Babad Tanah Jawi, Meinsma, 1874

Katalog

Katalog # : 778

Titel : Babad Tanah Jawi

Versi : Meinsma

Tahun : 1874

Image :

Tipe : Terbitan

Bentuk : Prosa

Bahasa : Jawa

Aksara : Jawa

Ikhtisar : Silsilah para raja di Jawa yang dikaitkan dengan para nabi dan para dewa, sejak Nabi Adam yang berputra Sis, Sis berputra Nur Cahya, Nur Cahya berputra Nur Rasa, Nur Rasa berputra Sang Hyang Wenang, Sang Hyang Wenang berputra Sang Hyang Wening, Sang Hyang Wening berputra Sang Hyang Tunggal, Sang Hyang Tunggal berputra Bathara Guru, Bathara Guru berputra 5 yaitu Sambo, Brama, Mahadewa, Wisnu, Dewi Sri. Wisnu kemudian bertahta di Jawa bergelar Prabu Set, kerajaannya Suralaya. Selanjutnya adalah sejarah timbulnya kerajaan-kerajaan di Jawa, mulai Prabu Jayabaya di Kediri sampai cerita perpindahan keraton Kartasura ke Surakarta.

Kata kunci : aksara, babad, cetak, cithak, gancaran, jawa, jawi

Deskripsi

Judul

Luar : Babad Tanah Djawi

Dalam : Punika Sêrat Babad Tanah Jawi Wiwit Saking Nabi Adam Dumugi ing Taun 1647

Lain : Babad Tanah Djawi, in proza.

Sub-judul : Javaansche Geschiedenis Loopende tot het jaar 1647 der Javaansche Jaartelling

Bagian dari : -

Memuat : -

Series dari : Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned. Indië

Penyusun

Jumlah : 1 dari 1

Peran : Penyusun

Peran ref. : Met aantekeningen van

Nama depan : J. J.

Nama belakang : Meinsma

Kedudukan : -

Lokasi : -

Tanggal : -

Jilid

Jumlah : 1 dari 1

Jilid # : 1

Series ref. : Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned. Indië

Jilid titel : -

Penerbit : Martinus Nijhoff

Tempat : 's Gravenhage

Tanggal : 1874

Edisi ref. : -

Print ref. : -

Halaman : 688

Gambar : -

Kosong : -

Sumber

Jumlah : 1 dari 1

Sumber : Yayasan Sastra Lestari

Katalog : 778

Tipe media : Fotocopy

Ukuran : A4

Ukuran teks : 17.3 x 9.1 cm.

Fisik : -

Kertas : -

Rusak : -

Tulisan : -

Penomoran : 2-688 + 1-4 ralat. Angka Jawa.

Digitisasi

Transkipsi oleh : Yayasan Sastra Lestari

Digitisasi oleh : Yayasan Sastra Lestari

Tanggal : Apr 1999

Sumber : Yayasan Sastra Lestari #778 Fotocopy

Babad Tanah Djawi in proza

--- 0 ---

Javaansche Geschiedenis

Loopende tot het Jaar 1647 der Javaansche Jaartelling

met Aanteekeningen van

J. J. Meinsma

eerste stuk

Tekst

Uitgegeven door het Koninklijk Instituut voor de Taal Land en Volkenkunde van Ned. Indie.

's Gravenhage, Martinus Nijhoff 1874.

--- 0 ---

Punika Sêrat Babad Tanah Jawi Wiwit Saking Nabi Adam Dumugi ing taun 1647

Kaêcap wontên ing tanah Nèdêrlan, ing taun Wêlandi 1874

--- 1 ---

Sêrat Babad Tanah Jawi

--- 2 ---

Punika sajarahipun para ratu ing tanah Jawi, wiwit saking Nabi Adam apêputra Sis, Êsis apêputra Nur Cahya, Nur Cahya apêputra Nur Rasa, Nur Rasa apêputra Sang Hyang Wêning, Sang Hyang Wêning apêputra Sang Hyang Tunggal, Sang Hyang Tunggal apêputra Bathara Guru, Bathara Guru apêputra gangsal, anama Bathara Sambo, Bathara Brama, Bathara Mahadewa, Bathara Wisnu, Dèwi Sri, Bathara Wisnu wau jumênêng ratu wontên ing pulo Jawi ajêjuluk Prabu Sèt, Kadhatonipun Bathara Guru anama ing Suralaya.

Bathara Guru wau kagungan sêngkêran putri ayu ing nagari Mêndhang, karsanipun badhe kainggahakên ing swarga sarta kadamêl garwa. Anuntên Bathara Wisnu panuju sawêk pêpara, kapencut aningali putri ing Mêndhang wau, botên sumêrêp bilih sampun kasêngkêr dhatêng ingkang rama, lajêng kapêndhêt garwa, punika sangêt andadosakên dukanipun Bathara Guru. Sang Hyang Narada lajêng kautus andhawahakên dêduka dhatêng Bathara Wisnu sarta anglungsur karatonipun, Bathara Wisnu anuntên kesah saking ing nagari, atapa

dhatêng ing wana wontên sangandhaping uwit wringin jèjèr pitu, ingkang garwa putri ing Mêndhang wau dipun tilar.

Kacariyos nagari ing Gilingwêsi, wontên ingkang jumênêng ratu ajêjuluk Watugunung, garwanipun kêkalih,[1]

--- 3 ---

satunggil nama Dèwi Sinta, kalih Dèwi Landêp, putranipun pitu likur, sami kakung sadaya, anama Wukir, Kurantil, Tolu, Gumbrêg, Warigalit, Warigagung, Julungwangi, Sungsang, Galungan, Kuningan, Langkir, Môndhasiya, Julungpujut, Pahang, Kuruwêlut, Marakèh, Tambir, Madhangkungan, Maktal, Wuye, Manahil, Prangbakat, Bala, Wugu, Wayang, Kulawu, Dhukut, sami patutan saking Dèwi Sinta.

Kala sêmantên nagari ing Gilingwêsi kadhatêngan gêgêring agêng, kathah tiyang alit ingkang sami risak, sarta awis têdha, asring wontên grahana srêngenge utawi grahana rêmbulan, jawah salah môngsa, lindhu kaping pitu sadintên, punika sadaya anjalajati, yèn nagari ing Gilingwêsi badhe risak. Prabu Watugunung sakalangkung susah ing galih, aningali risakipun ingkang abdi, sang nata sarean wontên ing kathil gadhing, garwanipun ingkang nama Dèwi Sinta angulik, aningali yèn sang nata ciri mastakanipun buthak, matur pitakèn ingkang dados sababipun, sang prabu anyêrêpakên, yèn kalanipun taksih lare, ingkang ibu sawêg angi, sang nata mothah, lajêng dipun gitik ing enthong, ngantos mêdal rahipun, lajêng kesah sapurug-purug.

Dèwi Sinta kagèt sangêt, botên sagêd ngandika amiyarsakakên pangandikanipun sang prabu, kèngêtan putranipun ingkang kesah lajêng botên mantuk-mantuk [mantuk-mantu...]

--- 4 ---

[...k] amargi dipun gitik ing enthong, tètès kalihan cariyosipun sang nata, sangêt susahing galihipun, awit kagarwa dhatêng ingkang putra piyambak, ambudi marginipun sagêd uwal saking sang nata, sarèhning dangu kèndêl kemawon kadangu ingkang dados sababipun, Dèwi Sinta matur, yèn sadangunipun kèndêl anggalih jangkêping kaluhuranipun sang nata, namung kirang saprakawis, kirangipun punika dene sang nata dèrèng krama widadari ing Suralaya. Ciptanipun Dèwi Sinta, bilih sang nata anglamar widadari ing Suralaya, amêsthi dados pêrang, sang nata anêmahi seda, punika marginipun badhe uwal saking ingkang raka.

Prabu Watugunung sarêng dipun aturi mêkatên, lajêng sumêja nginggahi ing Suralaya anglamar widadari, enggal andhawuhakên parentah dhatêng para punggawa sarta dhatêng anakipun pitu likur wau, angêrig prajuritipun, sang nata bidhal dhatêng ing Suralaya.

Sarêng Bathara Guru mirêng yèn ratu ing Gilingwêsi badhe nginggahi ing Suralaya, lajêng animbali ing para dewa, sami dipun tantun purun akalihan botênipun amêthukakên Prabu Watugunung, sadaya aturipun ajrih. Anuntên Sang Hyang Narada asuka rêmbag dhatêng Bathara Guru, animbalana ingkang putra Bathara Wisnu, mawi dipun sagahana, bilih kadugi angawonakên ratu ing Gilingwêsi, kaapuntên [kaa...]

--- 5 ---

[...puntên] sadosanipun, awit liyanipun Bathara Wisnu kadugi botên wontên ingkang kuwawi mêngsah Prabu Watugunung. Bathara Guru parêng, Sang Hyang Narada lajêng tumurun saking Suralaya, badhe angupadosi Bathara Wisnu.

Sang Hyang Narada sampun kêpanggih kalih Bathara Wisnu, ingkang sawêk tapa wontên sangandhapipun wringin pitu, sarta andhawahakên timbalanipun Bathara Guru, kados ingkang kasêbut ing ngajêng wau. Bathara Wisnu sagah angundurakên Ratu Gilingwêsi, nanging kalilana mantuk rumiyin, badhe pamitan dhatêng ingkang garwa. Sang Hyang Narada dipun aturi angêntosi wontên sangandhaping wit wringin pitu wau.

Bathara Wisnu lajêng mangkat, badhe amanggihi ingkang garwa, kalanipun katilar rumiyin ingkang garwa wawrat, Bathara Wisnu amêling, bilih ambabar mêdal jalêr kanamanana Srigati. Sarêng ambabar mêdal jalêr, inggih kaparingan nama kados wêwêlingipun ingkang raka, wancinipun sampun diwasa, abagus warninipun. Anuntên Bathara Wisnu dhatêng kêpanggih kalih ingkang garwa saha putra, ingkang garwa dipun wartosi, bilih katimbalan ing Bathara Guru minggah dhatêng Suralaya, kakarsakakên mêthukakên ratu ing Gilingwêsi. Ingkang putra kêdah tumut, nanging Bathara Wisnu botên parêng. Sarêng sampun pamitan dhatêng ingkang garwa lajêng mangkat, sampun kêpanggih kalih Sang Hyang Narada

--- 6 ---

wontên sangandhaping wringin pitu.

Radèn Srigati ingkang katilar wau anututi lampahipun ikang rama, dumugi ing wringin pitu alênggah wingkingipun, Sang Hyang Narada sarêng sumêrêp yèn punika putranipun Bathara Wisnu kêdah andhèrèk dhumatêng Suralaya, asuka pirêmbag dhatêng Bathara Wisnu, sampun ngantos ambêkta ingkang putra, bokmanawi amêmungu dukanipun Bathara Guru. Ingkang putra lajêng kadhawahan mantuk. Sang Hyang Narada kalih Bathara Wisnu enggal mangkat dhatêng Suralaya, Radèn Srigati katilar wontên sangandhaping wringin pitu.

Lampahipun Sang Hyang Narada kalih Bathara Wisnu sampun dumugi ing Suralaya, sami sowan ing Bathara Guru, sawêk eca sami gunêman, botên antawis dangu Radèn Srigati ingkang katilar wau anusul lampahipun ingkang rama, dumugi ing kadewatan, alênggah wingkingipun ingkang rama, Bathara Guru sarêng aningali wontên tiyang neneman bagus warninipun, alênggah wingkingipun Bathara Wisnu, andangu dhatêng Sang Hyang Narada, mênggah tiyang neneman punika sintên. Narada nyêrêpakên yèn punika putranipun Bathara Wisnu, patutan kalih putri ing Mêndhang. Bathara Guru sarêng miyarsakakên atur mêkatên sangêt dukanipun jumênêng saking pinarakanipun malêbêt ing dalêm, Narada anututi, sumêrêp yèn Bathara [Ba...]

--- 7 ---

[...thara] Guru duka. Bathara Guru lajêng andhawahakên parentah dhatêng Sang Hyang Narada, andikakakên mundhut putranipun Bathara Wisnu badhe kapêjahan, kadamêl tawuring swarga, sarta Bathara Wisnu andikakakên mêthukakên mêngsah tumuntên.

Sarêng Bathara Wisnu tampi dhawah mêkatên. Atur wangsulanipun. Bilih ingkang putra kapundhut badhe kapêjahan, botên purun amêthukakên mêngsah. Sang Hyang Narada lajêng munjuk dhumatêng Bathara Guru, mênggah ingkang dados wangsulanipun Bathara Wisnu. Botên dangu ing jawi gègèr, alok mêngsah dhatêng, Bathara Guru sangêt ajrihipun sarta gumêtêr, amundhut rèh dhatêng Sang Hyang Narada. Aturipun Sang Hyang Narada,

bilih botên kasandèkakên karsanipun, anggènipun badhe amêjahi pun Srigati, Bathara Wisnu mopo amêdali pêrang, amêsthi botên sande risakipun ing Suralaya, Bathara Guru miturut rèhipun Sang Hyang Narada, botên èstu karsanipun badhe amêjahi wau, anuntên Bathara Wisnu kadhawahan amêthukakên mêngsah.

Bathara Wisnu akalihan ingkang putra sami mêdal saking kadewatan. Badhe amêthukakên Ratu Gilingwêsi, sarêng kêpanggih ajêng-ajêngan kalih[2] Prabu Watugunung, sang nata anantun dhatêng Bathara Wisnu, botên susah pêrangan, manawi sagêd ambadhe cangkrimanipun. Sang nata ngawon. [ngawo...]

--- 8 ---

[...n.] Suka lila dipun pêjahana, nanging bilih botên sagêd ambadhe, para dewa ing Suralaya sami nungkula, amasrahna sakathahing widadari, badhe kadamêl garwa, Bathara Wisnu amarêngi ingkang dados panantun punika. Sang nata lajêng mangandikakakên cangkrimanipun. Ana wit adhikih adhakah wohe, ana wit adhakah adhikih wohe. Cangkriman punika kajawab dening Bathara Wisnu, wit adhikih adhakah wohe, punika samôngka, wit adhakah woh adhikih wringin. Sang nata botên sagêd ngandika, rumaos kajawab cangkrimanipun. Lajêng dipun cakra dhatêng Bathara Wisnu, pêgat jangganipun. Sakathahing balanipun sami ngisis. Bibar mantuk sadaya.

Sasedanipun Prabu Watugunung Dèwi Sinta sangêt amuwun. Andhatêngakên gara-gara, ngantos dumugi ing Suralaya, andadosakên susahipun para dewa. Bathara Guru andangu dhatêng Sang Hyang Narada, ingkang dados sababing gara-gara, Sang Hyang Narada anyêrêpakên, yèn wontênipun ing gara-gara awit saking pamuwunipun Dèwi Sinta, prihatos amargi pêjahipun Prabu Watugunung. Bathara Guru lajêng dhawah dhatêng Sang Hyang Narada, anuruni Dèwi Sinta, amuriha kèndêlipun muwun. Sarta anyagahana, yèn ing dalêm tigang dintên Sang Prabu Watugunung badhe dipun gêsangakên malih, katurunakên [katuruna...]

--- 9 ---

[...kên] sarta jumênêng ratu wontên ing nagari Gilingwêsi malih.

Sang Hyang Narada lajêng andhawahakên pangandikanipun Bathara Guru dhatêng Dèwi Sinta, Dèwi Sinta lajêng kèndêl muwun. Gara-gara agêng wau inggih tumuntên ical. Sarêng dumugi ing tigang dintên Prabu Watugunung botên katingal rawuh, Dèwi Sinta lajêng muwun malih, andhatêngakên gara-gara, sangêtipun angungkuli ingkang sampun kalampahan. Bathara Guru andangu malih dhatêng Sang Hyang Narada, ingkang dados sababing gara-gara. Sang Hyang Narada matur, yèn ingkang adamêl gara-gara punika inggih Dèwi Sinta ugi, awit sampun dumugi ing wêwatêsan tigang dintên. Prabu Watugunung dèrèng wangsul dhatêng ing nagari ing Gilingwêsi. Bathara Guru lajêng andhawahakên parentah dhatêng Sang Hyang Narada, anggêsangakên Prabu Watugunung, sarta angantukakên dhatêng nagari ing Gilingwêsi.

Sarêng Prabu Watugunung sampun dipun gêsangakên dhatêng Sang Hyang Narada, kadhawahan wangsul dhatêng nagari ing Gilingwêsi, botên purun. Awit sampun karaos wontên ing swarga, panyuwunipun, ingkang garwa sakalihan, kalih ingkang putra sadaya mugi kainggahna dhatêng swarga, nunggila kalih sang nata. Bathara Guru amarêngi panyuwun punika, lajêng andhawahakên parentah, anginggahakên dhatêng swarga garwa akalihan para putranipun. Pamêndhêtipun [Pamê...]

--- 10 ---

[...ndhêtipun] saking satunggil-satunggil sabên Ngahad. Punika wiwitanipun wontên wuku tigang dasa.

Saking aturipun Sang Hyang Narada dhatêng Bathara Guru, Bathara Wisnu katurunakên dhatêng marcapada; dados ratunipun ing lêlêmbat. Angêrèhakên wolung panggenan. Ing rêdi Marapi, ing Pamantingan, ing Kabareyan, ing Lodaya, ing Kuwu, ing Wringin pitu, ing Kayu Landheyan, ing Roban.

Bathara Brama katurunakên dhatêng marcapada jumênêng ratu wontên ing nagari ing Gilingwêsi, anggêntosi Prabu Watugunung. Pulo Jawi sampun nungkul. Lami-lami Bathara Brama apêputra èstri, anama Bramani, Bramani apêputra Tri Trustha, Tri Trustha apêputra Parikênan. Parikênan apêputra Manumanasa, Manumanasa apêputra Sakutrêm. Sakutrêm apêputra Sakri, Sakri apêputra Palasara, Palasara apêputra Bagawan Abiyasa, Bagawan Abiyasa apêputra Pandhu Dewanata jumênêng ratu wontên ing Ngastina, Pandhu Dewanata apêputra Arjuna, Arjuna apêputra Abimanyu, Abimanyu seda wontên ing paprangan, atilar garwa wawrat sêpuh, ambabar miyos kakung, anama Parikêsit, jumênêng ratu wontên nagari ing Ngastina ugi, Prabu Parikêsit apêputra Yudayana, Yudayana apêputra Gêndrayana, Gêndrayana apêputra Jayabaya, anuntên sirna nagarinipun. [na...]

--- 11 ---

[...garinipun.] Jayabaya ing Kadhiri apêputra Jayamijaya, Jayamijaya apêputra Jayamisena, Jayamisena apêputra Kusumawicitra, Kusumawicitra apêputra Citrasoma, Citrasoma apêputra Pôncadriya, Pôncadriya pêputra Anglingdriya, Anglingdriya pêputra Prabu Sawelacala, angratoni ing tanah Jawi nagarinipun ing Purwacarita, Prabu Sawelacala apêputra Sri Mahapunggung, pêpatihipun anama Jugulmudha, Sri Mahapunggung apêputra Kandhihawan. Pêpatihipun anama Konthara, Kandhihawan apêputra gangsal. Ingkang pambayun anama Panuhun. Dados ratunipun tiyang tani, adêdalêm wontên ing Pagêlèn. Panggulunipun anama Sandhang Garba, dados ratunipun tiyang dagang, adalêm wontên ing Jêpara, panêngahipun anama Karungkala, karêmênanipun saba wana, dados ratunipun tuwaburu, adalêm wontên ing Prambanan, ajêjuluk Ratu Baka, sundhulanipun anama Tunggul Mêtung, karêmanipun andèrès, dados ratunipun tiyang anggaota, wuragilipun anama Rêsi Gathayu, anggêntosi ingkang rama, jumênêng ratu wontên ing Koripan. Sadhèrèk sakawan wau sami kalèrèh. Rêsi Gathayu apêputra gangsal. Pambajêngipun èstri, anama Rara Suciyan. Panggulunipun anama Lêmbu Amiluhur, jumênêng ratu ing Jênggala, panêngahipun Lêmbu Pêtêng, jumênêng

--- 12 ---

ratu ing Kadhiri, sundhulanipun anama Lêmbu Pangarang, jumênêng ratu ing Gêgêlang, wuragilipun èstri, anama Ni Mrêgiwôngsa, krama angsal Lêmbu Amijaya, ingkang jumênêng ratu ing Singasari. Lêmbu Amiluhur apêputra Panji krama angsal putri ing Kadhiri, anama Dèwi Côndrakirana utawi Dèwi Galuh, Panji apêputra Kudalaleyan, jumênêng ratu ing Pajajaran. Prabu Laleyan apêputra Banjaransari, Banjaransari apêputra Mundhingsari, Mundhingsari apêputra Mundhingwangi, Mundhingwangi apêputra Sri Pamêkas. Sri Pamêkas apêputra Arya Bangah, kalih Radèn Sêsuruh, Arya Bangah jumênêng ratu wontên ing Galuh, Radèn Sêsuruh punika ingkang dipun gadhang jumênêng ratu ing nagari Pajajaran.

Anuntên kacariyos wontên ajar, atapa ing rêdi Pajajaran, anama Ajar Cêpaka, misuwur yèn tasdik, sumêrêp samukawis kang dèrèng kalampahan. Wartos punika sampun katur ing

sang nata, sang prabu karsa angayoni kasagêdanipun kyai ajar, adhawah dhumatêng pêpatihipun, andikakakên dhatêng rêdi, kêpanggih kalihan ki ajar, sarta ambêkta kalangênan sêlir, prênahing wêtêngipun kinandhutan bokor, sampun kados tiyang wawrat mêkatên. Supados dipun batanga dhatêng kyai ajar, jalêr èstrining wawratanipun. Ki patih lajêng [la...]

--- 13 ---

[...jêng] lumampah dhatêng ing rêdi, andhawahakên timbalanipun sang nata dhatêng ki ajar, kyai ajar sumêrêp yèn dipun ayoni kasagêdanipun dhatêng sang nata, wawratan wau dipun badhe jalêr.

Ki patih sampun munjuk dhatêng sang prabu, sang nata sangêt suka ing galih, awit ki ajar wau kagalih dora, sarêng sêlir dipun rucati tapihipun. Bokor botên wontên. Èstu ing wawratipun. Sang nata sangêt duka, lajêng andhawahakên parentah amêjahi ajar, sapêjahipun ki ajar wontên swara kapirêngan ing sang nata, ujaring swara, hèh Sang Ratu ing Pajajaran, aku kopatèni tanpa dosa, besuk aku malês mênyang kowe, yèn ana wong aran Siyung Wanara, ing kono ênggonku malês.

Anuntên nagari ing Pajajaran kenging wêwêlak agêng, kathah têtiyang kang sami pêjah, andadosakên prihatosipun sang nata. Lajêng animbali para nujum andangu têtulaking pagêring, aturipun para nujum, sang nata kapurih suka-suka adhahar eca, sabibaring dhahar lajêng anyarenana tiyang èstri, punika ingkang minôngka têtulaking pagêring, nanging sang nata ing benjing badhe amanggih bilai, dipun sedani dhatêng putranipun piyambak, ingkang mêdal saking garwa sêlir.

Sang prabu inggih anglampahi ing pitêdahipun para nujum. [nu...]

--- 14 ---

[...jum.] Sabibaring kasukan dhahar eca, sang nata wuru sangêt, lajêng anyarèni sêlir, pinuju ingkang dipun batang wawrat dhatêng ki ajar wau. sarêng sampun andungkap ing môngsa wawratanipun mêdal jalêr, sang nata kèngêtan pambatangipun para nujum, jabang bayi lajêng dipun têdhani wisa, nanging botên pasah, anuntên badhe dipun suwèk-suwèk, nanging para inya amambêngi, rêmbagipun, bilih sang nata kêkah ing karsa, badhe amêjahi jabang bayi, prayogi kalêbêtna ing tabêla, kabucal ing lèpèn Karawang, sang nata inggih sampun marêngi, jabang bayi kalêbêtakên ing tabêla, lajêng dipun kèlèkakên ing lèpèn Karawang.

Tabêla ingkang dipun kèlèkakên wau kapêndhêt ing tiyang mancing, anama Kyai Buyut ing Karawang, sarêng dipun bikak ing lêbêt isi jabang bayi, abagus warninipun. Kyai Buyut saklangkung suka ing manah, lajêng kabêkta mantuk, kapasrahakên dhatêng semahipun. Nyai Buyut sarèhning botên gadhah anak dados sangêt ing bingahipun. Jabang bayi dipun pulasara, sarêng sampun diwasa botên pitajêng yèn Kyai Buyut bapakipun sayêktos. Sangêt ênggènipun ngudi anêdha dipun jatènana, Kyai Buyut saking ênggènipun badhe anglêgani pitakènipun dados adamêl dora, asanjang yèn gadhah sadherekan, atapa wontên satêngahing [satê...]

--- 15 ---

[...ngahing] wana, sumêrêp sadèrèng winarah, amêsthi sagêd anglêgani ingkang dados pitakèn wau, punika prayogi yèn dipun pitakènana. Ciptanipun Kyai Buyut, môngsa

kalampahan Ki Jaka purun dhatêng wana, awit saking têbihipun. Ananging lêpat panyiptanipun. Ki Jaka anêdha dipun atêrêna dhatêng wana. Sarêng sami lumampah Ki Jaka aningali kêthèk, kalihan pêksi siyung, lajêng pitakèn dhatêng Kyai Buyut mênggahing wastanipun. Kyai Buyut inggih anyêrêpakên namaning bêbujêngan kalihan pêksi wau, lajêng kapêndhêt dados namanipun piyambak. Ki Jaka dados anama Siyung Wanara.

Sarêng sampun dangu ênggènipun sami lumampah, Siyung Wanara pitakèn griyanipun sadherekan[3] wau. Kyai Buyut kèwêdan ing manah, anyalimpangakên, asanjang yèn sadherekanipun[4] sampun ngalih dhatêng nagari ing Pajajaran, padamêlanipun pandhe, Siyung Wanara sakalangkung bingahipun, cipta badhe sumêrêp ing nagari, anêdha dipun atêrêna dhatêng griyanipun pandhe, Kyai Buyut anuruti, sadhatênge ing griyanipun pandhe, Siyung Wanara kapasrahakên, lajêng katilar mantuk.

Salamine wontên griyanipun pandhe, Siyung Wanara sinau pandhe, botên antawis lami sampun sagêd [sagê...]

--- 16 ---

[...d] aparon dhêngkul, apalu asta, asupit dariji, kathah tiyang ingkang sami dhatêng griyanipun, aningali kasêktènipun Jaka Siyung Wanara.

Anuju Jaka Siyung Wanara kesah dhatêng pêkên kalih Kyai Pandhe, gajahipun ratu ing Pajajaran sawêk dipun guyang, sarêng aningali dhatêng Siyung Wanara lajêng amurugi, mêndhak wontên ing ngajênganipun, yèn sagêda wicantên sêmunipun mêkatên. Gusti, suwawi kula sampeyan titihi, kula bêkta sowan dhatêng rama jêngandika sang prabu, gajah dipun usap gadhingipun. Sakathahipun ingkang aningali sami eram.

Kacariyos Sang Prabu ing Pajajaran miyos sineba ing balanipun, sawêk kalangênan ngabên prang tandhing, Jaka Siyung Wanara anonton, dipun ampah dhatêng Kyai Pandhe botên kenging. Sadhatêngipun ing pasowanan lajêng jajar lênggah kalihan sang nata, botên wontên ingkang sumêrêp, anuntên lumêbêt ing kadhaton, kandhêg wontên ing bale sawo, wondene bale sawo punika bilih dipun gêpok mungêl kados gôngsa sarancak. Bale lajêng dipun lênggahi dhatêng Jaka Siyung Wanara, mungêl swaranipun umyung, adamêl kagètipun sang nata, dukanipun inglangkungi[5] lajêng andhawahakên parentah, anyêpêng ingkang purun-purun anggêpok bale, para abdi mantri sami lumampah, Siyung Wanara pinanggih [pinang...]

--- 17 ---

[...gih] tilêm wontên ing bale sawo, lajêng dipun tubruk. Siyung Wanara akêkirig, para mantri sami malêsat. Kathah ingkang katiwasan. Sakantunipun ingkang katiwasan sami lumajêng, angunjuki uninga ing sang prabu. Sang nata kadugi ing galih, sumêrêp kasêktènipun Siyung Wanara, lajêng kaabdèkakên, sarta asring dipun utus angirid prajurit ambêdhah nagari, sabên-sabên angsal damêl. Saking sangêt sihipun sang nata Siyung Wanara kajunjung lênggahipun, kaparingan nama Arya Banyak Widhe, sarta alênggah siti karya salêksa, kajawi saking punika kaakên putra, kawênangakên angêtrapakên paukuman badan, sarta paukuman pêjah.

Arya Banyak Widhe anglampahakên sakathahing pandhe, dipun dhawahi damêl kanthil wêsi mawi kori, sarêng sampun dados sarta sampun karêngga, kaprênahakên wontên ing dalêmipun. Kala sêmantên nêgari Pajajaran kadhatêngan mêngsah, sang prabu unggul pêrangipun. Arya Banyak Widhe munjuk ing sang nata, yèn gadhah nadar bilih sang nata

unggul ing pêrang, dipun aturi kasukan dhahar eca wontên ing dalêmipun. Sang nata inggih amarêngi, lajêng têdhak dhatêng dalêmipun Arya Banyak Widhe, badhe kasukan dhahar eca. Sabibaring dhahar sang nata aningali kanthil wêsi, andangu dhatêng Arya Banyak Widhe, mênggah pikantukipun adamêl kanthil kados mêkatên punika,

--- 18 ---

Arya Banyak Widhe matur, kanthil punika bilih tiyang lêsu tilêm wontên ing ngriku dados sêgêr, yèn gêrah dados asrêp, yèn asrêp dados gêrah, tiyang sakit dados waluya, sang nata karsa angayoni, nuntên asarean wontên ing kanthil wêsi, sarêng Banyak Widhe aningali sang nata sarean, korining kanthil lajêng dipun kancing, rencangipun dipun kèn anjunjung, badhe dipun labuh dhatêng lèpèn Karawang. Sang nata sangêt ing dukanipun, andangu dosanipun. Wangsulanipun Banyak Widhe, sarèhning kala taksih alit kalabuh ing lèpèn Karawang, ing mangke walês[6] dhatêng sang nata, kanthil wêsi lajêng siyos kalabuh.

Anuntên kauningan dhatêng putranipun sang nata, kang nama Radèn Sêsuruh, lajêng amêpak damêl, badhe anyêpêng Arya Banyak Widhe, botên antawis dangu nuntên pêrang rame, balanipun Arya Banyak Widhe kathah kang pêjah, amargi dipun amuk dhatêng Radèn Sêsuruh, Banyak Widhe amêdali, amêthukakên Radèn Sêsuruh, kêpanggih ajêng-ajêngan. Radèn Sêsuruh dipun lêpasi jêmparing, kenging paningsêtipun tatas, radèn kawirangan sarta giris, mundur lajêng lolos. Lampahipun ngetan lêrês, kandhêg wontên ing dhusun Kaligunting ing griyanipun rôndha, Radèn Sêsuruh lajêng kapêndhêt anak.

