarizmuromanu).
siakADJETIVU Neebé oin-buis, hirus kalaran-nakali hodi halo emaseluk tauk.
sianuluNUMERÁL Númeru ida tuirualunulu-resin-sia no uluk-basianulu-res in- ida neebéhakerek ho símbolu 9 0(algarizmu indu-árabe) ka XC(algarizmu romanu).
Sibéria (rai-)
576
SUBSTANTIVU Rain malirin luantebetebes iha Ázia Nordeste,neebé rai-Rúsia mak ukun, nouluk uza nuudar fatin ezíliu nokastigu nian ba ema sira neebéhasoru governu rusu.
siberianu ~ siberiana f.ADJETIVU Rai-Sibéria nian.SUBSTANTIVU Ema Sibéria.
sida (moras-)SUBSTANTIVU Moras mate-lorik idaneebé daet liuhosi hahalokseksuál ka transfuzaun raannian no estraga sistemaimunitáriu neebé tulun isin atusatan infesaun. Naran neesigla ida neebé reprezentaespresaun lia-portugés nianSíndroma de ImunodeficiênciaAdquirida ( s í n d r o m aimunodefisiénsia hadaet nian).
sidadaniaSUBSTANTIVU Estatutu sidadaunnian.
sidadaunSUBSTANTIVU Ema neebé goza onaka hetan direitu hodi pertenseba nasaun ruma.
sidadeSUBSTANTIVU Vila boot ho uma,loja, empreza, eskola, uma-kreda no eskritóriu barak. SIN.
kota
sidakVERBU Reflete ka hanoin kleurkona-ba buat ruma. SIN. medita,kontempla
sidiVERBU Kait ain iha fatuk ka objeturuma hodi halo ita atu monusalasala.EZ. Labarik nee nia liman tohartanba sidi ai-abut bainhiranakukun hela.
siderúrjikaSUBSTANTIVU Fábrika ida neebéprodús besi, besi-asu no metálseluseluk.
SídneiSUBSTANTIVU Sidade boot liu hoturai-Austrália nian; kapitálestadu Gales Foun Súl nian.
sidraSUBSTANTIVU Tua ida halo hosimasán-been.
siénsiaSUBSTANTIVU 1. Estudu sistemátikukona-ba buat ruma.2. Matenek boot kona-badixiplina ka matéria ruma.sientífiku ~ sientífika f.ADJETIVU
sientistaS U B S T A N T I V U Ema neebé ihamatenek kona-ba siénsia ruma.
sifaunSUBSTANTIVU Tubu ida ho ain ruanaruk lahanesan neebé serveatu hasai líkidu hosi fatin idahodi hatama fali ba fatin seluk.
siganu ~ sigana f.S U B S T A N T I V U (Ema) neebépertense ba povu maklemok idarai-Europa nian; sira-nia beialasira horiuluk sai hosi rai-Índia.
sigarraSUBSTANTIVU Kutun ka insetu idaho liras boot haree-borusneebé nia lian makaas tebesno dala barak mosu iha tempubesik atu udan. SIN. leka
sigarruSUBSTANTIVU Tubu kiikoan ida halohosi surat-tahan neebé ihatabaku iha laran atu fuma.
signifikaVERBU Reprezenta ho liafuan, niaarti maka.... SIN. katak
577
E Z . Liafuan malaiu k u c i n gsignifika busa.signifikadu SUBSTANTIVU; SIN. arti,sentidu
siglaSUBSTANTIVU Liafuan ida neebé itaforma hosi inisiais, n.e. UNTL =Universidade Nasionál TimórLorosae. SIN. akrónimu
sihiVERBU Haloos kuak ruma iha henahodi suku bá-mai iha kuak neenia leten.SIN. sirze
siikVERBU Hanoin took kona-ba buatruma bainhira ita seidaukhatene faktu hotu-hotu neebépresiza atubele hetan lia-loos.
siinADJETIVU (Ai-han, liuliu dodok)neebé la sente midar bainhirakona ita-nia nanál maibé sentemakaas. SIN. ásidu
siklistaSUBSTANTIVU Ema neebé halosiklizmu.
siklizmuSUBSTANTIVU Desportu bisikletanian.
sikloneSUBSTANTIVU Anin-fuik iha raintropikál neebé huu makaas nobele hasobu buat barak.siklóniku ~ siklónika f. ADJETIVU
sikluSUBSTANTIVU Akontesimentu idaneebé haktenik an ka repete annafatin, hanesan leun kasírkulu neebé nakdulas.síkliku ~ síklika f. ADJETIVU
sikunSUBSTANTIVU 1. Ruin-fukun ida-neebé tutan liman-kabun ho
lalinu, neebé halo ita ema atubele silu ka dulas liman tomak.2. Hariin ka uma nia lidun liurnian.
sílabaSUBSTANTIVU Parte hosi liafuan idaneebé iha vogál ida mesak noita lakar ka dehan sai nuudarunidade ida.EZ. Liafuan matadalan iha sílabahaat, maka MA, TA, DA, LAN.silábiku ~ silábika f. ADJETIVU
sílabaSUBSTANTIVU Parte hosi liafuan ida
silatSUBSTANTIVU Desportu hakfaik maluka funu ho surik nian neebépopulár tebetebes iha kulturamalaia. SIN. ezgrima
silensiozu ~ silensioza f.ADJETIVU Neebé nonook hela. SIN.
lian-laekSUBSTANTIVU (silensiozu) Aparelluida neebé taka kanu-eskapeiha karreta nia okos atuhamenus tarutu bainhira motórhasai gás. SIN. nonook
silindruSUBSTANTIVU Forma leuk no narukida hanesan rolu, ai-duir ka ai-lolon.silíndriku ~ silíndrika ADJETIVU
silluetaSUBSTANTIVU Retratu kona-ba emaka objetu nia perfíl, hodihametan figura tomak atubelekontrasta ho fundu metan.
siluVERBU 1. Hikar too halo tohar.2. Tohar ho intensaun.Silu batar katak haketak batar-fulin hosi batar-kain.
símbolu
578
SUBSTANTIVU Figura, tadak ka sinálneebé ema uza atu reprezentabuat ruma.simbóliku ~ simbólika f .ADJETIVU
simentu mós simenteSUBSTANTIVU Ahu kahur ho rai-henek, bee no fatuk-rahun nosai toos bainhira maran tiha,neebé serve atu halo baki, umaka paseiu.
simpatiaSUBSTANTIVU 1. Kondisaun sente kahatudu hakarak-diak ba emaseluk. SIN. neon-monu2. Kondisaun fahe lisuksentimentu ka hanoin ho emaseluk.
simpátiku ~ simpátika f.ADJETIVU 1. (Ema) neebé dada itaba simpatia, liuliu tanba laran-diak ka oin-nain.2. (Buat) neebé halo ita sentekontente.
simpatizaVERBU 1. Hatudu simpatia ba emaruma.2. Haliis ba ema seluk niahanoin ka hareen.
simpatizanteSUBSTANTIVU Ema neebé haliis baema seluk nia hanoin kahareen.
simplesADJETIVU 1. (Estrutura ka forma)neebé nia parte sira ladúnbarak. LIAFUAN-SORUN: kompleksu,katetek2. (Estilu) neebé fasil atu tuirka kompriende.3. (Ema) neebé haraik-an,baibain la halo an, neebé labuka diak nafatin.4. (Ema) neebé beik ka ladúnmatenek.
simplisidade SUBSTANTIVU
simplifikaVERBU Halo simples.simplifikasaun SUBSTANTIVU
simplistaADJETIVU Hanoin beik uitoanneebé haliis ba simplifika buatsira neebé afinál kompleksu.simplizmu SUBSTANTIVU
simuVERBU 1. Kaer buat ida neebéema ruma fó mai ita.2. Tahan ho buat ida neebéema seluk halo mai ita.3. Hatete fali ba ema seluk. SIN.
hatán4. Husik ema ruma tama maiita-nia uma nuudar bainaka.
simultáneu ~ simultánea f.ADJETIVU (Mamosuk rua) neebéakontese iha dala ida deit.
sinADVÉRBIU Liafuan neebé ita uzabainhira ita simu ka konkordaho ema ruma, ka hakarakhatoo katak buat neebé emadehan loos duni. SIN. loos,nunee duni
sinagogaSUBSTANTIVU Uma-kreda Judeusira-nian.
sinálSUBSTANTIVU Marka ida neebéhatudu ka fó signifikadu ruma.SIN. tadak
sinaleiru ~ sinaleiraSUBSTANTIVU Polísia ida neebéhamriik iha lurón klaran atuhalao tránzitu hodi fó sináloioin ba kondutór-karreta sira.
sinarVERBU See kilat, halo pontaria.
sindikalista
579
SUBSTANTIVU Ema neebé membruhosi sindikatu ida.
ADJETIVU Kona-ba sindikalizmu.
sindikalizmuSUBSTANTIVU Movimentu industriálkona-ba harii sindikatu.
sindikatuSUBSTANTIVU Kl ibur neebétraballadór lubun ida harii atuproteje ka defende sira-niadireitu sira, no mós atu fó tulunoioin ba membru sira.
síndromaSUBSTANTIVU 1. Sintoma siraneebé hasoru malu iha morasida nia laran.2. Hahalok ka opiniaun siraneebé ita hetan hamutuk ihakomportamentu sosiál ruma.
sinemaSUBSTANTIVU 1. Kehan ka salaunnakukun neebé ema sira tamabá atu haree filme.2. Indústria ka tradisaun halofilme nian.EZ. Hau gosta tebetebes sinemaitalianu.
sinematografiaSUBSTANTIVU Knaar halo filme nian.s i n e m a t o g r á f i k u ~sinematográfika f. ADJETIVU
sinfoniaS U B S T A N T I V U Múzika neebéorkestra tomak toka.sinfóniku ~ sinfónika f. ADJETIVU
singalés ~ singaleza f.ADJETIVU Rai-Seilaun nian, rai-Srilanka nian.
SUBSTANTIVU 1. Ema Seilaun, emaSrilanka.2. (lia-singalés) Dalen rai-Seilaun nian.
Singapura (rai-)
SUBSTANTIVU Rain no estadu kiikida iha Ázia Sudeste, nusa-lubun iha rai-Malázia nia rohansúl.
singapurenseADJETIVU Rai-Singapura nian.SUBSTANTIVU Ema Singapura.
singulárADJETIVU Iha gramátika, kona-babuat ka ema ida deit. LIAFUAN-
SORUN: plurál
sínikuADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebéla fiar ba ema sempre nialaran-moos, onestidade kasinseridade.sinizmu SUBSTANTIVU
sinseru ~ sinsera f.ADJETIVU (Ema) neebé hatoololoos buat neebé nia hanoinka sente.sinseridade SUBSTANTIVU
sintomaSUBSTANTIVU 1.Buat ruma laloosneebé mosu ba ema nia isinnuudar sinál kona-ba moras.2. Sinál kona-ba situasaun aatida.sintomátiku ~ sintomátika f.
ADJETIVU
sintuSUBSTANTIVU Tali ida hosi plástiku,kulit ka hena neebé ema kesihaleu ba kalsa ka saia atutahan la bele monu. SIN. futu-kabun
sineiruSUBSTANTIVU 1. Ema neebé tokasinu uma-kreda nian. SIN.
maktokak-sinu, tokadór-sinu2. Ema neebé halo sinunuudar nia knaar baibain nian.
sinopse
580
SUBSTANTIVU Haktuir habadak idakona-ba buat ruma.
sintaseSUBSTANTIVU Regra sira kona-baestrutura fraze nian, liuliuliafuan sira-nia orden.sintátiku ~ sintátika f.
ADJETIVU
sinuSUBSTANTIVU Objetu hosi metál idaho forma hanesan xikra neebéema halo tarutu hanesan sinálba buat ruma, hanesanbainhira atu hahú misa ka klaseiha eskola balun.EZ. Katekista sei dere sinu dadeer,meiudia no loro-kraik hodi fó sinálba ema atu hahú reza ánjelus.
sinuziteSUBSTANTIVU Moras ida neebékona kuak iha inus nia kotuk.
sinzasSUBSTANTIVU Ahi-kadesan neebéamlulik benze tinan-tinan atutau ba sarani sira-nia reen-toosiha misa Loron-Kuarta Kadesannian.
sinzeiruSUBSTANTIVU Fatin ba ahi-kadesanneebé sai hosi sigarru. SIN.
kadesan-fatin
sinzentu ~ sinzentaADJETIVU 1 . Ho kór ida neebé
kahur hamutuk kór-mutin hometan; ho kór neebé atuhanesan mutin maibé nakukunuitoan. SIN. abuabu, malahuk
sipuSUBSTANTIVU Kutun-tasi ka moluskukiik ho nia kotuk hosi ahu-ruinneebé nia uza hodi hamahanka subar nia isin bá. Ema balungosta han sipu nia isin tanbamidar no mamar.
siraPRONOME EMAK Ita uza liafuan ida-nee hodi refere ba ema, baladaka buat rua ka liu; plurál bapronome singulár nia.
sira-niaPOSESIVU ADJETIVU Neebé pertenseba sira.
sira-nianPRONOME MAKSOIK Neebé sira makasoi.
sireneSUBSTANTIVU Aparellu ida neebé fóavizu liuhosi tarutu makaas,n.e. iha karreta-polísia kakarreta-bombeiru ninia leten.
Síria (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaLorosa e K larak (Áz iaLoromonu).
siríaku ~ siríaka f.SUBSTANTIVU (lia-siríaku) Dalensemítiku ida, nakmaluk ho lia-ebreu no lia-arabi, neebéhoriuluk koalia iha rai-Síria,r a i -Pa l es t i na no r a i -Mezopotámia (Irake ohin nian)maibé ohin loron ema saraniuitoan deit mak koalia iha rai-Irake nia parte norte no mósiha knua tolu besik Damaskuiha rai-Síria.Lia-siríaku nee sei uza nafatiniha kreda orientál balu nuudardalen litúrjiku. SIN. lia-aramaiku
ADJETIVU Kona-ba lia-siríaku. SIN.
aramaiku
síriu ~ síria f.ADJETIVU Rai-Síria nian.SUBSTANTIVU Ema Síria.
sirkuSUBSTANTIVU Espetákulu ida neebéema-lubun ida neebé lemo raimak halao, baibin iha bataneka tenda boboot nia okos, ho
581
artista hanesan pallasu noakrobata, no mós animál oioindeit neebé hetan treinu atuhalao movimentu furak kakómiku.
sirkuituSUBSTANTIVU 1. Liña neebé haleuárea ida.2. Sasulik elétriku.
sírkuluSUBSTANTIVU Liña neebé kabuardeit hanesan forma bola nian.SIN. leunsirkulár ADJETIVU
sirkunfleksuADJETIVU Baibain mosu ihaespresaun asentu sirkunfleksu,katak asentu ida ho formahanesan sikun neebé tau ihavogál nia leten, hanesan ihaliafuan portugés trânsito.
sirkunsidaVERBU Tesi sai labarik-mane niaprepúsiu, nuudar lisan-inisiasaun relijiaun judaikanian.SIN. kuleosirkunsizaun SUBSTANTIVU;
SIN. kuleon
sirkunstánsiaSUBSTANTIVU Kondisaun sira neebéhamkona buat sira neebéakontese. SIN. laleuksirkunstansiál ADJETIVU
sirurjiaSUBSTANTIVU Lalaok médiku hodikoa nakloke parte ruma hosiema nia isin atubele hadiakanek ka hasai organ moras.
sirurjiaunSUBSTANTIVU Ema neebé halaosirurjia.sirúrjiku ~ sirúrjika f.
ADJETIVU
sirzeVERBU Haloos kuak ruma iha henahodi suku bá-mai iha kuak neenia leten. SIN. sihi
sisanSUBSTANTIVU Ida neebé hela ka lauza ona. SIN. sekan, resin, restu
sisiVERBU Husu makaas atu obrigaema atu fó mai ita buat rumaneebé ita hakarak. SIN. ezijeSisi tusan katak husu atu selutusan neebé iha.
sisidórADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebéhakole ita hodi sisi buat ruma.SIN. ezijente
Sisília (rai-)SUBSTANTIVU Nusa boot ida rabatrai-Itália nia rohan sudueste.
sisilianu ~ sisiliana f.ADJETIVU Rai-Sisília nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Sisília.2. (lia-sisilianu) Dalen rai-Sisílianian.
sistemaSUBSTANTIVU 1. Sasán lubun idaneebé hamutuk tuir orden. SIN.
organizasaun2. Lalaok ka maneira tau buatsira tuir planu ka regra ruma.SIN. métodusistemátiku ~ sistemátika f.
ADJETIVU
sitaVERBU 1. Haktemik ka hakerek tuirbuat neebé ema ida dehan kahakerek iha livru ka artiguruma.2. Bolu ema ruma atu hatán ihatribunál.sitasaun SUBSTANTIVU
situasaun
582
SUBSTANTIVU 1. Saida makakontese iha fatin ka tempupartikulár ruma.EZ . Situasaun polítika oras neemanas uitoan.2. Ema ka buat ida nia laleukka ambiente fíziku. SIN. tatuur,pozisaun
sivílADJETIVU/SUBSTANTIVU (Kona-ba)sidadaun baibain nian, laóssoldadu ka amlulik.
sivilizaVERBU Lori ba sivilizasaun, liuliupovu fuik.sivilizadu ~ sivilizada f.
ADJETIVU; LIAFUAN-SORUN: primitivu
sivilizasaunSUBSTANTIVU 1 . Sosiedade idaneebé soi kultura kaorganizasaun dezenvolvidu.2. Rain ida nia lisan, kultura,arte no siénsia hamutuk.
sizmaSUBSTANTIVU Fafahek ka divizaunkona-ba disputa ruma iha kredaida nia laran neebé lori bagrupu ida haketak an.sizmátiku ~ sizmátika ADJETIVU
sloganSUBSTANTIVU Fraze badak idaneebé uza iha publisidade atuhafaan produtu ida, selae ihakampaña eleitorál hodipromove partidu polítiku kakandidatu ruma.
sm.ABREVIATURA = sentímetru
snobeADJETIVU Ema ida neebé hadomipodér no rikusoin, hodihakruuk no buka oin ho emasira neebé importante ka rikuno hakribi sira neebé fraku kakiak liu nia. SIN. matan-aas
snobizmu SUBSTANTIVU
soalluSUBSTANTIVU Kabelak ai ka azulejunian neebé taka rai iha kuartuba ema lao ka sama iha leten.
sobakVERBU han lailais no ho kan-teen,hanesan balada hamlaha.
soberaniaSUBSTANTIVU 1. Podér aas liu hotu.2. Ukun ras ik -an. SIN.
independénsia
soberanu ~ soberana f.SUBSTANTIVU/ADJETIVU 1 . (Ema)neebé soi soberania.2. Liurai ka mahukun rain idanian.
sobrePREPOZISAUN Kona-ba.
EZ. Hau foin lee artigu ida sobreatake terrorista iha Londres.
sobemezaSUBSTANTIVU Ai-han midar no lotukneebé ema serbí iha jantár niarohan.
sobrenaturálADJETIVU/SUBSTANTIVU (Kondisaun)neebé hakur kladik ka limitenatureza nian, la normál tuir leisira natureza nian.
sobrepelísSUBSTANTIVU Faru mutin narukneebé amlulik ka ajudantehatais iha batina nia letenbainhira hafó sakramentu siraka serbí misa.
sobreviveVERBU Kontinua moris ka ezistemaski iha perigu ka situasaunsusar nia laran. SIN. nakloban,moris tuirEZ. Ho Maromak Nia tulun labariktimoroan barak sobrevive
583
invazaun rejime Soeharto nian ihatinan 1975.sobrevivénsia SUBSTANTIVU
sobreviventeADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema) neebésobrevive ka moris tuir. SIN.
makloban
sobriñu ~ sobriña f.SUBSTANTIVU Ita-nia maun, biin ka
alin nia oan.
sobuVERBU 1. Halo aat tiha kedas. SIN.
destrui2. Hatún estrutura ruma hodihasai ka haketak nia baluk ida-ida. SIN. dezmonta
sobunSUBSTANTIVU Buat ida, liuliu uma,neebé naksobu tiha ona. SIN.
ruina
sodaSUBSTANTIVU 1. Katetek kakompostuida halo hosi sódiu.2. Bee neebé nafurin tandióksidu-karbonu iha laran.
sódiuSUBSTANTIVU (k ímika) Elementumetáliku mamar iha masin nosoda nia laran.
soeVERBU 1 . Kaer objetu ka buatruma ho liman, hafoin tuda bafatin seluk.EZ. Keta soe ó-nia roupa iha rai,selae foer.2. Muda ema ruma ba fatinseluk.EZ. Sira soe hau ba foho tanbahau serbisu ladún badinas.3. Desterra tiha ema ruma.E Z . Bainhira ami rende, militárindonéziu sira soe ami ba rai-Ataúru.
sofá
SUBSTANTIVU Kadeira-baruk narukoin ida ho fatin ba ema nain-rua ka tolu, neebé baibain uzaiha saladevizita.
SófiaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Bulgária nian.
sofistikadu ~ sofistikada f.ADJETIVU 1. (Ema) neebéavansadu kona-ba kultura kamatenek. LIAFUAN-SORUN: simples2. (Ema) neebé avansadumaibé ladún naturál, homaneira artifisiál ka snobeuitoan.sofistikasaun SUBSTANTIVU
sofreVERBU INTRANZITIVU Sente isin-barukka laran-susar tan moras kakondisaun neebé ladiak. SIN.
terusVERBU TRANZITIVU Terus tan moraspartikulár ida.EZ. Hau-nia alin-feto sofre azma.so f r imentu SUBSTANTIVU; SIN.
taterus
softwérSUBSTANTIVU Programa oioinneebé ita uza iha komputadór.
sohanVERBU Hela metin iha buat ida nialaran tan buat-netik ruma.
sohanVERBU Futu ka suku hamutuk,liuliu livru ida nia tahan sira.SIN. enkaderna
sohenADJETIVU Neebé ita sohe tiha ona.SUBSTANTIVU Buat ida neebé itasohe tiha ona.
soi1
VERBU Iha buat ruma; buat rumaita-nian deit.EZ. Ema riku sira soi sasán barak.
584
soi2
VERBU 1. Selu osan atu hetan falibuat ida neebé ita peñora tihaona.2. Selu osan atu hakore emaida neebé ema aat ruma hadauhodi hadadur. SIN. redime3. Hasai ema hosi perigu. SIN.
salva, hoir
soiVERBU 1. Iha valór ka folin, liuliutanba sala la iha. SIN. vale2. Bele simu buat ruma tanbakualidade neebé ema rumaiha. SIN. merese
soikADJETIVU Neebé soi osan ka sasánbarak. SIN. riku, maksoik
soikADJETIVU 1. Neebé vale. SIN. válidu2. Neebé la iha sala, neebéloloos. SIN. korretu3. Neebé merese. SIN.
meresedór
soinSUBSTANTIVU Buat neebé emaruma iha. S I N . posesaun,propriedade
sojaSUBSTANTIVU Fore espésie idaneebé fó mina mutin hanesansusubeen.
sokarVERBU Hatama ba fatin kloot.Sokar lia katak lori lia, kontaema nia vida.
sokardórSUBSTANTIVU Ema ida neebé gostahamosu problema ba emaseluk. SIN. bukaliadór
sokuSUBSTANTIVU Tuku makaas holiman-kumu.
sola
SUBSTANTIVU Sapatu nia hun.
solárADJETIVU Loro nian, loro-matannian. SIN. lorokEZ . Mákina nee lao ho enerjiasolár; Ita-nia sistema solár soiplaneta sia, maka Merkúriu,Venus, Rai, Marte, Júpiter,Saturnu, Úranu, Neptunu noPlutaun.
solatVERBU Bá hela metin iha rainseluk. SIN. emigra
soldaSUBSTANTIVU Metál nabeen neebéuza atu hatutan arame kametál-tahan rua. SIN. batrei
VERBU Hatutan ho solda.
soldaduSUBSTANTIVU Ema ida neebémembru hosi forsa militár. SIN.
militár
soleVERBU (Balada) lemo iha koren.
soleneADJETIVU 1 . Neebé halo hoserimónia. SIN. kafutarEZ. Ambispu reza tiha misa soleneida iha katedrál hodi selebraaniversáriu dahaatnuluk diosezenian.2. Neebé sériu no importante.solenidade SUBSTANTIVU
soletraVERBU Dehan sai liafuan ida nialetra ida-ida tuir orden neebéloos.soletrasaun SUBSTANTIVU
solidariedadeSUBSTANTIVU Atitude ka hahalokneebé hatudu ita-nia unidadeno tulun ba malu. SIN. sasirinsolidáriu ~ solidária f. ADJETIVU;
SIN. maksirin
585
sólidu ~ sólida f.ADJETIVU 1. Neebé toos tebetebes,neebé tudik ka katana taa lahan ida. SIN. tonat2. Neebé nia laran nakonutomak hotu, la iha kuak ida.LIAFUAN-SORUN: laran-mamuksolidés SUBSTANTIVU
solokADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ne ebé )laran-kontente ente tanba buatdiak ruma neebé akontese kamosu ba ita.
Solor (rai-)SUBSTANTIVU Illa kiik ida besik rai-Flores nia rohan lorosae neebéPortugés sira uza nuudar bazemilitár iha ita-nia rejiaun ihasékulu da-16.EZ. Lia-portugés no fiar saranitama rai-Timór hosi rai-Solor.
solorenseADJETIVU Rai-Solor nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Solor.2. ( l ia-solorense) Dalenaustronéziku ida neebé emakoalia iha rai-Solor, zonaLarantuka nian iha rai-Flores,Lomblen, Adonara no Alor.SIN. lia-lamaholot
solurVERBU Fase ho bee moos atusabaun nia resin bele sai tiha.SIN. bilas, laloi
solusaunSUBSTANTIVU 1. Dalan atu rezolveproblema ruma.2. Substánsia rua kahur malutoo sira ida nabeen hotu, n.e.masin iha bee laran.
solusionaV E R B U Hetan solusaun ba(problema ruma). SIN. rezolve
soma
SUBSTANTIVU Númeru totál.VERBU Hetan númeru totál hodisura ida-ida.
somalíADJETIVU Rai-Somália nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Somália.2. (lia-somalí) Dalen rai-Somálianian.
Somália (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika Nordeste.
somanSUBSTANTIVU Ema neebé hamalukita. SIN. maluk, kolega
sombreaduSUBSTANTIVU Espasu iha mapa kadiagrama neebé (n.e. kuadruka sírkulu) nakonu ho kór ida,baibain malahuk; la mutinhanesan espasu baibain nian.EZ. Área ho sombreadu iha mapaTimór nee reprezenta zona ihaneebé ema sira koalia mambae.
sombreia VERBU
sombreluSUBSTANTIVU Buat ida neebé emauza hodi satan udan ka loronmanas, forma hanesan xapeuboot ida iha ai naruk nia letenneebé ema bele hikar tihabainhira la presiza. S I N .
guardaxuva
sonS U B S T A N T I V U Buat saida deitneebé ema bele rona ho tilun.Son nee afinál forma enerjianeebé nakfekit hela ka halovibrasaun.sóniku ~ sónika f. ADJETIVU
sonaVERBU 1. Tein hahán iha taxu homina.2. Hatama buat ida ho tutunkroat ba ema ka animál nia
586
isin, selae ba objetu ruma nialolon.3. Hatama ai-moruk been baema nia isin liuhosi seringa.
sonambulizmuSUBSTANTIVU Moras kona-ba laobá-mai bainhira ema sei dukurhela. SIN. lao-dukur
sonámbulu ~ sonámbula f.SUBSTANTIVU Ema ida neebé laobá-mai bainhira ema sei dukurhela.
sonanSUBSTANTIVU Sona dala ida.ADJETIVU Neebé buat ka emaruma sona tiha ona.
sondajenSUBSTANTIVU 1 . Hahalok sondanian.2. Haknokar ka levantamentuatubele hatene povu nia hanoinkona-ba buat ruma.
sooVERBU (Asu) halo tarutu neebénaruk no makaas hanesantanis halerik.
soorVERBU Suku lailais ho daun nokabas; suku sabraut.
soosSUBSTANTIVU Restu hosi hare, batarka kafé.