Salolosipun Radèn Sêsuruh, Arya Banyak Widhe [Wi...]

--- 19 ---

[...dhe] sampun jumênêng ratu ing Pajajaran, lajêng andhawahakên parentah dhatêng para abdi bawahipun sadaya, botên kalilan yèn kanggenan Radèn Sêsuruh, sintên ingkang nêrak pêpacak punika amêsthi badhe manggih bilai agêng. Sarèhning dhusun ing Kaligunting wau kalêbêt talatah ing Pajajaran, nyai rôndha sasadhèrèkipun jalêr têtiga, anama Ki Wiro, kalih Ki Nambi, tiga Ki Bandar, sami sangêt ing ajrihipun, sumêrêp pêpacakipun sang prabu, lajêng sami rêmbagan kalih Radèn Sêsuruh mênggah prayogine ingkang badhe linampahan. Pangandikanipun Radèn Sêsuruh karsa kesah ing sapurug-purug, sampun ngantos nyai rôndha amanggih rêribêd. Nyai rôndha sasadhèrèkipun kêdah tumut ing salampahipun. Anuntên sami kesah saking dhusun ing Kaligunting, brayanipun[7] nyai rôndha ingkang sami andhèrèk watawis tiyang satus, ingkang dipun jujug ing rêdi Kombang, ing ngriku wontên ingkang mara tapa, anama Ajar Camara Tunggal, misuwur tasdik sarta sumêrêp sadèrèngipun winarah, angêrèhakên sakathahing lêlêmbat ing tanah Jawi.

Ajar Camara Tunggal sarêng tamian Radèn Sêsuruh, sampun sumêrêp ikang dados karsanipun. Kyai ajar asuka pitêdah, Radèn Sêsuruh kapurih lumampah ngetan lêrês. Mênawi manggih wit maja satunggil, ingkang awoh [a...]

--- 20 ---

[...woh] namung satunggil, isinipun pait. Adhêdhepoka wontên ing ngriku, panggenan punika ing benjing badhe dados nagari agêng, Radèn Sêsuruh ingkang badhe angratoni, anêdhakakên para ratu ing tanah Jawi, sarta badhe malês dhatêng ratu ing Pajajaran. Wondene Ajar Camara Tunggal wau dede ajar ingkang sayêktosipun. Kala waunipun putri ing Pajajaran, ingkang rayi tumuntên ing eyangipun Radèn Sêsuruh, mila kalampahan lolos

saking nagari dados ajar, awit saking lumuhipun krama, pintên-pintên ratu ingkang sami nglamar dipun tampik. Salolosipun saking nagari Pajajaran anjujug ing rêdi Kombang, ing ngriku wontên kajêngipun camara namung satunggil. Mila anama Ajar Camara Tunggal. Radèn Sêsuruh inggih dipun sêrêpakên mênggah punika, anuntên ajar malih warninipun lami, dados èstri anglangkungi ayunipun. Radèn kedanan sangêt, amarêpêki badhe nyêpêng, tiyang èstri lajêng musna, botên antawis dangu katingal malih, nanging sampun warni ajar, Radèn Sêsuruh lajêng nyungkêmi sukunipun, sarta nyuwun pangapuntên.

Ajar Camara Tunggal pitutur malih, yèn ing benjing badhe kapanggih malih kalih Radèn Sêsuruh, bilih radèn sampun jumênêng ratu, angrèhakên ing tanah Jawi sadaya, sarta kyai ajar badhe ngalih dhatêng ing sagantên [sa...]

--- 21 ---

[...gantên] wêdhi, wontên ing ngriku jumênêng ratu, angrèhakên sakathahing lêlêmbat. Anuntên badhe ngalih ngadhaton ing Pamantingan, kalèrèh dhatêng Radèn Sêsuruh, wondene têdhak-têdhakipun Radèn Sêsuruh badhe ngadhaton salèripun ing Pamantingan, sakidulipun ing rêdi Marapi, sarta sintên-sintêna ingkang jumênêng ratu ing tanah Jawi, badhe anggarwa dhatêng Ajar Camara Tunggal. Ing wusananipun Radèn Sêsuruh dipun wêling, manawi ing benjing manggih pakèwêd, kapurih animbalana Ajar Camara Tunggal, amêsthi sakêdhap dhatêng, ambiyantoni sabalanipun lêlêmbat. Satêlasing pitutur radèn dipun aturi mangkat, anjujug nagari ing Singasari.

Radèn Sêsuruh sasampuning pamit lajêng mangkat sarencangipun tiyang satus. Wontên ing wana kèndêl sangandhapipun wit maja, wohipun namung satunggal. Radèn èngêt wêwêlingipun Ajar Camara Tunggal, wohing maja andikakakên mêthik. Sarêng dipun dhahar raosipun pait. Radèn adhêdhêkah wontên ing ngriku, kawastanan dhusun ing Majapait. Anuntên kathah têtiyang dhatêng, tumut agriya wontên ing ngriku, saha sami anênanêm. Lami-lami dados nagari agêng, misiwur ing pundi-pundi.

Kacariyos Arya Bangah, sadhêrekipun Radèn Sêsuruh, ingkang jumênêng wontên ing Galuh, nagarinipun kabêdhah [ka...]

--- 22 ---

[...bêdhah] dhatêng ratu ing Pajajaran, lolos saking ing nagari, kêpanggih kalih ingkang rayi wontên dhusun ing Majapait wau, sarêng sampun mratelakakên ing tiwasipun, lajêng sami ngrêmbag anglurugi ing nagari Pajajaran, inggih lajêng linampahan.

Sabêdhahipun nagari ing Pajajaran, Radèn Sêsuruh jumênêng ratu wontên ing Majapait. Têtiyang sapulo Jawi suyud sadaya, Arya Bangah ngalih nama Arya Panular, Ki Wiro kajunjung lênggahipun, anama Patih Wahan, Ki Bandar sarta Ki Nambi kadamêl Mantri.

Lami-lami prabu ing Majapait pêputra, kaparingan nama Prabu Anom. Patih Wahan inggih pêputra, anama Hudara, dados Adipati ing Kadhiri, sasedanipun Prabu Sêsuruh dipun gantosi putranipun, ingkang dados patih taksih Kyai Wahan. Anuntên sang nata ingkang jumênêng enggal badhe kagungan karsa ambêbujêng dhatêng wana, Patih Wahan botên amrayogèkakên, awit sawêg jumênêng enggal, para abdi dèrèng suyud sêdaya, tampinipun sang nata kyai patih angèwêd-èwêdi karsanipun, andadosakên sangêt ing dukanipun, lajêng malêbêt ing dalêm.

Sang nata kagungan abdi satunggil, anama Ujung Sabata, dados lurah abdi kajinêman. Sampun kawênangakên ngambah salêbêting kadhaton. Sumêrêp yèn sang nata

--- 23 ---

duka, amargi dipun ampah karsanipun dhatêng kyai patih, lajêng sowan ing sang prabu, akathah-kathah ênggènipun ambêbolèhi, sangsaya adamêl dukanipun, angantos dhawah dhatêng Ujung Sabata, andikakakên nyidra Patih Wahan. Kaparingan agêmipun wangkingan, anama Kyai Jangkung Pacar. Ujung Sabata anglampahi, Patih Wahan pêjah dipun cidra wontên ing dalêmipun piyambak. Garwa putranipun sami kapundhut kadalêmakên

Sapêjahipun Patih Wahan, sang nata andumugèkakên karsanipun. Ambêbujêng dhatêng wana kalih ingkang garwa, kadhèrèkakên ingkang para abdi, saking bingahipun ambêbujêng sang nata ngantos pisah kalih ingkang abdi. Putranipun Patih Wahan ingkang dados Adipati Kadhiri sampun midhangêt wartos, bilih ingkang rama dipun pêjahi dhatêng sang prabu, sumêrêp yèn sang nata sawêk ambêbujêng dhatêng ing wana, lajêng anumpak kapal kalih ambêkta waos, angupadosi sang nata, sumêdya amalês pêjahipun ingkang rama, anuju kêpanggih ijen, sang nata dipun waos dados ing sedanipun. Lajêng kagêntosan ingkang putra anama Adaningkung.

Prabu Adaningkung apêputra Hayamwuruk. Hayamwuruk apêputra Lêmbu Amisani, patihipun anama Dêmung Wular, Lêmbu Amisani apêputra Bra Tanjung, Bra Tanjung apêputra Radèn Alit, sarêng jumênêng ratu anama Brawijaya, [Brawi...]

--- 24 ---

[...jaya,] patihipun anama Gajah Mada.

Sang Prabu Brawijaya ing dalu supêna krama kalih putra ing nagari Cêmpa, enjing sawungunipun animbali kyai patih, kadhawahan lumampah dhatêng nagari ing Cêmpa ambêkta sêrat katur ratu ing Cêmpa, ungêlipun, anglamar ingkang putra, wondene prênahipun nagari Cêmpa wau ing tanah sabrang, Patih Gajah Mada lajêng lumampah numpak baita, lampahipun lastantun dumugi nagari ing Cêmpa, sang prabu putranipun tiga, pambajêng kalih panggulunipun èstri, wuragilipun jalêr, Patih Gajah Mada sowan ing sang prabu angaturakên sêrat. Sang nata parêng putranipun dipun lamar, ingkang pambajêng kabêktakakên dhatêng kyai patih, sarta dipun bêktani gong, nama Kyai Sêkar Dalima, kalihan garêbong, anama Kyai Bale Lumur sarta padhati, nama Kyai Jêbat Bètri, patih lajêng mangkat, lastantun dumugi nagari Majapait. Putri katur ing Sang Prabu Brawijaya.

Sang Prabu ing Cêmpa wau atamian tiyang saking sabrang, anama Makdum Brahim Asmara, matur ing sang nata kapurih Islama, sang nata anuruti, dalasan abdi sanagari sadaya sami Islam. Sarta putranipun èstri kantun satunggil kadhaupakên kalih Makdum Brahim Asmara, sasedanipun sang prabu kagêntosan putranipun jalêr, Makdum Brahim Asmara apêputra kalih sami jalêr.

--- 25 ---

Satêngahing wana bawah nagari Majapait wontên danawa kêkalih tapa, jalêr èstri sami sadhèrèk. Danawa èstri wau sangêt ênggènipun kapingin dados garwanipun Prabu Brawijaya, sarèhning warni danawa, anyipta botên kêdugèn ing pikajênganipun, lajêng

malih warni èstri anglangkungi ayunipun, asêsilih nama Endhang Sasmitapura, pamit dhatêng sadhèrèkipun sumêdya sowan ing Sang Prabu Brawijaya, sadhèrèkipun anglilani. Sadhatêngipun nagari ing Majapait, sakathahing tiyang sami eram aningali ayunipun, ngantos kêmirêngan ing sang nata, lajêng andikakakên ngirid dhatêng kadhaton, sarta kadamêl sêlir, lami-lami Endhang Sasmitapura wawrat, kapingin nêdha gêcok mêntah, sang nata anglêgani, sarêng Endhang Sasmitapura nêdha gêcok mêntah, lajêng malih warni danawa malih, sang nata kagèt sarta sangêt ing dukanipun, amundhut waos. Endhang Sasmitapura badhe dipun pêjahi, nanging botên kalampahan, awit enggal lumajêng mantuk dhatêng ing wana malih. Sarêng dumugi ing sangang wulan, danawa èstri gadhah anak jalêr, bagus warninipun, kanamanan Ki Dilah.

Sarêng Ki Dilah sampun birai, atakèn ingkang yoga dhatêng ibunipun. Ibunipun anjatèni, Jaka Dilah lajêng pamitan, badhe lumampah dhatêng nagari ing

--- 26 ---

Majapait, sumêdya ngabdi ing sang nata, dipun ampah botên kenging, mêksa kesah, dumugi ing nagari kêpanggih kalih Patih Gajah Mada wontên ing pasowan.[8] Sarêng sampun mratelakakên ingkang dados pikajênganipun, lajêng kaaturakên ing sang prabu, sang nata parêng, Jaka Dilah kadadosakên abdi panakawan.

Prabu Brawijaya karsa ambêbujêng dhatêng wana, Ki Dilah matur, sampun susah sang nata adamêl kangelaning sariranipun, ambêbujêng tindak dhatêng wana, Ki Dilah sagah anggiring sawarnining bêbujêngan wana dhatêng alun-alun. Sang nata parêng, nanging bilih botên sagêd andhatêngakên, badhe kapatrapan paukuman pêjah. Jaka Dilah lajêng lumampah dhatêng ing wana, kapanggih kalih ibunipun, awartos ingkang dados kasagahanipun dhatêng ratu ing Majapait. Ibunipun sagah anglêmpakakên sawarnining bêbujêngan wana, sarêng sakathahing bêbujêngan sampun ngalêmpak, lajêng dipun giring dhatêng Jaka Dilah dumugi ing alun-alun ing Majapait. Andadosakên suka bingahipun sang nata. Jaka Dilah katrimah ing damêlipun, sabibaring ambêbujêng Jaka Dilah kajunjung lênggahipun, dados ratu ing nagari Palembang, kaparingan nama Arya Damar, sarta dipun bêktani abdi salêksa, Arya Damar lajêng mangkat saking nagari Majapait, kèndêl wontên ing Garêsik.

--- 27 ---

Kacariyos Sang Prabu Brawijaya krama malih angsal putri ing nagari Cina, garwanipun sêpuh ingkang saking nagari Cêmpa sangêt ing pamularipun, botên parêng dipun maru kalih putri Cina, anyuwun kaantukakên dhatêng ingkang rama, mênawi botên kabucal marunipun. Saking agênging trêsnanipun dhatêng garwa kawitan, Prabu Brawijaya sagah angantukakên putri Cina dhatêng nagarinipun. Sang nata lajêng animbali Patih Gajah Mada, kautus amasrahakên putri Cina dhatêng Arya Damar, sarta mawi dipun bêktani sêrat. Patih Gajah Mada lajêng lumampah ambêkta putri Cina, sampun kêpanggih kalih Arya Damar wontên ing Garêsik. Andhawahakên timbalanipun sang nata, sarta amatêdhakakên sêrat, ungêling sêrat. Putri Cina kapatêdhakakên dados garwa dhatêng Arya Damar, nanging sarèhning sawêg ngandhêg, botên kalilan anyarènana, angêntosana sababaring wawratan. Arya Damar matur sandika. Arya Damar lajêng mancal, lastantun dumugi ing Palembang, lajêng jumênêng ratu.

Makdum Brahim Asmara, ingkang wontên ing nagari Cêmpa, apêputra kalih sami jalêr, ingkang sêpuh nama Radèn Rahmat, ingkang anèm nama Radèn Santri, Ratu ing Cêmpa inggih sampun pêputra kakung satunggil. Anama Radèn Burèrèh. Radèn Rahmat wau

anyuwun pamit dhatêng ingkang paman Prabu ing Cêmpa, kalilana dhatêng ing tanah Jawi, [Ja...]

--- 28 ---

[...wi,] kalih ingkang rayi, badhe tuwi ingkang uwa ratu ing Majapait. Sang nata anglilani, nanging Radèn Burèrèh andikakakên ambêkta, anuntên sami mangkat tiyang têtiga, lastantun dumugi nagari ing Majapait. Sampun kêpanggih kalihan Prabu Brawijaya.

Putra têtiga wau ênggènipun kèndêl wontên ing nagari Majapait sataun. Radèn Rahmat krama angsal putranipun Tumênggung Wilatikta, anama Ki Gêdhe Manila, wondening Tumênggung Wilatikta wau inggih gadhah putra jalêr satunggil, awasta Jaka Said, kaprênah anèm kalih ingkang sampun krama wau, Radèn Rahmat lajêng adhêdhêkah wontên ing Ngampèl Dênta. Radèn Burèrèh kalih Radèn Santri inggih sampun sami krama angsal putranipun Arya Teja, ingkang sêpuh angsal Radèn Santri, ingkang anèm angsal Radèn Burèrèh, anuntên sami dhêdhêkah wontên ing Garêsik.

Kacariyos wontên maolana saking nagari Juldah angajawi, anama Sèh Walilanang, ingkang dipun jujug ing Ngampèl Dênta, arêraosan bab ngèlmi kalihan sunan ing Ngampèl Dênta, sarêng sampun antawis lami ênggènipun wontên ing Ngampèl Dênta, lajêng alêlampah malih angetan lêrês, anjog ing Balambangan, anjujug dhusun ing Purwasata. Ratu ing Balambangan kagungan putra èstri sawêg gêrah sangêt, botên wontên ingkang [ing...]

--- 29 ---

[...kang] sagêd anyarasakên. Sarêng dipun jampèni Sèh Walilanang saras, anuntên karsanipun sang nata ingkang putra kadhaupakên kalih Sèh Walilanang, lami-lami sang prabu dipun purih Islama dhatêng ingkang putra mantu, nanging botên purun. Sèh Walilanang lajêng kesah dhatêng ing Malaka, ingkang garwa dipun tilar, panuju wawrat sêpuh. Sakesahipun Sèh Walilanang nagari ing Balambangan kenging wêwêlak agêng, akathah tiyang pêjah. Garwanipun Sèh Walilanang ingkang katilar wau ambabar mêdal jalêr, karsanipun Ratu ing Balambangan, jabang bayi kalêbêtakên ing tabêla, dipun labuh dhatêng ing sêgantên.

Ratu ing Balambangan kagungan abdi, anama Ki Samboja, punika manggih bilai kadukan ing sang nata, kaundur saking kalênggahanipun, lajêng kesah ngabdi dhatêng Ratu ing Majapait, katrimah ing pangabdinipun, kaganjar kalênggahan wontên ing Garêsik. Sapêjahipun Ki Samboja, atilar semah anglangkungi sugihipun. Sarta kathah padagangipun. Anuntên wontên padagangipun amanggih tabêla isi lare, dipun sukakakên dhatêng Nyai Rôndha Samboja, jabang bayi kapêndhêt putra, sarêng sampun agêng dipun kèn ngaos dhatêng Sunan ing Ngampèl Dênta, kancanipun ngaos kalih putranipun Sunan ing Ngampèl Dênta, anama Santri Bonang, wondene putranipun nyai rôndha wau kanamanan Santri Giri, [Gi...]

--- 30 ---

[...ri,] lare kalih wau nuntên sumêja ngaos dhatêng Mêkah, lajêng sami mangkat, kèndêl wontên ing Malaka, kêpanggih kalih Walilanang, sarta dipun guroni, antawis sataun laminipun, lajêng badhe andumugèkakên kaniyatanipun ngaos dhatêng Mêkah, nanging Sèh Walilanang botên angrêmbagi, dipun purih mantuka dhatêng ing nagarinipun piyambak, sarta sami dipun iring jungkat, kalih rasukan jubah, Santri Giri dipun juluki Prabu Sètmata,

Santri Bonang dipun jêjuluki Prabu Nyakrakusuma, anuntên sami mantuk dhatêng ing Ngampèl Dênta malih.

Wontên drêwis saking tanah ing Atasangin angajawi, anama Sèh Raidin, adêdunung wontên ing Ngampèl Dênta, lami-lami kesah alêlampah malih, sarêng pêjah dipun pêtak wontên ing Pamalang.

Putranipun Tumênggung Wilatikta ing Majapait, ingkang nama Jaka Said, sangêt rêmênipun ngabotohan, ambalayangan dumugi ing Japara, bilih kawon ambêbegal, angadhang tiyang lumampah wontên ing wana, anama ing Jatisêkar, kaprênah salèr wetanipun ing Lasêm. Sunan Bonang pinuju langkung wontên ing wana wau, dipun andhêg badhe dipun begal. Sunan Bonang ngandika, benjing manawi wontên tiyang langkung ing ngriki, angangge sarwa wulung, sarta asumping sêkar wora-wari abrit, punika prayogi dipun begala, Radèn Said [Sa...]

--- 31 ---

[...id] anuruti, Sunan Bonang dipun lulusakên ing lampahipun. Antawis tigang dintên langkung ing panggenan Radèn Said ngadhang tiyang wau, panganggènipun sarwa wulung, asumping sêkar wora-wari abrit. Sarêng dipun andhêg dhatêng Radèn Said, Sunan Bonang dados sakawan. Radèn Said sangêt ing ajrihipun lajêng tobat, amantuni ênggènipun anglampahi padamêlan awon. Nuntên tapa angsal kalih taun, saking ênggènipun angèstokakên pakènipun Sunan Bonang, sasampuning tapa Radèn Said dhatêng ing Carêbon, wontên ing ngriku tapa malih sapinggiring lèpèn, anama Kalijaga, lajêng ngalih nama Sunan Kalijaga, lami-lami kapêndhêt ipe dhatêng Sunan Gunungjati, ingkang angrèhakên ing Carêbon. Kaangsalakên sadhèrèkipun anèm.

Kacariyos putri Cina, ingkang kaparingakên dhatêng Arya Damar, sampun ambabar miyos kakung, dipun jêjuluki Radèn Patah, patutanipun kalih Arya Damar piyambak inggih kakung satunggil, kanamanan Radèn Usèn. Sarêng sampun sami diwasa, karsanipun Arya Damar badhe amagawan, Radèn Patah badhe kagêntosakên jumênêng ratu ing Palembang, Radèn Usèn dadosa patihipun. Nanging Radèn Patah mopo, awit kêdugi dèrèng sagêd anglampahi, ing wanci dalu Radèn [Radè...]

--- 32 ---

[...n] Patah lolos saking Palembang, lumampah ing sapurug-purug, angambah wana, anuntên kèndêl wontên pinggiring têlagi.

Radèn Usèn sarêng enjingipun ningali ingkang raka botên wontên, lajêng kesah angupadosi, botên mawi matur dhatêng ingkang rama ibu, utawi dhatêng tiyang sanèsipun. Lampahipun ngantos têbih, anasak-nasak wana, botên kantênan ingkang dipun jujug.

Radèn Usèn angsalipun ngupadosi ingkang raka sampun kêpanggih. Pinuju lênggah wontên pinggiring têlagi, ingkang rayi awad yèn kadukan dhatêng ingkang rama, mila kalampahan kesah saking nagari, putra kêkalih lajêng sami rêmbag dhatêng ing tanah Jawi, angabdi Prabu Brawijaya ing Majapait. Sarêng sami lumampah, kêpêthuk tiyang begal kêkalih, anama Supala Supali, begal kêkalih kawon, lajêng dipun kèn sami mantuk.

Radèn kêkalih andumugèkakên lampahipun, sumêdya ngadhang juragan ingkang mêdal ing sêgantên. Badhe dipun nunuti, nuntên kèndêl wontên ing rêdi ngongkang sêgantên, anama Rêsamuka, wontên ing ngriku sami tapa ngantos tigang wulan, sarta angajêng-ajêng

langkunging baita, anuntên wontên baita juragan, kèndêl cêlak ing rêdi wau, purun dipun nunuti, lampahing baita kèndêl ing Surapringga, wontên ing ngriku radèn kêkalih mudhun [mudhu...]

--- 33 ---

[...n] dhatêng dharat, kèndêl wontên ing Ngampèl Dênta, lajêng sami anggêguru dhatêng Sunan Ngampèl Dênta, sarta sami manjing agami Islam. Sarêng sampun antawis lami ênggènipun wontên ing Ngampèl Dênta, Radèn Usèn angèngêtakên ingkang raka, ênggènipun badhe angabdi ratu ing Majapait. Wangsulanipun Radèn Patah, sarèhning sampun manjing agami Islam. Botên purun angabdi ratu kapir, ingkang rayi kasarah, bilih karsa angabdi piyambak. Radèn Usèn wau inggih lajêng lumampah piyambak dhatêng ing Majapait, sumêdya ngabdi, inggih sampun katrimah ing pangabdinipun, kajunjung lênggah dados Adipati Têrung.

Amangsuli cariyosipun Radèn Patah, ingkang kantun wontên ing Ngampèl Dênta, kadhaupakên kalih putranipun Nyai Agêng Maloka ingkang pambayun, wayahipun Sunan ing Ngampèl Dênta, anuntên Radèn Patah nyuwun pitêdah, ing pundi ênggènipun badhe jêmjêm adhêdhêkah, Sunan ing Ngampèl Dênta inggih asuka pitêdah, Radèn Patah kapurih lumampah ngilèn lêrês. Bilih manggih galagah arum ambêtipun, punika dipun dhêkahana, awit panggenan punika badhe dados nagari, sarta gêmah raharja. Radèn Patah lajêng lumampah anjog ing wana agêng, amanggih galagah wangi ambêtipun. Wana punika anama ing Bintara, ing ngriku Radèn [Radè...]

--- 34 ---

[...n] Patah adhêdhêkah, botên antawis lami kathah têtiyang dhatêng, sami tumut gêgriya ing ngriku, sarta sami ambabadi wana, angadêgakên masjid. Sangsaya kathah têtiyang dhatêng, sami anggêguru dhatêng Radèn Patah.

Kacariyos Prabu Brawijaya miyos sitinggil, andangu dhatêng para nujum. Punapa sasedanipun wontên ingkang anggêntosi kaprabonipun, andarbèni panguwasa kados panjênênganipun. Aturipun para nujum inggih wontên, têdhakipun sang nata ugi, nanging badhe ngalih kadhaton ing Mataram. Angèdhêpakên tiyang ing tanah Jawi sadaya. Prabu Brawijaya botên mawi ngandika lajêng kundur angadhaton. Kala samantên sang nata gêrah raja singa, lami botên sagêd miyos-miyos, sawarnining jêjampi botên mantunakên, anuntên wanci dalu sang nata mirêng swara. Hèh sang nata, yèn sira arêp waras, atunggala turu wong wandhan kang kuning rupane, sawungunipun sang nata lajêng mundhut abdi èstri wandhan, bêbêktanipun ingkang garwa saking nagari ing Cêmpa, sarêng dipun sarèni sapisan sang nata saras gêrahipun. Abdi èstri wau wawrat, ambabar miyos kakung, abagus warninipun. Karsanipun sang nata, jabang bayi kaparingakên dhatêng abdi juru sabin, anama Kyai Buyut Masahar, nanging bilih sampun umur sawindu andikakakên mêjahi, awit pambatangipun para [pa...]

--- 35 ---

[...ra] nujum, jabang bayi punika ing benjing badhe dados ratu, angrisak panjênênganipun sang prabu, nanging pambatangipun para nujum wau kalintu.

Jabang bayi kabêkta mantuk dhatêng Ki Masahar, kapasrahakên dhatêng semahipun, supados kapulasaraa, sarêng sampun puput, dipun jêjuluki Radèn Bondhan Kajawan. Dumugi umur sawindu Kyai Buyut anyêrêpakên dhatêng semahipun, ingkang dados

karsanipun sang nata wau, lajêng ngunus curiga, badhe amêjahi ing Radèn Bondhan Kajawan. Nyai Buyut kalêngêr, Kyai Masahar sande ênggènipun badhe amêjahi, enggal anulungi semahipun. Saking awrating trêsnanipun dhatêng ingkang èstri, Radèn Bondhan Kajawan botên siyos pêjah, Kyai Masahar lajêng sowan ing sang nata, awad yèn sampun anglampahi dhawahipun. Sang nata sakalangkung suka ing galih.

Prabu Brawijaya sampun midhangêt wartos, yèn wontên tiyang dhêdhêkah ing wana Bintara, misuwur ing pundi-pundi mênggah agênging padhêkahan sarta kasêktènipun. Sang nata andangu dhatêng para mantri, yêktos kalihan botênipun. Adipati Têrung matur yèn sayêktos, sarta ingkang dhêdhêkah wau kaprênah sadhèrèkipun sêpuh, sang nata lajêng dhawah animbali, Adipati ing Têrung ingkang lumampah angirit abdi salêksa.

--- 36 ---

Sadhatêngipun ing Bintara, Radèn Patah dipun timbali, enggal lumampah, kairid dening Adipati Têrung, sadhatêngipun ing ngarsanipun sang prabu, sang nata sakalangkung suka ing galih, sarta luntur sihipun dhatêng Radèn Patah, awit warninipun sami kalihan sang prabu, lajêng kaakên putra, kaangkat nama Dipati ing Bintara, sarta kaparingan abdi salêksa, sang nata anyêrêpakên dhatêng Radèn Patah, yèn padhêkahan ing Bintara benjing badhe dados nagari anama ing Dêmak. Ing ngriku badhe wiwitipun salin agami Islam. Sarêng Radèn Patah sampun dipun pituturi, lajêng kalilan mantuk dhatêng Dêmak, angirid abdi salêksa, sarta kaparingan gajah, kapal, garêbong, padhati. Lami-lami padhêkahan ing Bintara sangsaya gêmah arja.

Ing nagari Kudus wontên tiyang dêdunung, awasta Kyai Agêng ing Kudus. Punika gadhah anak jalêr têtiga, ingkang tunggil biyung kêkalih, wuragilipun sanès biyung, dipun tantun rabi botên purun, andadosakên dukanipun ingkang rama, saking ajrihipun kadukan, ing wanci dalu Ki Jaka kesah, lampahipun anjujug ing rêdi Kêndhêng, atapa wontên ing ngriku, lami-lami kalunta-lunta lampahipun, amanggih patamanan, wontên bèjinipun ayom kaubêngan ing sêsêkaran. Ki Jaka rêmênên[9] alênggah sangandhaping kajêng, ingkang angayomi [anga...]

--- 37 ---

[...yomi] bèji, wondene ingkang gadhah patamanan punika, anama Kyai Agêng ing Kêmbang Lampir, agadhah[10] anak èstri satunggil ayu, dipun taros laki botên purun.

Ing wanci kèndêling bêdhug siyang, anakipun Kyai Agêng ing Kêmbang Lampir wau angangsu dhatêng ing patamanan, botên mawi rencang. Ki Jaka sarêng aningali wontên tiyang èstri ayu dhatêng, lajêng sênêtan ampungan[11] kajêng, botên katingal dhatêng kang badhe ngangsu, sarèhning botên wontên tiyang satunggil-tunggila ingkang katingal, tiyang èstri wau botên taha-taha, awuda lajêng adus ing bèji, sasampuning adus badhe mantuk, dipun tututi dhatêng Ki Jaka, dipun gujêg lajêng katunggil tilêm. Sarêng sampun, Ki Jaka kesah, tiyang èstri mantuk.

Lami-lami anakipun Kyai Agêng Kêmbang Lampir wawrat, dipun takèni dhatêng bapakipun, mênggah ingkang ngêtêngi, botên purun bêlaka, Kyai Agêng sakalangkung nêpsu, sarta sangêt ing wirangipun. Saking ajrihing dukanipun ingkang rama, anak wau ing wanci dalu lolos, kesah ing sapurug-purug. Sarêng andungkap ing mangsanipun, ambabar mêdal jalêr, wontên ing wana ing Kapanasan. Tiyang èstri pêjah konduran. Jabang bayi wontên ing daganipun.

Kacariyos Kyai Agêng ing Selandaka, karêmênanipun [karêmênani...]

--- 38 ---

[...pun] anulup. Anuju kyai agêng dhatêng wana, amanggih jabang bayi, lajêng dipun êmban ing sabukipun. Kyai agêng andumugèkakên anggènipun badhe nulup, anuntên ningali kidang, sangêt ing rêmênipun, kaêtutakên ing sapurugipun. Dangu-dangu kidang ical, sangêt andadosakên cuwaning manahipun muring-muring dhatêng jabang bayi, lajêng kasèlèhakên sangandhaping wit-witan. Kyai agêng andumugèkakên ngupadosi kidang wau.

Wondene panggenanipun anyèlèhakên lare wau, kala rumiyin pratapanipun Kyai Agêng ing Tarub. Satilaripun Kyai Agêng ingkang èstri wulanjar taksih agriya wontên ing ngriku, lare wau dipun panggih dhatêng nyai rôndha, sarta dipun pulasara, sarêng umur pitung taun katingal bagusipun. Kancanipun lare sami dolan asih sadaya, karêmênanipun anulup dhatêng wana, ngantos dumugi ing diwasanipun, badhe dipun rabèkakên botên purun.

Ki Jaka anuju nulup dhatêng wana, aningali pêksi anèh warninipun, sangêt anggènipun kapencut, dipun tulup lêpat. Ngalih-ngalih ênggènipun mencok, kaêtutakên ing sapurugipun, ngantos dumugi ing wana agêng, pêksi lajêng botên katingal. Satêngahing wana punika wontên sêndhang, pasiramanipun widadari. anuju [a...]

--- 39 ---

[...nuju] ing dintên Anggara Kasih para widadari sami tumurun asiram ing sêndhang wau. Ki Jaka asênêtan. Widadari sami lukar asiram wontên ing sêndhang, Ki Jaka awas aningali, kapencut ing ayunipun. Anuntên panganggènipun widadari ingkang satunggil dipun cuthik, sarta kaumpêtakên. Para widadari botên wontên sumêrêp, taksih bingah-bingah sami siram. Ki Jaka lajêng dhèhèm. Para widadari kagèt mirêng swaraning tiyang, enggal sami mabur ambêkta panganggènipun piyambak-piyambak. Namung satunggil anama Dèwi Nawangwulan, taksih kantun wontên ing sêndhang, awit panganggènipun botên wontên. Ki Jaka marêpêki, Nawangwulan dipun tantun, bilih purun dipun rabèni badhe kasukanan pangangge, saking kèwêdanipun Dèwi Nawangwulan, sagah anglampahi ingkang nênantun wau, pangangge lajêng kasukakakên, Nawangwulan kabêkta mantuk sarta dipun rabèni, andadosakên suka bingahipun nyai rôndha ing Tarub. Lami-lami nyai rôndha ing Tarub tilar, ingkang putra pupon wau lajêng anama Kyai Agêng ing Tarub, sampun apêputra satunggal èstri, anglangkungi ayu warninipun, kanamanan Rara Nawangsih.

Anuju satunggil dintên Dèwi Nawangwulan badhe angumbah popok dhatêng lèpèn. Ingkang raka dipun aturi têngga dangdanganipun, sarta kawêling wantos-wantos, sampun [sa...]

--- 40 ---

[...mpun] ngantos angungkabi kêkêb. Sakesahipun Dèwi Nawangwulan dhatêng lèpèn, Kyai Agêng atêngga dangdangan, dipun sambi amomong putra, ciptanipun Kyai Agêng, ingkang garwa amung dipun kêkayani pantun salumbung, môngka sampun antawis lami botên kalong, Kyai Agêng botên sagêd andugi ing sababipun. Saking badhe sumêrêp sapintên ingkang dipun bêthak, kêkêb dipun angkat. Ingkang wontên ing kukusan amung pantun sawuli, kêkêb lajêng katutupakên malih. Sadhatêngipun ingkang garwa angangkat kêkêb. Pantun sawuli taksih kados kalanipun kalêbêtakên. Sangêt andadosakên nêpsunipun sang dèwi, anarka yèn kêkêb dipun ungkabi dhatêng ingkang jalêr, ingkang jalêr lajêng badhe katilar mantuk dhatêng ing kahyanganipun, nanging sang dèwi sampun ical kasêktenipun, botên sagêd wangsul dhatêng ing pawidadarèn.

Wiwit kalanipun kamanungsan ênggènipun bêthak, Dèwi Nawangwulan sabên enjing anggêntang, lami-lami pantun salumbung têlas. Satêlasing pantun, rasukanipun sang dèwi anama ôntakusuma, ingkang dipun pêndhêt dhatêng ingkang raka kalanipun wontên pinggiring sêndhang, pinanggih kasasaban pantun, sangêt andadosakên nêpsunipun sang dèwi, rasukan kapêndhêt lajêng dipun agêm. Sang dèwi mantuk kasaktènipun kados ing wau-wau, matur [ma...]

--- 41 ---

[...tur] dhatêng ingkang raka, yèn badhe mantuk dhatêng ing kahyanganipun, sampun pinêsthi botên kenging têtunggilan lami-lami, wondene wêlingipun dhatêng ingkang raka, bilih putranipun muwun, kabêktaa minggah dhatêng ing panggungan, ing ngandhapipun bêsmènana mêrang kêtan cêmêng, sang dèwi mêsthi tumurun anêsêpi ingkang putra. Sarêng sampun mêmêling, lajêng mêndhêt mêrang kêtan cêmêng, kabêsmi, sang dèwi mumbul nurut kukus. Sangêt andadosakên susahipun Kyai Agêng ing Tarub. Kyai Agêng Tarub inggih anglampahi ingkang dados wêwêling wau, sabên-sabên ingkang putra muwun kabêkta minggah ing pêpanggungan, ing ngandhap mawi dipun bêsmèni mêrang kêtan cêmêng, lajêng katilar mudhun. Sarêng ing lami-lami sangsaya agêng, suwarninipun mèmpêr ingkang ibu.

Kacariyos Kyai Buyut Masahar lumampah dhatêng ing Majapait, badhe sowan ing sang nata, anyaosakên pamêdaling sabin, warni pantun kathah, Radèn Bondhan Kajawan tut wingking, nanging Kyai Buyut Masahar botên sumêrêp. Pantun sampun konjuk ing Prabu Brawijaya, Radèn Bondhan Kajawan anjujug ing sitinggil, anabuh gôngsa Kyai Sêkar Dalima, andadosakên kagètipun sang prabu, ingkang nabuh sampun kacêpêng, katur ing sang nata, sarêng kapariksa, anakipun Ki Buyut Masahar lajêng kapundhut ing sang nata, kaparingan dhuwung

--- 42 ---

kêkalih, nama Kyai Maesa Nular, kalih Kyai Malela, sarta waos satunggil, nama Kyai Palèrèd. Dhawahipun sang nata dhatêng Kyai Buyut, Radèn Bondhan Kajawan andikakakên masrahakên dhatêng Kyai Agêng ing Tarub. Kyai Buyut matur sandika lajêng lumampah dhatêng Tarub angirid Radèn Bondhan Kajawan. Wontên ing margi dipun begal ing tiyang kêkalih, begalipun sami pêjah dening Radèn Bondhan Kajawan, amargi dipun suduk ing dhuwung Malela, nanging dhuwung wau tugêl pucukipun. Radèn Bondhan Kajawan lajêng prasapa, benjing satêdhakipun sampun wontên ingkang ngangge dhuwung Malela.

Kyai Agêng ing Tarub sampun sumêrêp, yèn badhe katamuan. Ingkang putra Dèwi Nawangsih kapurih anggêlara klasa, botên antawis dangu Radèn Bondhan Kajawan sarta Kyai Buyut dhatêng, Kyai Buyut Masahar andhawahakên timbalanipun sang nata, sarta amasrahakên Radèn Bondhan Kajawan, supados kawulanga, Kyai Agêng ing Tarub sampun nyandhak karsanipun Sang Prabu Brawijaya, wangsulanipun sandika.

Saantukipun Ki Buyut Masahar Radèn Bondhan kasadhèrèkakên kalihan putranipun Kyai Agêng Tarub. Kala samantên Sang Rêtna Nawangsih yuswanipun kawan wêlas taun. Anuntên Radèn Bondhan Kajawan kaêlih nama Lêmbu Pêtêng [Pê...]

--- 43 ---

[...têng] dhatêng Kyai Agêng ing Tarub.

Sang Prabu Brawijaya midhangêt wartos, bilih kathah têtiyang nungkul dhatêng Giri, Patih Gajah Mada lajêng kautus anglurugi ing Giri, tiyang ing Giri sami kagegeran, angili dhatêng kadhaton. Kala samantên Sunan Giri sawêg nyêrat, kagèt mirêng wartos dhatênging mêngsah, kang sumêja ngrisak ing Giri, kalam ingkang kadamêl nyêrat lajêng dipun bucal, sarta andêdonga ing Gusti Allah, kalam ingkang kabucal wau lajêng dados dhuwung, angamuk piyambak. Tiyang ing Majapait kathah kang pêjah, sakantunipun sami lumajêng mantuk dhatêng ing Majapait.

Sabibaring mêngsah dhuwung wangsul piyambak, sumèlèh ing ngarsanipun sang pandhita sarta akuthah rah, sang pandhita sarêng aningali dhuwung kuthah rah, lajêng andêdonga, mugi kaapuntêna solah ingkang sisip. Sarta anyêrêpakên dhatêng balanipun, mênggah dhuwung wau kanamanan Kalam Munyêng.

Sarêng sampun antawis lami Sunan ing Giri seda, kagêntosan wayahipun, jêjuluk Sunan Parapèn. Kala samantên Prabu Brawijaya sampun kawartosan ing sedanipun Sunan ing Giri, kagêntosan wayahipun anama Sunan Parapèn. Prabu Brawijaya lajêng parentah dhatêng Patih Gajah Mada, sarta para putra, andikakakên ambêdhah ing Giri. Sunan Parapèn [Pa...]

--- 44 ---

[...rapèn] inggih amêthukakên pêrangipun bala ing Majapait, nanging kawon pêrangipun, nuntên lumajêng angungsi sapinggiring sagantên. Kitha ing Giri lajêng kabêsmi sadaya. Rajaputra ing Majapait tindak dhatêng pasareyanipun sunan lami kang sampun seda, ingkang têngga pakuburan ngriku tiyang kêkalih sami pincang, lajêng andikakakên andhudhuk pakuburan. Bala ing Majapait enggal sami tumandang andhudhuk, nanging lajêng sami dhawah gulasahan. Tiyang kêkalih kang sami pincang wau nuntên kadhawahan andhudhuk. Yèn botên purun anglampahi, kaayam-ayam badhe kadamêl coban dhuwung. Tiyang pincang kêkalih wau inggih enggal andhudhuk. Siti ing pasarean sampun kadhudhuk, balabag tutuping tabêla lajêng kabikak, kombang mêdal tanpa wicalan saking salêbêting pakuburan, manginggil angêbêki awang-awang, swaranipun kados langit rêbah, nuntên anêmpuh bala ing Majapait sami lumajêng arêbat gêsang, dumunung ing nagari Majapait, kombang taksih angêsuk. Prabu Brawijaya sabalanipun atilar nagari, angungsi têbih, awit botên kadugi anulak pangangsêging kumbang, kombang sampun wangsul dhatêng nagarinipun malih. Sarêng kombang sampun botên wontên, Prabu Brawijaya lajêng kundur dhatêng nagari ing Majapait malih lan sabalanipun, sarta botên sumêja anyikara malih dhatêng Sunan [Su...]

--- 45 ---

[...nan] ing Giri.

Kacariyos tiyang kêkalih kang sami pincang atêngga pakuburan wau, lajêng waluya sakitipun, nuntên lumajêng asuka pirsa dhatêng Sunan ing Giri, kang ngungsi wontên pinggiring sagantên, awêwartos yèn mêngsah sampun larut, amargi katêmpuh ing kombang, sarta awêwartos jalarane anggènipun saras. Sunan Parapèn sarêng mirêng wêwartosipun tiyang kêkalih wau, lajêng kondur dhatêng ing Giri, antawis lami ing Giri sampun raharja kados ingkang wau-wau, sarta botên wontên mêngsah malih.

Kala samantên Prabu Brawijaya èngêt dhatêng putranipun ingkang dhêdhêkah wontên ing Bintara, angandika dhatêng Adipati ing Têrung, kêpriye kakangamu dene wis lawas ora nana seba, jangjine marang aku ing sabên taun bakal seba, môngka wis têlung taun ora

nana mrene, apa ta wus mukti, dene ora eling marang aku, yèn mêngkono, kowe lumakua mênyang ing Bintara, kakangamu takonana, apa sababe dene ora seba marang aku.

Adipati ing Têrung enggal lumapah dhatêng Bintara, kadhèrèkakên tiyang salêksa, sampun kêpanggih kalih ingkang raka, sarta andhawahakên timbalanipun sang prabu. Radèn Patah amangsuli, yèn sampun agêng panuwunipun [panuwuni...]

--- 46 ---

[...pun] mênggahing sih kawêlasanipun Prabu Brawijaya, wondene sababipun botên sowan, awit saking wêwalêring agami, ingkang botên anglilani tiyang Islam sowan ing tiyang kapir, sarta sampun kajôngka yèn ing Bintara badhe jumênêng karaton, wiwitipun tiyang Jawi sami Islam. Adipati ing Têrung anggraita ing galihipun, ajrih wangsul dhatêng ing Majapait, yèn botên sarêng kalih ingkang raka, lajêng angatag dhatêng Radèn Patah, supados enggala linampahan ing kaniyatanipun, sarta Adipati ing Têrung badhe ambiyantoni pêrangipun. Nuntên sami pirêmbagan, tiyang Islam sami kaklêmpakakên sadêdamêlipun wontên ing Bintara, bupati ing Madura, Arya Teja ing Tuban, Bupati ing Surapringga tuwin sang pandhita ing Giri inggih sampun sami ngalêmpak wontên ing Bintara lan sabalanipun. Punapadene para wali lan para mukmin inggih sampun sami ngalêmpak. Anuntên sami bidhal dhatêng Majapait. Kathahing baris tanpa wilangan. Kitha ing Majapait lajêng kakêpang, tiyang ing Majapait kathah ingkang sami têluk dhatêng Dipati Bintara, botên wontên ingkang purun mêthuk prang, Adipati ing Bintara sarta Adipati ing Têrung lajêng lumêbêt ing alun-alun. Adipati Bintara pinarak ing dhêdhampar wontên ing pagêlaran ingadhêp para prajurit.

--- 47 ---

Patih Gajah Mada angunjuki uninga ing sang prabu, yèn kadhatêngan mêngsah saking ing Bintara, samangke Adipati Bintara pinarak wontên ing pagêlaran. Sang Prabu Brawijaya sarêng mirêng yèn ingkang putra wontên ing pagêlaran, lajêng minggah dhatêng pêpanggungan, karsa aningali dhatêng ingkang putra, Sang Prabu Brawijaya sarêng sampun aningali dhatêng ingkang putra, lajêng merad lan sabalanipun ingkang sêtya dhatêng rajanipun. Kala meradipun Prabu Brawijaya ing sakêdhap punika ugi wontên ingkang katingal kados andaru, wêdalipun saking kadhaton ing Majapait, warninipun kados kilat, swaranipun gumludhug anggêgirisi dhumawah dhatêng ing Bintara.

Adipati Bintara nuntên lumêbêt dhatêng ing kadhaton, sangêt eramipun, dene botên kêpanggih tiyang satunggil-tunggila, amuwun salêbêting galih, nuntên mêdal saking kadhaton, kondur dhatêng ing Bintara, kalihan bantu saprajuritipun. Sarawuhe ing Bintara, Sunan Ngampèl Dênta ngandika dhatêng Dipati ing Bintara, andikakakên jumênêng ratu wontên ing Majapait, ingkang sampun dados warisipun, ananging Sunan Giri badhe anyêlani jumênêng Ratu Majapait, laminipun kawan dasa dintên. Anyarati supados ical lêlabêtipun ratu kapir, rêmbag mêkatên wau inggih sampun kalampahan.

Sarêng sampun angsal kawan dasa dintên, Sunan Giri nuntên pasrah [pa...]

--- 48 ---

[...srah] karaton dhatêng Radèn Patah, Radèn Patah inggih lajêng jumênêng ratu wontên ing Dêmak, angêrèh ing tanah Jawi sadaya, ajêjuluk Senapati Jimbun Ngabdurahman Panêmbahan Palembang Saidin[12] Panatagama. Ki Wanapala kajunjung pêpatih, anama Patih Mangkurat. Tiyang ing tanah Jawi sami suyud sarta anut ing agami Islam. Lajêng sami

pirêmbagan badhe angadêgakên masjid ing Dêmak. Para wali sami bêbah-bêbahan ing panggarapipun. Sampun sami cumawis, amung Sunan Kalijaga ingkang kantun, dèrèng warni ingkang dados bêbahanipun. Sabab sawêg tirakat dhatêng ing Pamantingan. Sawangsulipun dhatêng ing dalêm, masjid sampun badhe kaadêgakên. Sunan Kalijaga enggal anglêmpakakên tatal. Nuntên kabêngkêkan, sarêng sadalu punika ugi bêngkêkan tatal dados saka, enjingipun tanggal kaping 1 wulan Dulkangidah masjid kaadêgakên, sinêngkalan 1428, keblatipun masjid manut kakbah ing Mêkah, pangulunipun Sunan ing Kudus. Sarêng sampun antawis sajumungah adêgipun masjid wau, para wali pinuju sami dikir wontên ing masjid, Sunan Kalijaga lênggah nyanès, nyikruk wontên sangandhaping bêdhug. Nuntên wontên buntêlan dhawah saking nginggil, ulêsipun wacucal menda, ing lêbêt isi pasujudan sarta salendhangipun Kajêng Rasul. Para wali sami pirêmbagan, buntêlan wau prayogi [prayo...]

--- 49 ---

[...gi] kapanduma sapikantukipun. Sunan Bonang botên amrayogèkakên ing pirêmbag wau, karsanipun Sunan Bonang buntêlan prayogi kaumbulakên. Sintên ingkang kadhawahan inggih punika ingkang andarbèni. Buntêlan wau inggih nuntên kaumbulakên, dhawah wontên ing pangkonipun Sunan Kalijaga. Sunan Kalijaga kagèt nuntên ngaluwat laminipun kawan dasa dintên, sarwi andondomi wacucal wau sarta maos kalimah kêkalih, wacucal sampun dados rasukan anama ôntakusuma utawi Kyai Gundhil. Mênggah Kyai Gundhil punika sapanginggilipun dados agêm-agêmanipun para ratu, ing nalikanipun yèn jumênêng ratu lan yèn mangun pêrang, namung Sultan Dêmak lan Sultan Pajang kang botên ngagêm.

Kala samantên Sunan Bonang animbali pandhe ing Tuban awasta Ki Sura, punika kaparingan cis dhatêng Sunan Bonang, andikakakên damêl pasunatan. Ananging Ki Sura wau lajêng adamêl dhuwung dhapur sangkêlat. Nuntên andikakakên damêl malih sakantunin[13] tosan cis wau, inggih nuntên kadamêl warni wulung malih dhapur pasopati, kasaosakên dhatêng Sunan Bonang. Wondene dhuwung kêkalih wau dede ingkang kakarsakakên Sunan Bonang, ewadene padamêlanipun Ki Sura wau inggih katarimah, sabab Sunan Bonang sumêrêp yèn dhuwung kêkalih

--- 50 ---

wau badhe dados panganggènipun para ratu ingkang ngêrèh ing tanah Jawi, ananging Ki Sura wau sasampunipun damêl dhuwung lajêng sakit mripatipun, têmahan ina, botên sagêd damêl dhuwung malih. Sunan Bonang anuntên dhatêng wana, aningali tunggak jati growong wontên sapinggiring toya katuwuhan godhong pakis, angrêmbyung wontên sangandhaping tunggak wau, sarta pating cêkênuk êlungipun. Tunggak kasawang-sawang pinanggih panggalihipun, badhe kapola wangunipun, kadamêl garaning dhuwung wau, badhe kaagêm piyambak. Sakonduripun Sunan Bonang lajêng adamêl garan wau, sarêng sampun dados sangêt ing prayoginipun, pantês yèn kaagêma ing para ratu, mila lajêng kaêtrapakên ing dhuwung kêkalih wau, mênggah namanipun kawastanan ukiran tunggak sêmi dhatêng Sunan Bonang. Punuju[14] ing dintên Jumungah Sunan Bonang sêmbiyang dhatêng ing masjid. Sabakdaning sêmbiyang Sunan Kudus pitakèn, sababipun botên ngangge cis. Sunan Bonang anyêrêpakên sarta andêdahakên dhuwung pasopati wau, Sunan Kudus rêmên aningali wanguning dhuwung, lajêng kasambut kadamêl pola, ingkang dipun kèn damêl tiyang pandhe anama Ki Janas. Sarêng sampun dados dhuwung inggih lajêng kawangsulakên malih.

Kacariyos Kyai Agêng Tarub sangêt asihipun dhatêng Radèn Lêmbu Pêtêng, kados putranipun piyambak. [piyamba...]

--- 51 ---

[...k.] Sabab Kyai Agêng sumêrêp ing pêpêsthèn. Awit sampun angsal wisik. Mila ingkang putra sangêt anggènipun amulang, dipun kèn amratapa, aling-aling sêsabin. Radèn Lêmbu Pêtêng ngèstokakên parentahe kang rama, ing sabên dintên saba ing pagagan, anênanêm sarêmênipun warni-warni, manawi siyang kakirim dhaharipun. Kala samantên putranipun Kyai Agêng ing Tarub kang nama Rêtna Nawangsih sampun môngsa birai sandhang, sangsaya sangêt ayunipun. Ing sabên siyang andikakakên ngirim dhaharing Radèn Lêmbu Pêtêng ing pagagan. Sadhatêngipun ing pagagan babêktanipun dipun tampèni dhatêng Radèn Lêmbu Pêtêng, nanging astanipun tansah dipun cêpêngi dhatêng Radèn Lêmbu Pêtêng, andadosakên kagètipun Dèwi Nawangsih, lajêng mantuk sarta awêwadul dhatêng ingkang rama, Kyai Agêng Tarub ngandika, wis mênênga bae dhenok, satêmêne Si Lêmbu Pêtêng iku sadulurmu angkat, dudu sadulurmu têmênan. Sang Rêtna Nawangsih lajêng kèndêl. Sarêng ing dalunipun Sang Rêtna Nawangsih lajêng kadhaupakên kalihan Radèn Lêmbu Pêtêng nanging dèrèng ngantos atut. Kyai Agêng tumuntên seda, sarêng sampun lami-lami Sang Rêtna Nawangsih rumaos lola, lajêng atut anggènipun palakrama, sarta sangêt anggènipun sih-sinihan. Radèn Lêmbu Pêtêng lajêng ngalih nama Kyai Agêng Tarub. Ing lami-lami Rêtna Nawangsih wawrat. Sarêng dumugi ing môngsa

--- 52 ---

saha mbabar miyos kakung abagus warninipun. Ingkang rama ibu sangêt asih, sarêng sampun kasapih nuntên gadhah putra malih èstri, Kyai Agêng Tarub lajêng gêrah dados ing sedanipun. Putra kêkalih wau ingkang jalêr anama Ki Gêtas Pandhawa sampun krama, ingkang èstri kakramèkakên angsal Ki Agêng Ngêrang. Kacariyos Ki Gêtas Pandhawa wau sampun apêputra pitu, pambajêngipun jalêr, awasta Ki Agêng Sela, ingkang rayi nênêm èstri sadaya, Nyai Agêng Pakis, Nyai Agêng ing Purna, Nyai Agêng ing Kare, Nyai Agêng ing Wanglu, Nyai Agêng ing Bokong, Nyai Agêng Adibaya, sami rukun anggènipun saduluran.

Kacariyos Ki Agêng ing Pêngging, anama Dipati Jayaningrat, saklangkung digdayanipun. Sangêt dipun sihi dhatêng Prabu ing Majapait, sarta katariman putrinipun. Sampun apêputra kêkalih, anama Ki Kêbo Kanigara, kalih Ki Kêbo Kananga, sarêng sampun pêputra kêkalih, Dipati Jayaningrat seda. Punika putra kêkalih[15] wau sami pradondi, ingkang sêpuh Ki Kêbo Kanigara kêdah angêkahi agami Buda, lajêng kesah amartapa dhatêng salêbêting kawah tuwin ing rêdi-rêdi, anèlad lampahing ajar, pêjahipun obong, botên kantênan kuburipun. Dene Ki Kêbo Kananga anglampahi agami Islam, anut ing

--- 53 ---

sarakipun kangjêng rasul. Sampun angadêg Jumungahipun wontên ing Pêngging, kathah têtiyang dhusun kang sami sêmbiyang Jumungah dhatêng ing Pêngging, sarta Ki Kêbo Kananga wau anggêguru dhatêng pangeran ing Siti Jênar, sêsarênganipun anggêguru tiyang tiga, anama Ki Agêng Tingkir, Ki Agêng Butuh, Ki Agêng Ngêrang, tiyang sakawan wau sami manjing dados sadulur sarta kêmpal manahipun dados satunggal, awit saking karsanipun Pangeran Siti Jênar.

Kacariyos sultan ing Dêmak mirêng wartos, yèn têdhakipun Ki Dipati Dayaningrat, kang nama Ki Kêbo Kananga, ing mangke anama Ki Agêng Pêngging, punika sampun agami Islam, nanging dèrèng wontên sowan dhatêng ing Dêmak. Sinuhun Bintara asêmu duka, awit ing Pêngging wau tilas kabupatèn, sarta kaprênah santana dening Sultan Dêmak, bokmênawi amikir sumêja jumênêng ratu, Sultan Dêmak lajêng utusan pinisêpuh, anama Ki Agêng Wanapala, sarta kabêktanan suwal tigang prakawis. Kang sapisan kadospundi, ingkang

dados kaniyatanipun, punapa inggiha tulus anggènipun ngibadah kemawon, punapa badhe melik karaton ing Dêmak. Kaping kalih, sultan ing Dêmak inggih sampun sumêrêp, yèn piyambakipun santananipun Sultan Dêmak. Kang kaping tiga punapa sababipun dene botên purun sowan dhatêng ing Dêmak. Ki Wanapala sagêda nyêngkolong [nyê...]

--- 54 ---

[...ngkolong] ingkang dados kaniyatanipun. Sasampuning têrang Ki Wanapala lajêng mangkat. Sadhatêngipun ing Pêngging sampun kêpanggih kalihan Ki Agêng, nuntên sami sêsalaman. Ki Agêng Pêngging pitakèn mênggah ingkang dados damêlipun, dene lampahipun anyalawadi, Ki Wanapala mangsuli bêlaka yèn kautus ing kangjêng sultan.

Tiyang kêkalih wau lajêng sami bêbantahan. Rame gêntos kawon. Ki Wanapala sarêng sampun sumêrêp ingkang dados kaniyatanipun Ki Agêng Pêngging, lajêng pamit mantuk dhatêng Dêmak, matur ing kangjêng sultan, yèn Ki Agêng Pêngging wau gadhah cipta kêkalih, ing lair anêtêpi anggènipun ngibadah, nanging ing batos sumêja jumênêng ratu, sangêt sagêdipun anyamur lampah, aturipun Ki Wanapala, prayogi kasarèhakên ing sawêtawis. Sabab sampun kula wangêni kalih taun, tumuntên sowana dhatêng ing Dêmak. Akathah-kathah aturipun Ki Wanapala wau ênggènipun amurih icaling dukanipun dhatêng Ki Agêng Pêngging.

Kacariyos Ki Agêng Pêngging, saantukipun utusan ing Bintara, lajêng katamuan Ki Agêng Tingkir, Ki Agêng Ngêrang, Ki Agêng Butuh, mila sami mara tamu, sabab mirêng wartos, yèn Ki Agêng Pêngging tinimbalan dhatêng ing Dêmak mopo, tiyang têtiga wau sarèhning sadhèrèk tunggil guru dados sami kuwatos dhatêng Ki Agêng Pêngging, nuntên [nu...]

--- 55 ---

[...ntên] sami takèn mênggah ing sababipun, dene tinimbalan dhatêng ing Dêmak botên purun sowan, sarta sami amituturi, supados yèn dipun timbali malih lumampaha, nanging Ki Agêng Pêngging taksih sangêt ing wangkotipun. Kala samantên Ki Agêng Pêngging ing dalu nanggap wayang bèbèr, sarêng sadalu punika ugi garwanipun Ki Agêng Pêngging wawratanipun sampun sêpuh, lajêng ambabar miyos jalêr, abagus warninipun. Kasarêngan dhatênging kêkuwung sarta jawah dêrês. Ingkang angringgit bèbèr kinèn kèndêl. Jabang bayi sasampuning binêrsihan ingaturakên dhatêng Ki Agêng Tingkir, tinampèn lajêng pinangku, Ki Agêng Tingkir ngandika dhatêng Ki Agêng Pêngging, adhi, anakmu iki bagus têmên, aku amêsthèkake bocah iki ing besuk gêdhe darajate, bêgjane kang padha mênangi, sarta bocah iki dakwehi jênêng Mas Karèbèt, dene ênggone lair pinuju nanggap wayang bèbèr. Ki Agêng Tingkir, Ki Agêng Butuh, Ki Agêng Ngêrang, sarêng sampun sadasa dintên anggènipun wontên ing Pêngging, lajêng sami mantuk. Botên antawis lami Ki Agêng Tingkir nuntên seda, Ki Agêng Pêngging inggih dipun aturi dhatêng garwanipun Ki Agêng Tingkir, anggènipun wontên ing Tingkir gangsal dintên, nuntên mantuk. Dhatêngipun ing dalêm Ki Agêng Pêngging sangêt susah ing galihipun, ciptanipun tumuntên nusula pêjah dhatêng Ki Agêng Tingkir.