VERBU Fai hare atubele hasai niakulit no hamutin foos.
sopaSUBSTANTIVU Hahán ida neebé emaprepara hodi nono naan, ikanka modo hamutuk iha bee. SIN.
kaldu
sopranuSUBSTANTIVU (Feto ho) lian aas liubainhira hananu. LIAFUAN-SORUN:
kontraltu
soranVERBU 1. Dada ema ka animál atutuku malu, baku malu ka istorimalu. SIN. insita2. Sadik ema nain-rua hodiharee malu ladiak.
ADJETIVU (arti figuradu) Neebé niaoin-furak dada ema seluk.EZ. Feto nee soran sá! Halo manebarak monu ba nia.
soriVERBU Halo buat neebé presizaatubele hadook ema ida hosibuat aat neebé bele kona nia.
SIN. defende
sorinSUBSTANTIVU Balun ka parte ihaliman-kuana ka liman-karuk.SIN. belan
soroVERBU 1. Buka atu kaer no ohobalada fuik atubele han.2. Kail ka tiha ikan atubele han.
sorteSUBSTANTIVU Buat diak la aatneebé ema ida hetanderrepente iha tempu ruma. SIN.
rahun
sorte-aatSUBSTANTIVU Buat aat neebé emaida hetan derrepente iha tempuruma. S I N . rahun-aat, azár,dezgrasa
ADJETIVU Neebé hetan rahun-aat.
sorte-diakSUBSTANTIVU Buat diak neebé emaida hetan derrepente iha tempuruma. SIN. rahun-diak
ADJETIVU Neebé hetan rahun-diak.
soruV E R B U Halo hena ka tais hoinstrumentu tradisionál ida.
soruVERBU = hasoru
587
soruSUBSTANTIVU 1. Raan nahisin niabeen.2. Susubeen nahisin nia been.
sorumutuSUBSTANTIVU Halibur-malu kaenkontru atu tetu lia ruma.SIN. diskusaun, debate
sorunADJETIVU Neebé sakar ka hasoru.
SIN. kontráriuEZ. Liafuan sorun ba naruk makbadak.
sorveteSUBSTANTIVU Ai-han midar nomalirin tebes halo hosisusubeen ka leitekreme. SIN.
jeladu
sosaVERBU Hola buat ruma hodi trokaho osan.
sosanSUBSTANTIVU Buat neebé ita sosa.
EZ. Horisehik ami halo sosan haat(= sosa buat haat) iha loja bootneebá.
sosiálADJETIVU 1. Sosiedade nian.2. Kona-ba atividade sosiedadenian.
sosialistaADJETIVU Kona-ba sosializmu.SUBSTANTIVU Ema neebé tuir kahaliis ba sosializmu.
sosializmuSUBSTANTIVU Hanoin polítiku kona-ba indústria sira governu maksei kaer ho povu nia naran noba povu nia diak.
sosiavelADJETIVU Neebé gosta hamaluk anka hela ho ema seluseluk. SIN.
dulur, oin-nainsosiabilidade SUBSTANTIVU
sosiedadeSUBSTANTIVU 1. Nasaun, rejiaun kas idade par t i ku lá r n iapopulasaun tomak no niniamoris.2. Klibur ka empreza komersiálneebé boot no iha sanak nopesoál barak. SIN. kompañia
sosiolojiaS U B S T A N T I V U Siénsia kona-basosiedade.sosiólogu ~ sosióloga f.SUBSTANTIVU
sosiolójiku ~ sosiolójika f.ADJETIVU
sotakeSUBSTANTIVU Ema nia lalakar kamaneira-koalia neebé lahanesan ita-nian, tanba emanee moris iha fatin seluk kamembru ba klase sosiál seluk.SIN. lalakunEZ. Hau hatene katak ema neefataluku tan nia sotake bainhirakoalia tetun.
souVERBU Kee sai rai-isin barak hodihalo eskavasaun.
sou-fatinSUBSTANTIVU Kuak boboot iha raineebé ema sira halo hodi sooka kee sai rai-isin, baibain atubuka besi ka murak ruma. SIN.
mina
Srilanka (rai-)SUBSTANTIVU Nusa no estadunakfati iha rai-Índia nia rohansudeste. SIN. Seilaun
SuaiSUBSTANTIVU Distritu ida iha partetasi-mane Timor Lorosae nianneebé nia populasaun koaliatetun-belu ka bunak.
suar
588
SUBSTANTIVU Ahi ka bee musan kiiktebes neebé barak makhamutuk iha ár, dala barak itaharee hanesan abuabu kakalohan. SIN. ahi-suar; bee-suar
suasVERBU Hamorin ho ahi-suar morin,liuliu insensu. SIN. insensaEZ. Amlulik suas altár dala rua ihamisa laran.
suazilandés ~ suazilandeza f.ADJETIVU Rai-Suazilándia nian.SUBSTANTIVU Ema Suazilándia.
Suazilándia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika parte súl nian.
subarVERBU Tau ka rai buat ruma ihafatin neebé ema seluk susaratu hetan ka haree.
subar-fatinSUBSTANTIVU Fatin atu subar buatruma ka ita-nia an.
subasubar mós subar-subarADVÉRBIU Hodi subar.
subaunSUBSTANTIVU Foho-lolon aas.
s u b d e z e n v o l v i d u ~subdezenvolvida f.
ADJETIVU 1. Neebé seidauk ihamamaek ka dezenvolvimentunatoon.2. (Rain, povu) neebé kiaktanba dezenvo l v imentuekonóniku sei fraku hela.
subdezenvolvimentu SUBSTANTIVU
subdiretór ~ subdiretora f.SUBSTANTIVU Ema ida neebé tulundiretór atu halao nia knaar;diretór nia saseluk.
subdistritu
SUBSTANTIVU Distritu nia fafahekmahuluk.subdistritál ADJETIVU
subjetivu ~ subjetiva f.ADJETIVU Kona liu ba ema ida niaharee ka tuir oinsá nia sente kania hanoin, ladún hateke barealidade. LIAFUAN-SORUN: objetivusubjetivizmu SUBSTANTIVU
subkomisaunSUBSTANTIVU Komisaun ida neebéiha komisaun mahuluk kaprinsipál nia okos.
subkontrataVERBU Fó kontratu ba ema hosiempreza seluk atu halaoserbisu ruma ba ita-niaempreza rasik. SIN. boron
subkontratanteSUBSTANTIVU Ema neebé itas u b k o n t r a t a . SIN.
subempreiteiru
subkonxiénsiaSUBSTANTIVU Kondisaun kona-baoinsá ema sente iha nia fuan nolaran aleinde hanoin ho kakutakka razaun.subkonxiente ADJETIVU
subliñaVERBU 1. Hakerek liña iha liafuanka fraze nia okos hodi hatudukatak nia importante.2. Hatoo ba ema seluk katakasuntu neebé ita koalia helanee importante; bolu ema niaatensaun ba. SIN. salienta, frizasubliñadu SUBSTANTIVU
sublokatáriu ~ sublokatária f.SUBSTANTIVU Ema neebé alugauma ida hosi ita bainhira itarasik mak aluga uma nee tuirkontratu maibé lakohi hela ihaneebá.
submarinu ~ submarina f.
589
ADJETIVU Tasi-okos nian.SUBSTANTIVU (submarinu) Ró idaneebé bele lao iha tasi-kidunno mós iha tasi leten; iha móstorpedu neebé nia bele husikatu halakon ró inimigu nian.
subornaVERBU Oferese ka fó subornu;sosa ema seluk nia tulun hoosan ka buat-karan.EZ. Durante tempu Indonézia nian,ema suborna polísia balunatubele hetan karta-kondusaun.
subornuSUBSTANTIVU 1. Osan, prezente kapriviléjiu neebé ita fó ba emaseluk neebé iha leet ka podératu fó mai ita buat ida-neebéita hakarak maibé seidaukkonsege hetan.2. Hahalok ka kostume subornanian.
subsídiuSUBSTANTIVU Osan neebé governufó ba klibur, eskola ka emprezaida atu tulun nia halao niaatividade kulturál, edukasionálka komersiál sira.
substánsiaSUBSTANTIVU 1. Materiál narandeit, toos, been ka suar.2. Koalia ka hakerek ida niasignifikadu ka importánsia.
substansiálADJETIVU 1. Neebé iha isin ka substánsia.2. Neebé boot, importante kamerese ita-nia atensaun.
substantivuSUBSTANTIVU Iha gramátika, liafuanida neebé ida uza nuudarema, balada, fatin ka buatseluk nia naran.
substitui
VERBU Hatama buat ka ema ida babuat ka ema seluk nia fatin. SIN.
trokaE Z . Mestre Matias sei substituiDona Augusta semana nee tanbania sei bá Lizboa.substituisaun SUBSTANTIVU
substitutuSUBSTANTIVU 1. Buat neebé trokaka substitui buat seluk.2. Ema neebé troka kasubstitui ema ka buat seluk. SIN.
saseluk
subtropikálADJETIVU Kona-ba rain sira neebénakfati besik trópiku sira maibéiha liur zona tropikál.
subúrbiuSUBSTANTIVU Área kota ka sidadeida nian neebé dook hosisentru no iha horik-fatin barakliu loja, eskritóriu ka fábrika.suburbanu ~ suburbana f.ADJETIVU
subverteVERBU Buka atu estraga knaarruma ka halo governu ida monuliuhosi futu-lia.subversaun SUBSTANTIVU
subversivu ~ subversiva f.ADJETIVU
sudanés ~ sudaneza f.ADJETIVU Rai-Sudaun nian.SUBSTANTIVU Ema Sudaun.
Sudaun (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika nordeste.
sudesteSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba)halolon ka diresaun iha partesúl no lorosae nia leet.EZ. Sidade Sídnei, Kamberra noMelburne nakfati iha AustráliaSudeste.
590
sudiVERBU 1. Dada mai besik tiha.2. Lori mai hamutuk tiha.Sudi ahi katak tau ai-pedasuksira hamutuk hodi halo sira belelakan nafatin.
sudinSUBSTANTIVU Buat ida nia rohan.
suduesteSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba)halolon ka diresaun iha partesúl no loromonu nia leet.
sueku ~ sueka f.ADJETIVU Rai-Suésia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Suésia.2. (lia-sueku) Dalen rai-Suésianian.
Suésia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaEuropa Norte.
sufiksuSUBSTANTIVU Letra ka sílaba idaneebé hatutan ba liafuan idania rohan atu forma liafuanfoun ida, n.e. -dór neebé mosuiha liafuan lohidór, komikudór,haluhadór. LIAFUAN-SORUN: prefiksu
sufrájiuSUBSTANTIVU Direitu atu vota.
suhukSUBSTANTIVU Susar dada iis tanbasofre moras-azma ka mear-busa.
suiVERBU Hadia ka halo kabeer fuuk ho
sasuit.
Suisa (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu kiikida iha Europa Loromonu-Klarak.
suisidaSUBSTANTIVU Ema ida neebé ohoan.
ADJETIVU 1. Kona-ba suisídiu.
2. Neebé bele dada ema basuisídiu.
suisídiuSUBSTANTIVU Hahalok oho an honaran maneira ida. SIN. oho-anE Z . Musulmanu fundamentalistasira halo suisídiu ho bombabainhira sira funu hasoru sira-niainimigu.
suisu ~ suisa f.ADJETIVU Rai-Suisa nian.SUBSTANTIVU Ema Suisa.
sujeituSUBSTANTIVU 1. Tema ka asuntumahuluk iha knaar artístiku ida.E Z . Kalohan maka retratu furaknee nia sujeitu.2. Iha gramátika, liafuan kaliafuan sira neebé reprezentaema ka buat ruma neebéhalao asaun neebé hatooliuhosi verbu, n.e. busa ihafraze Busa han ikan. LIAFUAN-
SORUN: objetu3. (filozofia) Ema ida-neebémak hanoin, hatene ka sente,kontráriu ba buat neebé niahanoin, hatene ka sente (=objetu).
sujereVERBU 1. Husu ema ida atu halo kasimu ita-nia ideia ka planuruma. SIN. propoin, hahoinEZ. Nia sujere atu ami imprimelivru foun nee iha Baukau.sujestaun SUBSTANTIVU; SIN.
proposta, hahoin
sujestivu ~ sujestiva f.ADJETIVU 1. Neebé sujere.2. Neebé halo ita hanoin kareflete.
sukaVERBU La book an ona, hakmatektiha. SIN. para
sukan
591
SUBSTANTIVU Para dala ida. SIN.
pauza
sukaerSUBSTANTIVU Ai-hun boot ida hofuan no musan kiik neebé siinbainhira sei matak, maibémidar bainhira tasak, baibainema uza atu tau ba modomidar-siin ka bainhira preparaikan saboko.
sukatVERBU Haree loloos buat ruma niababoot ka tamañu, katak naruk,badak, luan ka kloot oinsá loos.EZ. Karpinteiru sukat ai-kabelakneebé nia atu kadoo.
sukataSUBSTANTIVU Besi aat hosi uma,karreta ka ró-ahi nia sobun.
ADJETIVU Neebé bosan no aathanesan sukata.
sukitVERBU Fokit sai.
sukuSUBSTANTIVU 1. Ema-lubun ho rasahanesan, neebé fahe lisukkostume, fiar, lian no rai.2. Knua lubun ida ihasubdistritu ka distritu nia laran;reinu nia fafahek ida.
sukuVERBU Uza daun no kabas, holiman ka mákina, hodi hametinhena atubele uza ba hatais kabuat seluseluk tan.
sukursálSUBSTANTIVU Empreza ka banku niasanak lokál.
súlSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba)halolon ka diresaun neebé ihaita-nia liman loos bainhira itahateke ba lorosae. S I N . tasi-mane, loor
LIAFUAN-SORUN: norte, tasi-feto, rae
sulaSUBSTANTIVU Instrumentu ka besiida neebé ema uza atubelekaer animál, hanesan laho, rusanst. SIN. lasu, armadilla
sulafrikanu ~ sulafrikana f.ADJETIVU Rai-Áfrika Súl nian.SUBSTANTIVU Ema Áfrika Súl.
sulanVERBU Hatama ba fatin kloot.
EZ. Ami sulan hanesan balada ihakamioneta nia laran.
SUBSTANTIVU Objetu ida neebé itahatama ba botir ka kanu atubee la bele sai. SIN. rolla
suliVERBU (Bee ka líkidu seluk)namdoras ba oin ka halai.
sulinSUBSTANTIVU Bee ka líkidu seluk niasuli.
sulkoreanu ~ sulkoreana f.ADJETIVU Rai-Koreia Súl nian.SUBSTANTIVU Ema Koreia Súl.
sumaVERBU Hadalan bee foer ba liur.
Sumatra (rai-)SUBSTANTIVU Rai-kotun boot nonaruk ida iha Nusar-LubunMalaiu nia sorin loromonu, ihaPenínsula Malaia nia rai-Javania leet; ohin RepúblikaIndonézia mak ukun.
sumatranu ~ sumatrana f.ADJETIVU Rai-Sumatra nian.SUBSTANTIVU Ema Sumatra.
Sumba (rai-)SUBSTANTIVU Rai-kotun iha Nusar-Lubun Malaiu besik rai-Flores.
sumbanés ~ sumbaneza f.ADJETIVU Rai-Sumba nian.
592
SUBSTANTIVU Ema Sumba.
Sumbava (rai-)SUBSTANTIVU Rai-kotun naruk ihaNusar-Lubun Malaiu, nakfati iharai-Lombok no rai-Flores nialeet.
sumbavenseADJETIVU Rai-Sumbava nian.SUBSTANTIVU Ema Sumbava.
sumik mós suminADJETIVU 1. Neebé subar hela.2. Neebé sekretu.
sumuSUBSTANTIVU Ai-fuan nia been.
sunitaADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema neebépertense ba) fafahek ortodoksuiha Izlaun.
suntuSUBSTANTIVU Kutun-tasi ka moluskuisin naruk no mamar neebé ihaain sanulu ho lamas-matan katentákulu barak. Suntu neeema han no mós uza nuudarumpa. SIN. lula
sunuVERBU Tau ahi ba buat ruma hodihusik nia lakan.
superaVERBU Soi kapasidade ka forsaatubele hakur obstákulu kabuat-netik ruma.
superfisiálADJETIVU 1. Neebé iha superfísiehela.2. Neebé ladún klean ka sériu.superfisialidade SUBSTANTIVU
superfísieSUBSTANTIVU Buat ida nia parteleten no liur nian.
superiór ~ superiora f.ADJETIVU Neebé boot liu ka ihaforsa liu.
SUBSTANTIVU Xefe ka ulun-boot ihaserbisu-fatin ka instituisaun.superioridade SUBSTANTIVU
supérfluu ~ supérflua f.ADJETIVU Neebé naresin no ita lapresiza. SIN. resik
superintendenteSUBSTANTIVU Ulun-boot instituisaunida nian, liuliu polísia nian.
superlativuSUBSTANTIVU Grau tanesan kakomparasaun nian ba adjetivuneebé aas liu hotu.
supermerkaduSUBSTANTIVU Loja boot ida neebéfaan sasán oioin deit hosi ai-han too roupa nst.EZ. Supermerkadu Jacinto faanbuat barak maibé karu uitoan bapovu baibain.
s u p e r p o v u a d u ~superpovuada f.
ADJETIVU Neebé nia populasaunboot demais.
superstisaunS U B S T A N T I V U Fiar iha majia,masonik, forsa haree-labelek kalulik neebé bele fó diak no aat.superstisiozu ~ superstisioza f. ADJETIVU
supervizór ~ supervizoraSUBSTANTIVU Ema neebé kontrolaka tau matan ba ida neebéserbisu iha fatin ruma.
supervizionaVERBU Kontrola ka tau matan basira neebé serbisu iha fatinruma. SIN. hamekesupervizaun SUBSTANTIVU; SIN.
hameken
suplementuSUBSTANTIVU Buat ka elementuneebé ita aumenta.
593
suplementár SUBSTANTIVU
supoinVERBU Simu posibilidade ruma,haliis ba fiar buat ruma.EZ. Hau supoin sira asina tiha onaakordu nee maibé hau seidaukhetan konfirmasaun kona-ba nee.supozisaun SUBSTANTIVU
suportaVERBU Tahan ho buat aat ka emaxatu. SIN. aguentaKuidadu! Keta uza sala liafuanida-nee ho sentidu apoia nian.
suporteSUBSTANTIVU Objetu ida neebétane buat seluk.Kuidadu! Keta uza sala liafuanida-nee ho sentidu apoiu nian.
supostu ~ suposta f.ADJETIVU Neebé ita supoin deit.
supremu ~ suprema f.ADJETIVU Neebé aas liu hotu.supremasia SUBSTANTIVU
suprimeVERBU 1. Hapara; halakon.2. Halakon tuir lei. SIN. kasusupresaun SUBSTANTIVU
suraVERBU 1. Sukat hira loos mak iha,baibain hodi dehan sai númerusira. SIN. konta2. Nota ka fó importánsia babuat ruma neebé halao tihaona.EZ. Lalika sura ó-nia kole bainhiratulun ema seluk.
suratS U B S T A N T I V U 1. Lia-tatoli kamensajen naruk neebé itahakerek iha surat-tahan hodiharuka ba ema seluk. SIN. karta2. Kualkér fixa, formuláriu kadokumentu ida.
surat-bierS U B S T A N T I V U Hahesuk kadeklasaraun hakerek ho kbiit leinian neebé ema ida bele halohodi fó-hatene sé maka seisimu nia sasán liutiha nia mate.SIN. testamentu
surat-tahan mós suratahanSUBSTANTIVU Materiál ida neebé itauza atu hakerek iha leten kahodi falun sasán.
surat-tahan ijiéniku mós
suratahan-sentinaS U B S T A N T I V U Surat-tahan idaneebé mihis no mamar emauza hodi hamoos foer baibainuza sentina.
suriV E R B U La konsege halo buatruma. SIN. falla, frakasa
surikSUBSTANTIVU Kroat ida hanesankatana naruk neebé bele uzahodi tesi, suku ka defende an,liuliu iha funu.
Suriname (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaAmérika Súl parte nordeste.
surinamenseADJETIVU Rai-Suriname nian.SUBSTANTIVU Ema Suriname.
surprezaSUBSTANTIVU 1. Mamosuk kaakontesimentu ida neebé emala hein ka la espera.2. Admirasaun neebé ita sentebainhira buat ruma akontesetekitekir ka derrepente deit.
suruVERBU Foti ho kanuru ka buatseluk neebé nia forma hanesankanuru.
susar
594
SUBSTANTIVU 1. Kualidade difisil kala fasil atu komprende, ka atuhalo. SIN. difikuldade2. Mamosuk aat neebé konaema ida hodi halo nia hanoinbarak ka tuur lametin. SIN.
problemaADJETIVU 1. Neebé la fasil. SIN.
toos, difisil2. Neebé halo ita tuur lametinka hanoin barak.
susar-laekADJETIVU Neebé la fó ka la hetansusar ida.
SUBSTANTIVU Kondisaun la fó ka lahetan susar ida.
susedeVERBU Buat neebé uluk la ihamosu derrepente. SIN. akontese.
susesór ~ susesoraSUBSTANTIVU Ema neebé trokakolega ka ukun-nain ida neebésai hosi serbisu ka mate.
susesuSUBSTANTIVU Rezultadu diak hosiatividade ka programa rumaneebé ita halao. SIN. ézituEZ. Atu hetan susesu iha estudu,estudante sira tenke badinas noestuda makaas.
suspeitaVERBU Hanoin katak buat rumabele laloos ka bosok. SIN. tean
S U B S T A N T I V U Hanoin kapreokupasaun kona-ba buatruma bele laloos ka bosok. SIN.
tatean
suspeitozu ~ suspeitoza f.ADJETIVU Neebé haliis ba suspeitaka tean.
suspeitu ~ suspeita f.ADJETIVU Neebé halo ita suspeitaka tean.
sustenidu
SUBSTANTIVU Tadak ka sinál múzikanian katak nota ida-neebé tuirtenke sae meiutón ida. LIAFUAN-
SORUN: bemól
susuVERBU Dada buat ruma ho ibun nodulas ho nanál, liuliu bainhiraatu hetan líkidu hosi buatruma.E Z . Bebé no balada-oan hemususubeen hodi susu inan niasusun-matan.
susubeenSUBSTANTIVU Been mutin bokurhosi susun, ka ida artifisiálneebé ema prepara hosisusubeen-rahun.
susukSUBSTANTIVU Kutun ka insetukiikoan neebé iha liman ka ainnaruk no bele hamosu morasoioin deit, hanesan malária kamanas-denge, bainhira tataema.
susunSUBSTANTIVU Parte hosi feto kabalada-inan nia isin neebé belefó susubeen bainhira nia bootka tinan too.
sutaSUBSTANTIVU 1. Lahan neebé ular-suta haliur hodi halo niaknuan.2. Kabas halo hosi suta.3. Hena-suta. SIN. seda
sutateSUBSTANTIVU Mollu ida halo hosisoja-musan.
sutiénSUBSTANTIVU Fatin ba susun neebéfeto sira hatais iha faru okos.
sutura
595
S U B S T A N T I V U Sasusuk neebédoutór halo iha kulit hodi takakanek ida.
suu: haree sou
suutVERBU 1. Hasai iis liuhosi ibun kainus. SIN. huu2. Halo anin.
596
TttaaVERBU Koa, hakotu ka hatohar hoforsa makaas ho katana, baliuka surik.EZ. Ema nee tama kadeia ba tinanrua tanba taa kanek nia oan nialiman.
SUBSTANTIVU = taha
taanSUBSTANTIVU Raga hanesan luhuneebé ema homan hosiakadiru ka tali-tahan.
tabakuSUBSTANTIVU Ai-tahan maran hosiai-horis tabaku neebé emafuma balu lulun ho surat-tahanmihis, tau iha kaixumba kahakmumuk.EZ. Labarik sira keta fuma tabakutanba bele estraga saúde.
tabeINTERJEISAUN Liafuan ida neebé itabele uza hodi hasé kakumprimenta ema seluk, liuliuhodi hahú karta ida, n.e. TabeMaria! Tabe Sr. André!Interjeisaun ida-nee han maluho liafuan malaiu salamat ihaespresaun hanesan tabe mai!(= selamat datang), tabe han!(= selamat makan), tabe Natálnian! (= selamat Hari Natal)
tabelaSUBSTANTIVU 1. Liafuan ka númerugrupu ida neebé ita tau iha liñaka koluna.EZ. Tabela nee iha koluna tolu:ida ba númeru, ida ba naran noida fali ba hela-fatin.
2. Diagrama neebé hatuduinformasaun ida.
tabela-konversaunSUBSTANTIVU Tabela neebé emauza atu kompara folin osan idanian ho osan seluk.
tabele mós tabelenVERBU/ADJETIVU (Neebé ema) taraiha fatin aas hodi la kona rai.
tabloideSUBSTANTIVU Jornál neebé ihapájina kiik sira, istória badakbalun no mós iha fotografiabarak.E Z . Rakyat Merdeka makIndonézia nia tabloide ida neebépopulár loos.
tabuSUBSTANTIVU 1. Períodu daka kahein fatin nian iha kalan.2. Oras ka períodu troka tempuserbisu nian hosi ema ida baema seluk. SIN. turnu
tabúSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Lia ka buataat, foer ka lulik) neebé emalabele koalia, hatete ka diskutekona-bá tanba halo sira moe. EZ. Kultura balu konsidera asunturelasaun seksuál hanesan buatida tabú.
tabukSUBSTANTIVU Lafaek nia kuak kahorik-fatin iha bee okos.
tabuleiruSUBSTANTIVU Kabelak ida hosi ai kasubstánsia seluk neebé emauza atu joga xadrés, damas,nst.
tadaVERBU 1. Hatene filafali, hanoinhikas ema ka buat niaidentidade. SIN. rekoñese
597
2. (tetun-terik) Haree ona ihaita-nia neon, nunee lalika lotaka aprende. SIN. hatene
tadakSUBSTANTIVU 1. Noda ka pontu kiikneebé mosu bainhira buat idasai foer ka hetan kanek. SIN.
marka2. Ilas ka hakerek kiik ba ematada ka rekoñese. SIN. sinál,símbolu
tadak-hakfodakSUBSTANTIVU Tadak ka sinál neebéuza iha fraze ka klauza ida atuhatudu hakfodak ho emosaunseluk, baibain ho símbolu !,iha fraze ka klauza ida niarohan.EZ. Nee furak lahalimar!
tadak mahusukSUBSTANTIVU Tadak neebé ita uzaiha fraze ka klauza ida niarohan ho símbolu ? hodihatudu katak iha hahusuk idano presiza hatán.EZ. Ita-Boot nia naran sá?
tadanS U B S T A N T I V U Pontu ka formaneebé mosu bainhira buat idasai foer. SIN. noda
VERBU Halo sai noda ka foer. SIN.
hatadan, hanoda
taduVERBU Hatudu an hodi ita beleharee-hetan tiha. SIN. mosu
tadukSUBSTANTIVU Fisur ida neebé mosuiha kulit, liuliu iha liman ka ain.
taesSUBSTANTIVU Husik substánsia idaliu hosi rede ka hena hodihaketak foer ka teen hosi been.EZ. Diak liu ita taes kafé dukéhemu hamutuk ho nia teen.
tafuiVERBU Hasai kabeen hosi ibunhodi soe ba liur.
tagalu (lia-)S U B S T A N T I V U Lian ida neebépopulasaun hosi zona balu iharai-Filipinas koalia no mósbaze ba dalen nasionál filipinu.
tahaSUBSTANTIVU Instrumentu kroatida hanesan surik maibé badakneebé ema uza atu taa ai, lereduut ka tesi naan-ruin. SIN.
katana
tahan1
SUBSTANTIVU 1. Parte belar hosibuat ida.EZ. Matan-moris! Tudik nee niatahan kroat loos.2. (ai-tahan) Lolon belar neebébaibain moris hosi ai-horis niakain ka sanak no nia kór dalabarak liu matak.SIN. ai-tahan
tahan2
V E R B U 1. Aguenta ka rezistehasoru buat aat ida.EZ . Gerrilleiru sira tahan iha ai-laran tanba povu nia tulun mósmakaas.2. La lakon ka mate, kontinuanafatin ba tempu ruma. SIN.
duraEZ. Filme amerikanu nee tahanoras tolu.
tahilalatSUBSTANTIVU Pontu ka musan kór-metan iha ema nia kulit.
Tahiti (rai-) mós TaitíS U B S T A N T I V U Nusa-lubun noterritóriu iha Tasi-Boot Pasífikuneebé rai-Fransa ohin ukunnuudar nia departamentu tasi-balun ida.