--- 56 ---

Kacariyos Sultan Bintara, lami ênggènipun angantos-antos ing sowanipun Ki Agêng Pêngging, awit sampun dumugi ubangginipun kalih taun. Ing mangke Sinuhun Bintara anggalih sampun têtela, yèn Ki Agêng Pêngging balela, botên purun sowan. Sinuhun Bintara lajêng utusan Sunan Kudus dhatêng ing Pêngging angêmban dêduka, nuntên mangkat namung ambêkta sabat pêpitu, sarta ambêkta bêndhe, wasiyat saking

marasêpuhipun kang nama Dipati Têrung, bêndhe wau anama Ki Macan. Kacariyos Sunan Kudus samargi-margi adamêl wasiyat namaning tanah, kados ta namaning dhusun ing Sima, ing Jimbungan, ing Dêrana, ing Ngaru-aru, punika Sunan Kudus kang anamakakên. Ing mangke lampahipun sampun dumugi ing Pêngging, kêpanggih kalihan Ki Agêng Pêngging, lajêng sami tarung bantah ing ngèlmunipun. Ki Agêng Pêngging kacêthikan karsanipun, anggènipun ngrangkêp pikajêngan. Nanging botên mingkêd ing ukumipun tiyang mirong ing ratu angandhêmi, Ki Agêng Pêngging sampun seda amargi binêlèk sikutipun dhatêng Sunan Kudus. Kulawarganipun sami gègèr, sadaya sumêja ambelani dhatêng Ki Agêng Pêngging kang sampun pêjah, sami anututi ing Sunan Kudus. Sunan Kudus nuntên amêdalakên[16] kasêktèn. Sabatipun amung pitu, pangraosipun tiyang Pêngging katingal tiyang kalih lêksa sarta pêpak sadêdamêlipun. Nanging tiyang

--- 57 ---

Pêngging botên ajrih, mêksa badhe angamuk, sarta anitir bêndhe nama Kyai Udanarum. Sunan Kudus nuntên amêdalakên kasêktèn malih, têkênipun kakipatakên. Tiyang ing Pêngging sakala ical nêpsunipun, lajêng sami mantuk amênêdi layoning gustinipun, kapêtak salèr wetaning dalêm. Sarêng sampun antawis kawandasa dintên, garwanipun Ki Agêng Pêngging nusul seda, Mas Karèbèt kantun lola, kaêmong dhatêng para santananipun.

Sarêng sampun agêng Mas Karèbèt nuntên kabêkta dhatêng nyai rôndha ing Tingkir, wontên ing ngriku dipun ugung sakarsanipun. Dhasar nyai rôndha ing Tingkir sugih mas picis, kèringan ing tôngga desa, Mas Karèbèt wau dados katêlah nama Ki Jaka Tingkir, solah pikajênganipun sanès lan lare kathah, rêmên anênêpi dhatêng ing rêdi utawi ing wana-wana tuwin guwa, ngantos sadasa dalu tuwin satêngah wulan. Dene ingkang putra botên kenging dipun cêgah ênggènipun rêmên saba wana tuwin rêdi. Pinuju satunggiling dintên Ki Jaka Tingkir mantuk, lajêng rinangkul kang ibu sarwi ngandika, thole, kowe aja dhêmên saba ing gunung, wruhanamu wong kang padha tapa ing gunung iku isih kapir, durung manut agamane kangjêng nabi, luwih bêcik kowe anggêgurua marang wong mukmin. Ki Jaka lajêng nyuwun pamit, badhe anggêguru [anggêgu...]

--- 58 ---

[...ru] dhatêng tiyang mukmin. Ingkang ibu inggih anglilani, Ki Jaka nuntên mangkat ijèn, ngalèr ngetan anjog ing Sela, badhe anggêguru dhatêng Ki Agêng ing Sêsela. Ki Agêng ing Sêsela rêsêp aningali Ki Jaka Tingkir, lajêng kapêndhêt putu, ingugung sakarsanipun. Wontên ing ngriku Ki Jaka rêmên angringgit, sarta sampun misuwur sagêdipun angringgit. Ki Agêng ing Sêsela sangsaya wêwah sihipun. Ki Jaka botên kenging pisah, utawi yèn Ki Agêng anênêpi, Ki Jaka inggih kabêkta.

Yêktosipun Ki Agêng Sela punika sagêd anyamur lampah, ing batos sangêt panêdhanipun ing Allah, supados sagêda anurunakên para ratu ingkang amêngku ing tanah Jawi, awit Ki Agêng rumaos yèn trahing Brawijaya ing Majapait. Kala samantên Ki Agêng Sela sampun pitung dintên pitung dalu anggènipun wontên ing gubug, pagagan wana kang enggal binubak, pêrnah salèr wetaning Tarub, kawastanan wana ing rèncèh, ing wanci dalu Ki Agêng sare wontên ing ngriku, Ki Jaka Tingkir tilêm wontên ing gagan. Ki Agêng Sela supêna dhatêng wana anyangking pudhi badhe babad. Katingal salêbêting supêna Ki Jaka Tingkir sampun kêpanggih wontên ing wana, sarta sakathahing kêkajêngan sampun sami rêbah, kaseredan dhatêng Ki Jaka Tingkir, salêbêting supêna Ki Agêng eram sangêt, nuntên kagèt wungu saking ênggènipun [ênggèni...]

--- 59 ---

[...pun] sare, Ki Jaka Tingkir taksih tilêm wontên gagan, lajêng ginugah, Ki Agêng pitakèn. Thole, sasuwene aku turu kowe apa ora lunga, wangsulanipun Ki Jaka, botên. Ki Agêng mirêng aturipun ingkang wayah sangêt anggènipun gagêtun, rumaos yèn supêna, ngandika salêbêting galih, gêtun têmên impènku, dene bangêt têmên ênggonku duwe panêdha ing Allah, ing salawase durung pinaringan ngalamat mêngkono, bocah iki kang ora duwe panêdha ing Allah parandene têka pinaringan ngalamat kang kaya mêngkono, Ki Agêng lajêng pitakèn dhatêng Ki Jaka, thole, saelingmu kowe biyèn wis ngimpi apa, Ki Jaka Tingkir matur bêlaka, kala kula tirakat dhatêng ing rêdi Telamaya rumiyin, wontên ing ngriku kula ing dalu tilêm sarta supêna katiban rêmbulan. Sanalika punika ugi rêdi ing Telamaya mungêl gumludhug. Kula lajêng tangi, punika kadospundi ing wahananipun. Ki Agêng mirêng aturipun ingkang wayah sangsaya ngungun. Ciptanipun, yènta sampuna ajrih ing Allah, Ki Jaka kados dipun purih ing cilakanipun. Nanging Ki Agêng sumêrêp, yèn papêsthèning Allah punika botên kenging dipun têkerah ing têtiyang, Ki Agêng nuntên ngandika, thole, kowe aja takon wahananing impènmu, wis ngaluwihi bêcike, yaiku ratu-ratuning impèn.

--- 60 ---

Dene pituturku marang kowe, ing saiki kowe ngawulaa marang ing Dêmak, ing kono mênawa kêtêmu wahanane impènmu, aku anjurungi pandonga bae. Ki Jaka matur, kawula sandika anglampahi saking dhawah sampeyan, sarta kula pundhi-pundhi ing salaminipun. Ki Agêng ngandika malih, iya thole, ênggonku kurang mangan turu iki muga tinêmua marang kowe, nanging thole, ing buri turunku kênaa anyambungi wahyumu. Ki Jaka aturipun sumôngga, Ki Agêng Sela mirêng aturipun Ki Jaka sakalangkung lêga ing galihipun sarta akathah-kathah pawulangipun dhatêng Ki Jaka.

Ki Jaka Tingkir inggih lajêng mangkat, lampahipun mampir dhatêng ing Tingkir, matur dhatêng ingkang ibu punapa ing sadhawahipun Ki Agêng Sela, ingkang ibu angandika, thole, pituduhe Ki Agêng Sela iku bangêt bênêre, dadi ana kang dakarêp-arêp. Nuli lakonana nanging ngêntènana baturmu loro iku dhisik. Lagi tak kon matun gaga, iku bakal dakkon ngatêrake marang kowe, aku duwe sadulur lanang siji ngawula Sultan Dêmak, jênênge Kyai Ganjur, dadi lêlurah suranata, iku kang bakal daktitipi marang kowe, sarta angaturêna ing sang nata, Ki Jaka inggih amiturut ing dhawahipun kang ibu, nuntên tumut matun gaga angrencangi tiyang kêkalih wau ngantos sadintên botên mantuk-mantuk.

--- 61 ---

Sarêng ing wanci asar wontên mêndhung sarta grimis. Sunan Kalijaga pinuju langkung cêlak ing pagagan sarta tatêkên cis. Ki Jaka dipun cêluk saking sajawining pagagan. Thole, sira iku têka pijêr matun gaga bae, mariya ênggonmu matun, nuli ngawulaa marang ing Dêmak. Sabab sira iku bakal raja amêngku ing tanah Jawa, sampuning ngandika lajêng kesah mangalèr. Sarêng sampun botên katingal Ki Jaka tumuntên mantuk, matur dhatêng ingkang ibu, kang ibu mirêng sakalangkung bingah sarta ngandika, thole, kowe bêgja bangêt, olèh pituduhe Sunan Kalijaga, kêbat nuli lumakua marang ing Dêmak, aja ngêntèni ênggone matun gaga, sing kèri dakrêmbatne bae, Ki Jaka inggih nuntên lumampah kadhèrèkakên tiyang kêkalih, sampun dumugi ing Dêmak, anjujug griyanipun Kyai Ganjur.

Kacariyos sultan ing Bintara sampun dumugi ing jangji puput yuswanipun, atilar putra nênêm. Pambajêngipun èstri anama Ratu Mas, sampun krama angsal Pangeran Carêbon. Panênggak anama Pangeran SabrangLèr, punika ingkang anggêntosi kang rama jumênêng ratu, nuntên Pangeran Sedalèpèn. Nuntên Radèn Trênggana, nuntên Radèn Kandhuruwan.

Wuragilipun anama Radèn Pamêkas. Dene ingkang jumênêng ratu wau dèrèng lami lajêng seda, dèrèng apêputra, ingka[17] anggêntosi

--- 62 ---

jumênêng ratu Radèn Trênggana ajêjuluk Sultan Dêmak. Ki Patih Mangkurat inggih sampun pêjah, ingkang anggêntosi dados patih anakipun jalêr anama Patih Wanasalam. Kawicaksananipun angungkuli ingkang rama, para bupati sangandhap[18] sami ajrih asih.

Kacariyos Radèn Jaka Tingkir sampun katampèn pangawulanipun ing Sultan Dêmak. Mênggah katuripun wau Sultan Dêmak pinuju miyos saking masjid. Ki Jaka andhodhok wontên pinggir balumbang badhe sumingkir botên sagêd, sabab kapêngkok ing balumbang, Ki Jaka lajêng nglumpati ing balumbang sarwi mungkur, Sultan Dêmak sarêng aningali sakalangkung kagèt, sarta andangu, Ki Jaka matur yèn kapenakanipun Kyai Ganjur, Ki Jaka lajêng kapundhut sarta kaabdèkakên. Kangjêng sultan sakalangkung asih dhatêng Ki Jaka Tingkir, amargi warninipun bagus, sarta anglangkungi kadigdayanipun. Ing lami-lami Ki Jaka Tingkir lajêng kapundhut putra, kawênangakên ngambah salêbêting kadhaton, sarta kadadosakên lêlurah prajurit tamtama, sampun misuwur ing tiyang sanagari Dêmak.

Sarêng sampun antawis lami malih sang nata kagungan karsa badhe amêwahi prajurit tamtama, kathahipun kawanatus malih, amundhuti sarta amilihi tiyang sanagari sarta padhusunan. Kapilihan ingkang sami digdaya sarta têguh, yèn sampun angsal lajêng dipun coba kaabên [kaa...]

--- 63 ---

[...bên] kalihan banthèng, mênawi anampiling banthèng rêmuk sirahipun inggih kalêbêt dados tamtama, yèn botên inggih botên kalêbêt. Kacariyos wontên tiyang ing Kêdhungpingit, anama Ki Dhadhungawuk, warninipun botên prayogi, nanging sampun komuk ing têguhipun. Ki Dhadhungawuk wau lajêng dhatêng ing Dêmak, sumêja lumêbêt prajurit tamtama, sarêng katur ing Radèn Jaka Tingkir nuntên katimbalan dhatêng ing ngarsanipun. Radèn Jaka Tingkir sarêng aningali sangêt ênggènipun botên rêmên, sabab warninipun sakalangkung awon ... lajêng tinantun. Sarèhning wontên ing dhusun sampun kalok ing têguhipun, punapa purun kacoba dipun suduk. Wangsulanipun inggih purun. Ki Dhadhungawuk lajêng kasuduk ing sadak dhatêng Radèn Jaka Tingkir, dhadhanipun pêcah lajêng pêjah, kancanipun tamtama êndikakakên sami tumut nyuduki ing dhuwung, jisimipun Ki Dhadhungawuk tatunipun arang kranjang, Radèn Jaka Tingkir sangsaya misuwur ing kadigdayanipun. Kala samantên sampun katur ing sang nata, yèn Radèn Jaka Tingkir amêjahi tiyang badhe lumêbêt dados tamtama, kangjêng sultan sakalangkung duka, sarèhning kangjêng sultan wau ratu sangêt ing adilipun. Radèn Jaka Tingkir lajêng kadhawahan tundhung saking nagari ing Dêmak. Kangjêng sultan amaringi diyat dhatêng ali[19] warisipun ingkang pêjah kathahipun gangsal atus reyal.

--- 64 ---

Wondene Radèn Jaka Tingkir inggih lajêng kesah sami sakala saking ing nagari Dêmak. Ingkang ningali sami wêlas sadaya, utawi prikancanipun tamtama inggih sami anangisi sadaya, Radèn Jaka Tingkir sangêt ênggènipun kaduwung ing solahipun kang sampun kêlampahan, sarta sangêt ing wirangipun aningali têtiyang ing Dêmak, sariranipun marlêsu, ciptanipun rêmên yèn tumuntêna amanggih pêjah, lampahipun ngidul ngetan anjog ing wana agêng, botên kantênan kang dipun jujug, sabab saking sangêt bingunging manahipun. Kacariyos ênggènipun wontên satêngahing wana, sarta lumampah ing sapurug-purug

ngantos gangsal wulan. Kala samantên lampahipun dumugi ing wana Jati Têngah tanah rêdi Kêndhêng, wontên ing ngriku kêpêthuk kalihan Ki Agêng Butuh, Ki Agêng kagèt sarta ngandika, sarta anyêlaki, thole, mandhêga, rupamu lan pasêmonmu mèmpêr kakang Pêngging kang wus mati, yèn kowe dadia putrane patut. Nanging bagus kowe lan dêdêgmu pidêgsa, si kakang ing Pêngging biyen rada kadhuwurên sathithik. Kêbat sumaura, pinangkamu ing ngêndi. Ki Jaka matur, wartosipun ingkang sami sumêrêp, kula inggih anakipun Ki Agêng Pêngging. Ki Agêng sarêng mirêng enggal angrangkul dhatêng Ki Jaka sarwi ngandika, yagene ênggèr, kowe ana satêngahing alas kene. Ki Jaka matur ing wiwitan dumugi wêkasan.

--- 65 ---

Kyai Agêng sakalangkung ngungun.

Kyai Agêng tumuntên kondur, ingkang putra Radèn Jaka binêkta, sadhatêngipun ing Butuh Radèn Jaka sakalangkung sinungga-sungga, Kyai Agêng Butuh nuntên angaturi Kyai ing Ngêrang, inggih sampun dhatêng wontên ing Butuh, lajêng winartosan yèn Radèn Jaka punika putranipun Kyai Agêng Pêngging, Kyai Agêng Ngêrang enggal angrangkul sarta anangisi, wicantênipun. Thole, aku biyèn tilik mênyang Pêngging, nanging kowe ora nana, wis digawa marang ibumu ing Tingkir, dadi wis bungah atiku, saikine kowe nêmu kasrakat mêngkono, thole, kowe narimaa, ing sakèhe tindakmu ora bênêr iku atas karsaning Allah, lan wis lumrahe wong bakal kapenak iku amêsthi wiwitane lara. Ki Agêng Butuh lan Kyai Agêng Ngêrang wau akathah-kathah pawulangipun dhatêng Radèn Jaka Tingkir, Radèn Jaka inggih sakalangkung narima sarta suka ing galihipun. Dene anggènipun wontên ing Butuh Radèn Jaka wau ngantos kalih wulan. Sarêng sampun nêlas pamulangipun Kyai Agêng Butuh ngandika, thole, sarèhning wis antara pitung sasi ênggonmu lunga têka[20] ing Dêmak, ing samêngko kowe balia marang Dêmak, utawa muliha marang Tingkir lan ing Pêngging, bokmanawa kangjêng sultan wis èngêt sarta animbali marang kowe, ora wurung digolèki ing ênggon [êng...]

--- 66 ---

[...gon] kawijilane, Ki Jaka Tingkir matur sandika, tumuntên mangkat ijèn. Sadhatêngipun sajawining nagari Dêmak lajêng amêlingakên prikancanipun tamtama, inggih sami dhatêng cêcolongan. Radèn Jaka pitakèn dhatêng tamtama, sarèhning ênggènipun kesah sampun lami, sang nata punapa sampun andangu dhatêng piyambakipun. Wangsulanipun tiyang tamtama, sang nata dèrèng wontên andangu, Ki Jaka sarêng mirêng sangêt malih susahing manahipun, lajêng pamit dhatêng kancanipun tamtama sumêdya ngêlambrang malih.

Lampahipun Radèn Jaka anjujug ing Pêngging, ing dalu lajêng sare ing dêdagan, wontên ing pakuburanipun ingkang rama, ngantos kawan dalu, nuntên mirêng swara atêtela, thole, sira lungaa angidul ngetan, cêdhaking desa Gêtasaji ana wong dhêdhukuh jênênge Kyai Buyut ing Banyubiru, sira ngèngèra ing kono, anglakonana saparentahe. Radèn Jaka kagèt tumuntên wungu saking ênggènipun sare, lajêng mangkat ijèn.

Gêntos kacariyos ing dhukuh Calpitu sukunipun rêdi Lawu, ing ngriku wontên tiyang tapa, anama Ki Jabaleka, inggih trah saking ing Majapait. Ki Jabaleka wau agadhah putra jalêr satunggil abagus warninipun, nama Mas Mônca, Ki Mas Mônca wau kesah saking [sa...]

--- 67 ---

[...king] ing Calpitu sumêja tapa dhatêng ing pasisir kidul, kèndêl wontên ing Toyabiru, lajêng kapêndhêt mitra dhatêng Ki Buyut ing Banyubiru sarta sangêt dipun sihi, ingugung sapolahipun, winulang sakathahing kadigdayan, lan kinèn bantêr tapanipun. Supados enggala tuwuh kang darajat. Sabab Ki Buyut sumêrêp yèn Mas Mônca wau badhe dados êmbaning ratu. Kala samantên Ki Buyut ngandika dhatêng Ki Mas Mônca, kulup, bakal ratumu mèh têka ing kene, rong dina êngkas mêsthi têka ing kene, yèn wis têlung sasi ênggone ana ing Banyubiru kene, iku wus dungkap jumênênge nata, besuk bakal kêkutha ing Pajang, ratu iku angluwihi sêkti, kineringan ing mungsuh, karatone angkêr, iya iku turune Dipati Andayaningrat ing Pêngging, kowe kang bakal dadi pêpatih, aku besuk kang angreka, amrih gêlise jumênêng ratu. Ki Mas Mônca aturipun nuwun.

Sarêng sampun kalih dintên malih, Radèn Jaka Tingkir sampun dumugi ing Banyubiru, inggih nuntên kapêndhêt putra dhatêng Ki Buyut. Sakalangkung ingêla-êla, kasadhèrèkakên kalihan Mas Mônca, Ki Buyut anêlas pawulangipun dhatêng Radèn Jaka Tingkir tuwin Mas Mônca, sasampuning jangkêp tigang wulan Ki Buyut ngandika dhatêng Radèn Jaka, ênggèr, wis mangsane kowe ngaton marang ramakmu kangjêng

--- 68 ---

sultan, mumpung iki môngsa rêndhêng, amêsthi ngadhaton ing gunung Prawata, dakkira têkamu ing Prawata kangjêng sultan durung kondur marang ing Dêmak. Aku anggawani sarat, kang dadi jalarane kowe diwawuh ing kangjêng sultan. Lêmah iki lolohna ing kêbo dhanu, amêsthi kêbo mau banjur ngamuk marang Prawata, wong Dêmak ora nana kang bisa amatèni, iku margane sang nata andangu marang kowe, yèn kowe andikakake matèni kêbo mau, lêmahe buwangên dhisik. Amêsthi kêbo iya banjur kêna kopatèni, lan kowe dakwèhi kanthi, adhimu Ki Mas Mônca, sarta sadulurku lanang jênênge Ki Wuragil, lan kaponakanku, anake Ki Buyut Majasta, jênênge Ki Wila, wong têlu iku aja nganti pisah karo kowe. Radèn Jaka Tingkir matur sandika.

Kyai Buyut lajêng parentah dhatêng anak putunipun, andikakakên sami damêl gèthèk, badhe têtumpakanipun Radèn Jaka Tingkir, sarêng sampun mirantos nuntên mangkat numpak gèthèk. Ki Buyut Banyubiru angatêr sapinggiring lèpèn. Sarwi andêdonga anênga langit. Ki Majasta ngatêra tumut nitih gèthèk. Gèthèk milir ing lèpèn Dêngkèng, sampun dumugi ing dhusun griyanipun Ki Majasta, kèndêl sipêng wontên ing ngriku tigang dintên, lajêng mangkat, Ki Majasta botên tumut. Gèthèk [Gèthè...]

--- 69 ---

[...k] milir dumugi ing bêngawan Picis. Tiyang sakawan wau ingkang kêkalih anyatangi, ingkang kêkalih amêlahi.

Sarêng wanci pukul sakawan sontên dumugi ing kêdhung Srêngenge, anuntên wontên mêndhung sarta grimis awor barat. Ing kêdhung Srêngenge ngriku wontên ratuning baya, anama Baurêksa, pêpatihipun anama Jalumampang, balanipun baya tanpa wilangan. Baya Jalumampang wau angirid baya kalih atus, sami angrampit gèthèk, lajêng pêrang rame kalihan Mas Mônca wontên ing dharatan, Patih Jalumampang sarta baya pitung dasa sampun sami pêjah sinabêtakên ing kêkajêngan dhatêng Mas Mônca, dene Radèn Jaka Tingkir lajêng ambyur dhatêng salêbêting toya, pangraosipun kados wontên ing dharatan kemawon, nuntên prang rame, baya kathah kang pêjah, ratuning baya kang nama Baurêksa sampun nungkul dhatêng Radèn Jaka, sarta aprajangji badhe ngatêr ing lampahipun Radèn Jaka wontên ing toya, lan prajangji badhe angaturi kalangênan baya satunggil-satunggil ing sabên taun.

Radèn Jaka Tingkir nuntên mangkat anitih gèthèk malih, iliring gèthèk dipun sanggi ing bajul kawan dasa, ingkang nitih sami ngeca-eca lênggah kemawon, satang lan wêlahipun sami binucalan. Ing wanci dalu dumugi Bêbagan [Bê...]

--- 70 ---

[...bagan] ing Butuh, gèthèk kathothok. Bajul sami sumêrêp ing wangsit, gèthèk kakèndêlakên. Radèn Jaka sarta rencangipun têtiga sarèhning sami sayah lan arip. Lajêng sami tilêm wontên ing gèthèk. Ing wanci têngah dalu Ki Agêng Butuh mêdal saking griyanipun, kagèt aningali pulung karaton, cumlorot saking lèr kilèn, dhawah wontên ing lèpèn, panggenanipun tilêm Radèn Jaka wau, Ki Agêng nuntên nututi ing dhawahing pulung, sadhatêngipun ing pinggir lèpèn, Ki Agêng botên samar aningali dhatêng Radèn Jaka, kang sare ing gèthèk kadhawahan pulung, lajêng ginugah, thole, tangia, aja pijêr turu bae, pulung karaton ing Dêmak wis ngalih marang sira. Radèn Jaka lan sarencangipun sampun sami tangi, lajêng binêkta dhatêng dhepokipun Ki Agêng Butuh, Ki Agêng Ngêrang inggih sampun dipun aturi dhatêng ing ngriku, nuntên sami amulang dhatêng Radèn Jaka, sarèhning pulung karaton ing Dêmak sampun ngalih dhatêng piyambakipun. Punika ênggènipun badhe anggêntosi ing Sultan Dêmak sampun ngantos kakasap, kasuwuna ing Allah kemawon, lan amuriha lunturing sihipun sang nata, sarta kawulang ing lampah nistha lan kang utami, akathah-kathah pawulangipun Ki Agêng kêkalih wau ing Radèn Jaka, Radèn Jaka inggih sangêt anarimah sarta badhe angèstokakên ing piwulang [piwu...]

--- 71 ---

[...lang] wau. Radèn Jaka nuntên pamit mangkat lan sarencangipun, sami anumpak gèthèk, alon miliripun. Sarêng dumugi ing dhusun Bulu tanah Majênang, nuntên mêntas dhatêng dharat. Bajul sami kawangsitan kapurih wangsula dhatêng ing panggenanipun ing kêdhung Srêngenge, Radèn Jaka lan sarencangipun lajêng sami lumampah dharat. Wiwit kala samantên ing dhusun Bulu kaêlih nama ing Tindak.

Lampahipun Radèn Jaka ngalèr ngilèn mêdal ing Garobogan. Sadhatêngipun talatah ing Prawata, Radèn Jaka sumêrêp yèn sang nata taksih ngadhaton ing ngriku, dèrèng kondur dhatêng Dêmak. Radèn Jaka nuntên ngupados maesa dhanu, sarêng sampun angsal lajêng kalolohan siti babêktanipun saking ing Majasta, maesa wau enggal lumajêng angamuk dhatêng pasanggrahan ing Prawata, angobrak-abrik pasanggrahan. Sarta anggudag anyudhangi têtiyang, kathah tiyang kang sami tatu tuwin pêjah, andadosakên gègèripun tiyang sa Prawata, karampog lan dipun sanjatani botên pasah. Kangjêng sultan nuntên parentah dhatêng abdinipun tamtama, andikakakên mêthukakên pangamuking maesa dhanu, sampun ambêkta gêgaman, sabab prajurit tamtama wau sampun sami dipun gêgulang anampiling banthèng, sapisan rêmuk sirahipun pêjah, prajurit tamtama inggih nuntên mêthukakên pangamuking maesa, ijèn gêntos-gêntos, [gêntos-gê...]

--- 72 ---

[...ntos,]

nanging botên wontên ingkang ngêntasi damêl. Malah kathah kang sami pating kalèsèd, amargi dipun bijigi sarta kaidak-idak. Pangamuking maesa wau ngantos tigang dintên tigang dalu, yèn sêrap srêngenge maesa wangsul dhatêng ing wana, mênawi enjing lajêng ngamuk dhatêng ing pasanggrahan malih, ambêbujêng tiyang.

Ing sabên dintên sang nata aningali saking pêpanggungan, kala samantên sang nata aningali dhatêng Radèn Jaka Tingkir ingiring tiyang têtiga, lumampah malipir sawingkinging baris. Solahipun kados tiyang aningali pangamuking maesa, sang nata enggal ngandika dhatêng abdinipun kang nama Jêbad. Jêbad, pandêlêng ingsun kae kaya Si Tingkir ingiring bature tatêlu, ingsun ora pangling, sira taria apa dheweke wani sun adu lan kêbo ngamuk. Yèn Si Tingkir bisa matèni kêbo iku, dakapura dosane kang wus kalakon. Radèn Jaka sarêng kadhawahan aturipun sandika, sang nata nuntên parentah angêpung maesa sarta andikakakên sami anyuraki ing Radèn Jaka ênggènipun tanglêd kalihan maesa lan andikakakên nabuh monggang, sang nata aningali saking pêpanggungan. Radèn Jaka Tingkir tumuntên amurugi maesa, maesa inggih lajêng anggudag, adangu ênggènipun tanglêd, kapurih erama kang sami ningali, Radèn Jaka dipun undha katadhahan sungu, nanging botên [bo...]

--- 73 ---

[...tên] pasah, sungu sarta buntuting maesa kacandhat dipun sêndhal, maesa dipun tampiling, rêmuk sirahipun sampun pêjah, andadosakên eram sarta sukanipun sang nata, tuwin ingkang aningali sadaya, Radèn Jaka Tingkir lajêng kawangsulakên kalênggahanipun lami anglurahi prajurit tamtama, kangjêng sultan sampun pulih sihipun kados ingkang wau-wau, sang nata nuntên bidhal kondur dhatêng nagari ing Dêmak.

Botên antawis lami kangjêng sultan bidhal dhatêng ing Carêbon, sumêja amondhongi ing Sunan Kalijaga, kaaturan adalêm ing nagari Dêmak. Susunan Kalijaga inggih amiturut, lajêng adhêdhêkah wontên ing Ngadilangu,[21] padamêlanipun amêmulang ing agami Rasul, sampun kathah muridipun.

Kacariyos Kyai Agêng ing Sêsela sumêja lumêbêt prajurit tamtama, nuntên dipun coba kaabên kalihan banthèng, banthèng tinabok sirahipun sapisan pêcah, rahipun mancurat. Kyai Agêng Sela mengo, lajêng kapariksa ing sababipun amengo, atur wangsulanipun Ki Agêng Sela, bokmênawi kapancorotan rah, Kyai Agêng ing Sela nuntên dipun tampik ênggènipun badhe dados tamtama, kawastanan ajrih ing rah, Ki Agêng Sela sangêt isinipun, mantuk lajêng amêpak gêgaman, sumêja soroh amuk angrisak kadhaton [kadha...]

--- 74 ---

[...ton] ing Dêmak. Ki Agêng anumpak kapal, kairing rencangipun sami numpak kapal tuwin dharat kathah. Sadhatêngipun sêlaning waringin kurung ing alun-alun Dêmak, lajêng dipun jêmparing dhatêng sang nata, kapalipun Ki Agêng kenging pathakipun, anglumba sarta anubruk kapale rencangipun. Rencangipun pating balêsar, lajêng dipun jêmparing malih kenging jilinging kapal. Kapalipun Ki Agêng ambandhang mantuk dhatêng ing Sela, rencangipun inggih bibar sadaya, sang nata ningali sakalangkung suka, sarta ngandika dhatêng Patih Wanasalam. Nyata tipis atine Ki Thole ing Sela, ingsun kira ora bisa jumênêng ratu, êmbuh kang buri-buri.

Kacariyos sang nata sampun pêputra nênêm. Pambajêngipun èstri, sampun kakramakakên angsal putranipun Ki Agêng ing Sampang, anama Pangeran Langgar, ingkang rayi jalêr, anama Pangeran Prawata, tiga èstri, krama angsal Pangeran Kalinyamat. Sakawan èstri, krama angsal Pangeran ing Carêbon. Gangsal èstri, krama angsal Radèn Jaka Tingkir, wuragilipun jalêr, nama Pangeran Timur. Radèn Jaka Tingkir sarêng sampun atut ênggènipun krama lajêng kadadosakên bupati ing Pajang, kaparingan lênggah siti kawan

ewu karya, pasowanipun dhatêng Dêmak sabên taun. Botên antawis lami nagari Pajang sampun gêmah raharja,

--- 75 ---

tulus kang sami tinanêm. Dipati Pajang sampun adamêl kadhaton.