598
tahitianu ~ tahitiana f.ADJETIVU Rai-Tahiti nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Tahiti.2. (lia-tahitianu) D a l e naustronéziku rai-Tahiti nian.
tahuSUBSTANTIVU Rai neebé kahur hobee no seidauk maran.
tailandés ~ tailandeza f.ADJETIVU Rai-Tailándia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Tailándia.2. (lia-tailandés) Dalen rai-Tailándia nian.
Tailándia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁzia Sudeste.
taisSUBSTANTIVU Hena mafutar neebéhalo parte kultura Timoroansira-nian.
tais-fetoSUBSTANTIVU Tais neebé só fetomak bele hatais; tais neehanesan lipa tanba nia rohan laiha.
tais-maneSUBSTANTIVU Tais neebé dalabarakliu mane sira maka uzamaibé feto mós bele uza.
tajikeSUBSTANTIVU 1. Ema kahorik ka rai-nain rai-Tajikistaun nian.2. (lia-tajike) Dalen túrkiku rai-Tajikistaun nian.
tajikistanés ~ tajikistaneza f.ADJETIVU Rai-Tajikistaun nian.SUBSTANTIVU Ema Tajikistaun.
Tajikistaun (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ihaÁzia Klarak.
takaVERBU 1. Tau buat ida iha buatseluk neebé nakloke nia leten
ka satan ho odamatan atuhamahan nia.2. Hametin buat ida nia matan,n.e. janela, odamatan, kaixa,botir.
takabalukSUBSTANTIVU 1. Au neebé uza atuhalo uma-oan.2. Uma-oan ka barraka idaneebé ema kiak uza nuudarhela-fatin.3. (arti figuradu) Kaixaun bamate-isin ida.
taka-filaVERBU Fila buat ida hosi nia sorinida ba seluk, nuudar ezempluró, karreta nst.
takanADJETIVU Neebé taka hela.Sílaba takan katak sílabaneebé nia letra ikus neekonsoante, laós vogál.EZ. Liafuan festa soi sílaba rua:fes ta. Sílaba dahuluk neetakan. LIAFUAN-SORUN: loken
SUBSTANTIVU Objetu neebé uza atutaka buat ida. SIN. matan
takan (ai-)SUBSTANTIVU Ao-hun ida ho tahansente-manas hanesan malus nokulit han-belek. NARAN BOTÁNIKU:
Ehretia laevis.
taksiSUBSTANTIVU Karreta kiik neebéuza dala barakliu iha sidadelaran nuudar meiu-transporteba viajen badak neebé emaselu konforme dadook kadistánsia.
taksímetruSUBSTANTIVU Aparellu iha taksineebé sukat dadook viajen idanian atu maksaek bele hateneosan hira mak atu selu.
taksista
599
SUBSTANTIVU Ema neebé lori kakaer taksi.
taksionomia mós taksonomiaSUBSTANTIVU Sistema klasifikasaunliuliu kona-ba ai-horis nobalada sira.taksionómiku ~ taksionómika f. ADJETIVU
talainADJETIVU/ADVÉRBIU/PREPOZISAUN
(Neebé) hamriik ka hela ihaita-nia oin.EZ. Sira atu harii banku foun idatalain eskola.
SUBSTANTIVU Tuir lisan Timór nianema neebé avón ka inan-amansira prepara atu kaben: primuka prima dahuluk hosi amanida nia feton nia oan ka hosiinan ida nia naan nia oan. SIN.
tunanga
talasSUBSTANTIVU Modu neebé nia isinmoris no naboot hosi abutneebé ema kuda iha bee hotahan belar boot neebé ihatipu oioin.NARAN BOTÁNIKU: C o l o c a s i aesculenta
talentuSUBSTANTIVU Abilidade naturál atuhalo buat ida didiak. SIN. jeituE Z . Pelé iha duni talentu bafuteból tanba nee bainhira niaboot, nia sai jogadór diak ida.talentozu ~ talentoza f.
ADJETIVU
taliSUBSTANTIVU 1. Fiu ka fita hosi tali-tahan, tali-balanda ka plástikuneebé uza atu kesi sasán.EZ. Ita presiza tali neebé boot atukesi karau.2. (ai-tali) Ai-hun espésie oioin,liuliu ida neebé nia naranbotániku mak Corypha utan.
tali-hunSUBSTANTIVU Ai-hun espésie ida. SIN.
ai-taliNARAN BOTÁNIKU: Corypha utan
tali-kelenSUBSTANTIVU Ai-tali nia tahan-kain,
neebé uza atu halo didin umanian. SIN. palapa, bebak
talinSUBSTANTIVU 1. Lasu halo hosi talika materiál seluk.2. Ai-fuan ka modo hanesanaas, hudi, batar, nst. neebékesi hamutuk liuliu bainhira loriba faan.EZ. Haas-talin ida iha fuan lima nofaan ba sentavu 50.
tali-oanSUBSTANTIVU Tali neebé kiik.
tamaV E R B U Halo movimentu hosiespasu liur nian ba espasularan nian.E Z . Karreta sira tenke tama nopara iha karreta para-fatin.
tama-fatinS U B S T A N T I V U Espasu ka fatinhanesan odamatan neebé ema,veíkulu ka buat seluk bele liuhosi luur ba espasu ka fatinespesífiku ida, porezemplu ihaedifísiu ida. LIAFUAN-SORUN: Sai-fatin.
tamanVERBU 1. Tau mate-isin iha rai-
kuak, hafoin taka ho rai. SIN.
hakoi2. Subar buat ida iha rai laran.3. Tau fini iha rai laran. SIN.
kuda
tamañuSUBSTANTIVU Buat ida nia boot kakiik oinsá. SIN. babootE Z . Livru nee nia tamañusentímetru 17 x 24. Nee katak
600
livru nee nia luan sentímetru 17no nia naruk sentímetru 24.
támaraSUBSTANTIVU Fuan hosi támara-hunneebé midar tebetebesbainhira maran no kristalizadu.
támara-hunSUBSTANTIVU Ai-hun ida hanesan ai-tali neebé fó fuan idaN A R A N B O T Á N I K U : Phoenix
dactylifera
tambórSUBSTANTIVU Instrumentu muzikálida neebé iha kulit taka niakabelak sorin deit ka sorin ruaatu ema bele baku ka dere hodihamosu son. SIN. babaEZ. Guarda sira dere tambór atubolu populasaun sira halibur hodisimu liurai.
tameinVERBU 1. Hateke sae, liuliu hodihusu buat ruma. SIN. tanaat2. Hein hodi hakarak tebetebesatu buat ruma mosu. SIN.
esperaSUBSTANTIVU Hahalok tamein nian.
SIN. (2) esperansa
tamisVERBU Koko modo ka hahán idaatu hatene ninia gostu nomidar.E Z . Ó tamis took modo nee,ketahalobé masin barak liu fali.
tampaunSUBSTANTIVU 1. Borraxa ka plástikupedasuk ida neebé uza atutaka kuak.2. Falun ida hosi algodaunmahar neebé feto ida uza atusata ka absorve raan-foerbainhira nia menstruasaun too.
tampaun-tilunSUBSTANT IVU Lilin, borraxa kaplástiku pedasuk ida neebé
ema uza atu taka tilun kuakhodi satan tarutu ka lian sira.
tamunV E R B U 1. Hamanas ai-hanhanesan naan ka ikan iha ahi-anar leten atu konserva no halonia midar liután.2. (arti figuradu) Trata ka hateteaat ema ida hodi hamoe nia.E Z . Banin balun tamun sira-niamane-foun liuliu bainhira siraseidauk serbisu.
tanADVÉRBIU 1. Liu hahirak kakuantidade uluk nian, hodiaumenta. SIN. liutánEZ. Ami presiza minutu lima tanatu ramata ami-nia ezame.2. Hodi haktenik ka repete.EZ . Nia halo sala dala ida tan,tanba nee diak liu hau hili emaseluk.3. Lae ona.EZ. Xefe hasai tiha nia, tanba neenia la serbisu tan iha fatin nee.
PREPOZISAUN Liafuan ida neebéhatoo buat ka mamosuk idania hun ka kauza. SIN. tanbaEZ. Nia la bele mai tan problemaruma iha nia uma.
tanaatVERBU 1. Hateke sae, liuliu hodihusu buat ruma. SIN. tamein2. Hein hodi hakarak tebetebesatu buat ruma mosu. SIN.
esperaSUBSTANTIVU Hahalok tanaat nian.
SIN. (2) esperansa
tananADJETIVU 1. Neebé simples heladeit, la iha buat ida diak liuneebé hamaluk, enfeita kahafutar.EZ. Sira hemu kafé tanan deit.2. Neebé la iha buat ida atutaka, proteje ka satan.
601
EZ. Nia lao dook maski ho ain-tanan.
tanbaKONJUNSAUN Liafuan ida neebéhatoo razaun ka motivu babuat ruma. SIN. tanbasá, basáEZ. Sira naok ai-fuan neebá tanbasira hamlaha.
tanbasáADVÉRBIU Ho razaun saida loos.
EZ. Tanbasá mak nia tanis loron-kalan?
KONJUNSAUN Liafuan ida neebéhatoo razaun ka motivu babuat ruma. SIN. tanbasá, basáEZ. Nia la han tanbasá nia laserbisu.
taneVERBU Lolo liman bá hodi tulun,satan ka simu.EZ. Ó laran-aat duni, nuusá makla tane kedas liman bainhira haumonu ba susar? Refujiadu siratane liman ba komunidadeinternasionál atu ajuda sira.
tanenSUBSTANTIVU Liman ka ain nia belar(liman-tanen ~ ain-tanen).
Tanimbar (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun ida ihazona Molukas nian, nakfahe barai-Iamdena, Selaru, Fordatanst.
tanisSUBSTANTIVU Matan-been suli tanbaita sente emosaun makaasruma, liuliu laran-kraik katriste.EZ. Labarik nee tanis tanba nialakon nia karteira.
tanis-hakdasakSUBSTANTIVU Tanis makaas hodihakdasak iha rai.
E Z . Labarik nee tanis-hakdasaktanba deit nia inan la fó rebusaduba nia.
tanis-mateSUBSTANTIVU Hahalok tanis emamate nian, bele iha mate-umaka iha rate.E Z . Tanis-mate nee lisan idaneebé halo parte kultura Timór.
tanis-teenSUBSTANTIVU Ema neebé tanislailais ba buat sira neebé laimportante, liuliu tan maña.EZ. Labarik barak sai tanis-teentanba inan-aman sira halo mimusira.
tankeSUBSTANTIVU 1. Fatin neebé emaprepara atu enxe bee ka minaiha laran.2. Karreta funu nian neebé niaisin tomak halo hosi besi-asu.
tankedegerra mós tanke-funuSUBSTANTIVU Karreta boot idaneebé ema uza atu halo fununeebé nia isin tomak halo hobesi-asu.
tansá mós tansaidaADVÉRBIU Liafuan ida neebe itauza bainhira ita hakarak hatenehahalok ka mamosuk ruma niakauza ka motivu.EZ. Tansá mak Ita seidauk bá loja?
tantuKONJUNSAUN Tan nee, ho nunee.
SIN. needuni, portantuEZ. Universidade la iha osan, tantuestudante sira tenke hakaas anbuka mesak.
tanutuk (ai-; besi-)SUBSTANTIVU Instrumentu ida halohosi ai ka besi neebé ema uzaatu tuku. SIN. martelu, mallu
Tanzánia (rai-)
602
SUBSTANTIVU Rai no estadu ida ihaÁfrika sudeste.
tanzanianu ~ tanzaniana f.ADJETIVU Rai-Tanzánia nian.SUBSTANTIVU Ema Tanzánia.
tapeteSUBSTANTIVU Biti ida neebé itanahe iha rai atu lao iha leten.SIN. biti-malae
taraVERBU Kesi hodi halo tabele kanamlele iha leten no la konarai.
SUBSTANTIVU Tipu tudik ida neebéema sikat ka kesi ba manu niaain durante futu-manu atubainhira nia tebe, bele hakanekka hamate manu seluk.
tarakADJETIVU Neebé nia kabelakkrutuk no bele hamosu isin-moras se tuu iha liman ka parteruma iha ita-nia isin.
SUBSTANTIVU (ai-tarak) Buat toos nokroat ida neebé moris iha ai-horis nia kain ka sanak no belehakanek isin.Tarak ho kroat katak armasira.
tarataVERBU 1. Hatete aat ema seluk.2. Hakilar ema tan nia hahalokaat ruma.3. (tarata aat) Abuza hodi haloaat ho fíziku ba ema seluk.EZ. Feto nee fila ba nia inan-amantanba nia laen tarata nia ladiak.taratan SUBSTANTIVU
tardeADJETIVU/ADVÉRBIU Neebé atraza kakleur demais.EZ . Nia la bele tama hodi haloezame tanba nia too tardemaizumenus minutu ruanulu.
tarefa
SUBSTANTIVU Serbisu ida ita neebéharaik ba ema ida atu halaotoo hotu. SIN. knaar, kneterEZ. Hau foin fó tarefa importantetebetebes ba hau-nia sekretáriu.
Taroman (Foho-)SUBSTANTIVU Foho aas ida iha zonaKovalima nian.
taruVERBU Tau osan ka buat selukneebé ita bele hela hó ka lakonkonforme rezultadu jogu nian.
tarudórSUBSTANTIVU Ema neebé tarumakaas iha jogu ruma.
tarukuS U B S T A N T I V U Argola metálika
neebé uza ba futu ema nialiman bainhira polísia prendetiha nia no atu lori ba kadeia.SIN. aljema
taru-malukSUBSTANTIVU Ema neebé taru hoita.
tarunSUBSTANTIVU Osan, buat ka sasánneebé ita tauhodi taru.
tarutuSUBSTANTIVU Lian makaas neebéita rona, liuliu lian aat neebéita la gosta.
ADJETIVU Neebé halo l ianmakaas.
tasakADJETIVU 1 . (Ai-fuan ka modo)neebé hetan ona isin no prontuatu ita kuu hodi tein ka hanlatein. L I A F U A N - S O R U N : okir,matak2. Neebé tein kleur natoon noprontu ona atu han.
VERBU Sai tasak. SIN. natasak
tasi
603
SUBSTANTIVU Bee-lihun bobootneebé okupa espasu barakliuiha mundu-raiklaran.
Tasi-PREFIKSU Liafuan matadak neebéforma tasi ida nia naran, maibéuza deit bainhira liafuanneebé tuir nee substantivuepítetu. Bainhira liafuan ida-neebé tuir adjetivu fali, ita tauTasi deit, lahó ifen. Tanesanbá: Tasi-Timór, Tasi-Banda ~ TasiMediterráneu, Tasi Ártiku.Haree mós prefiksu Mota -,neebé nia lalaok hanesandeit.
Tasi-Boot AntártikuSUBSTANTIVU Oseanu neebé nakfatiiha parte súl hosi Tasi-BootAtlántiku, Pasífiku no Índiku, nohaleu kontinente Antártida.
Tasi-ArafuraSUBSTANTIVU Tasi neebé nakfatiiha rai-Austrália, rai-Papua, rai-Timór no rai-Nautónia sira-nialeet.
Tasi ÁrtikuSUBSTANTIVU Tasi neebé haleupolu norte, iha Leun Ártiku nialaran, nia luan maizumenusk i l ó m e t r u k u a d r a d u14.245.100.
tasi-balunSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba) raiseluk iha tasi nia sorin bá.EZ. Iha tinan 2001, governu Timórharuka estudante barak atu báestuda iha tasi-balun, liuliu ihaPortugál maibé barak mak lakonsege no fila fali mai Timór.
Tasi-BandaSUBSTANTIVU Tasi boot ida neebénia rohan hakona rai-Alor, rai-Ataúru, rai-Wetar, rai-Selebes,Nusar-Molukas no rai-Papua.
tasi-bootSUBSTANTIVU Tasi neebé luan noboot liu, nakfati iha kontinentesira-nia leet. SIN. oseanu
Tasi-Boot AtlántikuSUBSTANTIVU Oseanu neebé nakfatiiha kontinente Europa, Áfrikano Amérika sira-nia leet, nialuan maizumenus kilómetrukuadradu 82.362.000. Niaklean, neebé too ba metru8.500, mak ida be boot liu ihamundu.
Tasi-Boot ÍndikuSUBSTANTIVU Oseanu neebé nakfatiiha kontinente Ázia parte súl,Áfrika no Austrália sira-nia leet,nia luan maizumenus kilómetrukuadradu 73.441.000.
Tasi-Boot PasífikuSUBSTANTIVU Oseanu ida neebéluan liu hotu iha mundu,nakfahe ba Pasífiku Nortenakfati iha kontinente Ázia noAmérika Norte nia leet, noPasífiku Súl iha kontinenteAustrália no Amérika Súl nialeet. Nia luan maizumenusk i l ó m e t r u k u a d r a d u166.241.000; nia klean neebéema hatene mak metru 10.915.
tasi-fetoSUBSTANTIVU Tasi neebé nakfatiiha parte norte hosi rai-Timór,nakfahe ba Tasi-Leet Alor noTasi-Leet Wetar.
tasi-ibunSUBSTANTIVU Tasi nia ninin. SIN.
tasi-ninin
Tasi KáspiuSUBSTANTIVU Bee-lihun boboot iharai-maran entre Ázia Klarak norai-Rúsia sudeste; nia luanma i zumenus k i l óme t rukuadradu 373.000.
604
tasi-leetSUBSTANTIVU Tasi kloot ida neebénakfati iha rai rua nia leet.
tasi-maneSUBSTANTIVU Tasi neebé nakfatiiha parte súl hosi rai-Timór. SIN.
Tasi-Timór
Tasi MateSUBSTANTIVU Bee-lihun ho masinbarak neebé forma rai-ketanentre rai-Izraél no rai-Jordánia.
Tasi MeanSUBSTANTIVU Tasi kloot ida entreÁfrika nordeste no Arábialoromonu, tutan Tas i -Mediterráneu ho kanál Sués noTasi-Boot Índiku ho Tasi-SikunAden nian.
Tasi MediterráneuS U B S T A N T I V U Tasi ida neebékontinente Europa, Áfrika noÁzia mak haleu. Nia luanma i zumenus k i l óme t rukuadradu 2.499.000.
Tasi MetanS U B S T A N T I V U Tasi ida neebéEuropa (rai-Rúsia no rai-Balkáns) no Ázia Kiik (rai-Turkia) mak haleu. Nia luanmaizumenus kuadradrukilómetru 414.400.
Tasi MutinSUBSTANTIVU Sanak hosi Tasi-Barents neebé tama hanesantasi-sikun too rai-Rúsianorueste.
tasi-nakonuSUBSTANTIVU Kondisaun tasi nianbainhira meti sae no laloransai boot. SIN. tasi-maran, meti-tun
tasi-tunSUBSTANTIVU Kondisaun tasi nianbainhira meti tun no tasi-ibun
sai maran. SIN. tasi-maran,meti-tun
Tasi-XinaSUBSTANTIVU Parte hosi Tasi-BootPasífiku Norte iha rai-Xina norai-Japaun nia leet.
tataVERBU 1. Hanehan ho nehan rua,dala ruma too hakanek ka tesi.EZ. Asu duni busa-oan neebé tatahela paun.2. (Samea nst.) hakanek honehan hodi hatama moruk kavenenu ba ema ka balada seluknia isin.3. (Susuk nst.) sona ho nia utinema ho ka balada seluk niakulit atubele susu raan, hodihalo kulit nee katar.
tatadakSUBSTANT IVU Hahalok tada kar e k o ñ e s e n i a n . SIN.
rekoñesimentu
tatadukSUBSTANTIVU Buat ka ema neebéhatudu an derrepente. SIN.
aparisaun
tataesSUBSTANTIVU 1. Hahalok taes nian.2. Instrumentu neebé taesbeen sira. SIN. koadór, maktaes
tatahanSUBSTANTIVU Hahalok tahan2 nian.
tatamakSUBSTANTIVU Hahalok tama nian.
Tatamailau (foho-)SUBSTANTIVU Foho ida iha zonaAinaro nian neebé aas liu iharai-Timór.
tatamanSUBSTANTIVU Hahalok taman nian.
SIN. hakoin
tatamis
605
SUBSTANTIVU Hahalok tamis nian.
tatamunSUBSTANTIVU Hahalok tamun nian.
tatanSUBSTANTIVU Tata dala ida; tata-fatin.EZ. Iha tatan tolu iha hau-nia ain.
tatanenSUBSTANTIVU Bikan belar boot ida
neebé uza hodi look hahán. SIN.
bandeja
tatanisSUBSTANTIVU Hahalok tanis nian.
tatarak1
SUBSTANTIVU Hahalok tara nian.
tatarak2
SUBSTANTIVU Kualidade tarak.
tatarukSUBSTANTIVU Hahalok taru nian.
tatasakS U B S T A N T I V U Kualidade kakondisaun tasak.
tatatakSUBSTANTIVU Hahalok tata nian.
tataukSUBSTANTIVU Fatin neebé buat idatuur ka ita tau bá. SIN. pozisaun,situasaunEZ. Guardarede nia tatauk mak iharede ka ai-riin okos neebá.
tataukSUBSTANTIVU Hahalok ka estadutauk nian.
tateanS U B S T A N T I V U Hanoin kapreokupasaun kona-ba buatruma bele laloos ka bosok. SIN.
suspeita
tatebekSUBSTANTIVU Hahalok tebe nian.
tatebes
SUBSTANTIVU Kualidade tebes. SIN.
serteza
tateekSUBSTANTIVU 1. Hahalok tee nian.2. Matafatuk espésie ida.
tateinSUBSTANTIVU Hahalok tein nian.
tatekisSUBSTANTIVU Kualidade tekis. SIN.
velosidade
tatekukSUBSTANTIVU Hahalok teku nian.
tatemokSUBSTANTIVU Hahalok temok nian.
tatenekSUBSTANTIVU Hahalok, liafuan kasurat tene nian. SIN. konvite
tateraVERBU 1. Hasae liman hanesanatu baku, hodi hatauk emaseluk.2. Hatauk ho liafuan. SIN.
ameasatateran SUBSTANTIVU; SIN. ameasa
taterusSUBSTANTIVU Kondisaun terus nian.
SIN. sofrimentu
tatesakSUBSTANTIVU 1. Hahalok tesa nian.2. Obrigasaun atu hatán kona-b a l i a r u m a . SIN.
responsabilidade
tatesikSUBSTANTIVU Hahalok tesi nian.
tatetakSUBSTANTIVU Hahalok tetak nian.
tatetukSUBSTANTIVU Kualidade tetuk. SIN.
babelar
tatibakSUBSTANTIVU Hahalok tiba nian.
tatihak
606
SUBSTANTIVU Hahalok tiha nian.
tatimisSUBSTANTIVU Hahalok timis nian.
tatiikSUBSTANTIVU Hahalok tii nian.
tatiis (uma-)SUBSTANTIVU Parte uma-kakulukneebé ninia rohan badak liu notabele iha didin leten.E Z . Uma-tatiis keta besik malutanba bele halo udan tama falimai uma laran.
tátikaSUBSTANTIVU Jeitu ka estratéjia idaneebé ema ida planeia atuaplika ka uza hodi halao buatida.E Z . Gerrilleiru sira manán funutanba sira-nia tátika diak.tátiku ~ tátika f.
ADJETIVU
tatiranSUBSTANTIVU Hahalok tiran nian. SIN.
hebain
tatitukSUBSTANTIVU Hahalok titu nian. SIN.
hahein
tatoanSUBSTANTIVU Hahalok toan nian.
tatodakSUBSTANTIVU Kualidade todak.
tatodanSUBSTANTIVU Kualidade todan.
tatoharSUBSTANTIVU 1. Hahalok tohar nian.2. Ema nia lalakar ka maneira-koalia neebé la hanesan ita-nian, tanba ema nee moris ihafatin seluk ka membru ba klasesosiál seluk. SIN. sotake, lalakun
tatohikSUBSTANTIVU Hahalok tohi nian.
tatolan
SUBSTANTIVU 1. Hahalok tolan nian.2. Talin iha kakorok laranneebé lori hahán neebé itatolan tun ba kabun-laran. SIN.
kakorok-talin, ezófagu
tatoliVERBU Husu ka dehan ba ema idaatu hatoo fali ba ema seluk.EZ. Ami hakarak tatoli ami-niamensajen ba maluk sira ihaPortugál.tatolin SUBSTANTIVU
tatolokSUBSTANTIVU Hahalok tolok nian.
tatomakSUBSTANTIVU 1. Kualidade tomak.
SIN. integridade2. Lolon ka estrutura tomak.SIN. konjuntu
tatomanSUBSTANTIVU Hahalok toman nian.
tatonatSUBSTANTIVU Kualidade tonat. SIN.
solidés
tatookSUBSTANTIVU Hahalok too nian.
tatuaVERBU Halo tatuajen. SIN. hedik
tatuajenSUBSTANTIVU Tadak, marka kadezeñu neebé ema halo hodaun ka mákina iha ema seluknia kulit, balu permanente, balumós temporáriu nuudar modaida. SIN. hedikEZ. Ema balu halo tatuajen iha isinho dezeñu krús nian.
tatudukSUBSTANTIVU Hahalok tudu nian.
tatuirSUBSTANTIVU Hahalok tuir nian.
tatukirSUBSTANTIVU Hahalok tukir nian.
607
tatukukSUBSTANTIVU Hahalok tuku nian.
tatulakSUBSTANTIVU Hahalok tula nian.
tatúnSUBSTANTIVU Hahalok tun nian.
taturukSUBSTANTIVU Hahalok turu nian.
tatusikSUBSTANTIVU 1. Hahalok tusi nian.2. Buat neebee ita tusi ka tautan. SIN. adisaun
tatutanSUBSTANTIVU Hahalok tutan nian.
tatutukSUBSTANTIVU Hahalok tutu nian.
tatuturSUBSTANTIVU Hahalok tutur nian.
tatuukSUBSTANTIVU 1. Hahalok tuu nian.2. (ai-tatuuk) Ai hodi tuu naanka naan neebé ita atu lalar ihaahi.
tatuurSUBSTANTIVU 1. Hahalok tuur nian.
2. Fatin iha neebé ita tuur kahela bá. S I N . pozisaun,situasaun
tauVERBU 1. Hatuur ka tau buat rumaiha fatin ida.EZ. Keta tau osan iha bolsu laran;Tenke tau bebé sira iha kamaneebé iha moskiteiru atu susuk latata tan.2. Aumenta ba buat ida.EZ. Main seidauk tau masin ihamodo nee.Tau ahi katak halakan ahi hoditein ka atu haneruk.EZ. Se ó lakohi tau ahi, ita sei labele tein.
Tau bee katak husik bee banatar ka toos.EZ. Ita tenke tau bee ba hare sira-nee atu sira bele fó hare-isinneebé diak.Tau sala katak duu ka akuzaba buat ida.EZ. Bainhira funu mosu filafali ihaTimór Lorosae Indonéziu sira tausala ba ONU tanba halaoreferendu.
tau (ikan-)SUBSTANTIVU Ikan tasik espésie idaho ikun hanesan kuda-selan.NARAN SIENTÍFIKU: Lutjanusmalabaricus
taukVERBU Sente ka hatudu laran-ruaka laran-nakali kona-ba buat kaema ida neebé ameasa ita kabele halo aat ruma.EZ. Labarik sira tauk asu-heinsiak neebá.
tauk-teenADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé) la ihaaten-barani ka buka sees hosisusar ka perigu.EZ. Ema neebé tauk-teen la serveatu tama militár.
taun (ai-)SUBSTANTIVU Ai-horis ida neebé niabeen serve atu halo tinta bahakór hena.NARAN BOTÁNIKU: Indigofera
taxaSUBSTANTIVU 1. Osan neebé ematenke selu ba governu atu niabele fornese serbisu públiku,porezemplu saúde, bee,eletr is idade, edukasaun,polísia, nst. SIN. impostuE Z . Sidadaun tomak tenke selutaxa atu governu bele uza hodihadia fatin públiku sira.
608
2. Osan neebé ita tenke fóhamutuk ho folin sasán ida nianbainhira sosa buat ida.EZ. Faru nee nia folin dolar 10 honia taxa porsentu 0.5 hosi folinfaru nee nian.3. Sasukat ida neebé hatudubuat ida mosu dala hira loos kasai barak hira iha tempu ida nialaran.E Z . Taxa divórsiu nian aaslahalimar iha rai-Austrália tanbaiha rain neebé família sira saifraku tan kultura materialista nohanoin maromak-laek.3. Metál kiikoan ida neebébaibain suku metin iha hataisida.
taxuSUBSTANTIVU Fatin ida ho kaer-fatinnaruk hanesan sanan maibéladún klean, neebé uza atusona ai-han sira iha laran.
Tazmánia (rai-)S U B S T A N T I V U Nusa no estaduautónomu ida iha parte súl rai-Austrália nian.
tazmanianu ~ tazmaniana f.ADJETIVU Rai-Tazmánia nian.SUBSTANTIVU Ema Tazmánia.
téSUBSTANTIVU Letra T nia naran.
teanVERBU Hanoin katak buat rumabele laloos ka bosok; deskonfia.SIN. suspeita
teatruSUBSTANTIVU Fatin públiku neebéuza atu aprezenta drama,filme, múzika, ópera kaatividade seluk neebé belehasolok ema.
teatru-óperaSUBSTANTIVU Teatru neebé baibainema uza aru hatoo ópera.
tebeVERBU Husik ain ba kotuk, hafoinbaku ain nee ba ema ka buatida.EZ. Jogadór sira sei aprende atutebe bola makaas.
SUBSTANTIVU 1. = teben2. Tipu dansa ida iha kulturatimoroan sira-nian neebéenvolve ema barak.
tebe-bolaSUBSTANTIVU Jogu iha neebé ematebe bola bá-mai hodi hakaasan atu hatama golu baadversáriu nia rede.
tebedaiSUBSTANTIVU Tipu dansa ida neebéfeto sira baku batuke no tala,liuliu bainhira hakarak atu simubainaka ida.
tebenSUBSTANTIVU Tebe dala ida.
tebesADJETIVU Neebé loloos ka hoserteza.
ADVÉRBIU Ho loloos ka ho serteza.
tebetebesADVÉRBIU Ho loloos duni, hoserteza duni.
teeVERBU Soe foer neebé iha kabunlaran liuhosi kidun. SIN. liur,hoe
tee-beenSUBSTANTIVU Moras ida neebé haloema haliur been deit. SIN.
diarreia, tee-solur
tee-laran: haree tee-oan
teenSUBSTANTIVU Buat neebé emahaliur ka soe sai hosi kabunliuhosi kidun.
-teen
609
SUFIKSU Formativu neebé ita beletutan ba verbu ka adjetivu hodihatudu mahalok (sé mak halaohahalok ida), baibain hosentidu negativu. Sufiksu neeafinál forma badak hosi verbuhatene, nunee bosok-teen(horiuluk bosok-tene) nia artiliterál maka bosok hatene.
tee-oanSUBSTANTIVU Parte hosi ema nobalada nia sistema dijestivu,hanesan tubu naruk ida hikarsae-malu iha ita-nia abdomenneebé lori ai-han hosi kabun.SIN. intestinu, tee-laran
teen-raanSUBSTANT IVU Moras makdaetneebé kona laran-metan (tee-oan boot).
TeeraunSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Iraun nian.
tee-toosSUBSTANTIVU Susar atu haliur foerliuhosi kidun tanba toos.
teen-toosADJETIVU/SUBSTANTIVU (Neebé) susaratu fó ba ema seluk. SIN. karak-teenEZ. Ema neebé teen-toos sei laiha maluk barak.
teinVERBU Prepara ai-han iha dapur,porezemplu sona ka fila modo,hatasak ka hamanas etu, nst.
teízmuS U B S T A N T I V U Doutrina neebéhesuk katak Maromak mak halomundu hodi fó moris no tulunba ema sira neebé Nia makkria. LIAFUAN-SORUN: ateízmut e í s t a ADJETIVU/SUBSTANTIVU;
LIAFUAN-SORUN: ateu
Teju (Mota-)SUBSTANTIVU Mota boot no narukneebé nia ulun iha rai-España,hafoin suli liuhosi rai-Portugálno iha sidade Lisboa too Tasi-Boot Atlántiku.
tekiSUBSTANTIVU 1. Balada makdolarkiik ida neebé baibain hela ihauma no sae didin.2. (arti figuradu) Feto-raan, feto-klosan.
teki-lirasSUBSTANTIVU Teki neebé iha lirasno bele semo hosi fatin ida bafatin seluk.
tekisADJETIVU 1. Isin-lais.2. Neebé lao ka halai lailais.SIN. rápidu
tekitekir mós tekitekiADVÉRBIU Akontese lailais deitlahó planu ida no bele halo itahakfodak. SIN. derrepenteEZ. Tekitekir inimigu ataka no amihotu monu ba rai hodi subar aniha fatuk leet.
teklaSUBSTANTIVU Botaun neebé ihatekladu komputadór, pianu,nst.EZ. Tekla sira sempre iha letra kanúmeru iha nia leten atu emabele uza loloos.
tekladuSUBSTANTIVU Aparellu neebé tekla
sira kait bá.EZ. Tekladu komputadór nian ihatekla liu 50.
tékniku ~ tékniku f.ADJETIVU 1. Neebé envolvemákina, prosesu no materiálsira neebé uza iha indústria,transporte no komunikasaun.
610
2. Neebé envolve ka presizamatenek ka jeitu espesiál.
SUBSTANTIVU 1. Ema neebé ihamatenek ka jeitu hodi halaoatividade neebé envolvemákina, prosesu no materiálsira.EZ. Timór presiza tékniku barak atuhadia fali infraestrutura neebérahun.2. (téknika) Métodu partikulárida atu halao buat ruma.3. (téknika) Abilidade kakapasidade iha atividade idaneebé dezenvolve liuhosi treinuno prátika.
teknolojiaSUBSTANTIVU Jeitu no aparellutékniku sira nuudar rezultaduhosi matenek siénsia nian.teknolójiku ~ teknolójika f.
ADJETIVU
tekuVERBU 1. Halai sai; halai ba dook.2. Ansi.
telaSUBSTANTIVU 1. Hena mahar todanneebé ema uza hodi pinta ihaleten.2. Hena neebé uza hodi halobatane ka tenda. SIN. lona3. Hena neebé uza hodi projetafilme, nst.
TelaviveSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Izraél nian.
telefonaVERBU Koalia ho ema ida uzatelefone.EZ. Bainhira dalan kotu, ema uzadeit telefone hodi komunika homalu.
telefoneSUBSTANTIVU Aparellu eletrónikuneebé ema uza atu komunika
diretamente ho ema seluk ihafatin seluk.
telefonemaSUBSTANTIVU Komunikasaun idaliuhosi telefone.
telejornálSUBSTANTIVU Notisiáriu neebéemisora ida hatoo liuhositelevizaun.
telekomanduSUBSTANTIVU Aparellu ida ba halaomákina ruma hosi dook,porezemplu televizaun balu uzadeit telekomandu neebé emabuti no la presiza hanehanbotaun iha televizór nia lolonatu buka kanál, hatún ka hasaevolume, nst. SIN. komandu-dook
telepatiaSUBSTANTIVU Abilidade atu hatenesaida mak ema seluk hanoinmaski ema seluk nee la koaliabuat ida.
teleskópiuSUBSTANTIVU Aparellu hanesantubu naruk ho lente iha rohanida neebé ema uza atu hatekeba buat sira neebé dook nosusar atu haree ho matan hodihalo objetu sira iha dook neesai boot no besik liu.EZ. Ami uza teleskópiu atu hatekeba fitun sira iha lalehan-kalan.teleskópiku ~ teleskópika f. ADJETIVU
telespetadór ~ telespetadoraf.
SUBSTANTIVU Ema neebé hareetelevizaun. SIN . matekek (-televizaun)EZ. Telespetadór sira neebé amirespeita, tuirmai imi sei hareetelenovela furak ida hosi rai-Brazílho títulu Meia Lua.
televizaun
611
SUBSTANTIVU Aparellu eletrónikuboot ida neebé simu noreprodús imajen no lian liuhosisinál eletróniku hosi dook.televizivu ~ televiziva f. ADJETIVU
televizórSUBSTANTIVU Mákina televizaunnian.
tellaSUBSTANTIVU Pesa hosi rai-meaniha forma oioin neebé ematunu tiha no uza hodi halo uma-kakuluk.EZ. Iha rai-Timór uma barakliu maktaka ho zinku maibé iha mós baluneebé taka ho tella.
temaSUBSTANTIVU 1. Lia ka tópikuneebé ita trata ka esplika.2. Ideia importante ihahakerek, filme ka múzika ruma.EZ. Semináriu nee nia tema makatu dezenvolve Timór, ema hotutenke respeita malu.temátiku ~ temátika f. ADJETIVU
temokVERBU Foti ka hahii ho liafuanfurak. SIN. gaba
tempar: haree tempra
temperamentuSUBSTANTIVU Ema nia karakternaturál neebé halao niahahalok baibain nian.E Z . Diak liu kuidadu ho niatemperamentu tanba nia emaneebé bele diak maibé bele mósnervozu no hirus lailais.
temperaturaSUBSTANTIVU 1. Sasukat manas kamalirin nian liuhosi númeru siranaran graus (neebé itahatadak ho símbolu °).
2. Manas ka malirin neebé ihaita-nia isin, manas ka malirin.EZ. Bainhira ema ida hetan bee-doko, nia temperatura sei saemakaas.
temperu: haree tempra
templuSUBSTANTIVU Uma públiku relijiaunoioin nian neebé fatin halulikno ema uza hodi harohan nohanai sira-nia maromak.(Liafuan ida-nee baibain refereba fiar jentiu, judeu kaprotestante, laós fali fiarkatóliku).EZ . Jezús tuur no koalia basaserdote sira iha templu bainhiraNia iha tinan sanulu-resin-rua.
temporáriu ~ temporária f.ADJETIVU Neebé tahan tempu baludeit. SIN. makleet; LIAFUAN-SORUN:
nafatik, permanente
tempraSUBSTANTIVU/VERBU (Hamorin ho)buat sira hanesan masin,pimenta, duut-morin, liis, nst.neebé tau ba hahán atubelehalo morin, midar ka iha gostu.SIN. ai-fukar (subst.); fukar (vb.)
tempuSUBSTANTIVU 1. Sasukat kona-babuat ida tahan hira loos.Tempu nee nakfahe ba kahidakka unidade boot no kiik(sékulu, tinan, fulan, loron,oras, minutu, segundu nst.). SIN.
bain2. Kondisaun naturál siraneebé haleu ita iha loron ida.Lia-tetun espresa konseitu neemós ho prefiksu rai-, n.e. rai-manas, rai-malirin.3. Iha gramátika katak formaverbu nian neebé hatudubainhira mak buat ruma mosu(prezente, futuru, pasadu nst).
612
Lia-portugés no lia-inglés soitempu verbál, lia-tetun no lia-malaiu la soi fali.4. Lalaok ka kompasu múzikanian, n.e. tempu lais, tempuneineik.
tendaS U B S T A N T I V U Hakmahan-fatintemporáriu halo hosi lona kahena neebé ema harii atu tobaiha laran (liuliu soldadu sira ihafoho) selae atu uza hodi halofesta. SIN. batane
tende: haree tenke
tendénsiaSUBSTANTIVU Hahalok ka atitudebaibain nian neebé ema kabuat nia natureza mak hamosu.SIN. haliisEZ. Alunu balu iha tendénsia maieskola atu halimar hodi pasatempu deit.
teneVERBU Husu ema ruma bá fatin
ida atu tuir festa ka serimóniaruma. SIN. konvida
tenenteS U B S T A N T I V U Diviza ka postumilitár neebé tuir kedaskapitaun.
tenente-koronélS U B S T A N T I V U Diviza ka postumilitár ba ofisiál ida neebé tuirkoronél.
teni mós tenikADVÉRBIU Filafali, dala ida tan.
tenisSUBSTANTIVU Jogu iha neebé emauza raketa atu baku bola hosikampu sorin ba kampu sorin-balun neebé haketak ho rede.
tenistaSUBSTANTIVU Ema neebé jogatenis. SIN. jogadór-tenis
tenkeVERBU Hetan obrigasaun atu halobuat ruma tanba presiza,importante, ka ema selukhakaas ita atu halo tiha. SIN.
sei, tendeEZ . Estudante sira tenke estudaatubele halo ezame didiak.
tenkesérVERBU Tenke iha, presiza iha.
EZ. Ema neebé Kreda ordena bapadre tenkesér mane.
tensaunSUBSTANTIVU 1. Hanehan fíziku,liuliu iha ema nia isin, n.e. ihamúskulu bainhira ita hakaasan hodi foti todan ruma, ka ihauat sira bainhira raan sulimakaas liu.2. Sentimentu sai nervus katauk bainhira buat ida neebésusar ka perigozu akontese.3. Situasaun aat ka susar rumaneebé halo ema hotu nervus nobesik atu hirus malu.EZ. Iha referendu tinan 1999 nianita haree tensaun iha rai-Timórlaran tomak tanba soldaduindonéziu no milísia sira ameasaatu oho ema neebé vota baindependénsia.
tentaVERBU 1. Hamaus ema ida atudada nia ba hahalok aat ruma.SIN. babeurEZ. Diabu tenta Jezús iha rai-fuikmaran hodi husu Nia atu halofatuk nakfila ba paun.2. Hakaas an atu halo sai diakka loos. SIN. kokoEZ. Doutór sira tenta atu salvakatuas nia vida maibé todantanba nia lakon ona raan barak.tentasaun SUBSTANTIVU
tentákulu
613
SUBSTANTIVU Liman mihis narukneebé balada tasik balu uzahodi lamas ka kaer ai-han.
teo: haree teon
teólogu ~ teóloga f.SUBSTANTIVU Ema matenek teolojia.
teolojiaSUBSTANTIVU Siénsia ka matenekkona-ba Maromak, fiar norelijiaun.E Z . Atu sai amlulik, ema tenkeestuda mós teolojia.teolójiku ~ teolójika f.
ADJETIVU
teonSUBSTANTIVU Animál tasik hosiklase ekinoderme sira-nia, hoforma hanesan bola kiik takaho tentákulu barak hanesan ai-tarak.NARAN SIENTÍFIKU: Echinoidea
teoriaSUBSTANTIVU 1. Hanoin ka ideia atuhaklake ka esplika buat ruma,maibé ita seidauk prova tiha hofaktu sira.EZ. Ita tenke aprende buat neebéprátiku, laós teoria deit.2. Hanoin ka prinsípiu siraneebé siénsia ka arte ida niahun.teóriku ~ teórika f.
ADJETIVU
terapeutaS U B S T A N T I V U Ema neebé fóterapia.
terapiaSUBSTANTIVU Babalik ka tratamentumédiku neebé tulun emamoras atu hetan filafali saúdeisin ka neon nian.terapéutiku ~ terapéutika f.
ADJETIVU
teriVERBU 1. = tesi.
2. Hapara ema ka buat ida niamovimentu. SIN. hanetik, kortaEZ. Hau xoke nia tanba nia terinetik hau-nia dalan bainhira hauhalai makaas hela.3. Halo interrupsaun ka kortabainhira ema koalia hela.EZ. Buatamak nee gosta teri emaseluk nia koalia.
terikVERBU (tetun-terik) Koalia, dale.SUBSTANTIVU/ADJETIVU (tetun-terik)(Kona-ba) dialetu tetun siraneebé ema sira koalia nuudardalen-inan iha zona haat, makarai-Balibó no rai-Suai (tetun-belu), rai-fehan tasi-mane nian(Alas, Samoro, Luka, Vikeke) norai-Metinaru (lia-nanaek).
terminaVERBU Para ka ramata.terminasaun SUBSTANTIVU
terminálADJETIVU 1 . Neebé rohan ka ikusnian; neebé taka ka ramatatiha.2. (Moras) neebé sei la belehadia ka kura no lori ba mate.
SUBSTANTIVU Fatin iha neebéveíkulu, pasajeiru no sasán sirahahú ka ramata sira-nia viajen.E Z . Iha presiza terminál baautokarru no mikrolete sira atusira labele para arbiru deit.
terminolojiaS U B S T A N T I V U Terma ka naranpartikulár sira neebé emamatenek no sientista sira hilihodi deskreve buat ruma.terminolójiku ~ terminolójika
f. ADJETIVU
termómetruS U B S T A N T I V U Instrumentu idaneebé sukat temperatura.
termu1
614
SUBSTANTIVU 1. Naran ka liafuanida neebé ita fó ba buatpartikulár ida.2. Hahesuk ka kondisaun rumaneebé hakerek iha autujudisiál.3. Kladik ka limite iha espasuka tempu. SIN. rohan
termu2 mós termusSUBSTANTIVU Frasku ka botir neebéita uza atu rai bee manas, liuliubainhira ita halo viajen ihakarreta.
territóriuS U B S T A N T I V U Rai nanahek idaneebé nasaun ida okupa kakontrola.E Z . Indonézia no Timor-Lestetenke respeita ida-ida niaterritóriu atu la hamosu konflituiha fronteira neebá.territoriál ADJETIVU
terrivelADJETIVU Neebé aat liu too haloita tauk.
terroristaSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebépratika terrorizmu.EZ. Terrorista sira oho estranjeirusira barak iha rai-Bali iha fulan-Outubru 2001.
terrorizmuSUBSTANTIVU 1. Hahalok violentuo i o i n n e e b é g r u p urevolusionáriu sira halao.2. Fiar polítiku neebé kaer baviolénsia makaas atu koko halomudansa iha governu kasosiedade.EZ. Terrorizmu mak inimigu bootliu ba demokrasia no dame.
tersa (loron-)SUBSTANTIVU Loron neebé tuirloron-segunda no uluk-ba loron-kuarta.
terseiru ~ terseira f.ADJETIVU MAHIRAK Ba dala toluk: idabe mai tolu iha nadodon kalubun ida. SIN. datoluk
tersuSUBSTANTIVU 1. Talin ho musan-musan liu atus ida hosi ai,plástiku, alumíniu ka fatukneebé sarani katóliku sira uzahodi sura sira-nia harohan.2. Orasaun rozáriu nian.
tersu-musanSUBSTANTIVU Tersu nia musan ida.
terusVERBU/SUBSTANTIVU (Hetan) morasisin, neon ka klamar nian tanbuat aat ruma neebé kona ita.SIN. sofre (vb.); taterus (subst.)
tesaV E R B U 1. Fó kargu karesponsabilidade kona-ba buatruma.2. Obriga ema atu hatán kona-ba lia ruma, obriga atu simuresponsabilidade.SIN. responsabiliza
tesiVERBU Koa sai buat ida uza tudik,kateri ka katana.Tesi lia katak halo desizaun baproblema ruma, ka halojulgamentu ba kazu ida.
tesi-liaSUBSTANTIVU Hakotun ka desizaunba kazu ka problema ruma. SIN.
julgamentuE Z . Juís sira-nia knaar ida makhalao tesi-lia.
tesi-lia nainSUBSTANTIVU Ema neebé leba niaknaar ka halao serbisu tesi-lianian. SIN. juis
tesin
615
S U B S T A N T I V U Tadak ka markaneebé ita halo ho tudik, katerika buat kroat seluk iha lolonida.
testamentuSUBSTANTIVU 1 . Hahesuk kadeklasaraun ho kbiit lei nianneebé ema ida bele halo hodifó-hatene sé maka sei simu niasasán liutiha nia mate. S IN .
surat-bier2. Moruk ka aliansa neebé NaiMaromak halo ho ema sira.EZ. Bíblia nakfahe ba katesik bootrua, maka Testamentu Tuan noTestamentu Foun neebé hatooba Maromak Nia aliansa ho itaema.
testeSUBSTANTIVU 1. Kokon sientífiku kaprova hodi haree took buat idania isin ka oinsá mak nia laoka funsiona.E Z . Sientista sira halo tiha onateste oioin hodi haree se bee neeema bele hemu ka lae.2. Kokon ka prova hodi sukatema ida nia aptidaun ka jeitu.SIN. ezameEZ. Atu sai mestre iha eskola ida,ema presiza tuir teste oioin.
testemuñaS U B S T A N T I V U Ema neebé fó
testemuñu ka saSIN. SIN. sasin-nainE Z . Iha tribunál, juís sira husutestemuña atu koalia loloos.
testemuñuSUBSTANTIVU Informasaun kona-babuat ruma neebé akontese kamosu neebé ema ida haree nohatene. SIN. sasin
testilSUBSTANTIVU Materiál ida neebéema halo hodi soru. SIN. hena
EZ. Indonézia nasaun ida neebésoi fábrika-testil basuk.
testuSUBSTANTIVU 1. Liafuan no frazesira neebé autór ida hakerekhodi prepara karta, artigu kalivru.2. Buat hakerek.EZ. Livru ba eskola presiza ihadezeñu hamutuk ho nia testu atulabarik sira bele vizualiza.testuál ADJETIVU
tetakVERBU Taa ka koa halo kanek kahalo ba pedasuk kiikoan barak.EZ. Sira tetak naan-karau ihadapur atu halo hahán oioin.
teteADVÉRBIU Ho pozisaun ka halolonkalatan ka orizontál.
VERBU 1. (intranzitivu) Book an,nani ka semo ho sentidukalatan ka orizontál.2. (tranzitivu) Tau, tara ka tesiho kalatan ka orizontál tesi katara ho sentidu kalatan kaorizontál
tetenADJETIVU Neebé latan ka hela ihapozisaun kalatan ka orizontál.
SUBSTANTIVU Buat kalatan kaorizontál.
tetuVERBU 1. Sukat hodi tau iha dasiatu hatene sasán ida niatatodan.2. hanoin kleur no didiakmolok atu tesi lia ka halodesizaun ida.EZ. Parlamentu tenke tetu didiakmolok fó sai lei ida. S I N .
konsidera, baberakSUBSTANTIVU Pontu iha dasi neebémarka buat ida nia todan.
tetuk
616
ADJETIVU Neebé nia kabelakkabeer no loos. SIN. belar
tetu-liaSUBSTANTIVU Diskusaun ka koaliahamutuk kona-ba lia ida.
tetunS U B S T A N T I V U (lia-tetun) Dalenmahuluk Timór Lorosae nianno mós lian ofisiál RepúblikaDemokrátika Timor-Leste. Lia-tetun nee dalen austronézikuida, namaluk ho lian besikhotu-hotu rai-Indonézia, rai-Filipinas no Tasi-Boot Pasífikuninian.
ADJETIVU Lia-tetun nian.
tetun-BeluSUBSTANTIVU Dialetu tetun neebéema koalia iha zona Belu nianbesik rai-ketan (Balibó,Fatumean, Suai) no mós ihazona makrabat T imórLoromonu nian (Atapupu,Atambua, Betun).
tetun-DiliSUBSTANTIVU 1. Lia-tetun idaneebé populasaun Dili makkoalia.2. = tetun-Prasa
tetunizaVERBU Hafila ba tetun; troka holia-tetun.E Z . Tetuniza repartisaun neekatak hatoman pesoál sira atu uzalian ofisiál tetun hodi troka lia-malaiu, neebé dalen okupasaunindonézia nian.tetunizadu ~ tetunizada f.
ADJETIVU
tetunizasaun SUBSTANTIVU
tetun-PrasaSUBSTANTIVU Tetun variedade idaneebé mae ka dezenvolvenuudar kr ioulu (dalensimplifikadu) no ikusmai ema
uza iha Timór Lorosae larantomak hosikedas sékulu da-18bainhira Portugés sira mudasira-nia kapitál hosi Lifau (iharai-Oekusi) ba Dili. NaranPrasa nee horiuluk ema sirafó ba sidade Dili.
tetun-terikSUBSTANTIVU 1. (tetun-Fehan) Lia-tetun foufoun nian neebé emasei koalia iha rai-Fehan ihaTimór Lorosae (i.e. zona tasi-mane hanesan Soibada,Fatuberliu, Suai, Luka, Vikekenst.). Tetun nee mak sai hunba tetun-Dili no Tetun Ofisiál.2. Naran jerál ba variedade siralia-tetun nian neebé laós Dilinian ka tetun-Prasa, makatetun-Fehan, tetun-Belu no lia-nana;ek hamutuk.
tezeSUBSTANTIVU 1. Teoria ka hanoinorijinál neebé ema ida hatooiha ninia hakerek no buka atudefende hasoru sira neebé lakonkorda.2. Tema mahuluk hakerek idanian.3. Estudu naruk neebéestudante-universidade preparaiha kursu nia rohan.
teze-doutoramentuSUBSTANTIVU Hakerek sientífikuklean liu neebé ema idapresiza prepara liuhosi peskiza,análize no konsulta barak hoorientadór sira, tuirmai halaoezame hodi defende teze neeatubele hetan títulu akadémikuho nivel doutoramentu.
teze-lisensiaturaSUBSTANTIVU Hakerek sientífikuneebé estudante-universidadeida prepara atubele hetan títulu
617
a k a d é m i k u h o n i v e llisensiatura.
teze-mestraduSUBSTANTIVU Hakerek sientífikuneebé estudante-universidadeida prepara atubele hetan títuluakadémiku ho nivel mestradu.
tezourariaSUBSTANTIVU 1. Fatin seguru idaneebé osan ka sasán folin-bootsira rai bá.2. Katesik ka repartisaungovernu nian neebé trata osanpúbliku neebé uza ba halaoadministrasaun no dezenvolvenasaun.
tezoureiru ~ tezoureira f.SUBSTANTIVU Ema neebé iha knaaratu kaer finansa no kontaorganizasaun ka instituisaunida nian.
tezouruSUBSTANTIVU Buat ida neebé folin-boot lahalimar. SIN. murak
tia mós tianSUBSTANTIVU 1. Ema-feto neebéita-nia aman-inan nia alin kabiin.2. Liafuan neebé ita uza atutemi ka bolu feto ida neebé itarespeita liuliu ema otas bootona.
tibaVERBU Taka, sata ka hapara buatida ho forma hanesan kuak katubu.
tibanADJETIVU Neebé ita tiba tiha ona.
tibetanu ~ tibetana f.ADJETIVU Rai-Tibete nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Tibete.
2. (lia-tibetanu) Dalen rai-Tibetenian.
Tibete (rai-)
SUBSTANTIVU Rain ida iha ÁziaKlarak rabat Fohor-Himalaianeebé ra i -X ina okupahosikedas tinan 1951.
tifuSUBSTANTIVU Moras makdaet idaneebé halo ema mangame nohamosu pontu kór-violeta barakiha nia kulit.
tigreSUBSTANTIVU Balada maksusuk rai-
Ázia nian hanesan busa bootneebé si ak ho kul i tkordelaranja no risku-risku ihaisin-lolon. Timór la iha baladanee. NARAN SIENTÍFIKU: Felis tigristigre-aman SUBSTANTIVU
tigre-inan SUBSTANTIVU
tigre-oan SUBSTANTIVU
tiha1
MATADAK VERBÁL Liafuan neebé tuirverbu hodi hatudu katakhahalok ida ema halo hotu ona.EZ. Toos-nain oho tiha karau neeba festa.
tiha2
VERBU Soe rede ka dai ba tasi atukaer ikan.
SUBSTANTIVU Rede ka dai neebéema uza atu kaer ikan.
tiha-nainSUBSTANTIVU Ema neebé kaer ikanho tiha.
tiiVERBU Dulas lailais haleu lolonnaruk ida atu halo kabas.
tiinSUBSTANTIVU Tii dala ida.ADJETIVU Neebé ita tii tiha ona.
tílSUBSTANTIVU Sinál ka marka idahanesan ikun neebé ita tau ihakonsoante N nia leten iha lia-tetun hodi hakerek letra eñe
618
(n.e. mañadór, ikan-bañar).Portugés sira uza hakerek tílnee iha vogál A nia leten hodihatadak letra nee soi lalakarinuk ka nazál (n.e. balão,maçã).
tilunSUBSTANTIVU Parte isin nian tabeleiha ulun sorisorin neebé itauza hodi rona.
tilun-diukADJETIVU Neebé la rona ka susaratu rona.
SUBSTANTIVU Kondisaun la ronanian.
tilun-kuakSUBSTANTIVU Tilun nia parte larak.
tilun-tahanSUBSTANTIVU Tilun nia parte liur.
tilun-teenSUBSTANTIVU Foer hanesan lilinneebé iha tilun laran.
timirSUBSTANTIVU Parte ida iha ibun niaokos neebé baibain fulun morisbá, oin nia hun. SIN. hasan-hun,hasahún
timir-rahunSUBSTANTIVU Fulun neebé morisiha timir ka hasahún.
timisVERBU Hemu maibé uitoan looshodi hakona deit ibun-tutun,liuliu bainhira atu koko deit.EZ. Molok nia hemu tua nee, niatimis uluk atu hatene midar kamoruk.