Kacariyos Sultan Dêmak sampun seda, ing sasedanipun Sultan Dêmak, Dipati Pajang jumênêng sultan. Nagara kang sami kabawah sadaya kairup dhatêng ing Pajang, ingkang mogok kagêbag ing prang, tanah pasisir tuwin môncanagari kang wetan, lan pasisir kilèn, sadaya sampun sami suyud, botên wontên kang purun anglawan ing prang, sami ajrih ing kadigdayanipun Adipati Pajang, amung adipati ing Jipang kang botên purun têluk, kang anama Pangeran Arya Panangsang, punika putranipun Pangeran Seda ing Lèpèn, wayahipun kangjêng sultan ing Dêmak, dados kaprênah nak-sanak lan garwanipun dipati ing Pajang, wondene kang jumênêng amêngku nagari ing Dêmak putranipun kangjêng sultan ingkang panênggak, anama Sunan Prawata, ananging rukun kalihan sang dipati ing Pajang, sami narimahipun. Putranipun kangjêng sultan kang wuragil kang nama Pangeran Timur kabêkta dhatêng ing Pajang lajêng katanêm bupati wontên ing Madiun.

Amangsuli cariyos malih, kala taksih panjênênganipun kangjêng sultan ing Dêmak, punika Kyai Agêng ing Sêsela pinuju jawah dhatêng ing sabin, ambêkta pacul, wanci ngajêngakên asar, sadhatêngipun ing sabin lajêng macul. Sawêg angsal tigang kêcrokan, nuntên wontên gêlap [gêla...]

--- 76 ---

[...p] dhatêng, awarni tiyang kaki-kaki, Kyai Agêng sumêrêp yèn punika gêlap, enggal kacêpêng, gêlap mungêl jumêgur, Ki Agêng kêkah ênggènipun nyêpêngi, blêdhèk lajêng binônda, kaaturakên dhatêng ing Dêmak. Gêlap lajêng kinunjara ing kunjara wêsi, sang nata parentah botên kalilan nyukani toya, têtiyang ing Dêmak agêng alit sami aningali sadaya, anuntên wontên tiyang nini-nini dhatêng, angulungi toya ing bêruk. Punika semahipun ing gêlap kang kinunjara wau, gêlap ing kunjara sarêng sampun anampèni toya, lajêng mungêl gumêbyur, kunjara wêsi ajur sami sakala, gêlap kêkalih sarêng icalipun.

Kacariyos ing Dêmak wontên dhalang ringgit purwa, anama Ki Bicak, bojonipun sakalangkung ayu, punika dipun tanggap dhatêng Ki Agêng Sela, Kyai Agêng sarêng aningali semahing dhalang sangêt ênggènipun rêmên. Dhalang Ki Bicak lajêng pinêjahan. Ringgit sarta bêndhe tuwin semahipun sami kapêndhêt dhatêng Kyi Agêng Sela, Ki Agêng sarêng sampun angsal bêndhe botên siyos rêmên dhatêng semahipun dhalang Ki Bicak. Sangêt kasêngsêmipun dhatêng bêndhe, bêndhe wau kanamakakên Kyai Bicak. Sarta lajêng kaidèn ing Kangjêng Sunan Kalijaga, yèn bêndhe wau badhe dados wasiyat karaton, sarta badhe dados têngêraning prang, yèn bêndhe

--- 77 ---

wau katabuh mungêl ngungkung, amêsthi badhe unggul prangipun. Yèn katabuh botên mungêl, pratôndha badhe asor prangipun.

Kala samantên Kyai Agêng Sela pinuju angêmban putranipun alit, dipun aring-aringi cêlak wontên ing têtanêmanipun waluh, Kyai Agêng anyamping cindhe botên mawi paningsêt. Nuntên mirêng rame-rame alok tiyang ngamuk. Kyai Agêng niyat badhe mantuk, anyèlèhakên putranipun. Nanging tiyang ngamuk kasêlak dhatêng, lajêng anyuduki

dhatêng Ki Agêng, Kyai Agêng botên pasah, nanging Kyai Agêng kasrimpêd ing wit waluh dhawah kalumah, nyampingipun cindhe udhar saking badanipun dados wuda, Kyai Agêng nuntên tangi, tiyang ngamuk dipun tampiling pêcah sirahipun sampun pêjah, Kyai Agêng lajêng andhawuhakên prasapa, benjing ing saturun-turunipun sampun wontên kang nyamping cindhe, sarta ananêm waluh tuwin adhahar wohipun.

Kacariyos Kyai Agêng Sela sampun pêputra pitu, sampun sami krama, satunggil nama Nyai Agêng Lurung Têngah, kalih Nyai Agêng Saba, tiga Nyai Agêng Bangsri, sakawan Nyai Agêng Jati, gangsal Nyai Agêng Patanèn. Nênêm Nyai Agêng Pakisdadu, wuragilipun jalêr nama Kyai Agêng Ngênis. Sarêng sampun pêputra pitu Kyai Agêng Sêsela seda, dene Kyai Agêng Ngênis wau

--- 78 ---

inggih sampun pêputra jalêr satunggal, anama Kyai Pamanahan, sampun kakramakakên angsal putranipun Kyai Agêng Saba ingkang pambajêng, ingkang wuragil jalêr, anama Kyai Juru Martani, dados Kyai Pamanahan wau kalihan Kyai Juru Martani kaprênah nak-sanak dados ipe. Kyai Agêng Ngênis amêndhêt anak angkat satunggil jalêr, kaprênah kaponakan misan, anama Ki Panjawi, kasadherekakên kalihan Ki Pamanahan tuwin Ki Juru Martani, atut ênggènipun saduluran. Tiyang têtiga wau ing sapurugipun inggih botên pisah, lajêng sami anggêguru ing Sunan Kalijaga, sêsarênganipun anggêguru Kangjêng Sultan Pajang, karsanipun Sunan Kalijaga, Sultan Pajang kasadulurakên kalihan tiyang têtiga wau, inggih sakalangkung sae anggènipun saduluran, sampun kados sadulur tunggil rama ibu.

Anuntên karsanipun Sultan Pajang Ki Agêng Ngênis kaaturan gêgriya ing Lawiyan. Ki Agêng inggih sampun adhêdhêkah wontên ing Lawiyan. Sarêng sampun lami Kyai Agêng Ngênis seda, inggih kakubur ing Lawiyan ngriku. Ki Pamanahan sarta Ki Panjawi sampun kaabdèkakên ing Sultan Pajang, kadadosakên lurah tamtama, sakalangkung kanggêp pangawulanipun, kapitadosan rumêksa pakèwêdipun ing nagari Pajang, sarta sami dipun [dipu...]

--- 79 ---

[...n] basani kakang dhatêng Sultan Pajang, wondene Kyai Juru damêlipun amung momong dhatêng Ki Panjawi lan Ki Pamanahan. Ingkang dados pêpatih ing Pajang Ki Mas Mônca, anama Tumênggung Môncanagara, Ki Wila lan Ki Wuragil sami dados bupati.

Kacariyos Ki Pamanahan sampun apêputra pitu, ingkang jalêr gangsal, ingkang èstri kêkalih, pambajêngipun anama Radèn Jambu, kalih Radèn Bagus. Tiga Radèn Santri, sakawan Radèn Tompe, gangsal Radèn Kadhawung, nênêm èstri, krama angsal Tumênggung Mayang, wuragilipun èstri taksih alit. Kala samantên Kangjêng sultan Pajang dèrèng apêputra, putranipun Ki Pamanahan kang nama Radèn Bagus wau kapundhut putra pambajêng dhatêng Sultan Pajang, sakalangkung dipun sihi, sampun kados putranipun piyambak. Karsanipun Sultan Pajang kadamêl lanjaran, supados tumuntêna gadhah putra piyambak.

Ing waktu punika têtiyang Jawi kathah kang sami rêmên anggêguru lampahing agami Rasul, tuwin anggêguru kadigdayan sarta katêguhan. Guru wau ingkang sampun misuwur kêkalih, satunggil Kangjêng Sunan Kalijaga, kalih sunan ing Kudus. Sunan Kudus wau muridipun têtiga, satunggil Pangeran Arya Panangsang ing Jipang, kalih Sunan Prawata, tiga Sultan Pajang, ingkang dipun sihi piyambak Pangeran Arya Panangsang, kala samantên Sunan [Suna...]

--- 80 ---

[...n] Kudus pinuju lênggah ing dalêmipun kalihan Pangeran Panangsang, Sunan Kudus ngandika dhatêng Arya Panangsang, wong ngalapdho guru iku ukume apa. Arya Jipang matur alon. Ukumipun pinêjahan. Sarèhning kula dèrèng sumêrêp, sintên ingkang gadhah lampah mêkatên punika. Sunan Kudus ngandika, kakangmu ing Prawata. Arya Panangsang sarêng mirêng dhawahipun Sunan Kudus lajêng sagah badhe amêjahi ing Sunan Prawata, nuntên angutus abdinipun kajinêman, anama Rangkud, andikakakên nyidra ing Sunan Prawata, Rangkud inggih lajêng mangkat. Sadhatêngipun ing Prawata inggih sampun kêpanggih wontên ing dalêm. Sunan Prawata pinuju gêrah, asêsèndhèn kang garwa, sarêng aningali dhatêng pun Rangkud Sunan Prawata takèn. Kowe iku wong apa, Rangkud matur, kula utusanipun Arya Panangsang, andikakakên nyidra ing sampeyan. Sunan Prawata ngandika, iya ing sakarêpmu, nanging ngamungna aku dhewe kang kopatèni, aja angilok-ilokake marang wong liyane, Rangkud lajêng anyuduk sarosanipun. Sunan Prawata jajanipun butul ing gigir, anêrus jajanipun kang garwa, Sunan Prawata sarêng aningali kang garwa kêtaton. Enggal narik dhuwungipun, anama Kyai Bêthok, kasawatakên dhatêng Rangkud. Pun Rangkud kabêsèr ing kêmbang kacanging dhuwung niba ing siti lajêng pêjah, Sunan Prawata lan sagarwanipun [sa...]

--- 81 ---

[...garwanipun] inggih sampun seda, sinêngkalan sedanipun Sunan Prawata 1453. Milanipun Arya Panangsang purun akèn mêjahi ing Sunan Prawata, sabab ingkang rama Arya Panangsang sampun dipun pêjahi dhatêng Sunan Prawata, pinuju kondur saking Jumungahan kacêgat wontên ing margi dhatêng utusanipun Sunan Prawata, anama Surayata, Ki Surayata wau inggih lajêng dipun pêjahi dhatêng rencangipun ingkang rama Arya Jipang, punika cariyos kala sedanipun ingkang rama Arya Jipang.

Kacariyos Sunan Prawata wau gadhah sadhèrèk èstri, anama Ratu Kalinyamat. Punika sangêt anggènipun botên narimah pêjahe sadhèrèkipun jalêr, lajêng mangkat dhatêng ing Kudus kalihan lakinipun, sumêja nyuwun adil ing Sunan Kudus. Inggih sampun kêpanggih sarta matur nyuwun adil. Wangsulanipun Sunan Kudus, kakangmu iku wis utang pati marang Arya Panangsang, samêngko dadi sumurup nyaur bae, Ratu Kalinyamat mirêng wangsulanipun Sunan Kudus makatên sangêt sakit ing manah, lajêng mangkat mantuk. Wontên ing margi dipun begal utusanipun Arya Panangsang, lakinipun Ratu Kalinyamat dipun pêjahi, Ratu Kalinyamat sakalangkung mêmêlas. Sabab mêntas kêpêjahan sadulur, nuntên kêpêjahan bojo, dados sangêt ênggènipun prihatos. Lajêng martapa awêwuda wontên ing rêdi [rê...]

--- 82 ---

[...di] Danaraja, kang minôngka tapih remanipun kaore, Ratu Kalinyamat amêdalakên prasêtya, botên purun angangge sinjang salaminipun gêsang, yèn Arya Jipang dèrèng pêjah, punapa dene apunagi sintên-sintên kang sagêd amêjahi Arya Jipang, Ratu Kalinyamat badhe ngawula lan sabarang gêgadhahanipun kasukakakên sadaya.

Kacariyos Sunan Kudus, pinuju sawêg rêrêmbagan kalihan Arya Panangsang, Sunan Kudus ngandika, kakangmu ing Prawata lan Kalinyamat samêngko wis padha mati, nanging durung lêga atiku, yèn kowe durung jumênêng ratu amêngku ing tanah Jawa kabèh, lan yèn misih adhimu Sultan Pajang dakkira kowe ora bisa dadi ratu, sabab iku kang amakewuhi. Arya Panangsang matur, mênawi parêng ing karsa sampeyan, nagari Pajang badhe kula gêbag ing prang, pun adhi ing Pajang kula pêjahi, supados sampun amakèwêdi. Sunan Kudus

ngandika, karêpmu iku aku ora mrayogakake, sabab bakal angrusakake nagara, sarta akèh pêpati, dene kang dadi karêpku, kakangmu ing Pajang iku bisaa mati kacidra bae, aja kawêruhan ing wong akèh. Arya Panangsang matur sakalangkung prayogi, lajêng angutus abdinipun kajinêman, sami êndikakakên[22] [ênd...]

--- 83 ---

[...ikakakên] nyidra ing Sultan Pajang. Kajinêman inggih nuntên mangkat. Dhatêngipun ing Pajang wanci dalu, lajêng lumêbêt ing kadhaton. Sultan Pajang pinuju sare, amujung kampuh, para garwa sami tilêm ing dagan. Kajinêman lajêng nêrajang anyuduki sarosanipun. Sultan Pajang botên pasah, taksih sakeca sare kemawon. Sanajan kampuh ingkang kadamêl mujung wau inggih botên pasah, para garwanipun kagèt, tangi lajêng sami nangis sarta anjêrit. Sultan Pajang kagèt sarta wungu, wungunipun sultan wau kampuh kang kadamêl mujung anyampyuk dhatêng pandung kang sami nyuduki, pandung lajêng sami dhawah ing siti agalasahan. Botên wontên kang sagêd kesah, Sultan Pajang enggal andangu dhatêng kang para garwa, ana apa dene kowe padha nangis pating jalêrit. Para garwa matur, panjênêngan dalêm kula wastani sampun seda amargi dipun suduki ing pandung, sultan enggal amundhut damar sarta amurugi panggenaning pandung, pandung sakawan taksih sami anglungsar wontên ing siti, botên wontên kang sagêd anggulawat. Sultan enggal andangu, sira iku maling têka ing ngêndi, lan sapa kongkon marang kowe. Pandung matur balaka. Sultan Pajang ngandika malih, samêngko kowe wis dakapura, nanging dikêbat tumuli muliha marang Jipang, matura marang gustimu, ênggonmu mêtu saka ing kadhatonku kene dirikat, sabab mênawa kowe kawênangan marang bocahku kang padha nganglang, ora wurung kowe [ko...]

--- 84 ---

[...we] dipatèni. Maling sakawan nuntên sami kaganjar arta lan busana, sakalangkung ing bingahipun, botên nyana yèn dipun gêsangi, lajêng nyêmbah sarta mangkat. Lêstantun ing lampahipun. Dumuginipun ing Jipang inggih lajêng matur ing gustinipun, yèn lampahipun botên angsal damêl. Sultan Pajang sakalangkung têguh sarta sakti, botên kenging sinawawa.

Arya Panangsang sarêng mirêng aturing kajinêman, sangêt susahing manahipun, lajêng ngaturi uninga ing Sunan Kudus, yèn anggènipun utusan anyidra ing Sultan Pajang botên angsal damêl. Mênawi parêng saking karsa sampeyan, Sultan Pajang prayogi katimbalan mriki kemawon, awad badhe kaajak rêrêmbagan bab ngèlmi, yèn sampun dumugi ing ngriki gampil. Sunan Kudus inggih anuruti ing panuwunipun Arya Panangsang, lajêng utusan animbali Sultan Pajang. Sultan Pajang sarêng tampi timbalanipun Sunan Kudus sakalangkung gugup, katimbalan ing guru, nuntên apradandosan. Ki Pamanahan lan Ki Panjawi enggal angaturi peling ing Sultan Pajang. Aturipun, sampeyan katimbalan dhatêng ing Kudus punika botên badhe rêrêmbagan bab ngèlmi, kintên kula panunggilanipun pandung rumiyin punika, sanajan sampeyan sowana dhatêng Kudus, sampun kirang ing pangatos-atos, prayogi ambêkta sagêlar sapapan. [sapa...]

--- 85 ---

[...pan.] Sultan Pajang sarêng mirêng aturipun Ki Pamanahan lan Panjawi, sakalangkung suka ing galihipun. Lajêng parentah amêpak dêdamêling prang. Putranipun Ki Pamanahan kang dipun pundhut putra pambajêng ing Sultan Pajang samangke sampun jaka kumala-kala, sampun kuwawi angêmbat lawung, sakalangkung dipun sihi ing Sultan Pajang, kaparingan nama Radèn Ngabèi Saloring Pasar, sarta kadadosakên lurahipun prajurit

tamtama. Bala ing Pajang sarêng sampun samêkta, Sultan Pajang lajêng bidhal lan sabalanipun, nanging Sultan Pajang lampahipun angrumiyini kalihan bala kang sami numpak kapal. Dene bala kang sami dharat lumampah ing wingking, ingkang anindhihi pêpatih ing Pajang, kang nama Tumênggung Môncanagara.

Lampahipun Sultan Pajang sampun dumugi ing Kudus, kandhêg wontên ing alun-alun. Sampun angaturi uninga têng[23]

1. kalih. (kembali)

2. kalihan. (kembali)

3. sêdhèrèk. (kembali)

4. sadhèrèkipun. (kembali)

5. anglangkungi. (kembali)

6. malês. (kembali)

7. brayatipun. (kembali)

8. pasowanan. (kembali)

9. karêmênên. (kembali)

10. gadhah. (kembali)

11. ampingan. (kembali)

12. Sayidin. (kembali)

13. sakantuning. (kembali)

14. Pinuju. (kembali)

15. Putra kêkalih punika. (kembali)

16. angêdalakên. (kembali)

17. ingkang. (kembali)

18. sapangandhap. (kembali)

19. ahli. (kembali)

20. saka. (kembali)

21. Kadilangu (dan di tempat lain). (kembali)

22. andikakakên (dan di tempat lain). (kembali)

23. dhatêng. (kembali)

--- 86 ---

Sunan Kudus. Sunan Kudus lajêng andhawahi Pangeran Arya Panangsang, êndikakakên manggihi ing Sultan Pajang, sami pinaraka wontên ing pasowan, angêntosana miyosipun Sunan Kudus dhatêng ing pasowan. Arya Panangsang inggih sampun dandos angatos-atos, nuntên mêdal pinarak ing pasowan, sabalanipun tiyang pêpilihan sami wontên ing wingkingipun. Karsanipun Arya Panangsang, samangsanipun Sultan Pajang dhatêng badhe dipun tingali dhuwungipun, lajêng kasudukakên, rencangipun lajêng sami tumut angêrocok. Dene Sultan Pajang wau inggih sampun dipun dhawahi dhatêng utusanipun Sunan Kudus, andikakakên pinarak wontên ing pasowan kalihan Arya Panangsang, Sultan Pajang inggih lajêng pinarak wontên ing pasowan. Ki Panjawi lan Ki Pamanahan sarta Radèn Ngabèi Saloring Pasar sami angampingi kiwa têngên ragi wingking sarta sami angatos-atos. Sultan Pajang lênggah ajêng-ajêngan lan Arya Panangsang, sami sawang-sinawang, Arya Panangsang nuntên pitaken dhatêng Sultan Pajang, adhi, sampun lami kula botên kêpanggih kalihan sampeyan, sapunika asêsarêngan sowan wontên ing ngriki, mênggah kang sampeyan agêm punika dhuwung ingkang pundi. Sultan Pajang amangsuli, dhuwung kula lami. Arya Panangsang wicantên malih, pundi adhi, kula badhe ningali ing dhuwung sampeyan. Wangkingan lajêng dipun unus, Ki Pamanahan enggal anjawil. Sultan Pajang igraita,[1] wangkingan sampun kaulungakên dhatêng Arya Panangsang, Sultan Pajang enggal anarik cothèn sarwi wicantên. Kakang Arya Panangsang, taksih sae dhuwung kula punika, angungkuli kang sampeyan tingali puniku, Arya Panangsang mèsêm sarwi wicantên. Tingal kula kang kula cêpêngi punika inggih sae. Sultan Pajang sumaur, ingkang kula cêpêng punika nama Kyai Carubuk, sanajan sami sae taksih [ta...]

--- 87 ---

[...ksih] ampuh pun Carubuk, luwangipun kang sampun kalampahan sok bucêka mêsthi pêjah. Kasaru wêdalipun Sunan Kudus, aningali kang sami lênggah angliga dhuwung, Sunan Kudus enggal anyêlaki sarwi ngandika, iki ana apa dene padha angliga kris. Apa arêp balantikan, apa arêp ijol kêris, kêbat padha wrangkakna, ora bêcik didêlok ing wong akèh. Dhuwung inggih lajêng kawangsulakên dhatêng Sultan Pajang sarta sampun sami kasarungakên. Arya Panangsang wicantên, layak durung pêsthine ênggonku bakal gawe rôndha. Sultan Pajang inggih wicantên. Baya durung pêsthine ênggonku bakal awèh pakaning gagak. Sunan Kudus ngandika, wis aja padha kodawakake cêlathumu iku, padha atuta ênggonmu padha duwe sadulur, samêngko wis padha muliha marang pasanggrahamu dhewe-dhewe, besuk samangsane para bupati wis padha pêpak, kowe padha daktimbali. Sultan Pajang sarta Arya Panangsang lajêng sami mantuk dhatêng pasanggrahanipun piyambak-piyambak. Arya Panangsang pasanggrahanipun sawetan bêngawan Sore, Sultan Pajang pasanggrahanipun sakilèn bêngawan Sore, utawi bala ing Pajang ingkang sami lumampah ing wingking inggih sampun sami dhatêng.

Ing wanci dalu Sultan Pajang pinarak kalihan Ki Pamanahan sarta Ki Panjawi, Ki Pamanahan matur, kula mirêng wartos, [war...]

--- 88 ---

[...tos,] ing sasedanipun Sunan Prawata lan raka jêngandika ing Kalinyamat, punika bok ayu jêngandika ing Kalinyamat sangêt ênggènipun prihatos, amartapa wontên ing rêdi Danaraja sarta awêwuda, pangandikanipun botên karsa ngagêm sinjang yèn Arya Panangsang dèrèng pêjah, mênawi sampeyan karsa, sumôngga sami têtuwi. Sultan Pajang anurut ing aturipun Ki Pamanahan. Inggih lajêng lumampah dhatêng ing rêdi Danaraja ing wanci dalu, ingkang andhèrèk Ki Pamanahan kalih Ki Panjawi, tiga Radèn Ngabèi Loring Pasar, dhatêngipun ing rêdi Danaraja kandhêg wontên ing paregolan, sampun kaaturakên dhatêng Ratu Kalinyamat, yèn Sultan Pajang badhe kêpanggih, dhawahipun Ratu Kalinyamat. Enggal aturana, nanging surupêna dhingin, yèn aku ora bisa anêmoni sap mata, aturana lênggah sajabaning kobongan bae, abdi ingkang kadhawahan wau inggih enggal angaturi ing Sultan Pajang, Sultan Pajang lan rencangipun têtiga inggih sampun sami lumêbêt, alênggah sajawining kobongan. Ratu Kalinyamat alon ngandika, yayi prabu, apa ingkang dadi karsamu, dene kowe tilik mrene, Sultan Pajang matur, bakyu, sowan kula mriki, awit kula mirêng pawartos, yèn sampeyan tilar nagari atapa wontên ing rêdi Danaraja ngriki sarta botên karsa [kar...]

--- 89 ---

[...sa] ngagêm sinjang, punika punapa ingkang dados prihatos sampeyan. Mênggah sedanipun kakang ing Kalinyamat tiyang sampun pinêsthi karsa Allah, mênawi parêng mugi sampeyan bucal ênggèn sampeyan prihatos. Ratu Kalinyamat ngandika, bangêt panrimaku yayi, ênggonmu amituturi marang aku, nanging wong ujarku wis katrucut kapriye, aku ora nganggo tapih yèn Si Arya Jipang durung mati, sanajan aku kongsia tumêka ing pati, ya daklakoni, malah têkamu mrene iku bangêt ênggonku bungah, sarèhning aku wong wadon, sapa kang dakjaluki pitulung angilangi prihatinku, kajabane kowe, sabab aku wis ora duwe sadulur manèh, yèn kowe bisa amatèni Si Arya Panangsang, nagara ing Kalinyamat lan ing Prawata utawa rajabranaku kabèh kaduwea marang kowe, sarta aku angèngèr marang kowe. Sultan Pajang matur, bakyu, kula ajrih amêngsah pun Arya Jipang, sabab sangêt ênggènipun sakti sarta têguh. Ratu Kalinyamat ngandika, adhi, sapa kang daktêtangisi liyane têka[2] kowe, dadi ênggonmu tilik mrene iku tanpa gawe. Ki Pamanahan matur bisik-bisik ing Sultan Pajang, mênawi pikajêngan kula prayogi dipun pikir rumiyin. Sampeyan sumadosa ing sadalu mangke karêmbag. Benjing enjing [e...]

--- 90 ---

[...njing] sumôngga sami wangsul. Sultan Pajang inggih anurut, lajêng matur kamanah ing sadalu mangke, Ratu Kalinyamat ngandika, iya adhi, sesuk balia mrene têmênan, aku angarêp-arêp. Sultan Pajang sampun pamit mantuk dhatêng pasanggrahan, Ki Pamanahan tumut andhèrèk konduripun Sultan Pajang, nanging nuntên wangsul kêpanggih lan Ratu Kalinyamat, sarta lajêng tinakenan. Adhi Pamanahan, apa ana gawemu dene kowe bali mrene, Ki Pamanahan matur, bakyu, kula badhe ngaturi pratikêl dhatêng ing sampeyan, bab anggèn sampeyan mundhut pitulung dhumatêng Sultan Pajang, kala wau kula ningali abdi sampeyan èstri kêkalih, sami ayu warninipun. Punika benjing-enjing sami sampeyan paèsi, yèn Sultan Pajang dhatêng mriki sampeyan kèn linggih cakêt kobongan ngriki, mila makatên, watêkipun Sultan Pajang yèn aningali tiyang èstri ayu lajêng gadhah kakêndêlan, amêsthi lajêng sagah amêjahi dhatêng Arya Jipang, yèn tiyang èstri wau sampeyan paringakên. Amung punika ênggèn kula prêlu wangsul mriki, Ratu Kalinyamat mèsêm sarwi ngandika, bangêt panarimaku adhi, ênggonmu awèh pratikêl mêngkono iku, sarta bakal tak turuti. Ki Pamanahan sampun pamit mantuk dhatêng ing pasanggrahan.

Ing enjingipun Sultan Pajang apirêmbagan kalihan Ki Panjawi [Pa...]

--- 91 ---

[...njawi] lan Pamanahan. Sultan Pajang ngandika, kadospundi kang dados rêmbag dika prakawis pamundhute pitulung kakang bok ing Kalinyamat. Ki Pamanahan matur, ing pamanah kula prayogi dipun sagahi, sabab ingkang kawajiban têtulung amung sampeyan. Sampeyan môngsa kêkirangana budi, abdi sampeyan para bupati sapangandhap sami tinantun, sintên kang sagêd amêjahi Arya Jipang, sampeyan êbang kaganjar nagari tuwin rajabrana, mokal yèn botên wontêna kang sagah. Sultan sarêng mirêng ature Ki Pamanahan sakalangkung lêga galihipun. Lajêng ngandika, kakang mangke dalu sawêg sami wangsul. Kakang bok mêsakake, supados mantuna susahipun. Sarêng ing wanci dalu lajêng sami mangkat dhatêng ing rêdi Danaraja, sadhatêngipun ing ngriku Sultan Pajang kagèt aningali tiyang èstri ayu kêkalih, sami alênggah sakiwa têngêning kobongan. Sultan sangêt kagimir ing galihipun, lajêng nolih pitakèn dhatêng Ki Pamanahan. Kakang, tiyang ayu kalih punika bojone sintên. Dene rupine ayu têmên. Kula dèrèng nate tumon. Ki Pamanahan matur, pandugi kula kalangênanipun raka jêngandika ing Prawata suwargi, Sultan Pajang ngandika malih, upaminipun kula suwun, kakang bok punapa parêng, Ki Pamanahan matur, pangandikanipun bok ayu jêngandika rumiyin. sampun [sampu...]

--- 92 ---

[...n] ingkang warni tiyang èstri, sanajan sanèsipun inggih parêng, yèn sampeyan sagêd anglêgani ing pamundhutipun. Ratu Kalinyamat nuntên andangu dhatêng Sultan Pajang, kêpriye adhi, têkamu mrene iku apa wis olèh pikir kang prayoga ing panjalukku wingi. Sultan Pajang matur, bakyu, sampeyan sampun kuwatos, ingkang eca kemawon galih sampeyan. Kula kang sagah mêjahi pun Arya Panangsang, nanging tiyang èstri kêkalih punika kula suwun, kang sami lênggah cakêt kobongan. Ratu Kalinyamat ngandika, adhi, aja sing wong wadon iku yèn ora dakwèhêna, sanajan nagara Kalinyamat lan ing Prawata utawa rajabranaku kabèh ya dak wènèhake, sok uga kowe anglêganana ing panjalukku, èstri kêkalih wau lajêng kaparingakên, êndikakakên sami lênggah ing ngarsanipun sultan. Inggih sampun sami majêng alênggah tumungkul. Mênggah èstri kêkalih punika sayêktosipun taksih gadhah laki, semahipun kajinêman ing Prawata. Sultan Pajang sarêng sampun tampi èstri kêkalih lajêng matur, bakyu, sampun sumêlang galih sampeyan. Pun Arya Jipang amêsthi pêjah dening kula. Ratu Kalinyamat ngandika, iya adhi, sapa kang dakandêlake kajabane kowe. Sultan Pajang sampun pamit kondur dhatêng pasanggrahan, sarta ambêkta èstri kêkalih. [kêka...]

--- 93 ---

[...lih.] Wondene kajinêman ingkang gadhah bojo wau ing wanci dalu sami anyidra dhatêng Sultan Pajang, sarta ambêkta prikancanipun kajinêman tiga dados tiyang sakawan. Sultan pinuju sare, lajêng dipun suduki dhatêng kajinêman sakawan, nanging botên pasah, ing sawungunipun sultan, kajinêman sakawan sami angaturakên tobat. Sultan inggih aparing pangapuntên sarta sami kalilan mantuk, lan sampun anglilakakên bojonipun.

Ing enjingipun Sultan Pajang andhawahakên parentah dhatêng abdinipun sadaya, sintên ingkang purun amêngsah sarta sagêd amêjahi dhatêng Arya Jipang, Sultan badhe angganjar nagari ing Pathi lan ing Mataram. Nanging para bupati tuwin mantri botên wontên ingkang sagah, sabab sami ajrih dhatêng Arya Panangsang. Sultan Pajang nuntên dhawah angundhangakên dhatêng sawarninipun tiyang ing nagari tuwin tiyang dhusun. Sanajan tiyang pangarit, yèn sagêd amêjahi Arya Panangsang, amêsthi kaganjar nagari ing Pathi lan Mataram.