Timór mós Timor, Timur(rai-)
SUBSTANTIVU Ita-nia rain, nusanaruk ida neebé nakfati ihaNusa-Lubun Sunda, entrekontinente Austrália, rai-Selebes no rai-Giné Foun. Rai-
Timór nia sorin loromonu partebarakliu uluk rai-Olanda noohin Repúblika Indonézia makukun.
timór mós timor, timurADJETIVU Rai-Timór nian.S U B S T A N T I V U Ema Timór. S I N .
Timoroan
timorénsiaSUBSTANTIVU Hakerek ka artefaktuoioin kona-ba hakerek sirakona-ba rai-Timór no nia povu.
timoristaS U B S T A N T I V U Ema matenektimorístika.
timorístikaS U B S T A N T I V U Estudu kona-bahakerek sira kona-ba rai-Timórno nia povu.timorístiku ~ timorístika f.
ADJETIVU
timorizaVERBU Halo sai Timór nian; haloatu Timoroan sira mak kaer kahalao.timorizadu ~ timorizada f.
ADJETIVU
timorizasaun SUBSTANTIVU
Timór LoromonuSUBSTANTIVU Parte loromonu rai-Timór nian, neebé RepúblikaIndonézia mak ukun.
timór-oan mós timoroanADJETIVU Ema Timór nian.S U B S T A N T I V U (mós Timór-oan,
Timoroan) Ema Timór.
timorólogu ~ timoróloga f.S U B S T A N T I V U Ema matenektimorolojia.
timorolojiaSUBSTANTIVU Estudu sientífiku sirakona-ba rai-Timór no nia povu.timorolójiku ~ timorolójika f.
ADJETIVU
619
timurADJETIVU Rai-Timór nian.
-timurSUFIKSU Kahorik ka indíjena. SIN. -malae , n.e. bibi-timur ~ bibi-male
tinanSUBSTANTIVU 1. Períodu fulansanulu-resin-rua ka loron 365(loron 366 iha tinan bisestu),baibain sura hosi loron dahulukfulan-Janeiru nian too lorondatolunulu-resin-idak fulan-Dezembru nian.2. Períodu ida hosi fulansanulu-resin-rua tuituir maluatu halao atividade ruma.3. Tempu udan-boot neebémai dala ida iha fulan 12 nialaran iha tasi-feto, no dala ruaiha tasi-mane.
tinan-atusSUBSTANTIVU Períodu tinan atus ida(100) nian. SIN. sékulu
tinan-foun
tinan-tinan mós tinatinanADVÉRBIU Kada tinan.
E Z . Tinatinan universidade sirahalao ezame admisaun nian baestudante foun.
tintaSUBSTANTIVU Líkidu ka been ho kóratu uza hodi pinta, hakerek kaimprime.E Z . Tipografia sira presiza tintabarak atu imprime livru oioin.
tintuSUBSTANTIVU Tua kór-mean idaneebé ema halo hosi uvas-fuan. SIN. tua-uvas meanEZ. Ema balu dehan katak festa-kazamentu neebé laiha tintu,laós festa ida.
tinturaria
SUBSTANTIVU Empreza ba hakórhena ho tinta ka hamoos hataisho ai-moruk.
tintureiru ~ tintureira f.SUBSTANTIVU Ema neebé halaotinturaria ka serbisu ihatinturaria.
típiku ~ típika f.ADJETIVU (Ema, grupu ka buat)n e e b é h a t u d u n i akarakterístika baibain nian.EZ. Duarte nia hahalok típikuneebé hau admira tebes mak nianunka atu hirus ka rai ódiu ba emamaski ema hatete ka halo aat bania.
tipografiaSUBSTANTIVU Empreza ba imprimelivru, jornál, revista kadokumentu seluseluk. SIN.
gráfikaEZ. Timor Aid imprime nia livrusira iha tipografia Dioseze Baukaunian.
tipolojiaSUBSTANTIVU Estudu kona-ba tipusira no oinsá atu klasifika siraho loos.tipolójiku ~ tipolójika f.
ADJETIVU
tipuSUBSTANTIVU 1. Buat lubun ida hofeisaun ka karakterístikahanesan deit.EZ. Ema sira-nee tama ba tipu idadeit, tanba sira hotu mesakbaruk-teen.2. Banati ka ezemplu.3. (tipu gráfiku) Ida hosi banati-impr ime s i r a ne ebékomputadór hafó, n.e. Times,Arial, Palatino nst.4. Ema ida neebé ita temimaibé dala barak ladún gostaka respeita. SIN. buatamak
620
EZ. Ó koñese tipu nee ka? Tipuneebá sempre mai hakole haubainhira hau serbisu.
tiran1
SUBSTANTIVU Tipu matafatuk kasipu ida neebé belar no boot.Ema bele han tipu balu, maibébalu fali ema kultiva atuhamosu pérola.NARAN SIENTÍFIKU: Ostrea
tiran2
VERBU 1. Lakohi simu, hadook hohakribit. SIN. hebai2. Haree nuudar folin-laek.
tirasSUBSTANTIVU Fita naruk hosi henaneebé uza atu kesi fuuk kanuudar dekorasaun ida.
tiruVERBU 1. Fihir no buti gatillu kilatnian hodi husik sai bala-musan.2. Tebe, soe, tuu ka fekit bola,kaliik, berlindus, nst.EZ. Avansadu nee tiru penaltu idamaibé la tama.
SUBSTANTIVU 1. Hahalok husik kilat-musan.2. Iha futeból, basketeból kajogu seluseluk, hahalok tebe,soe ka tuu bola nian.
titia f. ~ titiu m.SUBSTATIVU 1 . Títulu familiárneebé ita uza atu hasé ita-niatian ka tiu.2. Títulu familiár neebé ita uzaatu hasee ferik, katuas ka emaseluk neebé tinan-boot liu ita.
tituVERBU Hein (espresaun haraik-an).
títuluSUBSTANTIVU 1. Naran ba livru,múzika ka atividade ida.2. Liafuan hasé nian neebé itatau uluk-ba ema nia naran, n.e.
Señór Duarte, Dona Júlia, PadreAndré.3. Dalas neebé ema ida too bábainhira remata tiha niaedukasaun, baibain hetansertidaun ka diploma ida.4. Ida neebé pertense ba ema,ka ema iha direitu bá.E Z . Sé mak soi títulu ba raineebá?
tiu mós tiunVOKATIVU 1 . Ema-mane neebéaman-inan nia maun, alin kaprimu.2. Liafuan neebé uza atu haséema-mane neebé boot, katuaska kaben-nain.EZ. Tiu nia ikan nee folin hira?
toallaSUBSTANTIVU Hena mahar mamarneebé ita uza atu hamoos kahamaran isin-lolon bainhirahariis ka fase parte balu isinnian.EZ. Molok han, labarik sira tenkefase liman no hamaran ho toalla.
toalla-mezaS U B S T A N T I V U Toalla mihis idaneebé serve atu taka meza ihasala-jantár.
toanVERBU Buka halo balansu atumetin ka loos nafatin no lamonu ba sorin ida.
tobaVERBU Latan iha kama ka raiatubele dukur.
toba-dukurVERBU/ADJETIVU (Neebé) toba hodidukur.EZ. Saúl toba-dukur hela bainhiraDavíd tama nia takabaluk nonaok nia surik.
tobagenseADJETIVU Rai-Tobagu nian.
621
SUBSTANTIVU Ema Tobagu.
Tobagu (rai-)SUBSTANTIVU Rai-kotun ida iha Tasi-Antillas neebé halo parteRepúblika Trindade no Tobagu.
tobanS U B S T A N T I V U Toba dala ida,tatobak badak ida.
ADJETIVU Neebé toba.
todakADJETIVU 1 . Neebé lao neineiksusar atu book an. SIN. isin-todan, murón2. (Liafuan) neebé nia vogáldadan ka prinsipál mosu ihasílaba rabat ikus nian (sílabapenúltima). SIN. paroksítonuEZ. Matan, festa, tebe, livru,Dili hotu-hotu liafuan todak.
todanADJETIVU 1. Neebé susar atu itahiit ka foti.2. Neebé boot ka makaas,nuudar ezemplu moras,krítika, soku ka teben ida.
toenanga: haree tunanga
togolés ~ togoleza f.ADJETIVU Rai-Togu nian.SUBSTANTIVU Ema Togu.
Togu (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika Klarak.
toharVERBU 1. Halo buat neebé toos kasólidu sai ketak tiha, ba parterua ka liu.
ADJETIVU Neebé la tutan ona kaketak tiha ba parte rua ka liu,porezemplu ai, ruin, nst.
tohiVERBU 1. (Animál kiik) tata hodihan uitoan-uitoan. SIN. nata2. Tesi baluk kiikoan.
tohuSUBSTANTIVU Ai-horis hanesan auneebé nia isin midar; baibainema uza hodi halo masin-midar.NARAN BOTÁNIKU: Saccharumofficinarum
tokaVERBU Halimar ho instrumentumuzikál ida.EZ. Joven sira balu gosta liu tokaviola iha dalan duké hela iha umaatu serbisu.toke SUBSTANTIVU; SIN. tatokak
TókiuSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Japaun nian.
tokodede (lia-)SUBSTANTIVU Dalen austronézikuida ho elementu papua barakneebé ema koalia iha TimórLorosae parte norueste, ihazona Likisá no Maubara.
tokonNUMERÁL 1. Hahirak ka kuantidaderihun atus ida.2. Hahirak rihun rihun ida. SIN.
millaunEZ. Doadór fó osan tokon 10 atuhadia ospitál sira rai-laran.
tóksikuADJETIVU Neebé iha venenomakaas. SIN. moruk, venenozu
toksinaS U B S T A N T I V U Venenu neebéparazita sira hamosu.
tolanVERBU Hatama buat ida tama baibun hodi liuhosi kakorok bakabun.
tolduSUBSTANTIVU Lona naruk no bootida neebé ema hametin iha
622
janela leten hodi satan manaska udan.
toleraVERBU 1. Simu no iha pasiénsiaba buat ida maski buat nee lafó solok ka satisfasaun. SIN.
suporta, tahan hoEZ. Atu moris iha dame laran, itapresiza tolera relijiaun, kultura norasa sira seluk.2. Permite ema atu halo buatida neebé ita soi kbiit atubandu.tolerasaun SUBSTANTIVU
toleranteSUBSTANTIVU Neebé haliis batolera.toleránsia SUBSTANTIVU
tolokVERBU Hatete liafuan makaas noaat ba ema seluk atu hakaneknia.EZ. Labarik sira keta aprende atutolok tanba nee hahalok laiharespeitu.
SUBSTANTIVU (lia-tolok) Liafuan aatneebé ema ida fó sai ba emaseluk atu hakanek nia.
toluNUMERÁL Númeru ida tuir rua nouluk-ba haat, hakerek ka markaho sinál 3 (algarizmu indu-árabe) ka III (algarizmuromanu).
tolukADJETIVU Neebé iha dalas ka partetolu.
tolunSUBSTANTIVU Fuan kabuar ho kulittoos kór-mutin neebé balada-inan sira hanesan manu,makdolar, ikan, insetu, nst.hamosu ba sira-nia oan siramae ka dezenvolve iha larantoo tempu nakfera.
VERBU (Balada-inan) fó tolun. SIN.
natoluEZ. Manu balun gosta tolun ihabote laran.
tolunuluNUMERÁL Númeru ida tuir ruanulu-resin-sia no uluk-ba tolunulu-resin-ida, hakerek ka marka hosinál 30 (algarizmu indu-árabe)ka XXX (algarizmu romanu).
tomaVERBU 1. Too ba ema neebéhalai. EZ. Hau toma nia maski niahalai makaas liu.2. Kaer ema ida neebé halai.3. Kaer-hetan bainhira ema idahalo hela buat ida, kaer homatan.
tomadaSUBSTANTIVU Kuak neebé ita tuufiu eletrisidade nian bá atukorrente bele lao tuir. S I N .
elétriku-fatin
tomakADJETIVU Ne ebé hakonukomple tamente , ne ebéhakohak laran hotu.
tomanVERBU Aprende (ona) halo buatruma beibeik, hanesankostume.EZ. Indonéziu sira toman han holiman.
SUBSTANTIVU 1. Buat neebé itahalo beibeik. SIN kostume,lisan
toman-aatADJETIVU/SUBSTANTIVU ( N e e b éhatudu) hahalok aat ka maneiraaat. SIN. maledukaduEZ. Ami lakohi hili foin-sae neeatu serbisu iha loja nee, tanbadeit nia ema toman-aat.
tomate
623
SUBSTANTIVU Ai-fuan meer kór-mean neebé ema uza atu halomollu, salada, budu, nst. nobele han matak ka tasak.NARAN BOTÁNIKU: Lycopersiconesculentum
tonanga: haree tunanga
tonatADJETIVU Neebé toos tebetebes,neebé tudik ka katana taa lahan ida. SIN. sólidu
tonélSUBSTANTIVU Fatin klean hanesantambór neebé ema baibain uzaatu rai líkidu sira, ekivalentelitru 840.
Tonga (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun no estaduida iha Tasi-Boot Pasífiku.
tonganés ~ tonganeza f.ADJETIVU Rai-Tonga nian.SUBSTANTIVU Ema Tonga.2. (lia-tonganés) Dalen rai-Tonga nian.
tóniku ~ tónikaADJETIVU 1. Neebé habiit. S I N .
mabiit2. (Vogál) neebé simuasentuasaun mahuluk ihasílaba. SIN. dadan; LIAFUAN-SORUN:
átonuSUBSTANTIVU Ai-moruk neebéhabiit. SIN. tóniku
tonkaVERBU Tahan ka tane atu la belemonu ka haliis ba sorin-balun.
Ai-tonka katak ai neebé emauza atu tonka buat ida,muudar ezemplu ema liuliukatuas ka ema ain-aat sira uzaatu tulun sira lao.
too
VERBU 1. Konsege hetan, hakat kalao iha fatin ka destinu ikusnian.EZ. Nia too Dili horisehik dadeer-saan; Maski diskusaun neemanas, ami konsege too akorduida.2. Sai natoon kona-ba hahirakka kuantidade.EZ. Etu bikan ida mós too ona atuami bele moris netik ba loron ida.
tookADVÉRBIU Hodi koko se buat idakonsege ka lae.EZ. Ita haree took nia bele laotoo rohan ka lae.
toosADJETIVU 1. Neebé sólidu no susaratu rahun ka nakfera, nuudarezemplu fatuk, nst. LIAFUAN-
SORUN: mamar2. Neebé iha hahalok ladúnhatudu respeitu ka la simuema.3. Neebé la simu ideia foun, lafleksivel.
toosSUBSTANTIVU Rai-ketak neebé emakuda ai-horis bá, porezemplubatar, modo, nst.
toos-nainSUBSTANTIVU Ema neebé serbisutau matan ba toos.
topografiaS U B S T A N T I V U Deskrisaun noreprezentasaun gráfika kona-bafatin ka zona ida ho niakarakterístika naturál sira.topográfiku ~ topográfika f.
ADJETIVU
tópiku ~ tópika f.S U B S T A N T I V U ( t ó p i k u ) Pontumahuluk ida, tema koalia kadiskusaun nian. SIN. lia, asuntu
624
ADJETIVU Neebé namkait ho buatneebé ema koalia ka diskute.
toraSUBSTANTIVU Duut boot ida neebéfó fulin ho musan neebé serveatu fó-han balada sira. SIN. fotanNARAN BOTÁNIKU: Setaria italicaFulan-Tora katak fulan daruaktinan fulak nian entre fulan-Fevereiru no Marsu.
torneiraSUBSTANTIVU Kanu ida neebé itadulas atu bee bele suli tuir,porezemplu iha dapur ka hariis-fatin.
torradaSUBSTANTIVU Paun fatia ida neebélalar. SIN. paun-lalar
torreSUBSTANTIVU Uma kabuar no aasloos neebé ema harii nuudarkota, fortaleza ka faról.
torrezmuSUBSTANTIVU Naan-fahi neebésona tiha ona.
torsidaSUBSTANTIVU Fiu hosi kabas kahena neebé liga hosi lampu kafogaun nia kabun neebé ihamina-rai atu ita bele sunu nolakan bainhira hodi tein. SIN.
paviu
torturaVERBU/SUBSTANTIVU 1. (Hahalok) uzaforsa hodi halo moras ema niaisin ho intensaun aat ruma,liuliu atu hakaas ema nee atuhatete sai segredu ruma.E Z . Tropa indonézia sira torturaklosan sira barak duranteokupasaun.2. (arti figuradu) Halo terusmakaas, hamosu moras kalaran-susar boot.
totálADJETIVU Neebé sura ka somahamutuk hotu.E Z . Totál osan neebé governuhetan hosi taxa sai millaun 10tinan liubá.
SUBSTANTIVU Rezultadu soma kasura hamutuk nian.
toukaSUBSTANTIVU 1. Hena hanesanxapeu neebé ema-feto ka bebétaka ba ulun-fatuk no nia rohankesi iha hasahún okos.2. Taka-ulun mutin ida neebémadre balu uza envezde veu.
toukadebañu: haree touka-hariis
touka-hariisSUBSTANTIVU Touka ida ida halohosi borraxa no aperta neebéema sira (liuliu feto) tau ihaulun-fatuk bainhira hariis atusira-nia fuuk labele bokon. SIN.
toukadebañu
toukadórSUBSTANTIVU Meza ka fatin neebéema, liuliu feto sira, uza atuprepara ka hadia an.
tousiñuSUBSTANTIVU Naan-fahi hosi partekotuk ka sorin, neebé baibainema atu masin ka habai maraniha ahi-matan leten.
traballistaADJETIVU Kona-ba traballizmu.S U B S T A N T I V U Ema ka partiduneebé tuir traballizmu.
traballizmuSUBSTANTIVU Hanorin ekonóniku nomovimentu polítiku neebébuka atu hadia serbisu-nainsira-nia kondisaun sira.
tradisaun
625
SUBSTANTIVU 1. Kostume ka fiarneebé eziste kleur ona no lamuda.E Z . Tanis-mate nee tradisauntimoroan nian neebé ema baraksei halao.2. Hahalok halolo lisan sira hosidalas ba dalas.
tradisionálADJETIVU Kona-ba tradisaun;neebé tuir tradisaun.EZ. Ita sei bele hetan komunidadetradisionál iha aldeia sira neebédook hosi sidade.
tradisionalistaADJETIVU Kona-ba tradisionalizmu.S U B S T A N T I V U Ema ka partiduneebé tuir tradisionalizmu.LIAFUAN-SORUN: modernista
tradisionalizmuS U B S T A N T I V U 1. Hanorin kamovimentu kona-ba hadomi nomoris hodi halo tuir tradisaun.2. Movimentu iha KredaKatólika neebé defendehanorin ortodoksu kona-ba fiarno moralidade hamutuk holiturjia tradisionál iha lia-latín.LIAFUAN-SORUN: modernizmu
tradúsVERBU 1. Hafila liafuan ka testuhosi lian ida ba lian seluk,durubasa hodi hakerek.EZ. Tanba ami la komprende lia-inglés, sira husu ema australianuida atu tradús surat nee ba lia-tetun.2. Durubasa ema nia koaliahosi lian ida ba lian seluk. SIN.
intrepretaNOTA: Asesaun daruak neeladún loos: diak liu ita haketakverbu tradús (hafila hakerekruma) hosi verbu durubasa kainterpreta (hafila koaliaruma).
tradusaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok tradúshakerek ida.EZ. Ema la komprende niniakoalia tanba tradutór nee tradúslaloos.2. Obra ida neebé ita tradústiha ona.
tradutór ~ tradutora f.SUBSTANTIVU Ema neebé tradús.
tráfeguS U B S T A N T I V U T ranspo r t emerkadoria sira-nian ho ró kaaviaun.
trafikanteSUBSTANTIVU Ema neebé halaotáfiku ilegál.
tráfikuS U B S T A N T I V U 1. Troka sasánnuudar kontratu. SIN. komérsiu2. Haruka, lori ka faan sasánsira la tuir dalan loloos, halaomerkadoria ilegalmente.E Z . Oras nee mosu tráfiku ai-moruk nian neebé preokupapolísia fronteira nian.
traiVERBU 1. Saran ema ida ba emaseluk ka grupu neebé nia lapertense bá; saran ita-nia rainba inimigu. SIN. saran2. Halo aat ruma ba ema selukneebé tau laran-metin mai ita.
traidór ~ traidora f.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé fó kalori ba inimigu nia liman emaseluk ka nia rain. SIN. maksaranEZ. Júdas nee traidór ida tanbasaran Jezús ba ema aat sira.2. Ema neebé halo aat rumaba ema seluk neebé tau laran-metin ba nia.
traisaunSUBSTANTIVU Hahalok ka krime trainian. SIN. sasaran
626
traisueiru ~ traisueira f.ADJETIVU Neebé haliis ba traiema seluk, neebé ita la beletau laran-metin bá.
trajédiaSUBSTANTIVU Eventu ka situasaunneebé hamosu dezastre kalaran-susar boot.EZ. Trajédia boot ida akontese ihafulan-Dezembru 1975 bainhiraRepúblika Indonézia invade ita-nia rain.trájika ~ trájiku f. ADJETIVU
trakeiaS U B S T A N T I V U Tubu iha ita-nia
kakorok laran neebé husik ártama no sai hosi aten-book. SIN.
kakorok-kain
trankaSUBSTANTIVU Ai toos pedasuk idaneebé ema uza atu taka netikodamatan.
VERBU Tau netik ai ka besi ihaodamatan atu ema la bele loke.E Z . Loja sira tranka sira-niaodamatan tanba tauk ema asalta.
trankuilizaVERBU Halo sai hakmatek. SIN.
hakalmatrankuilizadu ~ trankuilizada f. ADJETIVU
trankuilizasaun SUBSTANTIVU
trankuilu ~ trankuila f.ADJETIVU Neebé kalma kadeskansa hela. SIN. hakmatek.EZ. Situasaun iha sidade laran saitrankuilu tebes iha loron feriadu.trankuilidade SUBSTANTIVU
transformaVERBU Muda kompletamente saiseluk liu ka muda nia forma kaoin sai seluk.EZ. Oinsá mak ita bele transformarejime ditadura ba governudemokrátiku?
transformadu ~ transformada f. ADJETIVU
transformasaun SUBSTANTIVU
transfuzaunSUBSTANTIVU Prosesu ida neebéraan hosi ema isin-diak fó kasona ba ema-moras nia isintanba nia lakon raan barak.E Z . Pasiente neebé lakon raanbarak tanba asidente, presizatransfuzaun atu sai diak.
transkreveSUBSTANTIVU Hakerek filafali hodimuda formatu ka alfabetu.EZ . Profesór transkreve tiha onatestu árabe nee ba alfabetulatinu.
transkrisaunSUBSTANTIVU 1. Hahalok ka efeitutranskreve nian.2. Kópia dokumentu ida nian.EZ. Kandidatu sira tenke hatamatranskrisaun sertidaun nianatubele halao prosesu.
transparenteADJETIVU 1. Neebé naroman belehaklurit, neebé ita bele haree-borus.EZ. Igreja bandu feto sira hataisroupa transparente ba misa.2. Neebé ita bele haree-hetanmomoos, la subar buat ida.transparénsia SUBSTANTIVU
E Z . Governu neebé la ihatransparénsia bele hamosukorrupsaun.
transplantaVERBU 1. Muda ai-horis ida hosifatin ida no kuda fali nia ihafatin seluk.EZ. Susar atu transplanta ai-bakatiha foho tanba nia bele moris deitbesik tasi.
627
2. Liuhosi operasaun sirúrjika,muda isin-balun ka organ idahosi ema nia isin ba ema seluk.transplante SUBSTANTIVU
transporteSUBSTANTIVU 1. Hahalok tula sasánka ema hosi fatin ida ba fatinseluk.2. Naran jerál ida ba veíkuluneebé ita sae, porezemplutransporte públiku, transporteprivadu nst.
tranzisaunSUBSTANTIVU Mudansa hosi formaka estadu ida ba seluk.E Z . Tranzisaun hosi governuUNTAET ba governu RDTL loritinan rua.
tranzistórSUBSTANTIVU 1. Aparellu eletrónikuida iha sasán hanesantelevizaun ka rádiu neebé itauza atu kontrola sasulikelétriku.2. Rádiu kiikoan ida neebéema bele lori ba neebé deit.
tranzitóriu ~ tranzitória f.VERBU 1. Neebé forma tranzisaun.2. Neebé tahan ka serve batempu balu deit. SIN. makleet
tranzmigranteSUBSTANTIVU Ema neebé mudahosi nia horik-fatin baibain nianhodi bá hela iha fatin foun tanprograma tranzmigrasaun.EZ. Durante okupasaun indonézia,transmigrante javanés barak báhela rai-Suai no Same.
tranzmigrasaunSUBSTANTIVU Prosesu halo emasira muda hosi fatin ida ba fatinfoun hodi hela iha neebá.
tranzmisórSUBSTANTIVU Aparellu ida neebéserve atu haruka sinál rádiu ka
televizaun hosi dadook kadistánsia boot; buat neebétranzmite.
tranzmiteVERBU Haruka sinál eletrónikuliuhosi laloran rádiu nian.E Z . Rádiu Falintil sei tranzmiteserimónia nee diretu bamakronak sira hotu.tranzmisaun SUBSTANTIVU
trasaVERBU 1 . Marka planu ida ihasurat-tahan ho pontu ka liñasira.2. Deskreve planu ka elaboraideia kona-ba buat ida. SIN.
hatuiEZ. Governu sei trasa hela planuida atu halo prizoneiru sira fó-hansira-nia an rasik.trasadu SUBSTANTIVU
trataVERBU 1. Halo an ho ema seluktuir atitude partikulár ida.2. Buka atu hadia moras kakanek. SIN. bali3. Prepara dokumentu hodihalao tuir prosesu ida, nuudarezemplu trata pasaporte.4. Hadia ka tau matan ba buatida ho métodu ruma.E Z . Presiza trata rai nee hofertilizante molok kuda batar.tratamentu SUBSTANTIVU
trataduSUBSTANTIVU 1. Akordu hakerek idaentre nasaun rua atu halo buatida, hadame ka tulun malu.EZ. RDTL ho Austrália halo trataduida atu esplora Tasi-Timór.2. Hakerek literáriu ka sientífikuida kona-ba asuntu ida.
traumaSUBSTANTIVU Esperiénsia makaas,susar no estresante neebé ema
628
ida iha tan buat aat ida neebéakontese tiha ona ba nia ihatempu uluk.E Z . Labarik sira barak mak ihatrauma kona-ba violénsia tanbasira terus barak durante funuhasoru invazór.traumátiku ~ traumátika f.
ADJETIVU
traumatizaVERBU Halo ka provoka trauma ihaema ida.EZ . Ameasa-malu no sadik-maluentre polítiku sira traumatiza emabarak iha Timór.traumatizadu ~ traumatizada f.
ADJETIVU
traumatizanteADJETIVU Neebé traumatiza.
travaunSUBSTANTIVU Tali ka pedál ida ihamotór ka karreta neebé emauza atu hatún velosidade kahapara veíkulu.E Z . Atu hapara karreta ó tenkesama travaun, laós samaaseleradór.
travesaSUBSTANTIVU 1. Ai-bigas boot idaneebé leu ai-bigas sira selukhodi tutan sira.2. Ai-pedasuk tetuk boot neebéema hatuur iha rai atu taukarríl besi-dalan nian iha leten.3. Bikan boot neebé baibain itauza hodi tau modo, salada kaetu atu look ba serbí.
tréguaSUBSTANTIVU 1. Akordu entre ema,grupu ka ezérsitu rua atu funumalu durante tempu badak ida.
treinaV E R B U Fó hanorin prátiku kaformasaun atu ema ida beleaumenta nia kapasidade ka
jeitu, porezemplu iha futeból kadesportu sira seluk. SIN. halotaEZ. Sr. Alves maka treina ami-niaekipa tebe-bola.
treinadór ~ treinadora f.SUBSTANTIVU Ema neebé treinaema, grupu ka ekipa ida.
treinuSUBSTANTIVU Hahalok treina nian.
SIN. halotan
trexuSUBSTANTIVU Parte badak hositestu, livru ka obra muzikál ida.
triánguluSUBSTANTIVU Forma ida ho lidun
tolu. SIN. lidun-toluk triangulár ADJETIVU
tribuSUBSTANTIVU Povu ida nia fafahekida neebé horik iha zonapartikulár ida, liuliu iha rain idaneebé ladún dezenvolvidu. SIN.
sukuEZ. Rai-Papua iha tribu oioin holian no lisan mós oioin.
tribál ADJETIVU
tribalizmuSUBSTANTIVU Kultura ka atitudetribu nian.
tribunaSUBSTANTIVU Fatin aas hanesanpúlpitu ka pódiu neebé oradórsira hamriik bá atu koalia ihalalibur ka asembleia ida.
tribunálSUBSTANTIVU Fatin públiku atu tesilia ba kazu ida tuir lei.EZ. Tribunál Dili nian besik KredaKatedrál.
tribunuSUBSTANTIVU Tesi-lia nain Romaantiga nian.
tributáriu ~ tributária f.
629
ADJETIVU Kona-ba impostu.
tributavelADJETIVU Neebé bele kona tributu,taxa ka impostu ida.
tributuSUBSTANTIVU 1. Buat, sasán kaosan neebé ita obriga emaseluk atu selu.2. Osan neebé estadu obrigasidadaun sira atu selu bagovernu, baibain tinan-tinan.SIN. impostu, taxa, osan-finta
triguSUBSTANTIVU 1. Duut sereál ida hofulin neebé fó musan be emauza atu halo fariña.NARAN BOTÁNIKU: Triticum2. Fariña mihis no kór-mutinneebé ema halo hodi harahuntrigu-musan.
triliaunNUMERÁL Billaun millaun ida(1.000.000.000.000.000.000).
trilingeADJETIVU Neebé koalia lian tolu.
SIN. dalen-tolukEZ. Timoroan barak ema trilinge,koalia tetun, portugés no malaiu.trilinguizmu SUBSTANTIVU
trilojiaSUBSTANTIVU Obra literária neebénakfahe ba parte tolu.
TrindadeSUBSTANTIVU Hanorin sarani kona-ba Maromak ida deit maskimós ema nain-tolu ketaketak,maka Maromak Aman,Maromak Oan no MaromakHuun Lulik ka Espíritu Santu.SIN. Tatoluk
Trindade no Tobagu (rai-)SUBSTANTIVU Estadu kiik ida ihaTasi-Anti l las, rabat rai-Venezuela nia raat, neebé
hakohak nusa rua, maka rai-Trindade no rai-Tobagu.
trindadenseADJETIVU Rai-Trindade nian.SUBSTANTIVU Ema Trindade.
TrípolisSUBSTANTIVU 1. Sidade-kapitál rai-Líbia nian.2. Sidade ida iha rai-Líbanu,nakfat i iha raat TasiMediterráneu nian.
tripulasaunSUBSTANTIVU Ema-ró ka mariñeirulubun ida neebé halao ró.
tristeADJETIVU 1. Neebé halo ita sentelaran-kraik.2. Neebé sente laran-kraik kalaran-susar.tristeza SUBSTANTIVU
triunfaVERBU Hetan triunfu.
EZ. Nasaun barak mak hakaas anatu sira-nia atleta triunfa iha JoguOlímpiku sira.
triunfanteADJETIVU Neebé triunfa.
triunfuSUBSTANTIVU Susesu boot ka vitóriakapás iha funu ka tataruk ida.
trofeuSUBSTANTIVU Kopa ka bikan bootida neebé hatoo ba ema kaekipa ida hanesan prezentetanba manán iha tataruk kakompetisaun ida.
trokaVERBU Fó hodi simu fali ba buatneebé ita fó.
SUBSTANTIVU 1. Hahalok fó hodisimu fali ba buat neebé ita fó.2. Osan-rahun neebé ita simufali hosi makfaan ida.
630
trokuSUBSTANTIVU Osan-rahun neebé itasimu fali bainhira ita sosa buatruma.
trombetaSUBSTANTIVU Instrumentu muzikálhuu nian ho tubu kloot idaneebé nia rohan ho formahanesan sinu ida.
trombeteiru ~ trombeteira f.SUBSTANTIVU Ema neebé tokatrombeta. S I N . tokadór-trombeta, maktokak-trombeta
tromboneSUBSTANTIVU Instrumentu muzikálhuu nian ho forma hanesanletra U neebé ema dada bá-mai hodi hamosu nota ka tonoioin.
trombonistaSUBSTANTIVU Ema neebé tokatrombone. S I N . tokadór-trombone, maktokak-trombone
tropaSUBSTANTIVU 1. Soldadu lubun ida.2. Ezérsitu.
tropikálADJETIVU 1. Trópiku nian.2. Neebé iha klima manasloos.
trópikuSUBSTANTIVU 1. Liña imajinária ruaneebé haleu globu mundunian ho tatuur graus 23°27hosi ekuadór. Ida norte niannaran Trópiku Kanser Nian, idasúl nian naran TrópikuKaprikórniu nian.2. Zona neebé nakfati ihatrópiku rua nia leet, ho klimamanas loos.
trosaSUBSTANTIVU Hahalok goza ka kokoatu trata ema hanesan beik ida
ho intensaun atu hamoe kahatún nia.EZ. Mestre neebé halo trosa niaestudante ida bele estraga lalaokedukasaun nian.
truka: haree troka
tuaSUBSTANTIVU 1. Been lanuk kaalkóliku Timór nian, halo hosiakadiru, tua-metan ka nuu.2. Liafuan jerál ida ba kualkértua ida: serveja, tintu nst.
tuakaSUBSTANTIVU Tua-mutin Timór nianneebé mai hosi akadiru.
tua-manasSUBSTANTIVU Tua neebé nia alkolmakaas, porezemplu wiski,aguardente, rum nst.
tua-mutinSUBSTANTIVU Tua kór-mutin neebémai hosi nuu, tua-metan kaakadiru.
tua-siik mós tua-siinSUBSTANTIVU Tua-mutin ka tua-uvasneebé ita habai iha loron no raikleur atu sai siin hafoin uzanuudar tempra no seluseluktan.
tua-teenSUBSTANTIVU 1. Tua nia resin, liuliuiha botir kidun.2. Moras aat ida neebé liuliumane sira hetan tanba halaorelasaun seksuál arbiru deitlahó protesaun ruma.3. Ema neebé gosta hemu tuabarak no too lanu. SIN.
hemudór, lanu-teen
tua-uvasSUBSTANTIVU Tua neebé mai hosiuvas.
tuba1
631
VERBU Sae ai ida no kaer metinnia hun ho ita-nia liman no ain.Tuba rai metin katak hakatnafatin ba oin maski iha susarbarak, labele rende ka hakiduk.
tuba2
SUBSTANTIVU Instrumentu muzikálida hanesan trombeta maibéboot liu no mós ho lian kraikloos.
tuba-raiVERBU Hahalok hakat nafatin baoin maski iha susar barak,labele rende ka hakiduk.
tubaraunSUBSTANTIVU Ikan tasi nian neebéboot, forsa, siak no iha nehankroat, liuliu ida neebé mutin.SIN. ikan-gama, uu
tuberkulozeSUBSTANTIVU Moras todan nomakdaet neebé basilu Kochnian mak hamosu hodi konaema nia aten-book.
tubérkuluSUBSTANTIVU 1. Modo ida ho isinmutin, mean ka malahukneebé moris iha rai laran. SIN.
uhi2. Tumór ka bubuk kiik neebémosu iha iha ema nia isin, liuliuiha aten-book.
tubuS U B S T A N T I V U Klulun ka kanálsilíndriku neebé naruk natoonhanesan kanu ida.
tubunSUBSTANTIVU Dikin iha ai-sanak kakain nia rohan hanesan fukunida neebé atu nakloke hodi saiai-funan.
ADJETIVU Neebé sei foun ka nurakhanesan dikin.
tuda
VERBU Soe buat ida ba dook hoita-nia forsa tomak.EZ. Jezús hatete ba Judeu sira: Seimi hanoin katak imi la sala,neesá foti fatuk bá no tuda fetonee.
tudakADJETIVU Neebé naktuda sai.
tudanSUBSTANTIVU 1. Tuda dala ida.2. Bee neebé naktuda sai.
ADJETIVU Neebé ita tuda tiha ona.
tudikSUBSTANTIVU Instrumentu halo hosimetál, ho tahan besi-asu kroatno kaer-fatin, neebé ema uzaatu koa buat ida.
tudik-tahanSUBSTANTIVU Parte belar iha tudikneebé ita baibain kadi no uzahodi koa.
tuduVERBU Lolo liman-fuan, liuliu atuhatudu.
tufaunSUBSTANTIVU Anin tropikál neebéboot no siak tebes.
tuiVERBU Halo tadak ka liña hodikoa uitoan ka kamat; halorisku ho liman-kukun, tudik kabuat hakerek nian.
tuinSUBSTANTIVU Tui dala ida. SIN. risku
tuirVERBU 1. Lao hamutuk maibé ihakotuk.EZ. Asu-oan ida tuir hau iha lurón.2. Halo konforme, fó ulun ba,hakruuk ba.EZ. Mateus sempre tuir ema seluknia hakarak; diak liu nia hanoinba nia an rasik.3. Partisipa ka hola parte.
632
E Z . Ami tuir enkontru nee tooremata.4. Namora ho.EZ. Sé mak foin-sae neebé agoratuir hela ó-nia alin-feto?
tuirbáADJETIVU Neebé mai depois (ihatempu pasadu).
ADVÉRBIU Iha oras neebé tuir (ihatempu pasadu). SIN. hafoin,depois
tuirfali mós tuirfalimaiADVÉRBIU Iha tempu neebé tuirkedas. SIN. hafoin, depois
tuirmaiADJETIVU Neebé sei mai.ADVÉRBIU Iha oras neebé tuir. SIN.
hafoin, depois
tuituir mós tuir-tuirADVÉRBIU Hotu-hotu nadodon, idahafoin ida fali.
tukirVERBU Tein ai-han liuliu naan ihaau laran neebé tau ba ahi.
SUBSTANTIVU Ai-han liuliu naanneebé tau iha au laran hafointunu.EZ. Tukir mak ai-han típiku TimórLorosae nian.
tukuVERBU Baku ho liman-fuan neebékumu hamutuk hela.EZ . Malandru neebá tuku jovenida nia inus too naklees.
SUBSTANTIVU Oras neebé relójiumarka.EZ. Tuku neen dadeer-saan DonaPaula hadeer atu tein sasoro.
tuku-maluSUBSTANTIVU (Ema-mane nain-rua)
tuku malu iha ringe ka redelaran hanesan futu manu.Baibain boksista sira uza luvasboot iha liman. SIN. bokse
tukun1
SUBSTANTIVU Tuku dala ida.ADJETIVU Neebé ita tuku tiha ona.
tukun2
ADJETIVU Neebé nia kul itnamkurut no toos ona, liuliu ai-fuan.Ai-dila tukun (haree liafuannee iha letra A) ai-fuan ida nianaran.
tulaVERBU 1. Lori naha (ema, animálka sasán) ho meiu-transporteida hanesan karreta.2. Foti hodi satan buat ida,porezemplu tula ai ka nahatodan ba odamatan atu ema labele loke.
tulanSUBSTANTIVU Tula dala ida.ADJETIVU Neebé ita tula tiha ona.Manu-tulan katak manu-oanida neebé foin hahú semo.
tulunVERBU/SUBSTANTIVU Hahalok, ka halo
buat ruma neebé halo kmaanema seluk nia nahan ka knaar,selae hasai nia hosi susar kalaran-rua. SIN. ajuda
tumaSUBSTANTIVU Kutun neebé kaer ihaema nia isin ka iha hena laransira bainhira foer ka la fase.SIN. katuma
tunADVÉRBIU Ba kraik.V E R B U 1. Halo movimentu bakraik.EZ. Sira tun hosi foho atu faankoto no repollu.2. Husik tiha knaar ka pozisaunida.E Z . Ukun-nain neebé nauk,tenke tun tiha.
tuna
633
SUBSTANTIVU Ikan neebé naruk,namdoras tanba nia formahanesan samea.
NARAN SIENTÍFIKU: Apodes
tunangaSUBSTANTIVU Tuir lisan Timór nianema neebé avón ka inan-amansira prepara atu kaben: primuka prima dahuluk hosi amanida nia feton nia oan ka hosiinan ida nia naan nia oan. SIN.
talain
TunesSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Tunízia nian.
tunis mós turis (ai-)SUBSTANTIVU Ai-horis ida neebé fófuan ida hanesan ervilla.NARAN BOTÁNIKU: Cajanus indicus
Tunízia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaÁfrika Norte.
tunizinu ~ tunizina f.ADJETIVU Rai-Tunísia nian.SUBSTANTIVU Ema Tunízia.
tun-saeVERBU/ADVÉRBIU 1. (Hodi) tun nosae nafatin.2. Hodi lao ba-mai.3. La hakmatek, hodi halomovimentu barak bainhira italoloos tenke hakmatek.E Z . Ema nee lao tun-saehanesan bulak.
turi (ai-)SUBSTANTIVU Ai-hun ida ho ai-funanmutin neebé ema bele han. SIN.
ai-kala NARAN BOTÁNIKU:
Sesbania grandiflora
turíbuluSUBSTANTIVU Fatin hanesan vazuhalo hosi metál, neebé emauza atu sunu insensu ka ai-morin. SIN. maksuas
turis: haree tunis
TuriskaiSUBSTANTIVU Vila no subdistritu idadistritu Same-Manufahi nian,nakfati besik Maubisi.
turistaSUBSTANTIVU Ema neebé haloturizmu.EZ. Timór tenke iha otél diak atuturista neebé mai bele hela kleur.
turístikaADJETIVU Neebé furak ka diak baparte turizmu nian.
turizmuSUBSTANTIVU Vizita ba fatin ka rainseluk hodi haree buat barak bania interese ka kmanek.turístiku ~ turístika f.
ADJETIVU
Turkia (rai-)SUBSTANTIVU Rain no estadu ihaÁzia Loromonu, ho balun kiikida iha rai-Europa sudeste.
Turkomenistaun (rai-)SUBSTANTIVU Nasaun ka rain idaiha Ázia Sentrál neebé tempuuluk pertense ba UniaunSoviétiku (nakfahe tiha ona).
turku ~ turka f.ADJETIVU 1. Rai-Turkia nian.
2. Rasa turka nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Turkia.
2. Membru ba rasa ida neebéhorik iha rai-Turkia no ÁziaKlarak parte boot.3. (lia-turku) Dalen altaiku rai-Turkia nian.
turnuSUBSTANTIVU Oras ka períodu trokatempu serbisu nian hosi emaida ba ema seluk.EZ. Ita tenke iha turnu atu hotu-hotu iha tempu bá han meiudia.
turu
634
VERBU (Been-musan) monu ida-idaba buat ida nia leten.E Z . Bainhira zinku kuak, udan-been sei turu hodi halo uma laranbokon.
turunS U B S T A N T I V U Been-musan idaneebé turu ka ema haturu.
tusanSUBSTANTIVU Buat neebé simu kafoti maibé seidauk selu filafali;buat ka osan neebé ita deve.SIN. dívidaEZ . Nia mai uma atu sisi niniatusan osan tokon sanulu.VERBU Fó multa.
tusiV E R B U Tau tan hahirak kakuantidade ida; halo adisaun.SIN. aumenta
tutanVERBU 1. Kesi ka liga buat ruahamutuk ho tali, goma kasolda.2. Hadia relasaun neebé aattiha.
tutuVERBU (Manu) hili musan hodi tauba ibun.
tutunSUBSTANTIVU Pontu letenbá.
EZ. Ema hakaas an atu sae baFohor-Himalaia nia tutun neebéjelu taka hela.
tuturVERBU Hiit hodi lori iha ulun.
EZ. Tia sira tutur sira-nia sasán bamerkadu.
tuuSUBSTANTIVU Ida neebé halo isinmakili tanba hanesan sona.
VERBU 1. Fai ho buat ida nia tutunmeik.
2. Hatama ba kuak kiik ida,n.e. daun nian.EZ. Nia tuu kabas nee ba daun atusuku roupa.3. Tau marka iha surat.E Z . Presiza tuu kuadru-oan ihakraik hodi hatada se hakarak selukonta ho osan, xeke ka kartaun-kréditu.
tuurVERBU 1. Tau rabat isin parte okosnian ba kabelak ida.2. Hela metin iha fatin ida. SIN.
horik
tuur-fatinSUBSTANTIVU 1. Fatin neebé itatuur bá. SIN. kadeira, banku2. Fatin neebé ita hela ka horikbá. SIN. hela-fatin, rezidénsia
tuur-klaleikSUBSTANTIVU Ruin ain-tuur nian.
Tuvalu (rai-)SUBSTANTIVU Nusa-lubun no nasauniha Tasi-Boot Pasífiku besik rai-Kiribás no rai-Tonga.
tuvualuanu ~ tuvaluana f.ADJETIVU Rai-Tuvalu nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Tuvalu.
2. (lia-tuvaluanu) Da lenpolinéziku rai-Tuvalu nian.
TVTLABREVIATURA = Televizaun Timor-Leste
635
UuualuSUBSTANTIVU Númeru 8: ida tuir 7no uluk-ba 9.
ualunuluSUBSTANTIVU Númeru 80: ida tuir79 no uluk-ba 81.
uatSUBSTANTIVU 1. Tubu iha ema niaisin neebé halo raan suli tuirbá no mai hosi fuan.2. (naan-uat) Parte neebé toosiha ema ka animál sira-nia isin.SIN. múskulu
udanSUBSTANTIVU Bee neebé forma ihakalohan hafoin monu ba raihanesan bee-musan.
udan-bootSUBSTANTIVU 1. Bee neebé tun hosikalohan no makaas tebes.2. Tempu ka períodu ida neebéudan tau, hosi fulan-Dezembrutoo fulan-Abríl. SIN. tinan
udan-rahunSUBSTANTIVU Udan la makaasneebé tun mai ho musan kiikhela. SIN. xuviska
udan-turunSUBSTANTIVU Udan-been nia musanneebé monu ba rai.
Udeté mós UDTS U B S T A N T I V U Inisiais ba União
Democrática Timorense, partiduida neebé harii iha tinan 1974.Rejime portugés tempu neebárekoñese movimentu ida-neenuudar partidu legál ida.
Uganda (rai-)
SUBSTANTIVU Rain ida iha ÁfrikaLorosae.
ugandés ~ ugandeza f.ADJETIVU Rai-Uganda nian; hosi
rai-Xade.SUBSTANTIVU Mahorik rai-Uganda
nian.
uharSUBSTANTIVU Batar-musan nia kulitneebé haketak hosi batar-ikisbainhira dulas, fai ka harahun.
uhiSUBSTANTIVU Fehuk-midar, fehuk-timur.
uit: haree uitoan
uitoanADJETIVU/ADVÉRBIU Hahirak kakuantidade neebé la barak.EZ. Maubais iha osan uitoan atubele sosa ai-han ba fulan ida.
ukunSUBSTANTIVU Governu ka domíniuida.
VERBU Hakaas ema sira atu halotuir lei; halao knaar ka serbisuukun nian.
ukun-fuanSUBSTANTIVU Lei neebé hatoo nohametin tiha ona atu ita emahalo ka lao tuir. SIN.
mandamentu, dekretu
ularSUBSTANTIVU Animál kiik siraneebé bele dolar, hanesansamodo, lalian, miñoka, noseluseluk tan. Dala ruma uzamós ba animál kiik sira neebésemo (insetu).
úlseraSUBSTANTIVU Kanek iha kulit ka isinlaran ka liur neebé kleur atubele sai diak fali.
Ulster (rai-)
636
SUBSTANTIVU Rai-Irlanda niaprovínsia norte, neebé parteboot liu rai-Inglaterra sei ukunhela.
ultrapasaVERBU Lao liu ka halai liu karretaka ema seluk.EZ. Kondutór sira tenke fó sinál holampu bainhira sira hakarak atuultrapasa karreta seluk.
ulukADJETIVU Foufoun nian, nanis nian;
(dahuluk) neebé hahú.ADVÉRBIU Iha tempu liu tiha ona;nanis kedas.
uluk la i mós u luknain,uluknanain
ADVÉRBIU Molok halo buat seluk.EZ. Uluklai ami fó tempu ba SeñórDiretór atu hatoo liafuan ruma.
ulukliu: haree uluklai
ulunSUBSTANTIVU 1. Parte isin-lolonneebé iha matan, kakutak,ibun, inus no tilun.2. Ema neebé hanesan boot kaiha autoridade ruma. SIN. xefe
ulun-aatADJETIVU Neebé fó an ba hahalokaat; neebé envolve iha hahalokaat. SIN. imorálFeto ulun-aat katak feto neebélao tun-sae, hamaluk ka tobaho mane seluk neebé laós niakaben atu buka haksolok nia anka buka osan.
ulun-anin: haree ulun-halai
ulun-bootSUBSTANTIVU Ema neebé kaerknaar ida hanesan xefe kakomandante iha serbisu-fatin,organizasaun ka instituisaunruma.
EZ. Ulun-boot Kreda nian ihaTimór maka bispu.
ulun-fatuk mós ulun-fatunSUBSTANTIVU Parte ema nia ulunneebé haleu kakutak. SIN. ulun-ruin
ulun-halaiADJETIVU (Ema) neebé haluhadórka la iha hanoin metin ba buatida. Bele dehan mós ulun halaianin.
ulun-nakukunSUBSTANTIVU Ulun-fatuk kotuk niakulit.
ulun-molikADJETIVU (Ema) neebé fuuk-lahanla moris iha parte balun iha niaulun leten. SIN. ulun-temek
ulun-morasSUBSTANTIVU Moras ida neebé emasofre iha ulun, liuliu tanbalaran-susar.
ulun-ruinSUBSTANTIVU Ruin kabuar neebéhaleu kakutak. SIN. ulun-fatuk
ulun-toosADJETIVU (Neebé) susar atukomprende ka halo tuir emaseluk.
umaS U B S T A N T I V U 1. Har i in kakonstrusaun ida ho didin,kakuluk, odamatan no janela.SIN. edifísiu2. Fatin ema horik ka hela bá;hela-fatin baibain nian.Bá uma katak fila ba nia horikka hela-fatin.
uma-hanSUBSTANTIVU Fatin ida neebé emafaan ai-han no vizitante sirabele bá hodi han no hemu.SIN. restaurante
637
uma-kain mós umakainSUBSTANTIVU Família ida neebéema kaben-nain sira hariibainhira haketak an tiha onahosi inan-aman sira.
uma-kakulukSUBSTANTIVU Parte uma nia isinneebé taka hosi leten atu belesatan loron-manas, anin, udanno buat seluk tan hanesanzinku, tali-tahan ka duut.
uma-kámbiuSUBSTANTIVU Fatin ba troka osan.
uma-korreiuSUBSTANTIVU Fatin neebé ema belehatama, haruka no simu suratka pakote sira; fatin nee mósfaan selus neebé atu taka basurat ka falun molok haruka.SIN. korreius
uma-kreda mós umakredaSUBSTANTIVU Uma fiar sarani nianneebé ema sira uza atuharohan ba Maromak, rona kareza misa bá. SIN. igreja
uma-laranSUBSTANTIVU Ema hotu neebé helaka moris hanesan grupu ihauma ida nia laran hanesanfamília ida. Feto uma-larankatak feto neebé hela hofamília ida atu ajuda haloserbisu uma-laran nian.Mane uma-laran katak maneneebé ajuda halo serbisu uma-laran.
uma-lisan mós uma-lulikSUBSTANTIVU Uma neebé ema sirauza atu rai sasán lulik no fatinatu hamulak sira-nia lulik nobeiala sira.
uma-morasSUBSTANTIVU Fatin ka uma neebéiha enfermeiru no doutór lubunida atu bali ka kura ema moras
sira; fatin nee boot no beleakomoda ema moras neebépresiza hetan tulun médiku. SIN.
ospitál
uma-mutinSUBSTANTIVU Uma boot no kómodumaibé kiik liu kadunan.
uma-nainSUBSTANTIVU 1. Maksoik ka patraunuma nian.2. Ema neebé simu bainakaiha nia uma.
umanidadeSUBSTANTIVU 1. Ema hotu-hotu ihamundu-raiklaran tomak.2. Atitude ka hahalok hatudularan-diak no simpatia ba emaseluseluk.
umanu ~ umana f.ADJETIVU 1 . Kona-ba ema ka emasira.2. Neebé iha karaterístika eman i a n , s e l a e h a t u d ukarakterístika ema nian.3. Kona-ba ita ema neebéseluk hosi Maromak, animál, aika mákina.
uma-toosSUBSTANTIVU Uma kiik ida neebé
ema harii iha toos larannuudar hakmahan- fat inbainhira halo toos ka rai-fatin.SIN. klobor
umidadeSUBSTANTIVU Tempu neebé haloema kosar makaas tanba ártodan no manas tan bee-suarbarak neebé ita la bele haree.SIN. rai-nakesir
umórSUBSTANTIVU 1. Oinsá mak ita emasente iha tempu balu, n.e.haksolok ka laran-susar.2. Liafuan kómiku neebé emaida uza hodi halo ema seluk
638
haksolok no hamnasa. SIN.
umorizmu3. Been oioin neebé ema kabalada nia isin halo. SIN. unar
umoristaS U B S T A N T I V U Ema neebé niaprofisaun ka hahalok baibainnian mak halo ema sirahaksolok no hamnasa holiafuan kómiku.
umorizmuSUBSTANTIVU Liafuan kómikuneebé ema ida uza hodi haloema seluk haksolok nohamnasa. SIN. umórumorístiku ~ umorístika f. ADJETIVU
umpaSUBSTANTIVU 1. Ai-han uitoan neebé
tau iha kail-isin ka atu lasu ikan kaanimál fuik sira seluk. SIN. iska2. Manu-fulun neebé kesi bakail-isin atu lasu ikan. SIN. banit,anit
unarSUBSTANTIVU Been neebé iha ruinka ai nia laran. SIN. ruin-dolen
ADJETIVU Kantál.
undarVERBU Hean ró ba kotuk.
uniaunSUBSTANTIVU 1. Kondisaun sai kahela hamutuk. SIN. lalibur2. Kombinasaun hosi membruketaketak neebé bá hamutukhodi sai ida. S I N . klibur,asosiasaun
unidadeSUBSTANTIVU Kondisaun sai ka helaida deit, la ketaketak ona. SIN.
hahidakEZ. Timór hetan independénsiatanba unidade neebé makaasliu.
unidu ~ unida f.
ADJETIVU Neebé ida deit ona, laketaketak. SIN. naklibur
unifikaV E R B U Halo sai ida deit. SIN.
hahidaEZ. Unifika partidu barak ihagovernu ida nia laran bele ajudarezolve tensaun polítika.
unifikasaun SUBSTANTIVU; SIN.
hahidan
uniformeADJETIVU Ho forma ka mamosukida deit; hanesan deit.
SUBSTANTIVU Roupa neebé ema idahatais hodi hatudu katak niapertense ba grupu ida. SIN.
farda
unilaterálADJETIVU Hosi ema, grupu, partiduka nasaun ida deit.SIN. sorin-idak
universálADJETIVU Kona-ba buat no emahotu-hotu iha mundu kauniversu.EZ. Katolisizmu nee relijiaununiversál tanba naklekar ona bamundu tomak.
universidadeS U B S T A N T I V U Fatin ida neebéestudante sira eskola bábainhira ramata tiha sira-nianivel liseu nian atu hetan títulubaxareladu, lisensiatura kadoutoramentu; fatin ba eskolahanorin aas.
universitáriu ~ universitária f.ADJETIVU Universidade nian, kona-ba universidade.
SUBSTANTIVU Profesór ka estudanteuniversidade nian.
universuSUBSTANTIVU 1. Buat hotu neebéiha.
639
2. Mundu-raiklaran tomak,hamutuk ho espasu no fitun-libur sira neebé haleu ita-niaplaneta Rai.
Urales (Fohor-)SUBSTANTIVU Foho-kadoek narukida iha rai-Rúsia neebé haketakontinente Europa hosikontinente Ázia.
urániuSUBSTANTIVU Elementu radioativuneebé uza hanesan hun baenerjia nukleár.