Kacariyos Ki Panjawi lan Ki Pamanahan, tiga Ki Juru Martani, sakawan Radèn Ngabèi Loring Pasar, pinuju sami kalêmpakan wontên griyanipun Ki Pamanahan. Ki Juru pitakèn wartos. Ki Pamanahan sumaur, kala wau sang nata andhawahakên sayêmbara, sintên tiyang [ti...]

--- 94 ---

[...yang] ingkang amêjahi Arya Panangsang, amêsthi dipun ganjar nagari ing Pathi lan Mataram. Nanging para bupati tuwin mantri sami ajrih sadaya, dados dèrèng wontên tiyang ingkang gadhah kasagahan. Ki Juru wicantên malih, rêmbag kula prayogi sampeyan sagah tiyang kêkalih lan Ki Panjawi, sabab nagari ing Pathi lan Mataram wau eman sangêt yèn ngantosa kenging ing tiyang sanès. Ki Pamanahan sumaur, ki ipe, gampil yèn tiyang tampi ganjaran mêkatên, balik ênggènipun mêjahi Arya Panangsang kadospundi. Ki Juru Martani wicantên malih, upami tiyang ngabên sawung, yèn botohipun sagêd, amêsthi sawungipun inggih mênang, makatên malih tiyang pêpêrangan, yèn dhasar sagêd anggènipun angreka senapatinipun, amêsthi pêrangipun inggih mênang, sarèhning kula sampun sumêrêp ing watêkipun Arya Panangsang, sangêt ing wantêripun sarta panasbaran. Pikajêngan kula, Arya Panangsang wau badhe kula kintuni sêrat panantang, kula purih dhatênga piyambak, sampun ambêkta bala, yèn sampun dhatêng lajêng kula karubut lan santana kula sadaya, amêsthi inggih pêjah, bilih sampeyan sampun marêngi ing pirêmbag kula punika benjing-enjing sumôngga sami sowan. Ki Pamanahan lan Ki Panjawi inggih sami miturut ing pirêmbag wau.

Sarêng enjing tiyang sakawan lajêng samai sowan. Para bupati [bu...]

--- 95 ---

[...pati] mantri inggih sampun pêpak sami sowan. Sultan andangu dhatêng para bupati, sapa kang sanggup amungsuh sarta amatèni marang Arya Panangsang, aturipun para bupati botên wontên ingkang sagah. Ki Pamanahan matur, kula kalihan pun adhi Panjawi ingkang sagah amêngsah prang lan pun Arya Jipang, panjênêngan dalêm aningalana saking katêbihan kemawon. Ingkang anadhahi pêrangipun kula piyambak lan santana kula, mila makatên, samangsanipun panjênêngan dalêm katingal dhatêng pun Arya Panangsang, amêsthi panjênêngan dalêm kemawon kang dipun têmpuh, botên angopèni ing tiyang kathah. Sultan Pajang sarêng mirêng sakalangkung suka sarwi ngandika, sokur kakang, dika piyambak ingkang sagah amêngsah pun Arya Jipang, nagari ing Pathi lan Mataram êmpun kaliya, lan reka dika kadipundi. Ki Pamanahan matur, benjing-enjing bala ing Pajang sadaya sami angrakita gêgaman. Nanging wontêna ing pasanggrahan kemawon. Kula lan sasantana kula piyambak ingkang lumampah prang. Sultan inggih anuruti ing aturipun Ki Pamanahan.

Sarêng enjing Ki Pamanahan lan Panjawi, tiga Ki Juru Martani, sakawan Radèn Ngabèi Loring Pasar sarta sakulawangsanipun sadaya, watawis tiyang kalih atus. Lajêng sami mangkat dhatêng sakilèning banawi cakêt, sarta sampun sami angatos-atos. Ki Pamanahan kalih Ki

--- 96 ---

Panjawi, tiga Ki Jurumartani, lajêng sami kesah tanpa bala, anjujug panggenan pangaritan, angupados pakathik ngarit. Nuntên wontên pakathik mêncil satunggal. Lajêng dipun pitakèni dhatêng Ki Pamanahan. Kowe iki pangarite sapa, ki pakathik sumaur, kula gamêlipun Adipati Jipang, ingkang angêritakên titihanipun anama Gagak Rimang, Ki Panjawi sarêng mirêng yèn punika gamêlipun Arya Panangsang, enggal dipun tubruk

dhatêng Ki Panjawi, pakathik botên sagêd polah. Ki Pamanahan wicantên sarta mèsêm. Ki sanak, kula nêdha maklum dika, kuping dika niku kula jaluke sisih kemawon. Ki pakathik sumaur, ah puniku dede padu, kuping ajêng dika jaluk. Angur dika mundhuta kranjang sarta arit, pêsthi kula sukakakên. Ki Pamanahan wicantên malih, yèn dika botên awèh kula jaluk, ênggih bakal kula tuku, sapintên rêgane. Ki pakathik sumaur, sanajan dika tukua kula inggih botên awèh, kula botên melik yatra, lan saumur kula dèrèng nate wade kuping. Ki Pamanahan wicantên malih, angur êndi kowe tak tuwêk. Pakathik inggih lajêng nyumanggakakên kupingipun. Nuntên dipun paringi yatra gangsal wêlas reyal, kupingipun pinêrung sasisih, ingkang sasisih kinanthilan sêrat panantang, dipun kèn ngaturakên ing gustinipun. Ki pakathik [pa...]

--- 97 ---

[...kathik] nuntên lumajêng mantuk dhatêng wetan banawi, sadhatêngipun ing pasanggrahan anêrak abdinipun Arya Panangsang kang sami sowan. Pêpatih ing Jipang anama Ki Mataun sakalangkung kagèt, aningali pakathikipun sang dipati agubras rah, kupingipun pinêrung sasisih sarta kakalung sêrat, lumajêng sumêja sowan ing gustinipun. Nuntên dipun kèn nyêpêng dhatêng Ki Mataun, badhe dipun pitakèni, ki pakathik budi, kêdah lumêbêt sowan ing gustinipun.

Kala samantên Arya Panangsang pinuju dhahar, kagèt mirêng rame ing jawi, lajêng akèn nimbali Ki Mataun. Arya Panangsang ngandika, Mataun, apa kang dadi rame-rame ing jaba iku, Ki Mataun matur, bêndara, mugi sampeyan dumugèkakên ênggèn sampeyan dhahar, mangke kemawon kula matur, sabab wartos botên sae. Mila Ki Mataun matur makatên, sabab sumêrêp watêking gustinipun, yèn sangêt panasbaran sarta kêndêl. Samangsanipun sampun sumêrêp ing wartos wau botên wande nuntên mangkat atilar bala. Arya Jipang ngandika, Mataun enggal tutura marang aku aja anganggo wêdi, Ki Mataun inggih dèrèng purun, matur kèndêl kemawon. Nuntên pakathik wau ucul ênggènipun sami nyêpêngi, lumêbêb[3] sowan ing ngarsanipun sang adipati. Arya Jipang enggal andangu, iku

--- 98 ---

wong apa dene awake gubras gêtih. Ki Mataun matur sarwi nêmbah, inggih punika ingkang dados gumêdêr ing jawi wau, gamêl sampeyan dipun pêrung kupingipun sasisih, sarta kinalungan sêrat. Sêrat lajêng pinundhut tinampèn ing asta kiwa, astanipun têngên taksih angêpêl sêkul. Sêrat winaos, ungêlipun, pèngêt, layang ingsun Kangjêng Sultan Pajang, tumêkaa marang Arya Panangsang, liring layang, yèn sira nyata wong lanang sarta kêndêl, payo prang ijèn, aja anggawa bala, nyabranga marang sakulon bêngawan saiki, sun êntèni ing kono. Arya Panangsang sasampuning maos sêrat sakalangkung dukanipun. Wadananipun dados rah, ambêngipun kabithi sarwi angêpêl sêkul. Panjang ambêng sigar dados kêkalih, Arya Panangsang enggal jumênêng angrasuk busananing prang, sarta akèn ngambili titihanipun anama Gagak Rimang, nuntên nitih titihan sarwi mandhi waos anama Dhandhang Mungsuh, Ki Mataun matur, bêndara, sampeyan kèndêla sakêdhap, angêntosana bala, mila makatên, sampeyan punika mêsthi badhe kenging ing gêlar utawi paekan. Arya Panangsang botên amirêngakên aturipun Ki Mataun, malah sangsaya sangêt dukanipun kados dipun unggar-unggar. Nuntên wontên saduluripun nèm Arya Panangsang anama Arya Mataram, enggal murugi sarta matur, kakang, sampeyan kèndêl rumiyin, [rumiyi...]

--- 99 ---

[...n,] angêntosana bala. Arya Panangsang ngandika, wis mênênga, aja carèwèt, aku ora wêdi, wis jamake wong prang iku dikarubut ing akèh. Ingkang rayi taksih matur kathah-kathah. Arya Panangsang ngandika bêngis. Wis lungaa, aku ora ngajak kowe, sabab kowe sadulurku seje biyung, amêsthi ora kêndêl kaya aku, Arya Panangsang anyèmêthi kudanipun sampun nyandêr ijèn. Arya Mataram mantuk sangêt sakit manahipun. Ki Mataun nututi botên kacandhak. Sabab sampun sêpuh sarta gadhah sakit mêngi. Lampahipun Arya Panangsang sampun dumugi sawetaning bêngawan sore cakêt. Kacariyos wêwalêripun tiyang ingkang rumiyin-rumiyin, yèn tiyang ajêng-ajêngan badhe pêrang, sintên ingkang nyabrang bênawi punika amêsthi apês pêrangipun.

Wondene Ki Pamanahan, kalih Ki Panjawi, tiga Ki Juru, sakawan Radèn Ngabèi, lan sabalanipun sadaya inggih sampun sami mirantos wontên sakilèn bênawi cakêt. Sampun sami aningali yèn Arya Panangsang dhatêng ijèn. Tiyang Sêsela sami suka ing manahipun. Arya Panangsang wicantên sêru, hèh wong Pajang, sapa kang awèh layang panantang marang aku, dikêbat nyabranga mangetan, aku karubutên ing akèh, lan wis dhêdhêmênaku yèn prang dikarubut ing akèh. Tiyang

--- 100 ---

ing Sêsela sami sumaur, iya gustiku Sultan Pajang kang awèh layang nyang kowe, yèn kowe nyata kêndêl nyabranga mangulon dikêbat, dak kêmbari padha siji. Arya Panangsang mirêng sêsumbar makatên talinganipun kados sinuwèk. Sangêt ing nêpsunipun. Titihanipun enggal dipun gêbrag sarta cinamêthi, kagêbyurakên ing toya, kuda inggih lajêng anglangi, gigiripun botên têlês. Panglangining titihanipun Arya Panangsang sampun dumugi ing pinggir kilèn. Lajêng sami dipun sanjatani, tuwin binêngkolang dhatêng tiyang Sêsela, wontên kang nalorong waos, nanging botên kenging. Titihanipun Arya Panangsang nuntên cinamêthi malumpat saking toya, dumugi satêngahe barisipun tiyang Sêsela, kathah kang rêbah katunjang ing titihanipun Arya Panangsang, kapal lajêng anyepaki sarta ambrakot. Ingkang nitih inggih angamuk kalihan waos. Tiyang Sêsela kathah kang tatu tuwin pêjah. Arya Panangsang ngamuk sarwi wicantên. Si Karèbèt ana ngêndi, kang sanggup angêmbari prang karo aku, dene ora nana katon. Arya Panangsang dangune ngamuk tansah amungsêng ngupadosi ing Sultan Pajang kemawon.

Arya Panangsang nuntên kinarubut ing kathah, dipun tumbaki saking kiwa têngên tuwin ngajêng wingking, Arya Panangsang sampun tatu lambungipun têngên, ususipun mêdal. Lajêng kasampirakên [kasampira...]

--- 101 ---

[...kên] ing ukiraning dhuwung, sarta sangsaya riwut pangamukipun, botên nêja gêsang, tiyang ing Sêsela tuwin tiyang tamtana sangsaya kathah kang tatu tuwin pêjah, Radèn Ngabèi Loring Pasar enggal badhe amêthukakên pêrangipun Arya Panangsang anitih bêlo, bêbathilan surinipun, sarta amandhi waos nama Kyai Plèrèd. Ki Pamanahan kalih Ki Panjawi, tiga Ki Juru sami anjagèni ing wingkingipun, sampun ajêng-ajêngan lan Arya Panangsang. Kyai Juru enggal anguculakên kuda èstri, kudanipun Arya Panangsang sarêng aningali kuda èstri lajêng bigar thakur-thakur, mobat-mabit, nujah-nujah, titihanipun Radèn Ngabèi lajêng bandhang ngantos sapambalang têbihipun. Radèn Ngabèi mèh dhawah lajêng angrangkul guluning kapal. Sarêng kapal sampun kèndêl, Radèn Ngabèi enggal tumurun sarta anuntun kapal. Radèn Ngabèi andhawahakên prasapa, besuk ing saturunku, yèn pêrang, aja ana kang nunggang jaran bêbathilan. Sabab bakal anêniwasi. Kapal sampun kasukakakên ing rencangipun, Radèn Ngabèi umangsah dharat, sarta amandhi waos Kyai Plèrèd. Sampun ajêng-ajêngan lan Arya Panangsang. Arya Panangsang wicantên.

Sapa jênêngmu wong nonoman amapagake pêrangku, angur mundura, eman mênawa mati, Si Pajang undangên kang sanggup prang ijèn karo aku, nanging titihanipun Arya [Ar...]

--- 102 ---

[...ya] Panangsang wau taksih mobat-mabit sarta thakur-thakur dados botên kaur[4] [ka...]

--- 103 ---

[...ur] mapanakên waosipun. Lajêng dipun waos dhatêng Radèn Ngabèi dhadha têrus ing gigir, kapalipun inggih sampun pêjah karampog, jisimipun lajêng dipun saèni dhatêng têtiyang ing Sela, Radèn Ngabèi waosipun pugut sabêras. Botên antawis dangu Ki Mataun dhatêng angamuk, tinadhahan karampog ing têtiyang kathah sampun pêjah, sirahipun kakêthok lajêng dipun panjêr sapinggiring lèpèn. Kala samantên sinangkalan 1471, anuntên bala ing Jipang dhatêng sagêgamanipun sakalangkung kathah, kandhêg sapinggiring lèpèn, sampun sami kamirêngan yèn gustinipun sarta Ki Mataun sampun pêjah, Radèn Ngabèi enggal ngandika sarta astanipun angawe saking pinggir kilèn bênawi, hèh wong Jipang yèn kowe durunga[5] sumurup, bêndaramu sarta pêpatihe wis padha mati, êndhase tak panjêr iki dêlêngên. Kang bakal korêbut apa, luwih bêcik padha nungkula bae marang aku, sabab kowe wong cilik. Amêsthi ora sumurup apa-apa, dene Ki Mataun patut yèn belaa mati, awit milu mukti ing bêndarane. Tiyang ing Jipang sadaya sarêng mirêng nuntên sami sumêja nungkul. Sampun sami ambongkoki gêgaman, lajêng sami anyabrang mangilèn, asowan ing Radèn Ngabèi, sampun kabêkta dhatêng ing pasanggrahan.

Sarêng ing wanci dalu Ki Pamanahan kalih Ki Panjawi, tiga Ki Juru, sakawan Radèn Ngabèi, sami pirêmbagan bab ingkang amêjahi Arya Panangsang, Ki Juru wicantên dhatêng Ki Pamanahan. Kadospundi pamikir sampeyan. Sarèhning kang mêjahi Arya Panangsang Radèn Ngabèi, punapa badhe sampeyan aturakên ing sayêktosipun dhatêng kangjêng sultan. Ki Pamanahan amangsuli, ki ipe, tiyang dhasar punika ingkang mêjahi Arya Panangsang, kula inggih badhe matur ing sayêktosipun kemawon. Kyai Juru wicantên malih, ing pamanah kula prayogi sampeyan kang angangkênana mêjahi dhatêng Arya Panangsang, kalih Ki Panjawi, mila makatên, ing samangsanipun sampeyan aturakên Radèn Ngabèi kang mêjahi Arya Panangsang, botên wande badhe dipun ganjar busana kang adi-adi kemawon sapanunggilanipun. Mêsthi badhe botên kaganjar nagari, sabab Radèn Ngabèi punika taksih lare, amêsthi rêmên ing busana kang sae-sae, kaping kalihipun sampun kapundhut putra pambajêng ing kangjêng sultan. Amêsthi kangjêng sultan kenging angganjar ing sakarsa-karsanipun kemawon. Bilih sampeyan kang ngangkêni, sarta Ki Panjawi, inggih badhe siyos tampi ganjaran nagari ing Pathi lan Mataram. Ki Pamanahan lan Panjawi sarêng mirêng wicantênipun Ki Juru salangkung bingah

--- 104 ---

manahipun, sarta amiturut. Utawi Radèn Ngabèi inggih sampun miturut ing pirêmbag wau sarta lajêng dipun umumakên dhatêng balanipun sadaya, yèn ingkang amêjahi Arya Panangsang Ki Pamanahan lan Ki Panjawi.

Ing enjingipun nuntên bidhal saking ngriku sumêja sowan ing Sultan Pajang sarta angirit tiyang Jipang kang sami têluk. Sadhatêngipun ing ngarsane Kangjêng sultan, enggal kadangu, Kakang Panjawi Pamanahan, napa dika padha oleh gawe, Ki Pamanahan matur, yèn Arya Panangsang sampun pêjah, amargi prang dipun but kalih, lan Ki Panjawi, sarta angaturakên tiyang Jipang kang sampun sami nungkul. Kangjêng sultan sakalangkung suka, lajêng andangu dhatêng Mantri ing Jipang, Mantri Jipang, Si Arya Panangsang biyèn duwe

sadulur nom, jênênge Arya Mataram. Samêngko ana ngêndi. Mantri Jipang matur nêmbah, gusti, kalanipun Arya Panangsang badhe mangkat pêrang, Arya Mataram matur anggêgondhèli, ingkang raka kapurih angêntosana bala, nanging lajêng dipun dukani kathah-kathah dhatêng ingkang raka, Arya Mataram sakit manahipun lajêng kesah, kula botên sumêrêp ing purugipun. Kangjêng sultan ngandika malih dhatêng Ki Pamanahan. Kakang êmpun bangêt tarima kula marang dika lan marang si kakang Panjawi, mungguh ganjaran kula nagara ing Pathi lan Mataram, dika dum dhewe lan Ki Panjawi, sarèhning dika kang tuwa kula lilani yèn miliha dhingin, pundi kang dika

--- 105 ---

sênêngi. Ki Pamanahan matur, sarèhning kula dados sêpuh pantês angawon. Kula milih kang taksih dados wana kemawon. Pun adhi Panjawi anampanana ing Pathi kang sampun dados nagari, sarta kathah tiyangipun. Kula ing Matawis ingkang taksih dados wana. Sultan ngandika malih, yèn êmpun padha narima ing sakarone, si kakang Panjawi tumuli mangkata marang ing Pathi saka ing ngriki kemawon. Nagara ing Pathi dèn tataa kang bêcik. Dene nagara Mataram besuk yèn kula êmpun mulih marang ing Pajang bakal kula wèhake marang si kakang Pamanahan. Lan malihe kakang Pamanahan, dika êmpun mulih barêng lan kula, dika mênyang ing Danaraja dhingin, angaturana uninga marang kakang bok, yèn Si Arya Panangsang êmpun mati dene dika lan Si kakang Panjawi, kakang bok kula aturi luwar anggènipun tapa, tumuli ngagêma sinjang, dika êmpun lawas-lawas, nuli dika mulih. Ki Pamanahan aturipun sandika, lajêng sami mangkat, kangjêng sultan kondur dhatêng Pajang, Ki Panjawi dhatêng ing Pathi, Ki Pamanahan dhatêng ing rêdi Danaraja. Lampahipun Ki Panjawi sampun dumugi ing Pathi, lajêng anama Kyai Agêng Pathi sarta sampun mukti, kala samantên kathahipun têtiyang ing Pathi salêksa.

Dene lampahipun Ki Pamanahan inggih sampun dumugi ing rêdi Danaraja, lajêng matur dhatêng Ratu Kalinyamat, [Kalinyama...]

--- 106 ---

[...t,] yèn Arya Panangsang sampun pêjah, amargi pêrang kalihan piyambakipun sarta Panjawi. Ratu Kalinyamat sarêng mirêng sakalangkung bingah manahipun, enggal angagêm sinjang sarta lajêng ngandika, sokur adhi yèn Si Jipang wis mati dening kowe, sarta kowe wis wajib dakngèngèri, ing mêngko nagara Kalinyamat lan ing Prawata tampanana. Ki Pamanahan matur, bakyu, kula sampun dipun ganjar nagari Matawis. Pun adhi Panjawi ing Pathi, dene nagari ing Kalinyamat lan Prawata inggih katura ing rayi sampeyan kangjêng sultan kemawon. Ratu Kalinyamat ngandika malih, adhi, yèn kaya mangkono, rajabranaku iki kabèh bae tampanana, gawenên mragadi ênggonmu bakal andandani nagara Mataram. Ki Pamanahan matur, rajabrana punika kula inggih botên ajêng, sadaya inggih prayogi katur ing kangjêng sultan, amung ingkang nama pusaka kemawon, kenginga kula suwun piyambak ing sampeyan. Ratu Kalinyamat ngandika sarta angulungakên. Ênya adhi, amung rupa ali-ali loro iki pusakaku, kang siji mirah, jênêng Si Mênjanganbang, kang siji intên, jênêng Si Uluk. Ki Pamanahan nampèni sarta matur nuwun. Ratu Kalinyamat ngandika malih, nanging wêkasku adhi, dirêmit ênggonmu angrawati pusaka iku, supaya yayi prabu aja sumurup. Ing samangsane kongsi kawuningan, [kawuninga...]

--- 107 ---

[...n,] amêsthi bakal andadekake ing kaluputanamu, karo dene wong wadon iki tampanana kabèh, iku kabèh tilas sêsêngkêrane kakangmu swargi ing Kalinyamat lan Prawata, aku ngèngèhana kang tuwa-tuwa bae, supaya anaa kang angladèni aku. Ki Pamanahan aturipun

sandika, lajêng pamit sarta ambêkta tiyang èstri tuwin, rajabrana, lampahipun Ki Pamanahan mampir ing Sêsela, anantun dhatêng para santananipun, kaajak gêgriya ing Matawis. Para santananipun ing Sêsela wau ingkang sami trêsna inggih lajêng sami tumut, kathahipun kalih bêlah atus.

Ki Pamanahan sampun bidhal saking ing Sêsela, dumuginipun ing Pajang lajêng sowan ing kangjêng sultan, angaturakên ênggènipun kautus dhatêng ing rêdi Danaraja, sarta angaturakên rajabrana tuwin tiyang èstri kang saking Kangjêng Ratu ing Kalinyamat. Sultan Pajang ngandika, bangêt panarima kula kakang marang dika, olèh-olèh dika niku dika êpèk dhewe, kula botên ajêng, sabab kêkaya dika marang kula êmpun akèh, patine Si Arya Panangsang sarta sanagarane, amung wong wadon iku kemawon kula pilihane, mênawa ontên kang kula sênêngi bakal kula pundhut. Ki Pamanahan aturipun sakalangkung ing panuwunipun, sarta sawarninipun tiyang èstri wau inggih lajêng sami kasowanakên [kasowanakê...]

--- 108 ---

[...n] ing ngarsanipun kangjêng sultan. Kangjêng sultan inggih nuntên amilih, amung satunggil ingkang dipun sênêngi, nanging taksih alit. Sultan ngandika dhatêng Ki Pamanahan. Kakang, bocah wadon siji niku kemawon kula pundhut, nanging kula titipake marang dika, dika rêksa kang bêcik, besuk yèn êmpun birahi kula pundhut dika aturake marang kadhaton. Ki Pamanahan aturipun sandika. Kangjêng sultan ngandika malih dhatêng Ki Pamanahan. Kakang, dika mulih kemawon dhingin. Besuk yèn kula miyos sinewaka, tanah Mataram bakal kula paringake marang dika. Ki Pamanahan aturipun sandika inggih lajêng mantuk.

Kacariyos sampun langkung saking antawis ing laminipun, kangjêng sultan ing sabên-sabên inggih miyos sinewaka, nanging botên ngandika bab tanah Matawis. Ki Pamanahan sangêt-sangêt ing pangajêng-ajêngipun anggènipun badhe tampi ganjaran tanah ing Matawis. Kyai Juru tansah pitutur akèn sabar, sabab botên wontên adatipun ratu cidra ing pangandikanipun, nanging Ki Pamanahan sampun isin aningali ing tiyang kathah sarta èngêt ing sakiting manahipun dhatêng kangjêng sultan, amargi dipun cidrani. Kala samantên Ki Pamanahan kesah saking nagari adhêdhêkah ing dhusun Kêmbang Lampir amêrtapa wontên ing ngriku, sarêng sampun antawis lami, anuntên Susunan [Su...]

--- 109 ---

[...sunan] Kalijaga têdhak dhatêng Kêmbang Lampir, atêtuwi ing Ki Pamanahan. Ki Pamanahan enggal anyungkêmi ing sukunipun sang pandhita, sampun sami tata lênggah, sang pandhita ngandika, yagene sira têka dhêdhukuh ana ing kene, aninggal marang si thole ing Pajang. Ki Pamanahan matur, kilap punapa sampeyan, ing sadèrèngipun kula matur, amêsthi sampeyan sampun sumêrêp. Sang pandhita mèsêm sarwi ngandika, ingsun ya wis wêruh kang dadi karêpira, sira aja susah tutur, payo sira milua marang ingsun, ingsun sebakake marang si thole ing Pajang, sarèhning sira sadulur tunggal guru karo si thole ing Pajang, ingsun amêsthi patut angrukuna ênggone padha saduluran. Supaya aja ana kang bênggang ing karêp. Sang pandhita wau lajêng mangkat dhatêng Pajang, Ki Pamanahan inggih andhèrèk. Dumarojog dhatêng ing kadhaton, botên mawi larapan. Sultan pinuju lênggah, sarêng aningali sang pandhita dhatêng enggal amêthuk, sarta anyungkêmi sukunipun. Nuntên kabêkta lênggah, sang pandhita ngandika dhatêng kangjêng sultan. Thole sultan, yagene sira cidra ing jangjinira marang kakangira Pamanahan. Sira wis sanggup angganjar tanah Mataram timbangane ing Pathi, kakangira Ki

Panjawi wis anampani ing Pathi, Ki Pamanahan durung anampani ing Mataram. Sultan Pajang matur, milanipun [milani...]

--- 110 ---

[...pun] ing Matawis dèrèng kula sukakakên dhatêng kakang Pamanahan, dene taksih cêngkar bana, lan sakêdhik tiyangipun. Sêja kula pun kakang Pamanahan badhe kula sukani nagari sanèsipun, kula pilihakên kang sampun kathah tiyangipun, sarta kang rêja. Sang pandhita sampun sumêrêp ingkang dados pakèwêding galihipun Sultan Pajang, nanging botên purun amêlèhakên. Sang pandhita lajêng ngandika, yagene sultan, Ki Pamanahan badhe sira wèhi nagara liya, wong wis dadi jangjinira dhewe, yèn ing Pathi lan Mataram iku kang môngka ganjaran. Ing samangsane Ki Pamanahan sira wèhi nagara liyane ing Mataram. Dadi sira kêna diarani ratu cidra, ing saiki tumuli ing Mataram paringna marang Ki Pamanahan, supaya aja ana kang marêngut, tulusa ênggonira saduluran. Sultan Pajang dangu anggènipun botên amangsuli dhatêng sang pandhita akèndêl kemawon. Yèn sampuna ajrih ing guru, amêsthi ing Mataram botên siyos kaparingakên dhatêng Ki Pamanahan. Ing wêkasan alon matur, milanipun ing Matawis badhe botên kula sukakakên dhatêng kakang Pamanahan, kula mirêng wirayatipun Sunan Giri, yèn ing Matawis benjing badhe wontên ingkang jumênêng ratu agêng kados kula. Sang pandhita ngandika, yèn kang dadi pakewuhing atinira mangkono, iku gampang bae, kakangira

--- 111 ---

Ki Pamanahan pundhutên prasêtyane, ingsun kang nêksèni, payo thole Pamanahan, sira prasêtyaa marang adhinira sultan. Ingsun kang nêksèni. Ki Pamanahan enggal matur prasêtya, sang pandhita, kula mugi sampeyan sêksèni, mênawi kula gadhah cipta badhe jumênêng ratu wontên ing Matawis, utawi sumêjaa angêndhih karaton ing Pajang, awak kula piyambak mugi sampun manggih wilujêng, wikana ingkang wingking-wingking, sintên ingkang sumêrêp ing karsaning Allah. Sang pandhita ngandika dhatêng Ki Pamanahan. Wis cukup prasêtyamu iku, ingsun ya wis anêksèni. Wondene Sultan Pajang inggih sampun lêga galihipun, amirêng prasêtyanipun Ki Pamanahan. Nanging botên sumêrêp yèn punika ujar keras. Lajêng ngandika dhatêng Ki Pamanahan. Dawêg kakang Pamanahan, ing Mataram dika tampani, nanging taksih dados alas. Ki Pamanahan inggih sampun anampèni sarta sangêt ing panuwunipun. Sang pandhita ngadika, thole Pamanahan, sira nuli ngaliha marang Mataram lan saanakbojonira, sarta ingsun dongakake tulusa ênggonira saduluran lan si thole sultan. Wis padha karia ingsun mulih, sang pandhita sampun mangkat. Ki Pamanahan inggih sampun mantuk dhatêng ing griyanipun, lajêng pradandosan.

--- 112 ---

Kacariyos Ki Pamanahan sampun pêputra pitu, pambajêngipun anama Radèn Ngabèi Loring Pasar, kalih Radèn Jambu, tiga Radèn Santri, sakawan Radèn Tompe, gangsal Radèn Kadhawung, nênêm èstri krama angsal Tumênggung Mayang ing Pajang, pitu èstri krama angsal Arya Dhadhaptulis ing Pajang, putra èstri kêkalih wau sami tumut lakinipun, botên tumut dhatêng ing Matawis.

Sarêng sampun anggènipun pradandosan, Ki Pamanahan lajêng sowan nyuwun pamit ing sang nata, lan sagarwaputranipun tuwin santananipun sadaya, sadhatênge ing ngarsanipun sultan. Ki Pamanahan anyuwun pamit sarta sêsalaman. kangjêng sultan ngandika, inggih kakang, mugi salamêta ingkang mangkat, ingkang kantun inggih salamêta, Ki Juru inggih sampun jawab tangan kalihan sang nata, tuwin garwa putranipun Ki Pamanahan sarta santananipun sami angujung gêntos. Radèn Ngabèi Loring Pasar arêrangkulan kalihan

putranipun pambajêng kangjêng sultan kang nama Pangeran Banawa, kalih-kalihipun sami ambrêbês mili. Ki Pamanahan lan sagarwaputranipun tuwina[6]

santananipun sadaya sampun mangkat saking Pajang, asêlur rêmbatan tuwin gotongan. Sadandosanipun tiyang gêgriya botên kantun. Lampahipun sakalangkung rêmbênipun. Kala samantên sampun dumugi ing Taji, lajêng sami kèndêl alênggah sangandhaping waringin.