ÚranuS U B S T A N T I V U Planeta dahituksistema solár (sistema lorok)nian.
uratSUBSTANTIVU 1. Aten-raak fahi nian,neebé ema sira loke hodi fihiratubele siik kona-ba lia ruma.2. Liafuan ka sinál siik nian.SIN. presájiu
urbanu ~ urbana f.ADJETIVU 1. Sidade nian, kona-basidade. SIN. kotak2. Neebé matenek no laran-murak.
urdú (lia-)SUBSTANTIVU Lia-industaní niadialetu ida; rai-Pakistaun niadalen ofisiál, neebé emahakerek ho alfabetu árabe.
uretraSUBSTANTIVU Dadalak ka kanál ihaema no balada nia isin laranhosi neebé urina ka miin suliba liur.
urinaSUBSTANTIVU Naran sientífiku bamiin.urináriu ~ urinária f . ADJETIVU;
SIN. miik
urjente
ADJETIVU Neebé ita tenke halobuat lailais tanba importantetebes, selae atu hasees susarka perigu boot ruma.EZ. Reitór tenke bá lailais tanbaiha buat ida neebé urjente iha niauma.urjénsia SUBSTANTIVU
urolojiaSUBSTANTIVU Medisina sanak idaneebé trata moras oioinmamiik nian.urolójiku ~ urolójika f. ADJETIVU
urolojista SUBSTANTIVU
ursiñuSUBSTANTIVU Boneka ida ho formaursu-oan nian.
ursuSUBSTANTIVU Animál fuik boot hofulun mahar neebé horik iharai-Europa, Amérika, Ázia balun(liuliu Xina) no Polu Norte.
Uruguai (rai-)SUBSTANTIVU Rain ida iha Ámerika
Súl.
uruguaiu ~ uruguaia f.ADJETIVU Rai-Uruguai nian.SUBSTANTIVU Ema Uruguai nian.
usiSUBSTANTIVU Nai, ulun-boot.
utensíliuSUBSTANTIVU Besi ka instrumentu.
utente: haree uzadór
úteruSUBSTANTIVU Naran sientífiku bafeto ka inan nia oan-fatin.uterinu ~ uterina f. ADJETIVU
utiS U B S T A N T I V U Mane nia organseksuál. SIN. lasan
util
640
ADJETIVU 1 . Neebé folin ka lasaugati; neebé serve; neebé itabele uza.2. (Loron) serbisu nian, laósferiadu.EZ. Loron util katak loron siraneebé ita ema uza atu haloserbisu. Loron sira-nee folintebes tanba ema bele aproveitahodi halao buat ida no hetanrezultadu.utilidade SUBSTANTIVU
utilitáriu ~ utilitária f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU 1. (Hanoin kaema) neebé foka deit buatneebé serve ka util.2. SUBSTANTIVU Tipu karreta neebéserve ba tula sasán.utilitarizmu SUBSTANTIVU
utilizaVERBU Kaer, hodi ka aplika atuhalo ka halao buat ruma. SIN.
uza, empregaE Z . Estudante sira tenke utilizasira-nia kapasidade neebé hetanhosi eskola atubele ajudasosiedade.
utinSUBSTANTIVU Bani, dihi no insetuseluseluk nia organ hanesandiman, neebé sira uza hoditata ema ka balada (bani-utin,dihi-utin nst.).
utuSUBSTANTIVU Kutun ka animál kiikneebé hela iha fuuk ka fulunnia leet, liuliu iha ulun.EZ. Ema neebé fase beibeik fuuksei la iha utu.
utu-tolunSUBSTANTIVU Tolun utu nian.
SIN. lisak
uut
SUBSTANTIVU Substánsia neebérahun liu, hanesan batar neebéema fai too rahun.
ADJETIVU Rahun liu.
uvasS U B S T A N T I V U Ai-fuan kiik rai-Europa nian, hakrobuk kahalibur malu barak hamutuk,neebé ema kuda atu halo tua-uvas no tintu ho nia been.
uzaVERBU Kaer, hodi ka aplika atuhalo ka halao buat ruma. SIN.
utiliza, empregaEZ. Nasaun nee tenke uza niamatenek-na in s i ra hodidezenvolve sektór hotu-hotu.
uzadórSUBSTANTIVU Ema neebé uza.
Uzbekistaun (rai-)SUBSTANTIVU Rain ida iha Ázia
Klarak.
uzbekistanés ~ uzbekistanezaf.
ADJETIVU Rai-Uzbekistaun nian;hosi rai-Uzbekistaun.
S U B S T A N T I V U Mahorik rai-Uzbekistaun nian.
uzuSUBSTANTIVU 1. Oinsá ita ema uzabuat ida.2. Oinsá ita ema uza liafuansira.3. Hahalok baibain nian. SIN.
kostumeE Z . Hemu kafé moruk dadeer-dadeer nee hau-nia uzu.
641
VvvadiuADJETIVU/VERBU (Ema neebé) latuur metin, la iha hela-fatin nolao tun lao sae la halo serbisuida.EZ. Mane vadiu susar atu hetanmoris diak bainhira hariiumakain.
vagaS U B S T A N T I V U Fatin kaoportunidade ba ema atubeletama atu uza ka serbisu.
vagaunSUBSTANTIVU Karreta komboiu nian.
Komboiu ida forma ho vagaun ruaka liu nadodon no tutan ba malu.
vagaun-bagajenSUBSTANTIVU Vagaun-komboiu bapasajeiru sira-nia bagajen kanahan.
vagaun-kamaSUBSTANTIVU Vagaun-komboiu bapasajeiru sira toba iha laranbainhira viajen naruk.
vagaun-restauranteSUBSTANTIVU Vagaun-komboiu hodiserbí ai-han no hemu bapasajeiru sira.
vagu ~ vaga f.ADJETIVU 1. Neebé mamukkalivre.2. Neebé la klaru, la moos,susar atu haree ka atukomprende. SIN. salabu
vaidadeSUBSTANT IVU 1 . Kualidade kakondisaun mamuk, folin-laek kakole leet nian.
2. Ema loko-an nia hanoinbosok kona-ba nia kapasidade,méritu ka valór rasik.3. Haliis ba hatudu an kapatarata.vaidozu ~ vaidoza f. ADJETIVU;
SIN. loko-an
vákuuSUBSTANTIVU Espasu mamuk ihabuat ruma nia laran. SIN.
kamamuk
valapenaADJETIVU Kona-ba buat rumaneebé bele fó diak ka sai folinliu se ita halo karik. LIAFUAN-
SORUN: kole leetEZ. Valapena investe osan, tanbanunee ita haboot ita-nia rikusoin.
valaunADJETIVU Rai-Valónia nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Valónia.2. (lia-valaun) Dialetu fransésrai-Valónia nian.
valeVERBU 1. Iha folin, válidu hela.
EZ. Kartaun nee vale tinan ida.ADJETIVU Neebé diak, serve kakapás. SIN. balevalidade SUBSTANTIVU
valetaSUBSTANTIVU Suli-fatin ba bee nofoer iha lurón nia ninin.
válidu ~ válida f.ADJETIVU Neebé vale ka iha valór,loos ona atubele uza ka lao.EZ. Rezultadu eleisaun nian válidutanba partidu hotu-hotu asina tihaona.validade SUBSTANTIVU
Valónia (rai-)SUBSTANTIVU Balun súl rai-Béljikanian neebé nia populasaunkoalia dalen fransés, laós lia-
642
olandés hanesan iha balunnorte (rai-Flandres).
valórSUBSTANTIVU Buat ida nia folin kaméritu intrínseku ka laran nian.E Z . Disionáriu sira neebé emahalo iha Okupasaun nia laranladún iha valór.
valorizaV E R B U 1. Fó valór ba, fóimportánsia ba; hadomi.EZ. Tenke hanorin povu Timór atuvaloriza liután nia dalen no lisansira.2. Hasae buat ida nia folin.EZ. Governu iha planu atu valorizakafé hodi haburas indústriaimportante nee.valorizasaun SUBSTANTIVU
valsaSUBSTANTIVU Múzika ho tempu 3/4neebé mane no feto dansahamutuk iha salaun ka fatinluan nia laran. Dansa neenahún iha rai-Áustria.
válvulaSUBSTANTIVU Parte mákina nianhanesan torneira neebékontrola anin, líkidu, gás kaeletraun, halo nia suli tuirdiresaun ida deit.EZ. Válvula roda bisikleta nian aattiha; hau tenke hola ida foun.
vandalizmuSUBSTANTIVU Hahalok estraga kahalo aat ema nia sasán kapropriedade públika, ka buatfurak hosi natureza.EZ. Rega ho tinta ba ema niamotór hodi halo foer neevandalizmu neebé meresekastigu.
vándalu
S U B S T A N T I V U Ema malandruneebé halo atu vandalizmunian.EZ. Polísia seidauk kaer vándalusira neebé hakerek aat iha didin-lolon jardín nian.
vantajenSUBSTANTIVU 1. Buat neebé fódiak no ajuda. SIN. kadiak2. Buat neebé bele fó susesuliuliu iha kompetisaun.EZ. Hanorin fó vantajen barak kona-ba formasaun profisionál tanbamestre bele mós aprende hosiestudante sira.
vantajozu ~ vantajoza f.ADJETIVU Neebé fó diak
vanuatenseADJETIVU Vanuatu nian.SUBSTANTIVU Ema Vanuatu. SIN.
kanaka
Vanuatu (rai-)S U B S T A N T I V U Nusa-lubun noestadu ida Melanézia nia, ihaTasi-Boot Pasífiku parteloromonu. Nasaun nee uluknaran rai-Ébridas Foun noInglaterra no Fransa mak ukunhamutuk.
vapórSUBSTANTIVU Suar neebé sai hosibee nakali, tua ka hahán neebéema tein.
varandaSUBSTANTIVU Fatin iha uma niasorisorin neebé iha kakuluk nonakloke. SIN. labis, sorambi
varetaSUBSTANTIVU Ai-dona mihis idaneebé serve atu hatudu.E Z . Mestra hatudu fraze ihakuadru-metan ho nia vareta.
variaVERBU Sai seluk uitoan, muda niaoin ka aparénsia. SIN. haklalin
643
variasaun SUBSTANTIVU
varianteSUBSTANTIVU Forma ka liafuan idaneebé bele troka malu hoforma ka liafuan neebé atuhanesan. SIN. maklalinEZ. Liafuan dinela nee variantepopulár ba liafuan janela.
variedadeSUBSTANTIVU Oin ka forma neebéseluk uitoan, la hanesan siraseluk.EZ. Lia-mambae iha variedade kadialetu barak.
varíolaSUBSTANTIVU Moras ida neebébele hamosu isin-manas nonakdedar makaas ho buatmusamusan mosu iha emamoras nia isin-lolon. SIN. kolar
variselaSUBSTANTIVU Moras ida neebé haloisin-manas no buat musamusanmosu iha ema nia isin-lolon.
varizesSUBSTANTIVU Uat ain-kelen nianneebé sai bubu no boot nafatindeit.
VarsóviaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Polónia nian.
vasinaSUBSTANTIVU Ai-moruk neebé sonaatu ema ita-nia isin soi forsahasoru moras ka virus ruma.EZ. Labarik kiik sira hetan vasinaatu satan moras-póliu.vasinasaun SUBSTANTIVU
vastu ~ vasta f.ADJETIVU Boboot liu, luan too la
bele sukat ona. SIN. imensu,kladik-laek
vastidaun SUBSTANTIVU
vatikanu ~ vatikana f.SUBSTANTIVU (Vatikanu) Estaduindependente iha sidade Romaneebé Amu-Papa mak ukun, nomós sentru ba Kreda Katólika.
ADJETIVU Vatikanu nian.
vazelinaSUBSTANTIVU Kreme ida neebékinur uitoan maibé laiha morin,uza hodi kose ba isin ka atuhamamar kulit.
vazuSUBSTANTIVU Fatin neebé uza atutau líkidu, n.e. balde, manku,botir.Ai-funan vazu nee fatin atukuda ka tau ai-funan.Vazu sangíneu ka vazu-raankatak raan suli fatin iha emania isin.
véSUBSTANTIVU Letra V nia naran.
vé-dobraduSUBSTANTIVU Letra Ww nia naran.Letra nee uza barakliu ihatetun-terik no mós iha liafuanestranjeiru. Letra W tetun-teriknian nakfila ba letra B ihatetun-Dili no Tetun Ofisiál, n.e.wee > bee, wainhira > bainhira,lawarik > labarik, wani-ween >bani-been, serwisu > serbisu.
veíkuluSUBSTANTIVU 1. Kualkér karreta ida(n.e. kamiaun, kamioneta,autokarru, komboiu, aviaun)neebé lao ho roda no serveatu tula ema, animál ka nahaseluk tan.2. Buat ida neebé serve atuhalekar informasaun ka hanoinruma.
vejetálADJETIVU 1. Modo nian.
644
2. Kona-ba ai-horis, laósbalada ka ema nian.E Z . Rai-kotun neebá iha morisvejetál deit; balada ka ema laiha.
vejetarianu ~ vejetariana f.SUBSTANTIVU/ADJETIVU (Ema) neebéla han naan ka buat hirakneebé iha raan, han modo noai-fuan deit.
vejetarianizmu SUBSTANTIVU
vejetasaunSUBSTANTIVU Ai hotu-hotu neebémoris iha rai ida.EZ. Iha bailoro vejetasaun sai kirik,katak la buras ona, tanba bee latoo.
vela-ignisaunSUBSTANTIVU Lilin oin ida iha mótorkarreta nian neebé halo gásiha gazolina laran atu lakanhodi hamosu enerjia.
veladaSUBSTANTIVU Hadeer kalan atuhein ka reza.E Z . Tinan-tinan sarani sira halovelada iha kalan molok Loron-Sesta Santa.
veleiru (ró-)SUBSTANTIVU Ró ho laan hanesankorkora, neebé uza ba rekreiuka desportu.
velódromuSUBSTANTIVU Fatin kabuar no takametin neebé ema uza hodihalai bisikleta bá.EZ. Dili seidauk iha velódromu idaba desportu halai-bisikleta nian.
velosidadeSUBSTANTIVU Babook ka movimentuhalai ka nakdulas lailais nian.SIN. lalais, tatekir
velosímetru
SUBSTANTIVU Parte karreta,motosikleta ka mákina nianneebé hatudu tatekir kavelosidade.
veluduSUBSTANTIVU Hena oin ida neebékabeer tebes.
VemasiSUBSTANTIVU Suku no subdistrituida iha Baukau no Laleia nialeet neebé halo parte distrituBaukau.
venenozu ~ venenoza f.ADJETIVU 1. (Ai ka hahán) neebéiha venenu. SIN. moruk, rasok2. (Animál) neebé ibun-moruk.
venenuSUBSTANTIVU Been hosi ai, kutun kaular balu neebé bele halo emaka balada mate ka lanubainhira han ka hemu, no mósbainhira samea ka animál seluktata nia.SIN. morun, raso
veneraV E R B U Fó konsiderasaun karespeitu makaas ba ema kabuat neebé tuan ka lulik. SIN.
hanaivenerasaun SUBSTANTIVU
veneravelADJETIVU Neebé merese atu ita
venera ka fó venerasaun. S I N .
hanai-belek
venéreu ~ venérea f.ADJETIVU 1. Venus nian.2. Seksuál, kona-ba seksu.Moras venéreu katak morasoin-lulik ka sífilis.
VenezaSUBSTANTIVU Sidade tuan ida iharai-Itália nordeste, horiulukmós estadu (repúblika) ida.
venezianu ~ veneziana f.
645
ADJETIVU Veneza nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Veneza.
2 . Janela ho isin hosi ai neebébele muda bá-mai.
VenezuelaSUBSTANTIVU Rain no estadu ida ihaAmérika Súl nia parte norte.
venezuelanu ~ venezuelana f.ADJETIVU Rai-Venezuela nian.SUBSTANTIVU Ema Venezuela.
véniaSUBSTANTIVU Jestu ida hodi hatúnulun ka hakneak atu hatudurespeitu ba liurai ka Maromak.E Z . Katóliku sira halo vénia kajenufleksaun bainhira sira tamaba uma-kreda.
VenilaleSUBSTANTIVU Suku no subdistrituho populasaun dalen-midiki ihadistritu Baukau, iha Osuu noBaukau nia leet.
vensimentuSUBSTANTIVU Osan neebé simukinzena-kinzena ka fulan-fulannuudar selun ba kolen kaserbisu . SIN. saláriu
vensimentu-bazeSUBSTANTIVU Osan neebé emasimu nuudar selun báziku.SIN. saláriu-baze
ventilaVERBU Halo ár ka anin bele tamasai livre iha uma ka fatin seluknia laran. SIN. hahanin
ventiladórSUBSTANTIVU Kakehe elétrikuneebé uza atu fó ár ka anin.SIN. mahanin
ventilasaunSUBSTANTIVU 1. Ár ka anin nia lao-nakdulas iha fatin ida hanesanuma laran.
2. Janela kiik iha didin lolonatu husik anin tama-sai ho livre.
ventuiñaSUBSTANTIVU Kakehe elétrikuneebé nakdulas atu fó ár kaanin no halo malirin. SIN.
ventiladór, mahanin
VenusSUBSTANTIVU 1 . Planeta daruaksistema lorok (sistema solár)nian, tuir Merkúriu no uluk-baRai. SIN. Fitun Loro-Teen2. Maromak-feto domin nofafurak nian tuir Romanu sira-nia mitolojia, neebé artista sirahahilas nuudar feto furaktebetebes.
veraunSUBSTANTIVU Estasaun ka tempuiha rain malirin sira bainhiraudan-been para tiha hodi hahúbailoro.
verbaSUBSTANTIVU 1. Osan neebé emaida simu atu selu gastusloroloron nian bainhira niahalao knaar espesiál ruma.2. Osan neebé presiza atuhalao projetu ida. SIN. fundus
verbálADJETIVU 1 . Neebé hatoo liuhosikoalia laós ho hakerek.2. Kona-ba verbu; verbu nian.
verbeteSUBSTANTIVU Liafuan ida neebémosu iha disionáriu laran,imprime ho letra mahar kanegritu, hamutuk ho definisaunka esklaresimentu ida.
verbuSUBSTANTIVU Liafuan neebé hatoohahalok ka kondisaun ruma,n.e. halai, semo, toba, hemu,tanis, haluha.
646
verdeADJETIVU Kór-matak ka lumut.
verduguSUBSTANTIVU Ema neebé nia knaaratu oho ema seluk neebétribunál kondena tiha ona bamate. SIN. karrasku, algós
verduraSUBSTANTIVU 1. Kór ka ambienteverde.2. Ai-horis hirak neebé morishela iha fatin-fatin. SIN. matak,vejetasaun3. Modo-tahan.
vereadór ~ vereadora f.SUBSTANTIVU Membru kehan-kota ka
kámara munisipiál ninian.
veredituSUBSTANTIVU Juri nia hakotun ka
desizaun kona-ba kazu ida neebélori tiha ona ba tribunál.EZ. Ema liman-raan nee hakilar tun-sae bainhira juri fó sai vereditu kataknia kulpadu duni.
verifikaV E R B U 1 . Fihir no lehat hokuidadu atu hatene se buatruma loloos ka lae.2. Haree fali. SIN. kontrola
verifikasaun SUBSTANTIVU
vernísSUBSTANTIVU Tinta neebé ema rasika kose ba ai ka buat seluselukatu halo transparente kanabilan.EZ. Horisehik nia sosa vernís atupinta nia janela-tahan.
vernizaV E R B U Pasa ho vernís atu halo
nabilan no transparente.vernizadu ~ vernizada f. ADJETIVU
veronikS U B S T A N T I V U Besi rohan hoemblema ka imajen Maromaknian neebé baibain ema prega
ba faru ka tara iha kakorok. SIN.
medalla
versatilADJETIVU Neebé iha jeitu kakapasidade oioin deit. SIN.
jeitu-basukEZ. Ita presiza ema neebé versatilatubele halao projetu susar neeho pesoál hosi nasaun barak.versatilidade SUBSTANTIVU
versaunSUBSTANTIVU 1. Forma ida neebéla hanesan ida seluk ka idaneebé fó sai uluk.2. Ema ida nia haktuir kadeskrisaun kona-ba mamosukka akontesimentu ida.EZ. Ema nain rua hatoo sira-niaistória ho versaun ketaketak kona-ba kazu nee.
versuS U B S T A N T I V U 1. Poezia. S I N .
dadolin2. Katesik ka seksaun badak ihapoema, kantiga ka Bíblia nia laran.
vértebraSUBSTANTIVU Ruin boot no narukkotuk nian. S I N . kotuk-ruin,takruik
vertebradu ~ vertebrada f.ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Kona-ba)animál ida neebé iha kotuk-ruin, membru grupu ikan,anfíbiu, makdolar, manu kamaksusuk nian.
vertikálADJETIVU Buat ruma neebéhamriik ka sae loloos ba letenka lalehan. SIN. kriik; LIAFUAN-
SORUN: kalatan, orizontálEZ. Antena televizaun nian tenkeharii ho pozisaun vertikál atubelefó imajen moos liu.
vés
647
SUBSTANTIVU Leet, devér ka direituatu halo buat ruma.E Z . Oras nee hau-nia vés atukoalia.Haree mós: primeiravés
vésperasSUBSTANTIVU Iha kreda katólika noortodoksa sira ofísiu litúrjikudaneen loron nian, neebé kleruno povu reza ka hananu ihaloraik.
vestiáriuSUBSTANTIVU Fatin troka hataisnian.
vestiduSUBSTANTIVU Hatais naruk idaneebé feto kabala ka futu bania knotak.
veteranuSUBSTANTIVU Ema ne ebéuluknanain serbisu ihainstituisaun ka kompañia idamaibé oras nee nia la serbisutan iha neebá tanba tinan-tuanona, moras ka kanek.EZ. Veteranu Falintíl sira oras needaudaun halibur iha organizasaunida nia okos.
veterináriaSUBSTANTIVU Matenek ka siénsiakona-ba oinsá atu kura animálsira neebé moras.
veterináriu ~ veterinária f.ADJETIVU Veterinária nian.SUBSTANTIVU Médiku ida neebé
serbisu hodi bali no kura animálsira neebé moras.EZ. Ita lori kuda neebé moras baveterináriu atu nia bele fó ai-moruk.
vetuSUBSTANTIVU Direitu neebé emaho autoridade ida iha atuhatete lae ba buat ruma
veu
S U B S T A N T I V U Hena mihis nomamar ida neebé ema, liuliufeto sira, taka haleu sira-niaulun, hanesan madre sira kaferik balu neebé sei taka veubainhira sira bá rona misadomingu-domingu. SIN. tatoruk
viajanteSUBSTANTIVU Ema neebé haloviajen.
viajenSUBSTANTIVU Hahalok hodi laohosi fatin ida ba fatin selukneebé dook.
viasakraSUBSTANTIVU Devosaun ka kostume
sarani hodi hanoin hikas JezúsKristu Nia paixaun no mate hoestasaun ka para-fatin sanulu-resin-ida, ida-ida fó-hanoinakontesimentu partikulár ida.
viaturaSUBSTANTIVU 1. Kualkér karreta idaneebé bele tula ka lori ema kabuat seluk. SIN. veíkulu2. Kuda-karreta hodi lori emaiha laran.
viavelADJETIVU Neebé ita bele halaolahó problema barak.EZ . Rai-Timór presiza planuekonómiku neebé viavel.viabilidade SUBSTANTIVU
víboraSUBSTANTIVU 1. Samea espésie idaho venenu makaas.2. (fig.) Ema neebé laran-aatka laran-makerek.
vibraVERBU Nakdedar lais liu no tun-sae. SIN. nakfekitE Z . Mákina sira hahú vibrabainhira ita loke eletrisidade.vibrasaun SUBSTANTIVU
648
vidaSUBSTANTIVU 1. Tempu hosi moris
too mate. SIN. morisEZ. Ema nia vida iha Maromak nialiman.2. Maneira moris nian.E Z . Malandru sira no ema siraneebé halo vida aat sei hetankastigu duni, iha mundu selukselae iha mundu ida-nee.
videnteSUBSTANTIVU 1. Ema ida neebé,liuhosi esperiénsia sobrenaturálida, haree buat seluk neebéema sira seluk la haree. SIN.
mareekSIN. Madre Lúsia, vidente dahikusFátima nian, mate tinan kotuk iharai-Portugál.2. Ema ida ho kapasidade labaibain nian atu haree-borus kasiik buat sira neebé emabarakliu la hatene.
vídeoSUBSTANTIVU Kasete boot ida hogravasaun ho imajen no lianneebé ita bele haree hodi ligamákina-vídeo ba televizór.
vidruSUBSTANTIVU Substánsia ida neebéharee-borus no naroman-borusneebé uza hodi halo janela kabotir.
vidru-tahanSUBSTANTIVU Vidru kuadru neebé
ema koa hodi uza atu monta bajanela ka odamatan.
vielaSUBSTANTIVU Dalan kiik no klootiha bairru ka sidade.
VienaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-Áustria nian no uluk sentru baImpériu Austríaku.
vienense
ADJETIVU Viena nian.SUBSTANTIVU Ema Viena.
VietnameSUBSTANTIVU Rain no nasaun idaiha Ázia Sudeste neebénakfahe ba estadu rua neebéfunu malu entre tinan 1954 no1975.
vietnamitaADJETIVU Vietname nian.SUBSTANTIVU 1. Ema Viena.2. (lia-vietnamita) Lian rai-Vietname nian.
vigáriuSUBSTANTIVU 1 . Ema ida neebétroka ema seluk iha knaarofisiál ruma. S I N . saseluk,reprezentante
2. Deputadu ka saseluk bispunian iha Kreda Katólika.E Z . Amu-Papa nee Kristu Niavigáriu iha rai.
vijilánsiaSUBSTANTIVU Hahalok hein fatinruma atubele satan atake, selaeatu hanetik violénsia.E Z . Ema halo vijilánsia kalantomak tanba tauk inimigu siramai ataka.
vikariatuSUBSTANTIVU Vigáriu nia kargu katerritóriu.
VikekeSUBSTANTIVU Suku no distritu idaiha tasi-mane, ho populasaunneebé koalia tetun-terik,naueti ka makasae. SIN.Wekeke
vilaSUBSTANTIVU 1. Sidade kiik.
2. Uma boot no kapás, kiik liukadunan.
649
vingaV E R B U Selu fali ema ida niahahalok aat hodi halo fali aatruma ba nia.E Z . Keta vinga ó-nia oan sirabainhira sira sei kiik.vingansa SUBSTANTIVU
vinílSUBSTANTIVU Plástiku metin idaneebé uza hodi halo mobíliaoioin no mós oleadu ba rai.
violaS U B S T A N T I V U 1. Instrumentutradisionál Portugál nian ho talineen neebé ema toka hodikebit tali sira ho plektru ida.Viola nee hanesan gitarramaibé nia lian seluk.2. Instrumentu múzika neebéhanesan violinu, maibé boot liu.SIN. violeta
violaVERBU 1. Sees ka sai hosi akordu,promesa ka lei ruma. SIN. harauEZ. Ema neebé viola direituumanu sira tenke lori ba tribunal.2. Book ema nia moris hakmatekka privadu.3. Trata lahó respeitu ka kahalo violénsia ba fatin ruma,fatin lulik ka santu.4. (Mane) estraga feto ida hodihakaas nia atu halo relasaunseksuál.violasaun SUBSTANTIVU;
SIN. haraunEZ. Milísia no forsa indonézia sirahalo violasaun ba uma-kreda balubainhira sira retira.
violadór ~ violadora f.SUBSTANTIVU Ema neebé viola kaharau. SIN. marauk
violénsiaSUBSTANTIVU Hahalok ka asaunneebé halo aat, hakanek, kaoho ema ruma.E Z . Ema tenke hadook an hosiviolénsia atubele moris iha pás nohakmatek.
violentu ~ violenta f.ADJETIVU 1 . Neebé haliis baviolénsia.2. Ho violénsia, ho berandemais.
violetaADJETIVU/ SUBSTANTIVU (kór-violeta)Kór neebé azúl nakukun atumean uitoan
SUBSTANTIVU 1. Ai-funan ho funan-tahan kiik no kór-violeta.2. Instrumentu-múzika hanesanrabeka ka violinu maibé boot liu.SIN. viola
violetistaSUBSTANTIVU Ema neebé tokavioleta. SIN. maktokak-violeta
violinistaSUBSTANTIVU Ema neebé tokaviolinu ka rabeka. S I N .
maktokak-violinu, maktokak-rabeka
violinuSUBSTANTIVU Instrumentu-múzikaho tali haat neebé ema kaeriha timir ka hasahún okos hoditoka ho arku. SIN. rabekaE Z . Múzika koremetan presizaviolinu atubele halo nia sai kapás.
violonseluSUBSTANTIVU Ema neebé tokav io lonse lu . SIN. maktokak-violonselu
violonseluSUBSTANTIVU Instrumentu muzikálhanesan viola, maibé boot liuno ho lian klean. Tokadór kaerviolonselu nee iha nia ain-tuur
650
rua nia leet no kose tali sira hoarku naruk ida.
vírgulaSUBSTANTIVU Tadak-pontuasaun(,), neebé serve atu haketakliafuan ka orasaun rua. Ita uzavírgula mós atu haketaknúmeru-balun hosi númerutomak iha persentajen, n.e.56,3%
virjenSUBSTANTIVU Ema, liuliu feto,neebé seidauk halo relasaunseksuál.Virjen Santa ka Beata VirjenMaria maka títulu neebé fó baIta Nai-Feto Maria Santísima,Maromak Nia Inan.
virjinenseADJETIVU Nusar-Virjen nian.SUBSTANTIVU Ema Nusa-Virjen.
virtudeSUBSTANTIVU 1. Kualidade diakneebé ema ka buat ida iha.E Z . Karidade nee virtude idaneebé presiza hahú hosi uma-laran; Programa foun nee ihavirtude barak, liuliu fasil atu uza.2. Toman halo beibeik ida neebédiak no loos, no mós sees hosihahalok aat.EZ . Madre sira rasik foti matan bafeto-oan nee nia virtude.
virtuozu ~ virtuoza f.ADJETIVU Neebé iha virtude bootka barak.
SUBSTANTIVU Ema ho talentu boot,liuliu iha múzika.
virusSUBSTANTIVU 1. Organizmu melekka kiikoan liu neebé halomoras.2. Moras neebé organizmu idahamosu.3. Programa neebé estragainformasaun neebé rai iha
komputadór. Virus nee móstransfere hosi mákina ida bamákina seluk hanesan virusneebé mós daet iha ema nialeet.EZ. Iha virus oioin hanesan sidaneebé doutór sira seidauk belekura.
vise-PREFIKSU D e p u t a d u k areprezentante.
visepresidenteSUBSTANTIVU Ema ofisiál neebé niapozisaun serbisu iha prezidentenia okos; nia bele reprezentaprezidente bainhira prezidentenee haktulak ka auzente.
visexanselérSUBSTANTIVU 1. Ema ofisiál neebénia pozisaun serbisu ihaxanselér nia okos.2. Xefe administrat ivuuniversidade nian iha rai-Bretaña Boot no mós iha eis-kolónia británika sira hanesanAustrália. SIN. reitór
visiadu ~ visiada f.ADJETIVU Neebé toman ona vísiuruma.
vísiuSUBSTANTIVU Tatoman ka kostumeaat lahalimar, liuliu kona-baseksu ka droga.visiozu ~ visioza f. ADJETIVU
Sírkulu visiozu ida mosubainhira problema ida hamosuproblema liután.
vistaS U B S T A N T I V U 1 . Matan niakapasidade naturál atu haree.2. Buat ka sasán neebé itaharee, liuliu rai-ilas ka paizajen.SIN. hareen
vistu
651
SUBSTANTIVU 1. Lisensa atu helaba tempu badak iha rain idaneebé reprezentante governunia karimba iha ema niapasaporte.2. Tadak ka marka (ho forma √)neebé ita tau besik liafuan-liafuan hodi kontrola lista ida.
vitálADJETIVU 1. Moris nian, kona-bamoris.2. Nakonu ho moris. SIN. isin-moris3. Importante liu, nesesáriu,esensiál.EZ. Hetan solusaun ba problemabee nian sai tarefa vitál ba ita-nianasaun.
vitalidadeSUBSTANTIVU Isin-diak no enerjia
hamutuk. SIN. isin-laisEZ. Maski ami-nia avón katuasona, nia sei iha vitalidadehanesan ema foin-sae.
vitaminaSUBSTANTIVU 1 . Substánsia ihahahán laran neebé ita emapresiza atu hetan isin-diaknafatin.2. (vitamina-musan) Kininu hovitamina iha laran.
vítimaSUBSTANTIVU Ema neebé, maskisala-laek, hetan violasaun kakanek ruma hosi ema seluk kaiha asidente.EZ. Ema barak sai vítima bainhiraforsa Indonezia nian retira hosiTimór.
vitóriaSUBSTANTIVU Susesu iha funu kakompetisaun. SIN. manán
viva!
INTERJEISAUN Liafuan ida neebédezeja rahun-naruk ba ema kabuat ruma.EZ. Viva Liurai! VivaTimór!
vivasSUBSTANTIVU Hakilar hodi fó rahun-diak.
vizaunSUBSTANTIVU 1 . Matan niakapasidade atu haree diak noloos.2. Buat neebé ema haree tookka imajina. SIN. hareenEZ. Ho nia vizaun kona-ba futuru,hau-nia maun konsege hasemoempreza komersiál ida neebénaburas ona.3. Esperiénsia la baibain neebéema iha hodi haree buat selukneebé ema sira seluk la haree.EZ. Vizaun neebé pastoriñu nain-tolu Fátima nian hetan mak ItaNai-Feto Maria Santísima.
viziñu ~ viziña f.S U B S T A N T I V U Ema neebé niahorik-fatin sorin-sorin ho ita-niauma.
vizitaVERBU Bá haree ema ka fatinruma. SIN. handiiE Z . Padre vizita moras sira ihaospitál.SUBSTANTIVU Hahalok bá hareeema ka fatin ruma. SIN. handiin
vizitanteSUBSTANTIVU Ema nee vizita fatinka ema ruma. SIN. mandiikEZ. Vizitante barak maka bá Rai-Henek Mutin iha loron-domingu.
vizivelADJETIVU Neebé ita bele haree. SIN.
haree-belekvizibilidade SUBSTANTIVU
vizuál
652
ADJETIVU 1. Kona-ba haree kamatan.2. Neebé ita bele haree.
vodkaSUBSTANTIVU Tua-manas makaasno transparente, halo hosisenteiu, liuliu iha rai-Rúsia, rai-Ukránia no rai-Polónia.
vogálSUBSTANTIVU Son dalen nian neebé
ema rona hanesan lian ida. Lia-tetun soi vogál lima neebé itareprezenta ho letra a, e, i, o no u.LIAFUAN-SORUN: konsoante
vokáliku ~ vokálika ADJETIVU
vokabuláriuSUBSTANTIVU 1. Liafuan lista ida.2. Liafuan hotu-hotu neebé itabaibain uza hodi koalia ita-nialian. SIN. liafuan-libur
vokálADJETIVU Lian nian, kona-ba ema nia
lian, liuliu lian neebé hananu.
vokalistaSUBSTANTIVU Artista ida neebéhananu, hodi orkestra kakonjuntu ida hamaluk nia.
vokasaunSUBSTANTIVU 1. Hakarak neebémakaas tebes atu halo serbisuida, liuliu atu serbí ema seluk.2. Profisaun, serbisu ruma.EZ. Ema nee hili dalan atu saiamululik nuudar ninia vokasaun.
vokasionálADJETIVU 1. Kona-ba vokasaun,
vokasaun nian.2. Kona-ba kapasidade neebé emapresiza atu halao profisaun kaserbisu ruma.EZ. Eskola vokasionál prepara emafoin-sae sira atubele serbisukedas bainhira estudante remataninia estudu.
volante
SUBSTANTIVU Aparellu leuk karretaka motosikleta nian neebé emadulas atu kontrola no fila rodasira.
voleibólSUBSTANTIVU Jogu ida iha neebéema hosi ekipa rua ho emanain sanulu-resin-rua iha kadaekipa maka baku bola ho limanhosi rede sorin ba rede sorinfali.
voleibolistaSUBSTANTIVU Ema neebé jogavoleiból. S I N . jogadór-voleibólnian.
voltSUBSTANTIVU Kahidak ka unidadeida atu sukat bateria niavoltajen.
voltaSUBSTANTIVU Lao ba haleu hodibuka hatene.EZ. Hau-nia primu fó volta rain tomakbainhira nia serbisu nuudarjornalista ba RTP.
voltajenS U B S T A N T I V U Sasukat kona-ba
korrente elétrika hira maka bateriaida bele dudu liuhosi sirkuituelétriku ida.
volumeSUBSTANTIVU 1. Espasu ka fatinneebé buat ida okupa, sukatho sasukat kúbiku, n.e. metrukúbiku ka sentímetru kúbiku.2. Lian ka taruta nia kbiit.3. Kontrole iha rádiu, televizaun kamákina seluk neebé hasae kahatún nia lian.
voluntáriu ~ voluntáriu f.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé ajuda ka
halo serbisu maibé laós atumanán osan, halo saugati deit.Dala ruma hetan osan maibé laósselun ka saláriu ofisiál.
653
EZ. Ema barak serbisu ba Igrejanuudar voluntáriu deit.
voluntarizaVERBU Oferese an atu ajudamaibé laiha obrigasaun atuhalo.
vontadeSUBSTANTIVU Hakarak atu halobuat ruma. SIN. hakaranEZ. Labarik barak la iha vontadeatu halo serbisu uma nian.
VosexelénsiaPRONOME EMAK Liafuan manaikneebé ita uza hodi hasé emaimportante ida, liuliu ambispuida. SIN. Ita-Boot
votaSUBSTANTIVU Hatudu ema neebéka buat neebé ita hili hodi taufatuk ka hakerek iha surat-tahan subasubar, selae hodifoti liman iha enkontru.EZ. Ema ida-idak tenke vota atutau ninia reprezentante ihaasembleia.votasaun SUBSTANTIVU; SIN. hahilik,hili-vota
vota-fatinSUBSTANTIVU Fatin neebé ema bávota iha eleisaun ka referendu.
votanteSUBSTANTIVU Ema neebé vota. SIN.
mahilik
votuSUBSTANTIVU 1. Hahalok vita nian.
SIN. hahilik2. Vota dala ida. SIN. hilin3. Promesa ida neebé emahalo atu halao knaar ruma.4. Promesa atu fó an bavokasaun relijioza ka morisnuudar padre, madre kairmaun.
EZ. Madre Joana sei halo nia votuperpétua iha semana neebé seimai.
vouSUBSTANTIVU Aviaun nia viajen hosifatin ida ba fatin seluk. SIN.
sasemok
vulgárADJETIVU 1 . Baibain nian. SIN.
komún, baibaik2. Povu nian, populár. LIAFUAN-
SORUN: klásikuLatín vulgár katak lian idaneebé tinan rihun rua liubáema laeskola sira koalia ihaImpériu Romanu; laoras dalennee nakfila ba dalen románikusira hanesan lia-portugés no lia-fransés.3. Neebé ofende ita ho liafuanfoer ka hahalok lafurak. SIN.
baixu, grosu, groseiru, kabobirvulgaridade SUBSTANTIVU
vulgarizaV E R B U 1. Simplifika matenekruma atu ema barak belekomprende ka aprende tihalasusar.2. Halo atu sai lafurak kagroseiru. SIN. hakbobirvulgarizasaun SUBSTANTIVU
vulkaunSUBSTANTIVU Kuak iha rai niakabelak, baibain foho neebéiha ahi tuda sai fatuk no tahumanas nakali hodi suli sai hosinia kabun. SIN. rai-suutEZ. Rai-Timór la iha ona vulkaunmoris ida, iha vulkaun mate deit.vulkániku ~ vulkánika f. ADJETIVU
vulkanolojiaSUBSTANTIVU Estudu ka siénsiakona-ba vulkaun ka rai-suutsira.
vulneravel
654
ADJETIVU Neebé bele hetan kanektanba la iha protesaun. SIN.
hakanek-belekEZ. Iha funu laran labarik sira helaiha situasaun vulneravel tebes.vulnerabilidade SUBSTANTIVU
655
XxxáSUBSTANTIVU Ai-tahan ida neebé
habai too maran atu ema belehoban tiha iha bee nakali,hafoin hemu.
Xade (rai-)SUBSTANTIVU Rain ida iha Áfrika
Klarak.
xadianu ~ xadiana f.ADJETIVU Rai-Xade nian; hosi rai-
Xade.SUBSTANTIVU Mahorik rai-Xade
nian.
xadrésSUBSTANTIVU Jogu ida iha kuadru
leten hanesan dama, maibé hopesa sira hanesan estátuakiikoan.
xadrezistaSUBSTANTIVU Ema ida neebé joga
xadrés. SIN. jogadór-xadrés
xá-hobanSUBSTANTIVU Saku-oan halo hosi
suratahan ai-tahan rahin ihalaran neebé hoban iha beenakali atu halo xá. SIN. saketa-xá
xá-hunSUBSTANTIVU Ai hosi jéneru kamélia
ka teásia nian, neebé fó ai-tahan neebé uza hodi halo xá.
xaleiraSUBSTANTIVU Sanan hosi metál ho
ibun neebé ema uza atu nonobee.
xamadaSUBSTANTIVU 1. Bolu ho telefone
dala ida. SIN. bolun
EZ. Filipe la bele tama ona tanbabainhira halo xamada ba nia, niatoba hela.2. Tarutu neebé mai hosi sinube ema dere, hanesan ihaeskola ka sinu kreda nian.
xaminéSUBSTANTIVU Fatin neebé badain
sira halo iha uma, liuliu ihadapur atu ahi-suar bele laotuir ba liur. SIN. suar-fatin
xampañeSUBSTANTIVU Tua-uvas mutin ida
neebé foufoun halo iha rai-Fransa no bainhira ema lokebotir, nafurin sai.EZ. Bainhira iha kazamentu ruma,ema sempre loke xampañe hodiakompaña keek.
xampóS U B S T A N T I V U Líkidu hanesan
sabaun-been neebé ema uzaatu fase fuuk.
xanfradu ~ xanfrada f. mós
xanfaradu ~ xanfarada f. ADJETIVU 1. Tuan tiha ona no
ladún diak.2. Neebé nia hahalok la tuirmaneira be justu no diak.
XangaiSUBSTANTIVU Sidade boot ida iha
rai-Xina nia raat lorosaeneebé sentru komersiál bootida.
xangai (manu-)SUBSTANTIVU Manu neebé aas no
kakorok naruk uitoan.
xanseSUBSTANTIVU 1. Posibilidade ba
buat ruma atu mosu ka iha.2. Oportunidade atu halaobuat ruma.EZ. Tan Matias lakohi kompete ihaezame tama universidade nian,
656
nia lakon xanse atu kontinuaeskola.
xanselariaSUBSTANTIVU Eskritóriu mahuluk ka
prinsipál, liuliu Kreda nian.
xanselérS U B S T A N T I V U 1. U lun-boot
xanselaria nian.2. Xefe governu nian iha raineuropeu balu, n.e. rai-Alemaña.
xantajenSUBSTANTIVU Hahalok sisi, lohi ka
ameasa ema atubele hetanosan ka rikusoin, liuliu ameasaatu sobu vítima nia segreduneebé importante.EZ. Tanba Duarte uluk mauhuuida, maibé ema barak la hatene.Oras nee nia sai xefe ihaeskritóriu governu nian. Jaimehalo xantajen ida atu obrigaDuarte fó osan ba nia.
VERBU Halo xantajen
xantajistaSUBSTANTIVU Ema ida neebé halo
xantajen.
xapaSUBSTANTIVU Metál ida neebé belar
no mihis.VERBU 1. Hakdedae ka halo tauk
ema ida neebé kiik ka frakuliu ita.EZ. Nia gosta xapa labarik kiiksira tanba nia forsa liu sira.2. Halao relasaun seksuál hoema seluk.
xapa-matríkulaSUBSTANTIVU Sinál metál ida ho
númeru neebé ema hedi katara ba karreta, kamiaun kamotór nia oin ka kotuk hodihatudu karreta nia númerumatríkula nian.
xapeleiru ~ xapeleira f.
SUBSTANTIVU 1. Badain halo xapeu.SIN. mahalok-xapeu2. Ema neebé halo ka faanxapeu.
xapeuSUBSTANTIVU Hatais ida halo hosi
hena ka akadiru-tahan atu takaulun hodi satan loron, anin kaudan. SIN. taka-ulun
xaropeSUBSTANTIVU 1. Líkidu midar halo
ho ai-fuan rahun no masin-midar.2. Líkidu ida neebé kahur hoai-moruk atubele kura mear.
xarruaSUBSTANTIVU Besi-asu belar neebé
taratarak no prega metin ihatratór ka kesi ba kuda atubelefila rai.
xarutuSUBSTANTIVU Lulun boot halo hosi
tabaku-tahan maran neebéuza atu fuma.
xasíSUBSTANTIVU Karreta ka mákina
seluk nia kuadru hun.
xateiaVERBU Book too hirus ka la bele
deskansa.EZ. Pai lakohi labarik sira xateiania tanba nia kole loos.
xatise SUBSTANTIVU
xaumí mós xaumínSUBSTANTIVU Hahán xina, halo hosi
makarronete sona ho naan,ikan ka modo tetak.
xauvinistaADJETIVU/SUBSTANTIVU Karakterístiku
ida neebé iha hanoin nohahalok patriotizmu bemakaas.xauvinizmu SUBSTANTIVU
657
xaveSUBSTANTIVU Besi metál ho forma
oioin neebé uza atu hametin,taka no loke buat ruma, liuliuodamatan.
VERBU Taka liuhosi dulas metáltoo nia parte sira metin iha niafatin.
xaveiruSUBSTANTIVU Fatin ida ho forma
kadeli boneku kiik neebé emabaibain tara xave bá.
xave-ignisaunSUBSTANTIVU Xave ida neebé ema
hatama ba kuak-ignisaunkarreta nian, besik volante, atuhalo gazolina suli too motórtraballa.
xave-mestraSUBSTANTIVU Xave ida neebé bele
loke besi-kalsu hotu-hotu.
xave-metinVERBU Hametin tiha atu ema la
bele loke ka kore.ADJETIVU Loke ladiak tanba xave
hela.
xavinglezaSUBSTANTIVU Instrumentu ida
neebé ninia rohan iha formaoioin atu uza hodi dulas noloke ka kore besi-kusan,parafuzu nst.
xefeSUBSTANTIVU Ulun ba grupu ka
organizasaun ruma. SIN. ulun-boot
xefe-polísiaSUBSTANTIVU Ulun-boot polísia
nian.EZ. Xefe-polísia RDTL nian hetamtítulu superintendente.
xefia
VERBU Kaer ka leba knaar hodihalao grupu ka organizasaunruma ba oin. SIN. hesi
xekeSUBSTANTIVU Surat-tahan banku
nian neebé ita prenxe tuirkuantidade neebé ita hakarakselu ba ema seluk. Maksimukxeke nian hatoo tiha ba niabanku, no banku nee hasaiosan hosi ita-nia konta nuudarselun.
xeke-viajenSUBSTANTIVU Surat-tahan ofisiál
hosi banku ida neebé ema loribainhira halo viajen no beletroka fali ho osan iha banku kauma-kámbiu tuir kuantidadeneebé imprime iha surat-tahannee nia leten.EZ. Diak liu lori xeke-viajen dukéosan tomak tanba ladún iha risku.
Xexenia (rai-)SUBSTANTIVU Rain ida iha Fohor-
Káukazu, ho populasaunmusulmana, neebé rai-Rúsiamak ukun.
xexenuADJETIVU Rai-Xexenia nian, hosi
rai-Xexenia nian.S U B S T A N T I V U Ema ka lian rai-
Xexenia nian.
xikoteSUBSTANTIVU Tali mihis ho nia kaer-
fatin hosi ai ka plástiku neebéema uza atu baku ema kakuda.EZ. Tempu uluk, liurai sira gostabaku nia atan sira ho xikote.
xikraSUBSTANT IVU Fatin hemu nian
neebé ema halo hosi rai, lousaka plástiku; ema uza liuliubainhira hemu xá ka kafé.
Xile (rai-)
658
SUBSTANTIVU Rain ida iha AmérikaSúl.
xilenu ~ xilena f.ADJETIVU Rai-Xile nian.SUBSTANTIVU Mahorik rai-Xile nian.
xilofoneSUBSTANTIVU Instrumentu-múzika
hanesan pianu kiik ho teklabarak halo hosi ai neebétokadór tuku ho ai-tanutuk rua.
ximpanzéSUBSTANTIVU Animál ain-rua família
lekirauk nian ho fulun kór-malahuk neebé moris iha ai-laran fuik Áfrika nian.
xinaADJETIVU Hosi rai-Xina; rai-Xina
nian.SUBSTANTIVU Ema Xina, Xina-oan.
Xina (rai-)SUBSTANTIVU Rain boot ida iha Ázia
Lorosae.
Xina-oanSUBSTANTIVU 1. Ema hosi rai-Xina.
2. Ema neebé nia beiala sirafoufoun mai hosi rai neebánian.
xinelusSUBSTANTIVU Hatais mamar ba ain
neebé baibain ema uza ihauma laran.
xinés ~ xineza f.ADJETIVU Rai-Xina nian; hosi rai-
Xina. SIN. xinaSUBSTANTIVU 1. Ema Xina.
2. (lia-xinés) Lian rai-Xina nian,neebé nakfahe ba dalen ofisiálmandarín, no dialetu oioin,hanesan haká no kantonés.
Xipre (rai-)SUBSTANTIVU Nusa no nasaun ida
iha Tasi-Mediterráneu, besikrai-Turkia no rai-Síria.
Ema Xipre sira hetan mósnaran sipriota.
xoférSUBSTANTIVU Ema neebé kaer ka
lori karreta, liuliu ema seluknian. SIN. kondutór
xokaV E R B U 1. Halo hakfodak ho
derrepente.EZ. Istória kona-ba kolega neenia mate, xoka hau tebetebes.2. Fai malu ka xoke malu.
xokanteADJETIVU Neebé halo hakfodak
tebetebes.EZ. Akontesimentu aman oho niaoan xokante tebes.
xokeS U B S T A N T I V U 1. Esperiénsia
derrepente neebé halohakfodak.2. Kondisaun emosionál kafíziku ema ida nian bainhirabuat aat ruma akontese ba nia.EZ. Dezastre neebé halo nia alinmate sei hanesan xoke boot idaba nia inan.
xokolateSUBSTANTIVU Hahán midar halo
hosi kakau-musan rahun.ADJETIVU 1. Halo hosi xokolate.
2. Kór-xokolate.
xokusSUBSTANTIVU Animál-molusku tasi
nian hanesan kurita ho isin-lolon naruk.
xourisuS U B S T A N T I V U Naan fahi ho
temperus neebé sulan ihakarau ka fahi nia tee-oanneebé hamoos tiha ona, hafoinhabai iha ai-suar no loron-manas too maran.
xumasu
659
SUBSTANTIVU Hena neebé enxe tihaona ho ai-lele ka esponja atuema bele uza hodi tau ulun baleten bainhira toba. SIN. kluni,karluni
xumingál mós xumingánSUBSTANTIVU Tipu rebusadu ida
neebé ita nata deit, la tolan.
xupaVERBU Susu makaas buat ruma
ho ibun. SIN. moat
xupaxupaSUBSTANTIVU Rebusadu neebé tau
iha ai ida nia rohan atu emabele xupa.
xupetaSUBSTANTIVU Borraxa ka plástiku
neebé mamar no fleksivel babebé sira atu xupa halimar.
xuteiraSUBSTANTIVU Tipu sapatu ida ho
roska neebé futebolista sirahatais bainhira joga futeból.
xuveiruSUBSTANTIVU Torneira neebé bele
prega iha leten, selae mangeiraneebé bele foti hodi uza aturega bee ba isin bainhira hariis.SIN. torneira-hariis
660
ZzzabumbaSUBSTANTIVU Tipu tambór ka baba
boot ida ho lian makaas. SIN.
bombu
ZagrábiaSUBSTANTIVU Sidade-kapitál rai-
Kroásia nian.
ZámbiaSUBSTANTIVU Rain ida iha rai-Áfrika
parte súl.
zambianu ~ zambiana f.ADJETIVU Rai-Zámbia nian.SUBSTANTIVU Mahorik rai-Zámbia
nian.
zebraSUBSTANTIVU Animál ain-haat rai-
Áfrika nian, hanesan kuda hofulun makerek, kór riskadumutin no metan.
zeladór ~ zeladora f.SUBSTANTIVU 1. Ema neebé halo
konta uma públiku ida, liuliukoléjiu ka muzeu. SIN. makliduk2. Ema neebé hola konta uma-kreda ka kapela.3. Ema ida neebé defende homakaas hanorin ka doutrinaruma.
Zelándia (rai-)SUBSTANTIVU Rejiaun rai-Olanda
nian, rabat tasi-ibun.
Zelandia Foun (rai-)SUBSTANTIVU Rain ida, hakohak
nusa boot rua, iha Tasi-BootPasífiku Súl, besik rai-Austrália. SIN. NovazelándiaNasaun nee nia mahorik siranaran neozelandés.
zelozu ~ zeloza f.ADJETIVU Neebé iha ka hatudu
zelu.
zeluS U B S T A N T I V U Laran-manas ka
entuziazmu makaas, liuliukona-ba fiar ka relijiaun.
zéniteSUBSTANTIVU 1. Pontu aas liu
lalehan nian iha ita letenbainhira ita hateke sae.2. Naran buat ida nia tutun kapontu aas liu.
zero mós zeruNÚMERU 1. Sinál ka tadak-númeru
0, neebé hatudu valór mamukka laiha folin.2. Buat ida la iha.
zibelinaSUBSTANTIVU Animál mahán-naan
ka karnívoru rai-Sibéria noJapaun nian, maksusuk kamamíferu ho fulun kiik no finutebetebes.
zigezageSUBSTANTIVU Dalan, liña ka risku
neebé kleuk bá-mai, laloos,halai kleuk bá-mai. SIN. rade-sikun
ADJETIVU Kleuk loos.
Zimbabué (rai-)SUBSTANTIVU Rain ida iha rai-Áfrika
parte súl. Nia naran ulukRodézia.
zimbabuenseADJETIVU Rai-Zimbabué nian; hosi
rai-Zimbabué.SUBSTANTIVU Mahorik rai-Zimbabué
nian.
zinkuS U B S T A N T I V U Metál mutin ida
neebé uza hodi halo birak, nomós atu taka metál seluselukatu besi-mesak labele han.
661
EZ. Ami-nia uma nia kakuluk takaho zinku.
zodíakuSUBSTANTIVU Risku imajináriu ida
iha lalehan, nakfahe ba fitun-libur ka konstelasaun sanulu-resin-rua, neebé astrólogu sirahano in iha in f luéns iaimportante ba ema nia moris.Katesik ida-ida soi naran nosímbolu espesífiku, maka:Bibi-Aman (ho latín, Aries),Karau-Aman (Taurus), Kaduar(Gemini), Kadiuk (Cancer),Leaun (Leo), Feto-Raan (Virgo)Das in (L i b r a ), Sakunar( S c o r p i o ) , M a h a n a k(S a g i t t a r i u s ), Bibi-Dikur(Capricornus), Maklorik-Bee(Aquarius), no Ikar (Pisces).
zombariaSUBSTANTIVU Hahalok halo trosa
ema seluk ka halo ema idahanesan beik.
zonaSUBSTANTIVU 1. Fatin luan ida. SIN.
área.2. Área ida ho karakterístikapartikulár ka espesiál.
zoólogu ~ zoóloga f.SUBSTANTIVU Ema sientista neebé
iha matenek kona-ba baladasira.
zoolojiaSUBSTANTIVU Estudu sientífiku
kona-ba animál sira.zoolójiku ADJETIVU
Jardín zoolójiku katakFatin ida neebé ema belevizita atu haree animál oioindeit. SIN. zuu
zuarteSUBSTANTIVU Hena - a l godaun ,
baibain azúl ka metan, neebé
toos no uza ba halo saia, kalsanst. SIN. ganga
zulúSUBSTANTIVU/ADJETIVU (Kona-ba) ema
ka povu kulit-metan ida neebéhorik iha rai-Áfrika parte súl.
Zumalai (rai-)SUBSTANTIVU Suku no subdistritu
ida neebé pertense ba distrituKovalima, iha Timór Lorosaesudueste.
zuuSUBSTANTIVU Fatin ida neebé ema
bele vizita atu haree animáloioin deit. SIN. jardín zoolójiku