--- 113 ---

Kacariyos Ki Agêng ing Karanglo, sampun sumêrêp yèn Ki Pamanahan boyong dhatêng ing Matawis. Ki Agêng Karanglo sumêja asêsêgah sêkul sarta pêcêl pitik jangan mênir, Ki Agêng Karanglo lan garwanipun sampun dumugi ing Taji, lajêng sêsalaman sarta matur dhatêng Ki Pamanahan. Kula angaturi sêsêgah sêkul, sarta pêcêl pitik jangan mênir, supados dadosa jêjampining lêsu. Ki Pamanahan mangsuli, inggih kisanak, sangêt ing panarima kula ing sih jêngandika, Ki Pamanahan lan sagarwaputranipun lajêng sami dhahar, waradin lan sabrayatipun sadaya, sami tuwuk. Ki Pamanahan angandika, bangêt panarima kula adhi, ênggèn kula nêdha lan sabrayat kula sadaya sami eca sarta tuwuk, dados kula rumaos kapotangan dhatêng dika, pintên banggi ing benjing yèn kula sagêd malês. Ki Agêng Karanglo matur nuhun.

Ki Pamanahan nuntên mangkat saking ngriku, Ki Agêng Karanglo inggih andhèrèk, sumêja ngatêrakên dumugi ing Matawis. Ing samargi-margi tansah ênggènipun minta sih, supados ing têmbe wingking sagêda tumut mukti. Kala samantên lampahipun sampun dumugi ing lèpèn Ompak.[7] Susunan Kalijaga pinuju siram, wontên ing ngriku, Ki Pamanahan lan Karanglo enggal sami amurugi dhatêng sang pandhita, Ki Pamanahan angosoki [ango...]

--- 114 ---

[...soki] sukunipun sang pandhita kang têngên. Ki Karanglo suku kang kiwa. Sang pandhita alon ngandika dhatêng Ki Pamanahan. Wêruhanamu ing besuk turune Ki Karanglo iki bakal milu mukti ing turunmu, nanging ora wênang kasêbut mas utawa radèn. Lan ora wênang nunggang jêmpana utawi tandhu, wis padha bacuta lakumu. Ki Pamanahan sarta Ki Agêng Karanglo inggih lajêng mangkat, sampun dumugi ing Matawis, lajêng atata pemahan wontên ing ngriku, kala samantên sinêngkalan 1532.

Kacariyos ing Matawis, punika sitinipun radin, sarta kathah toya, kathah wowohan, pala gumantung, pala kapêndhêm, pala kasimpar, tulus kang sarwa tinandur. Kalangênan ing toya lan ing dharat inggih kathah, sawarnining sumbêr toyanipun sakalangkung bêning, tiyang gêgramèn inggih kathah, wontên ingkang lajêng agêgriya ing ngriku, Ki Pamanahan sampun angalih nama Ki Agêng Matawis, sarta sampun mukti sakulawangsanipun sadaya, nanging Ki Agêng Matawis wau tansah ambantêr ing tapanipun, sabab sumêrêp ing wirayatipun Sunan Giri, yèn ing Mataram benjing badhe wontên kang jumênêng ratu agêng angrèh ing tanah Jawi sadaya, ciptanipun Ki Agêng Matawis yèn sayêktos wirayat wau sampun liya saking turunipun. Milanipun Ki Agêng wau botên pêgat [pê...]

--- 115 ---

[...gat] ênggènipun tapa utawi tirakat dhatêng ing wana sarta ing rêdi. Kala samantên Ki Pamanahan kesah tirakat ijèn, sarta sumêja anuwèni sadhèrèkanipun[8]ing tanah rêdi Kidul anama Kyai Agêng Giring utawi Ki Agêng Paderesan. Anggènipun sadherekan kalihan Ki Agêng Matawis sakalangkung sae, sampun kados sadulur tunggil rama ibu.

Kacariyos Ki Agêng Giring wau inggih sangêt anggènipun tapa, pandamêlanipun andèrès. Ing wanci enjing Ki Agêng anginggahi paderesanipun. Ing ngriku wontên tirisan satunggil, cakêt lan kang sawêk dipun inggahi Ki Agêng, tirisan wau salaminipun dèrèng nate awoh, ing dintên punika wontên wohipun satunggil, dawêgan. Ki Agêng sawêg atrap bumbung wontên ing nginggil tirisan. Anuntên mirêng swara, prênahipun ing swara wontên ing dawêgan satunggil wau, ujaring swara, Ki Agêng Giring, wruhanamu, sapa kang ngombe banyu dêgan iki, yèn kongsi êntèk, iku saturun-turune bakal dadi ratu gêdhe, amêngku ing tanah Jawa kabèh. Ki Agêng Giring sarêng mirêng swara makatên, enggal mudhun saking anggènipun andèrès. Wontên ngandhap sampun sèlèh bonjor, lajêng amènèk dawêgan satunggil wau, sampun kapêndhêt binêkta mudhun. Dene deresanipun botên dipun manah, namung dawêgan [da...]

--- 116 ---

[...wêgan] kang pinêlêng binêkta mantuk. Sadhatêngipun ing griya lajêng dipun parasi, nanging botên lajêng dipun unjuk. Mila makatên pamanahipun Ki Agêng, sarèhning taksih enjing dados kakintên botên têlas yèn dipun unjuka, sabab dèrèng ngêlak. Karsanipun Ki Agêng badhe babad dhatêng wana rumiyin adamêl ngêlak. Dawêgan lajêng kasinggahakên ing paga sanginggiling pawon. Ing sadintên punika Ki Agêng botên angopèni padamêlanipun anggodhog lêgèn adamêl gêndhis. Amung manah dawêgan kemawon. Ki Agêng Giring nuntên kesah dhatêng ing wana sumêja babad.

Ing sapêngkêripun Ki Agêng Giring Ki Agêng ing Matawis dhatêng wontên ing ngriku, sarta pitaken dhatêng semahipun Ki Agêng Giring, bakyu, wakane dhatêng pundi, dene botên wontên kêtingal. Nyai Giring sumaur, raka dika kesah dhatêng wana ucal kajêng. Ki Agêng Matawis lajêng lumêbêt ing pawon, sumêja ngunjuk kilang, sarêng aningali ing pawon sêpên. Botên wontên kilang utawi lêgèn, amung dawêgan satunggil ingkang wontên tumumpang ing paga, enggal kapêndhêt dhatêng Ki Agêng Matawis, kabêkta lumêbêt ing griya, lênggah ing ambèn, sarta ambolong dawêgan. Sumêja dipun unjuk toyanipun, sarta wicantên dhatêng Nyai Giring, bakyu, punapaa dene botên anggodhog lêgèn. Kula dhatêng [dha...]

--- 117 ---

[...têng] pawon ajêng ngombe, ngupados lêgèn botên angsal. Nyai Giring sumaur, inggih amung sadintên punika towong, karsane raka aso, Nyai Giring kagèt aningali dawêgan badhe dipun unjuk dhatêng Ki Agêng Matawis, enggal wicantên. Adhi, dawêgan niku êmpun dika unjuk, wêlinge raka dika wantos-wantos, yèn siyos dika unjuk, amêsthi kula digitiki marang raka dika, Ki Agêng Matawis sumhur, bakyu, êmpun maras ati dika, dika sanjang yèn kula kang mêksa, sabab ngêlak kula sangêt, pinujunipun wontên dawêgan ing pawon, botên susah mènèk piyambak. Ki Agêng lajêng ngunjuk dawêgan, têlas sami sakal. Botên kantun sacêrêt-cêrêta, sakalangkung nikmat raosipun.

Botên antawis dangu Ki Agêng Giring dhatêng sarta angrêmbat kajêng, anjujug ing pawon. Kajêng sampun kasèlèhakên. Karsanipun Ki Agêng Giring badhe lajêng ngunjuk dawêgan. Sarêng dipun tingali ing paga dawêgan botên wontên, Ki Agêng enggal lumêbêt ing griya amanggihi Ki Agêng Matawis, sarta pitakèn dhatêng semahipun. Wong wadon, dawêganaku kang takdokok ing paga mau ana ing ngêndi, semahipun amangsuli, rayi dika niku kang mêndhêt, kula pênging botên kenging, wicantêne saking ngêlake, lajêng dipun unjuk. Kyai [Kya...]

--- 118 ---

[...i] Agêng Matawis sumambung, inggih sayêktos kula kakang, kang ngombe dawêgan. Tiyang sangêt ênggèn kula ngêlak. Sampeyan dukani inggih sumôngga. Ki Agêng Giring sarêng mirêng wicantênipun Ki Pamanahan, sangêt ênggènipun gêtun, dangu ênggènipun kèndêl. Bawaning tiyang sampun linuwih, dados sumêrêp ing takdir, yèn sampun pinêsthi karsa Allah, Ki Agêng Matawis badhe anurunakên ratu kang mêngku ing tanah Jawi. Ki Agêng Giring lajêng ambêlakakakên swara kang saking dawêgan sarta agadhah panêdha dhatêng Ki Agêng Matawis. Adhi, panêdha kula mêkatên kemawon. Sarèhning dawêgan sampun dika ombe, angsal kula anjaluk kadospundi, amung turun kula kemawon benjing kenginga gêgêntosan lan turun dika, turun dika sapisan, nuntên kagêntosan turun kula. Ki Pamanahan botên suka, panêdhanipun Ki Agêng Giring makatên wau ngantos ping nêm. Ki Agêng Matawis inggih botên suka, nuntên nêdha gêntos turun kaping pitu. Ki Agêng Matawis sumaur, adhi Allahu alam, sok sukaa ing wingking, kula botên nguningani. Ki Agêng Matawis lajêng pamit mantuk dhatêng ing Matawis.

Sarêng sampun antawis lami putranipun Ki Agêng Matawis kang nama Radèn Ngabèi Loring Pasar angrêmêni tiyang èstri sêsêngkêranipun Sultan Pajang kang saking Kalinyamat. Ingkang dipun titipakên dhatêng Ki Agêng Matawis. Dhawahipun [Dhawah...]

--- 119 ---

[...ipun] sultan, lare èstri wau samangsanipun sampun birai andikakakên ngaturakên dhatêng kangjêng sultan. Môngka ing mangke sampun birai, nanging lajêng dipun rêmêni dhatêng Radèn Ngabèi, mila Ki Agêng Matawis sangêt ênggènipun prihatos. Botên wande angsal dukanipun kangjêng sultan. Kala samantên Ki Agêng Matawis mangkat dhatêng Pajang sumêja ngaturakên ing kalêpatanipun. Radèn Ngabèi inggih binêkta, sadhatêngipun ing Pajang lajêng sowan lumêbêt ing kadhaton, sampun sêsalaman kalihan kangjêng sultan. Ki Agêng Mataram matur, sowan kula punika, kula angaturakên pêjah gêsangipun putra sampeyan Radèn Ngabèi Loring Pasar, amargi agêng kalêpatanipun ing panjênêngan sampeyan. Sultan Pajang mirêng aturipun Ki Pamanahan sakalangkung kagèt, sarta ngandika, kakang, Si Ngabèi dosanipun punapa, dene dika aturake pati uripe, wong êmpun kula pèk anak pambarêp. Dika êmpun botên milu anguwasani marang Si Ngabèi, Ki Agêng Matawis matur malih, milanipun pun Ngabèi kula aturakên makatên, sabab angrumiyini karsa sampeyan, akaronsih kalihan lare èstri ingkang kagadhuhakên dhatêng kula kang saking Kalinyamat rumiyin. Inggih saking tiwasipun anggèn kula rumêksa. kangjêng sultan nuntên ngandêka,[9]kakang, yèn kaluputane Si Ngabèi mêngkotên [mêngko...]

--- 120 ---

[...tên] mawon, kula ênggih êmpun ngapura, sarta banjur dika ningkahake, kula êmpun lila, nanging wêkas kula, bocah wadon wau yèn besuk êmpun botên kanggo êmpun disiya-siya, kalih dene dika kula tutuh ênggon dika momong marang Si Ngabèi kurang ati-ati, bênêre bocah êmpun diwasa mêngkotên rak dika rabèkake, utawa dika wèhi sêlir, supaya êmpun kongsi nêrak kaluputan. Ki Agêng Matawis sakalangkung ênggènipun ngrêrêpa, angraos yèn kadukan ing batos. Sarêng kangjêng sultan sampun kendêl ênggènipun ngandika, Ki Agêng Matawis sarta Radèn Ngabèi nuntên pamit mantuk dhatêng ing Matawis. Sadhatêngipun ing Matawis Radèn Ngabèi inggih lajêng kêpanggih kalihan lare èstri wau, ing lami-lami sampun apêputra jalêr satunggil abagus warninipun, kanamanan Radèn Rôngga, ingkang rama ibu sakalangkung asih.

Kacariyos Sultan Pajang bidhal dhatêng ing Giri lan sabalanipun sadaya, Ki Agêng Matawis inggih andhèrèk. Sumêja nyuwun idi anggènipun jumênêng sultan dhatêng Sunan Parapèn. Kala samantên para bupati ing bang wetan sami pêpak wontên ing ngriku sadaya, ing

Japan, Wirasaba, Kadhiri, Surabaya, Pasuruan, ing Madura, Sadayu, Lasêm, Tuban, ing Pathi,

--- 121 ---

sarta sami damêl pasanggrahan wontên ing ngriku. Ing satunggil dintên Sunan Parapèn miyos siniwaka, Sultan Pajang sarta para dipati sami lênggah jèjèr, balanipun sami linggih ing wingkinge gustine piyambak-piyambak. Sultan Pajang nuntên katimbalan lênggah cakêt lan sang pandhita, sarta kamupakatakên anggènipun jumênêng sultan amêngku nagari ing Pajang ajêjuluk Sultan Prabu Awijaya,[10] utawi sang pandhita inggih sampun angidèni, kala samantên sinêngkalan 1503.

Anuntên pêpundhutan dhahar mêdal, lumintu saking kadhaton. Sunan Parapèn lan Sultan Pajang sarta para bupati sami dhahar, sang pandhita ngandika, anak ingsun para bupati kabèh, diatut ênggonira padha saduluran, aja ana kang sulaya ing budi, dipadha ati raharja, sokura ing Allah ing salungguhe dhewe-dhewe, kang tinitah dadi gêdhe, lan kang tinitah dadi cilik. Iku wis pêsthine dhewe-dhewe, ingsun têdha ing Allah, anak putuningsun kabèh padha salamêta ing donya ngakherat. Para bupati sadaya asaur pêksi. Para bupati sarêng sampun anggènipun sami dhahar, nuntên kalorodakên dhatêng para abdi, para abdi inggih lajêng sami nêdha, Sunan Giri sangêt anggènipun mandêng dhatêng Ki Agêng Matawis, sabab Sunan Giri wau sumêrêp ing sadèrènge winarah, nuntên andangu dhatêng Sultan [Sulta...]

--- 122 ---

[...n] Pajang, thole, baturmu kang mangan ngèrèni iku jênênge sapa, Sultan Pajang matur, punika rencang kula patinggi ing Matawis, ingkang dipun rèh siti wolung atus karya, raja pandhita ngandika malih, timbalana maju, konên linggih jèjèr lan para dipati. Ki Agêng Matawis inggih sampun majêng, raja pandhita ngandika dhatêng para bupati, anak ingsun para dipati kabèh, wruhanamu turune Ki Agêng Matawis iku besuk bakal angrèh wong satanah Jawa kabèh, sanajan ing Giri kene besuk iya ngidhêp marang ing Mataram. Ki Agêng ing Matawis sarêng mirêng pangandikanipun sang pandhita lajêng sujud ing siti, sakalangkung nuhun dhatêng sang pandhita, nuntên angaturi dhuwung satunggil ing sang pandhita, nanging botên tinampèn. Para dipati sami rêsêp aningali dhatêng Ki Agêng Matawis. Raja pandhita lajêng parentah adamêl têlaga dhatêng para dipati, balanipun para Bupati inggih enggal tumandang dhudhuk-dhudhuk. Têlaga sampun dados, sakalangkung sae, sarta kanamanan têlaga Patut dhatêng sang pandhita.

Sultan Pajang sarta para Bupati sampun sami kalilan mantuk dhatêng nagarinipun piyambak-piyambak. Tuwin Ki Agêng Matawis inggih sampun mantuk dhatêng ing Matawis. Sultan Pajang sarawuhe nagarinipun lajêng ngandika wêwartos dhatêng putra tuwin balanipun sadaya punapa ing sawirayatipun [sawiraya...]

--- 123 ---

[...tipun] Sunan Giri, para bupati, mantri sarêng sami mirêng wirayat makatên sakalangkung kagèt. Putranipun sultan kang nama Pangeran Banawa matur, rama prabu, mênawi wirayatipun Sunan Giri sayêktos, ing Mataram punika kula upamèkakên latu sapêlik. Prayogi tumuntên kasiram ing toya, supados sampun ngantos ngômbra-ômbra, yèn panjênêngan dalêm parêng, ing Mataram badhe kula risak saking pêrang, para bupati gumarumung sami ambiyantoni ing aturipun Pangeran Banawa. Sultan Pajang alon ngandika, kulup, aturira iku iya bênêr, gôndra pira ing Mataram, sira gêcaka ya amêsthi

bêdhah, nanging pêpêsthèning Allah iku ora kêna yèn dipikira ing manungsa, lan ingsun wêdi ing wêwalêre Sunan Giri, sapa kang miwiti amêsthi bakal ora salamêt. Pangeran Banawa sarta para punggawa sami mênggah manahipun.

Kacariyos Ki Agêng Matawis pinuju lênggah ingadhêp para putra tuwin kulawangsanipun sadaya, Ki Agêng Matawis ngandika, anakku lan sanak-sanakku kabèh, sarèhning aku dicêtha marang Sunan Giri, yèn turunku ing besuk bakal amêngku ing tanah Jawa, iku wêkasku, yèn ing besuk kowe anglurug marang bang wetan, anuruta ing dina kalane aku andhèrèkmarang sultan seba marang ing Giri, ing dina Jumungah Paing sasi Mukaram, poma

--- 124 ---

padha wuri-wurinên. Dene yèn dilurugi, ênggonmu mapagake pêrang aja kongsi angliwati gunung Kêndhêng, sabab bakal apês pêrangmu, lan maninge turun-turunku besuk yèn agawe bupati, aja liya turune wong Mataram iki kabèh, sabab iku padha milu lara, yèn turune besuk duwe dosa mati, laranana bae, yèn dosa lara apuranên. Akathah-kathah wêwêlingipun Ki Agêng wau dhatêng ingkang para putra tuwin santana.

Kala samantên nagari Matawis sampun gêmah raharja, mirah sandhang sarta pangan. Anuntên Ki Agêng Matawis gêrah sangêt, amêmêling dhatêng Ki Juru Martani, ki ipe, sarèhning kula bakal tinêkakake ing jangji, môngsa bodhoa ênggon dika momong marang anak-anak kula kabèh, dene kang kula lilani anggêntèni ing kula, Si Ngabèi Loring Pasar, Ki Agêng ngandika dhatêng kang para putra, anak-anakku kabèh, kowe padha mituruta marang pamanmu Ki Juru Martani, Ki Agêng tumuntên seda, layon sampun binêrsihan kasarèkakên sakilèning masjid, sinêngkalan 1535.

Ing sanèsing dintên Kyai Juru Martani mangkat dhatêng Pajang sarta putranipun Ki Agêng Matawis sadaya, sumêja ngaturi uninga ing kangjêng sultan. Lampahipun sampun dumugi ing Pajang, Sultan pinuju miyos sinewaka, Kyai [Kya...]

--- 125 ---

[...i] Juru sarta kapenakanipun lajêng sami pepe sakiduling waringin kurung, sarêng katingalan ing kangjêng sultan, enggal kapariksa sarta sami tinimbalan. Sampun sami sowan wontên ing ngarsa dalêm. Kyai Juru tumuntên matur, angaturi uninga yèn patinggi ing Mataram pêjah, sarta angaturakên têtilaranipun anak jalêr gangsal, pundi ingkang kakarsakakên anggêntosi, kangjêng sultan sarêng mirêng yèn patinggi Mataram pêjah, sakalangkung ngungun, lajêng ngandika, kakang Juru Martani, kang ingsun gêntèkake ana ing Mataram, anak ingsun Si Ngabèi Loring Pasar, sarta ingsun paringi jênêng Senapati ing Ngalaga, Sayidin Panatagama, lan maninge kakang Juru Martani, sira kang sun pasrahi momong marang putraningsun Senapati, ing dalêm sataun iki ora ingsun lilani seba marang Pajang, anataa nagarane sarta angrasakna mukti ana ing Mataram. Yèn wis sataun tumuli sebaa aja kongsi kasèp. Kyai Juru sarta Senapati aturipun sandika, sarta sami ngujung ing kangjêng sultan. Tumuntên nyuwun pamitipun[11] dhatêng ing Mataram. Ing Mataram sangsaya wêwah-wêwah tiyangipun, sarta sakalangkung rêjanipun. Senapati Ngalaga sampun amukti, lajêng parentah anyithak banon dhatêng tiyang ing Mataram, badhe sumêja kadamêl kitha.

Kala samantên sampun kêlangkung sataun, Senapati

--- 126 ---

dèrèng sowan dhatêng Pajang, Kyai Juru inggih tansah angatag sowan. Wangsulanipun Senapati, benjing mênawi Sultan utusan nimbali kemawon kula sowan.

Kacariyos Sultan Pajang miyos sinewaka, pinarak ing dhampar mas tinatrapan ing sêsotya, sangandhaping dhampar linemekan babut, sinêbaran sêkar, para bupati, mantri, rôngga, dêmang sampun pêpak sowan sadaya, cahyanipun kajêng[12] sultan kados wulan purnama, kangjêng sultan alon andangu dhatêng para abdi kang sami sowan. Bocah ingsun kabèh, apa sira padha ngrungu wartane putraningsun Senapati, dene wis kêliwat sataun ora nana sowan marang Pajang, apa awit sumurup wirayate Sunan Giri ênggone ora gêlêm seba marang ingsun. Ing samêngko wirayate Sunan Giri mèh anêtêpi, yèn upamia kêmbang misih kudhup, ing saiki mangsane mêkar, Sultan Pajang sampun kacariyos yèn ratu digdaya sêkti linuwih sugih bala, botên wangwang yèn sumêja angrisak ing Matawis, nanging kados wontên kang mambêngi ing karsanipun. Para Bupati sami matur, kawula inggih amirêng pawartos. Putra dalêm Senapati Ngalaga badhe mirong, sampun akèn nyithak banon badhe adamêl kitha. Sultan Pajang nuntên ngandika dhatêng Ngabèi Wuragil lan Ngabèi Wilamarta, [Wilamar...]

--- 127 ---

[...ta,] sira wong loro mênyanga ing Mataram, waspadakna pratingkahe Senapati. Ki Wuragil lan Wilamarta aturipun sandika, lajêng mangkat sami numpak kapal. Lampahipun sampun dumugi ing Matawis. Senapati botên pinanggih ing dalêmipun, amêng-amêng dhatêng ing Lipura sarta numpak kapal. Utusan kêkalih anjujul. Dumuginipun ing Lipura sampun aningali dhatêng Senapati pinuju têtêgar, Ki Wuragil wicantên dhatêng Ki Wilamarta, dawêk sami mudhun, lajêng sami andhawahakên timbalane kangjêng sultan. Ki Wilamarta sumaur, yèn dika mudhuna saking kapal rumiyin, dados botên angluhurakên kang angutus. Sabab utusan wau kalane andhawahakên pangandika, inggih prasasat kang angutus. Môngka kang dèn dhawahi taksih numpak kapal, dados dika angêsorakên Panjênêngane kangjêng sultan, dika kêna dèn arani utusan nistha, kalih dene pandugi kula Senapati puniku sampun sumêrêp, yèn dika lan kula diutus ing kangjêng sultan, dhasar anjarag botên purun mudhun. Ki Wuragil wicantên malih, makatên punika dèrèng kantênan, pamanah kula ing samangsane dika sanjang yèn kautus ing kangjêng sultan, amêsthi enggal mudhun. Tiyang kêkalih wau lajêng sami mudhun saking kapal, sarta amurugi dhatêng Senapati, Senapati enggal pitakèn sarta numpak [numpa...]

--- 128 ---

[...k] kapal. Ki Wuragil lan Wilamarta, pênapa dika diutus ing sultan. Ki Wilamarta wicantên dhatêng Ki Wuragil. Lah botên linyok ujar kula, Senapati dhasar anjarag botên purun mudhun, dika lan kula puniki sampun têtêp utusan nistha, Ki Wuragil enggal sumaur dhatêng Senapati, inggih tiyang kêkalih puniki sami dipun utus ing kangjêng sultan. Sampeyan kadhawahan mantuni ênggèn sampeyan asring suka-suka sarta mangan nginum, lan acukura rambut sarta nuntên sebaa dhatêng Pajang. Senapati sumaur taksih manggung wontên sanginggiling kapal. Dika matura ing kangjêng sultan. Kula andikakake marèni mangan nginum, kula taksih doyan. Kula kapurih cukur rambut, wong rambut thukul piyambak kadospundi anggèn kula ngulapi, kula kadhawahan sowan inggih purun. Yèn sultan sampun mantuni anggènipun ngalap dho garwa sarta amantuni anggènipun asring mundhut bojo tuwin anake wadon para abdinipun, amung makatên kemawon wangsulan kula. Utusan kêkalih lajêng pamit mantuk. Sampun dumugi ing Pajang, nanging sami adamêl dora sêmbada, aturipun ing kangjêng sultan. Kula kautus animbali putra dalêm Senapati, aturipun inggih sandika, nanging kula dipun kèn mantuk rumiyin, putra dalêm badhe tumuntên nusul. Kangjêng sultan inggih lajêng kèndêl, [kè...]

--- 129 ---

[...ndêl,] botên karsa andangu kathah-kathah.

Kacariyos Senapati pinuju lênggah wontên ing dalêmipun kalihan Ki Jurumartani, Kyai Juru wicantên. Thole, kapriye karêpmu, kowe tinimbalan ing ramakmu sultan têka ora gêlêm seba, kangjêng sultan amêsthi duka, ora wurung kowe bakal mêmungsuhan lan kangjêng sultan. Yèn kowe mêmungsuhana kang koandêlake apa, balamu mung sathithik. Môngsa wania kodu lan bala Pajang, sanajan waniya bakal mêsthi tumpês. Karodene Sultan Pajang iku wis misuwur yèn ratu angluwihi digdaya, kinèringan marang para ratu liya nagara, dhèk biyèn dicidra ing maling, sultan pinuju sare amujung kampuh, maling banjur anyuduki, pangrasane kangjêng sultan kaya diencoki lalêr, kêmule bae ora pasah, iku kowe sumurupa ing katêguhane kangjêng sultan. Karo dene yèn kowe mungsuha karo sultan kang koandêlake apa, yèn kowe ngêndêlna kasêktènmu, ênggonmu angambah banyu ora têlês, malêbu gêni ora kobong, utawa digdaya katêguhanamu, pintêrmu mêngkono iku kabèh ya têka pamuruke kangjêng sultan. Sabab kowe pinundhut putra pambarêp cilik mula, sarta bangêt sihe, wis kaya putrane dhewe, barêng kowe wis diwasa banjur diwuruk sakèhing ngèlmu sarta kasaktèn [kasa...]

--- 130 ---

[...ktèn] lan katêguhan, lan banjur dimuktèkake ana ing Mataram. Samono iku kang kowalêsake bae apa marang ing sihe kangjêng sultan, dadi kaluputamu iku têlung prakara, kang dhingin mungsuh gusti, ping pindho mungsuh bapa, kaping têlu mungsuh guru, iba guyune wong kang padha sêngit. Cêlathune mêngkene, Senapati iku ênggone wani prang wong mungsuh bapakne dhewe, yèn mungsuh karo wong liyane wêdi. Lan aku iki bangêt isinku andêlêng marang wong Pajang, sabab kêna diarani wong ora wêruh ing kabêcikan. Angur kowe mungsuha karo wong nagara liya, angluwihi ing Pajang gêdhene, aku ora wêdi. Akathah-kathah panêtahipun Kyai Juru wau.

Senapati Ngalaga sarêng mirêng anangis salêbêting manahipun, rumaos yèn kalêpatan, angrêrêpa sarwi alon matur, paman, kadospundi pratikêl sampeyan. Sarèhning kula sampun katrucut wicantên botên purun sowan dhatêng kangjêng sultan. Supados sampun ngantos dados dukanipun kangjêng sultan. Têtêpa anggèn kula wontên ing Matawis, sarta kula sagêda amêngku tiyang ing tanah Jawi sadaya, tumuruna ing anak putu kula. Kyai Juru angandika, yèn kang dadi kêkarêpanamu kaya mêngkono, bêcik suwunên ing Allah bae dèn mantêp. Kang supaya yèn kangjêng sultan wis seda

--- 131 ---

kowe bisaa anggêntèni karatone, lan kowe aja pisan yèn duwea cipta bakal mungsuh ing kangjêng sultan, malah ing batin mung nêja amalês ing kabêcikane kangjêng sultan marang ing kowe, ênggonmu dipundhut putra lan ênggonmu dimuktèkake, sarta ênggone mulang akèh-akèh marang kowe, ing samangsane bangêt panyuwunmu marang Allah kaya mêngkono, amêsthi kangjêng sultan ya isih bangêt sihe ing batin marang kowe, sarta ing batin ya bakal lila karatone kogêntèni. Senapati Ngalaga sakalangkung panuwunipun, sarta amiturut ing wulangipun ingkang paman. Kyai Juru Martani lajêng mantuk dhatêng griyanipun. Senapati Ngalaga wau rintên dalu inggih botên pêgat panyuwunipun ing Allah.

Kala samantên para mantri pamajêgan ing tanah Kêdhu tuwin Pagêlèn sami sumêja lumêbêt sowan dhatêng Pajang, badhe sami angaturakên bulu bêktinipun, lampahipun sami langkung ing Mataram. Wontên ing ngriku sami dipun êndhêg dhatêng Senapati,

sinungga sarta binoja krami, sarta sami dipun jak kasukan mangan nginum, lan sami dipun anggêp sadulur tuwin wong atuwa dhatêng Senapati, para mantri pamajêgan wau inggih sakalangkung sami sukanipun. Para garwanipun Senapati sami dipun kèn ambadhaya, sarta sami dipun kèn angladosi, [anglado...]

--- 132 ---

[...si,] amborèhi lan anyumpingi sêkar dhatêng para mantri pamajêgan. Para mantri wau sangsaya sami rumaos kapotangan kasaenan dhatêng Senapati, lajêng sami prasêtya, ing benjing samangsanipun Senapati manggih mêngsah, para mantri wau sami purun yèn kaabêna prang, awit saking kathah kasaenanipun Senapati, botên sagêd amalês. Ingkang badhe kawalêsakên pêcahe kulitipun sarta wutahe gêtihipun. Senapati sarêng mirêng prasêtyanipun para mantri, sakalangkung suka ing galihipun. Pangandikanipun ing galih, ing saiki aku oleh rewang saka pitulunging Allah, kaya-kaya aku bakal bisa angêndhih karaton ing Pajang. Para Mantri Pamajêgan wau lajêng sami dipun ganjar busana kang adi-adi, sadaya waradin. Para Mantri sadaya sakalangkung suka manahipun, sarta sami matur gumarumung, angkat kula saking tanah Kêdhu Pagêlèn rumiyin, sumêja sami ngaturakên bulu bêkti dhatêng ing Pajang, samangke botên siyos. Sakathahe lêladosan kula bulu bêkti katura ing sampeyan sadaya, sabab botên sanes. Ing Pajang inggih ratu, ing Matawis inggih ratu, aturipun para mantri wau sarwi kêplok asênggak-sênggak. Senapati angandika, sakèhe sanakku para mantri kabèh, ya wis padha taktarima prasêtyamu, dene karêpku besuk bae padha sebaa [se...]

--- 133 ---

[...baa] marang Pajang, barêng lan aku, yèn sultan duka aku kang malangi, sabab sabarang ing karsane kangjêng sultan wis ana ing aku, dene sanak-sanakku iki kabèh, yèn ana kang arêp ajênêng dêmang, rôngga, ngabèi utawa tumênggung, aku wis dikuwasakake amaringi marang[13] kangjêng sultan. Para mantri wau sarêng mirêng, sangsaya ing sukanipun, anggêpipun sami angratu dhatêng Senapati, para mantri lajêng sami ambêksa sarta sami ngatingalakên ing kadigdayan tuwin katêguhanipun. Wontên ingkang onclang waos, tuwin angumpulakên towok, sarta angumbulakên sela kang bobot sadhacin, udhunipun sami dipun tadhahi dhadha utawi gigir, nanging sadaya botên wontên kang tumama, sabab para mantri wau sakalangkung sami digdaya sarta têguh.

Anuntên wontên mantri satunggal anama Ki Bocor, punika sangêt susahe manahipun, aningali solahe kancanipun mantri, ciptaning manahipun. Kapriye kancaku iki kabèh, têka padha kapiluyu kapirare kabèh, padha kêna ing bujuke Senapati, padha arêp anjunjung ratu marang Senapati, ora bisa amatara yèn Senapati iku wong licik, kudu amungsuh ing Pajang, yèn mungguh aku dhewe durung gêlêm kaêrèha marang Senapati, mênawa aku durung angayoni ing kadigdayane, tak kira oraa kulit têmbaga, [tê...]

--- 134 ---

[...mbaga,] lan ora otot kawat. Yèn dhasar ora pasah tak suduk kêrisku prêmati Si Kêbodhêngên iki, aku ya gêlêm angawula. Wondene Panêmbahan Senapati inggih sampun sumêrêp, yèn Ki Bocor badhe angayoni, sabab katawis ing solah, botên purun tumut kasukan. Ciptanipun Senapati, tak kira Si Bocor iku seje lan mantri akèh iki, ora bungah dening boja krama, kudu angayoni marang aku, nanging ya bênêr Si Bocor, aku iki upamane wong cebol, mêksa anggayuh langit. Amêsthi dèn ina, lan aku yèn kadigdayanku ora angungkuli ing wong akèh, môngsa bisaa dadi ratu amêngku ing tanah Jawa kabèh, Panêmbahan Senapati lajêng kondur, para mantri inggih sampun sami amakuwon. Senapati

nuntên andhawahi dhatêng balanipun kang sami têngga regol. Ing samangsanipun Kyai Bocor lumêbêt dhatêng ing pura dipun kèndêlna kemawon. Sampun ngantos wontên kang amênging. Sarêng ing wanci dalu Ki Bocor sampun dandos, sumêja nyidra dhatêng Senapati, dhuwungipun cinoba, landhêpipun tinumpangan kapuk dinamonan bablas. Ki Bocor lajêng lumêbêt ing kadhaton ijèn. Sakathahipun tiyang ingkang sami têngga kori api[14] botên uninga, Senapati Ngalaga pinuju dhahar lênggah angungkurakên korining [kori...]

--- 135 ---

[...ning] dalêm. Ki Bocor enggal narajang anyuduki, Senapati botên pasah sarta botên nolèh, eca dhahar kemawon. Pucuking dhuwungipun Ki Bocor ngantos pêpêr, Ki Bocor sayah lajêng dhawah ing siti sadhêku, dhuwungipun tumancêp ing siti, sangêt luma sariranipun. Ki Bocor nuntên ngujung sarta atur tobat. Senapati nolèh sarta ngandika, kakang Bocor, kula êmpun ngapura, sarta pracaya marang dika, Ki Bocor nuntên mantuk.

Senapati ing wanci têngah dalu lajêng kesah, ingiring tiyang gangsal, anjujug ing Lipura, ing ngriku wontên sela kumlasa sae warninipun. Senapati lajêng sare wontên ing sela wau. kacariyos Ki Juru Martani ing wanci lingsir dalu wontên dalêmipun, dèrèng karsa sare, enggal kesah dhatêng ing kadhaton. Sumêja kêpanggih kalihan Senapati, sarêng dumugi ing regol pitakèn dhatêng tiyang ingkang têngga, wong tunggu lawang, putraningsun apa isih wungu, tiyang têngga kori amangsuli, Kyai Juru, sabibaring kasukan wau, suruping baskara ginanti padhanging côndra, putra dika lajêng kesah wikana purugipun. Kyai Juru sarêng mirêng ing aturipun tiyang têngga kori, lajêng sumêrêp ing purugipun Senapati, enggal dipun susul dhatêng ing Lipura, dumuginipun ing ngriku Senapati kêpanggih sare ing sela [se...]

--- 136 ---

[...la] gêgilang, Kyai Juru enggal anggugah, wicantênipun. Thole tangia, jarene arêp dadi ratu, têka enak-enak turu bae. Anuntên wontên lintang dhawah saking langit. Mêncorong sakalapa dalasan tabonipun sumèlèh ing ulon-ulonipun cakêt Senapati. Kyai Juru sakalangkung kagèt. Sarta anggugah dhatêng ingkang putra, thole, kêbat tangia, kang mancorong kaya rêmbulan ana ing ulon-ulonmu iku apa. Senapati kagèt nuntên wungu, aningali sarta pitakèn. Sira iku apa, dene mêncorong ana ing dhuwurku turu, sajêgku durung tau wêruh. Lintang enggal sumaur kados manungsa, wruhanira ingsun iki lintang, ênggonira manêngkung[15]ngêningakên paningal, anêgês karsaning Hyang, ing saiki wis tinarima ing Allah, kang sira suwun kêlilan. Sira bakal jumênêng nata amêngku ing rat Jawa, tumurun marang anak putunira, padha jumênêng ratu ana ing Mataram tanpa timbang, kineringan ing mungsuh, sugih êmas lan sêsotya, buyutira besuk kang mêkasi dadi ratu ing Mataram. Nagarane nuli rêngka, kêrêp grahana sasi lan surya, lintang kumukus sabên bêngi katon, gunung padha guntur, udan awu utawa ladhu, iku cirining nagara bakal rusak. Lintang wau sasampuning wicantên makatên lajêng musna. Senapati ngandika salêbêting galih, ing saiki panyuwunku marang

--- 137 ---

Allah wis kêlilan. Ênggonku sumêja dadi ratu anggêntèni ing rama sultan, tumurun marang anak putuku, minôngka damare ing tanah Jawa, wong tanah Jawa padha têluk kabèh. Kyai Juru sumêrêp ing batose kang putra, lajêng wicantên. Senapati, kowe aja ujub riya, amêsthèkake kang durung kêlakon, iku ora bênêr, yèn kowe ngandêl calathuning lintang, iku kowe luput. Sabab iku jênênge swara jais. Wênang goroh lan têmên, ora kêna dicêkêl

ilate kaya manungsa, lan ing besuk mênawa kowe kêlakon pêrang karo wong Pajang, amêsthi lintang mau ora kêna kotagih utawa kojaluki tulung, ora wurung aku lan kowe padha angawaki pêrang dhewe, yèn mênang kowe mêsthi jumênêng ratu ana ing Mataram. Mênawa kalah ora wurung padha dadi boyongan. Senapati Ngalaga sarêng mirêng wicantêne kang paman, sakalangkung ênggènipun ngrêrêpa, sarta alon matur, paman, kadospundi kang dados pratikêl sampeyan. Kula inggih badhe amiturut. Kula upaminipun baita, sampeyan kêmudhinipun. Kyai Juru angandika, thole, yèn kowe wis miturut, ayo padha nyênyuwun ing Gusti Allah, sakèhe kang angèl muga ginampangna, ayo padha andum gawe, kowe mênyanga ing sagara kidul. Aku tak munggah [mung...]

--- 138 ---

[...gah] marang ing gunung Marapi, padha anyatakake karsaning Allah, ayo barêng mangkat. Kyai Juru lajêng mangkat dhatêng ing rêdi Marapi, Senapati Ngalaga mangkat ngetan lêrês. Anjog ing lèpèn Umpak, ambyur ing toya, nglangi ambathang anut ilining toya.

Kacariyos wontên ulam laut, anama olor, punika kala rumiyin Senapati kalangênan dhatêng ing lèpèn Samas, anjala, ngrakat, tuwin ancolan susug. Kathah pirantosipun tiyang amêndhêt ulam. Utawi angsalipun ulam inggih kathah, anuntên ulam olor wau kacêpêng ing tiyang kathah, agêngipun anglangkungi, lajêng kabêkta mêntas kaaturakên Panêmbahan Senapati, Senapati sakalangkung suka aningali, ulam olor lajêng binusanan sarwa mas, pinaringan nama pun Tunggul Wulung, nuntên inguculakên dhatêng ing toya malih, ulam olor wau rumaos kapotangan gêsang dhatêng Senapati. Ing nalika punika ulam olor wau sumêrêp yèn Senapati angèli ing lèpèn anjog ing sawangan sagantên. Ulam olor lajêng angambang amêthukakên dhatêng Senapati, supados Senapati anitiha ing gigiripun, nanging Senapati botên karsa anitih, lajêng mêntas, jumênêng sapinggiring sagantên, sarta andêdonga ing Allah, anuntên prahara dhatêng, barat

--- 139 ---

awor jawah, kêkajêngan kathah sêmpal tuwin sol. Alun sagantên agêngipun sarêdi-rêdi, swaranipun anggêgirisi, sarta toyanipun panas kados wedang, ulam kathah ingkang kaplêsat kabêntus ing karang têmahan sami pêjah wontên ing dharatan. Punika saking prabawanipun Panêmbahan Senapati ênggènipun andêdonga ing Allah.

Kacariyos ing sagantên kidul ngriku wontên ingkang jumênêng ratu, wanodya anglangkungi ayunipun. Ing sajagad botên wontên ingkang nyamèni, anama Rara Kidul, angrèh sawarnine lêlêmbut ing tanah Jawi sadaya, kala samantên Rara Kidul pinuju wontên ing dalêm, pinarak ing kathil mas, tinarètès ing sêsotya, ingadhêp para jim pêri prayangan. Rara Kidul kagèt aningali gègèripun ulam ing sagantên. Sarta toyanipun panas kados ginodhog. Swaraning sagantên anggêgirisi. Rara Kidul wicantên salêbêting galih, salawasku urip aku durung andêlêng sagara kaya iki, kiye ya genea, apa kêna ing gara-gara, apa srêngenge runtuh bakal dina kiyamat. Nyai Kidul lajêng mêdal ing jawi, jumênêng wontên sanginggiling toya, aningali jagad padhang, botên wontên punapa-punapa, amung tiyang linuwih satunggil jumênêng wontên sapinggiring sagantên, angêningakên paningal nênêdha ing

--- 140 ---

Allah, Nyai Kidul wicantên piyambak. Iku layake kang agawe gara-gara ing sagara, sarta lajêng sumêrêp ing saciptanipun Senapati, Rara Kidul enggal amurugi, lajêng nyêmbah

anyungkêmi sukunipun Senapati sarta matur angrêrêpa, mugi sampeyan icalakên susahing galih sampeyan, supados sirnaa gara-gara punika, tumuntên mulyaa saisining sagantên kang sami risak kenging ing gara-gara, sampeyan mugi wêlasa dhatêng ing kula, sabab sagantên punika kula kang angrêksa, dene anggèn sampeyan anyênyuwun ing Gusti Allah samangke sampun angsal. Sampeyan lan satêdhak-têdhak sampeyan sadaya amêsthi jumênêng ratu, angrèh ing tanah Jawi tanpa timbang, utawi jim pêri prayangan ing tanah Jawi sadaya inggih karèh ing sampeyan. Upami ing benjing sampeyan amanggih mêngsah, sadaya inggih sami amitulungi, ing sakarsa sampeyan sadaya anut. Sabab sampeyan kang minôngka bapa babuning para ratu ing tanah Jawi. Senapati Ngalaga sarêng mirêng ature Nyai Kidul, sakalangkung suka ing galihipun. Sarta gara-gara wau inggih sampun sirna, utawi ulam ingkang sami pêjah inggih sampun gêsang malih. Nyai Kidul nyêmbah sarwi angujiwati, lumampah kondur dhatêng satêngahing sagantên. Senapati Ngalaga sangêt kasmaranipun, lajêng anut wingking [wing...]

--- 141 ---

[...king] dhatêng Rara Kidul. Senapati lumampah sanginggiling toya kados angambah dharatan. Sadhatêngipun ing kadhaton sagantên lajêng sami pinarak ing kathil mas sakalihan, ingadhêp para pêri prayangan. Senapati Ngalaga eram aningali kadhatonipun Nyai Kidul, anglangkungi sae, ingkang kadamêl griya utawi pagêr banonipun sadaya mas sarta salaka, karikilipun ing palataran mirah, intên utawi sawarnine pêpêthetan ing pataman inggih sakalangkung sae, wowohan sarta sêsêkaranipun adi-adi sadaya, ing dharatan botên wontên sêsaminipun.

Senapati wau ênggènipun pinarak adhêdhepelan kemawon lan Nyai Kidul. Sarta tansah anyantosakakên ing galih, emut yèn dede jinis. Wondene Nyai Kidul inggih anampèni ing sêmunipun Senapati, sarta tansah angujiwati Senapati Ngalaga mèsêm sarwi ngandika dhatêng Rara Kidul. Nimas ingsun arêp wêruh ing pasareanira, kaya apa rakite. Nyai Kidul matur, sumôngga botên wontên pakèwêdipun. Kula darmi têngga, sampeyan ingkang kagungan. Senapati astane lajêng dipun kanthi, kabêkta lumêbêt dhatêng ing pasarean, sami pinarak. Senapati alon ngandika, nimas, ingsun bangêt eram andêlêng paturonira, layake caritaning [cari...]

--- 142 ---

[...taning] suwargan iya kaya iki, sajêg aku durung wêruh pêpajangan kaya iki, sêmbada lan kang duwe, dhasar ayu bisa angrêrakit. Ingsun aras-arasên mulih marang Mataram. Bakal katrêm ana ing kene, nanging cacade mung siji, dene ora nana wonge lanang, yèn ana wonge lanang kang bagus iba bêcike. Aturipun Nyai Rara Kidul. Sae lamban, jumênêng ratu èstri kemawon. Ing sakajêng-kajêng botên wontên kang amarentah. Senapati mèsêm sarwi ngandika, nimas, ingsun muga paringana tômba, ênggon ingsun kaedanan marang sira. Rara Kidul matur sarwi malerok. Kula botên sagêd ngaturi jêjampi, sabab kula dede dhukun, sampeyan ratu agêng, môngsa kiranga wanodya kang ngungkuli ing kula. Senapati manahipun kados dèn unggar, Rara Kidul lajêng pinondhong andumugèkakên karsanipun. Kacariyos Senapati anggènipun wontên sagantên kidul tigang dintên tigang dalu, tansah sih-sinisihan kalihan Rara Kidul. Senapati wau ing sabên dintên dipun wêjang ing ngèlmunipun tiyang umadêg ratu, ingkang ngèdhêpakên sakathahe manungsa lan jim pêri. Senapati angandika, bangêt panarimaningsun, ing sakèhe wurukira, lan ingsun ya pracaya, balikaning besuk. Yèn ingsun anêmu mungsuh, kang sun kongkon ngaturi ing sira sapa,

--- 143 ---

wong ing Mataram amêsthi ora ana kang wêruh marang ing sira. Rara Kidul matur, makatên punika gampil kemawon. Bilih sampeyan karsa animbali dhatêng kula, sêdhakêp suku tunggal, nuntên tumêngaa ing awang-awang, amêsthi kula enggal dhatêng, sarta kula ambêkta bala jim pêri prayangan lan sadêdamêling prang. Senapati ngandika malih, nimas, ingsun pamit mulih marang ing Mataram. Wêwêkasira kabèh ya bakal ingsun èstokakên.

Senapati sampun mangkat, angambah toya sagantên kados angambah dharatan. Sarêng dumugi ing Parangtritis kagèt aningali dhatêng sang pandhita Sunan Kalijaga lênggah pitêkur wontên sangandhaping Parangtritis. Senapati enggal angujungi, sarta angrêrêpa nyuwun pangapuntên, amargi ênggèning ngatingalakên kasaktènipun angambah sagantên botên têlês. Susunan Kalijaga ngandika, Senapati, marenana ênggonira angêndêlake sakti digdayanira iku, dadi iku jênênge wong kibir, para wali ora gêlêm anganggo kaya mêngkono, amêsthi bakal kasiku ing Allah, yèn sira bakal sumêja tulus jumênêng ratu, anganggoa sokur ing satitahe bae, ayo marang Mataram. Ingsun arsa wêruh ing omahira. Lajêng sami mangkat, sampun dumugi ing Mataram. Sang Pandhita aningali [aninga...]

--- 144 ---

[...li] padalêmanipun Senapati dèrèng mawi pagêr lajêng ngandika, omahira ora nganggo pagêr bata, iku ora bêcik, dadi sira jênêng wong ujub riya kibir, angêndêlake kasêktèn sarta têguh digdayanira, upamane kêbo sapi tanpa kandhang mêsthi bakal ucul ing saparan-paran. Kêbo sapi mau bêcik cancangên. Yèn bêngi kandhangna, ing jaba jaganana uwong, sarta pasrahna ing Allah, mêngkono manèh ênggonira omah-omah bêcik nganggoa pagêr jaba, jênênge pagêr bumi, wong Mataram sabên katiga konên nyithak bata, yèn wis akèh gawea kutha bacingah. Sang pandhita lajêng nyandhak bêruk isi toya, dipun curakên mubêng sarwi dhikir, sang pandhita ngandika, yèn sira besuk gawe kutha iki turutên. Senapati matur sandika, sang pandhita lajêng pamit kondur.

Kacariyos Kangjêng Sultan Pajang miyos sinewaka wontên ing pagêlaran. Para putra, santana, mantri bupati pêpak sadaya, para bupati sami matur, putra dalêm Senapati Ngalaga saèstu mirong badhe mêngsah ing panjênêngan dalêm. Pratandhanipun samangke sampun adamêl bètèng sarta lêlarèn wiyar. Sultan Pajang ngandika dhatêng Pangeran Banawa, putraningsun Ki Banawa sira mênyanga ing Mataram karo ipenira Adipati Tuban, lan Si Tumênggung Môncanagara gawanên. Kakangira Senapati [Sena...]

--- 145 ---

[...pati] takonana, apa nyata dheweke sumêja amungsuh marang ingsun. Pangeran Banawa sarta Dipati Tuban, Tumênggung Môncanagara aturipun sandika, lajêng budhalan sabalanipun. Ing Pajang wontên mantri satunggil, anama Pangalasan. Sampun atêpang sae kalihan Senapati Ngalaga, Pangalasan wau enggal anglampahakên utusan dhatêng ing Mataram. Asuka pariksa Senapati, yèn Sultan Pajang anglampahakên utusan putranipun dhatêng Mataram, sarta ambêkta sadêdamêling pêrang. Senapati Ngalaga sarêng sampun tampi pawartos wau enggal amêthuk dhatêng ing Randhulawang, tiyang Mataram kêrig lampit, sarta sami ambêkta sêsêgah.

Lampahipun Pangeran Banawa inggih sampun dumugi ing Randhulawang, sarêng aningali ingkang raka mêthuk, Pangeran Banawa enggal tumurun saking titihan, paran-pinaranan kalihan Senapati, lajêng sami rêrangkulan, kalih-kalihipun sami muwun. Sabab lami botên kêpanggih, sangêt ing kangênipun. Pangeran Banawa alon matur, kakang, sangêt kangên kula dhatêng sampeyan. Sabab sampun lami ênggèn kula botên kêpanggih, kaping kalihe

kula dipun utus. Sarèhning rama jêngandika amirêng yèn sampeyan badhe amêngsah ing rama jêngandika, punika punapa yêktos punapa botên.

--- 146 ---

Kula mugi sampeyan bêlakani. Senapati amangsuli, adhi mas, môngsa boronga rama jêngandika kangjêng sultan, ratu sidik ing paningal. Punapa saosiking manah kula mêsthi sampun sumêrêp. sagêd kula samantên punika inggih saking pêparingipun rama jêngandika, ing Matawis kula botên rumaos gadhah, atas kagunganipun rama jêngandika, punika kula angaturakên sêsêgahipun abdi sampeyan ing Matawis, mugi kadhahara. Pangeran Banawa lawan sabalanipun lajêng sami anêdha waradin. Senapati Ngalaga ngandika malih, adhi mas, sampeyan kula aturi lajêng dhatêng Matawis. Sampun kula cawisi kalangênan tuwin arak waragang, sampeyan kasukana wontên ing Matawis. Sabab sampeyan gustine tiyang ing ngriki sadaya, sumôngga sampeyan kula aturi nitih gajah kalihan kula. Pangeran Banawa ngandika dhatêng Tumênggung Môncanagara, Tumênggung Môncanagara, pawarta kang katur ing kangjêng rama sultan iku goroh kabèh, dene iki Si kakang Senapati ora sumêja amungsuh marang kangjêng rama, aku ya angandêl marang kakang Senapati, pratandhane yèn ora sumêja amungsuh, sabab suguh sarta angajèni marang wong ing Pajang.

Pangeran Banawa wau lajêng nitih gajah kalihan ingkang raka, bidhal saking ing ngriku lan sabalanipun. Sarawuhipun [Sa...]

--- 147 ---

[...rawuhipun] ing Matawis lajêng lumêbêt ing kadhaton. Sampun sami tata lênggah, nuntên sami kasukan dhêdhaharan inum-inuman. Sarta anabuh gamêlan Gala Ganjur, arame ênggènipun sami kasukan. Utawi balanipun Pangeran Banawa sarta balanipun adipati ing Tuban inggih sinêgahan piyambak wontên ing jawi. Adipati Tuban pitaken dhatêng Senapati, kakang Senapati Ngalaga, kula mirêng pawartos, yèn sampeyan rêmên ambêksa rangin. Senapati amangsuli, adhi, inggih rêmên, nanging tiyang Matawis botên wontên kang sagêd. Adipati Tuban lancang ing pangucap. Kêdah angatingalakên ing kasagêdan tuwin kadigdayane rencangipun. Lajêng parentah dhatêng rencangipun kinèn sami ambêksa rangin. Tiyang Tuban inggih sampun sami wiwit ambêksa, anêlasakên ing tênaganipun. Angungasakên ing kakêndêlan sarta katêguhanipun. Anuntên wontên putranipun Panêmbahan Senapati ingkang pambajêng, anama Radèn Rôngga, patutanipun kalihan èstri saking Kalinyamat rumiyin. Radèn Rôngga wau sakalangkung digdaya, rosa, têguh, panasbaran. Lajêng anjawil dhatêng ingkang rama, sumêja tumut ambêksa. Senapati Ngalaga sarèhning rêmên angêsorakên pambêkanipun, ingkang putra dipun sêntak. Adipati Tuban sumêrêp, yèn Radèn [Radè...]

--- 148 ---

[...n] Rôngga badhe sumêja tumut bêksa, nanging dipun pênging dhatêng ingkang rama, Adipati Tuban lajêng angatag dhatêng Radèn Rôngga, nanging botên purun. Senapati nuntên angatag bêksa dhatêng ingkang putra, sabab sampun dipun kèn kalihan Dipati Tuban. Radèn Rôngga enggal amundhut tamèng sarta towok. Tamèngipun wau kabêkta tiyang sakawan, towokipun inggih kabêkta tiyang sakawan. Sabab ngalangkungi agêngipun. Lajêng cinandhak kadamêl onclang. Adipati Tuban eram aningali malongok. Adipati Tuban lajêng parentah dhatêng rencangipun kang sami bêksa, dikakakên anêmêni dhatêng Radèn Rôngga, awit sampun pitados ing kadigdayanipun Radèn Rôngga, tiyang Tuban lajêng sami anyuduki sarta anumbaki sayêktos. Radèn Rôngga botên pasah, eca ambêksa kemawon.

Sarta botên purun malês. Nuntên dipun dhawahi dhatêng Adipati Tuban sarta ingkang rama, dikakakên malês. Radèn Rôngga enggal malês kalih tangan. Tiyang Tuban dipun tabok satunggil, sirahipun pêcah sampun pêjah, lajêng gègèr, Pangeran Banawa lan Dipati Tuban sabalanipun bidhal tanpa pamit, sumêja mantuk dhatêng Pajang.

Sadhatêngipun nagari Pajang lajêng sami sowan ing kangjêng sultan. Nanging Pangeran Banawa lan Dipati Tuban aturipun [aturipu...]

--- 149 ---

[...n] pradongdi, aturipun Pangeran Banawa, Senapati sakalangkung sae, sarta urmat sangêt dhatêng tiyang Pajang, botên wontên watawisipun, yèn sumêja amêngsah ing Pajang. Wondene aturipun Dipati Tuban lan Tumênggung Môncanagari, Senapati sayêktos yèn mirong, sumêja mungsuh ing Pajang, pratandhanipun sampun adamêl bètèng sarta ajêjagang, lan angungasakên kadigdayane putranipun kang anama Radèn Rôngga, anabok tiyang Tuban satunggil pêcah sirahipun pêjah. Kangjêng sultan sarêng mirêng atur makatên wau lajêng lêgêg. Adangu ênggènipun kèndêl. Dene ature putra lan ature nayaka sulaya, kangjêng sultan angandika, atur kabèh iku ora nana kang sun gugu, Ki Banawa iku ature ya bênêr, Senapati Ngalaga mokal yèn wani marang ingsun. Krana ingsun mundhut putra cilik mula, wus kaya putraningsun pambarêp, sarta akèh pawulang ingsun. Barêng wus diwasa ingsun muktèkake ana ing Mataram. Amêsthi Senapati mau sumêja malês kabêcikan marang ingsun. Dene Si Dipati Tuban lan Si Tumênggung Môncanagara ature ya bênêr, Senapati anggone sumêja angêndhih karaton ing Pajang awit sumurup wirayate Sunan Giri, môngka wirayate Sunan Giri mau upamane kêmbang, ing saiki wis mangsane mêkar. Tumênggung Môncanagara lan Dipati Tuban [Tuba...]

--- 150 ---

[...n] matur, kangjêng sultan. Ing Matawis punika kula upamèkakên latu sapêlik. Mupung dèrèng mraman, prayogi kasirama tumuntên. Kula ingkang anggêbag ing Matawis. Kangjêng sultan alon ngandika, ingsun wêdi ing Allah, lan wis pinêsthi karsa Allah, yèn ing Mataram bakal ana kang jumênêng ratu gêdhe, angrèh wong sa tanah Jawa kabèh, kapriye ênggonira anêkerah. Dipati Tuban lan Tumênggung Môncanagara sami tumungkul botên sagêd amangsuli, kangjêng sultan lajêng kondur angadhaton.

Botên antawis lami ing nagari Pajang wontên bupati satunggil, ipenipun Senapati Ngalaga anama Tumênggung Mayang, Tumênggung Mayang wau gadhah putra jalêr satunggil, taksih anèm, sakalangkung bagus warninipun. Sanagari Pajang botên wontên kang mirib, sampun kalok sanagari Pajang bagusipun Radèn Pabelan wau, inggih punika putranipun Tumênggung Mayang, nanging Radèn Pabelan wau asring lampah awon. Angrong pasanakan, anyumur gumuling, sangêt ênggènipun brancah, dipun tantun krama dhatêng ingkang rama botên purun. Ki Tumênggung Mayang sampun kakên galihipun, awit pawulangipun botên dipun gêga, ingkang putra wau lajêng sumêja dipun krenah, supados pêjaha. Kala samantên Radèn Pabelan dipun timbali dhatêng ingkang rama, sadhatênge ing ngarsanipun ingkang rama [ra...]

--- 151 ---

[...ma] angandika, kulup, yèn kowe dhasar ora gêlêm rabi isih gêlêm laku ngiwa, karêpku aja katanggungan. Putrane wadon kangjêng sultan kang jênêng ratu sêkar kadhaton iku rahên, bedhangên. Sanajan kowe matia ucape bêcik. Yèn kabênêran kowe oleh pitulunging Allah bisa dadi bojomu, ora kaya solahmu kang wis kêlakon, ênggonmu sok ambedhang

anake bojoning wong, iku ora bêcik. Yèn kongsia bilahi ucape bangêt ênggone nistha. Ingkang putra matur alon. Rama, kula botên sagêd yèn angangkah ambedhang ratu sêkar kadhaton. Sabab panggenanipun salêbêting kadhaton. Ki Tumênggung ngandika, iku gampang bae, sarèhning kalumrahane wong wadon iku amêsthi padha dhêmên kêmbang wangi-wangi, aku ya wis duwe isarat arupa kêmbang capaka, iki aturna marang kangjêng ratu, luwange isaratku iki, samangsane wong wadon wis anampani sarta andêlêng, amêsthi banjur bingung ora enak ênggone mangan sarta turu, lan amêsthi banjur kongkonan. Kowe angadhanga wong kaputrèn. Abdine kangjêng ratu kang sok diutus tuku kêmbang mênyang pasar, iku konên ngaturake marang ing gustine.

Radèn Pabelan sampun anampèni sêkar capaka, kawadhahan ing conthong, salêbêting sêkar kadèkèkakên [ka...]

--- 152 ---

[...dèkèkakên] sêrat alit. Sakalangkung rêmit anggènipun andèkèkakên. Radèn Pabelan lajêng kesah dhatêng ing margi cêlak korining alun-alun. Anuntên wontên tiyang èstri satunggil. Abdinipun ratu sêkar kadhaton. Sumêja tumbas sêkar dhatêng ing pêkên. Lajêng dipun andhêg dhatêng Radèn Pabelan sarta dipun sukani sêkar ing conthong, kapurih angaturna ing gustinipun. Èstri wau sampun anampèni sêkar sarta sangêt bingahe manahipun. Sabab botên kangelan dhatêng pêkên lan botên mawi tumbas, lajêng pitakèn. Bilih gusti kula mangke andangu, nama sampeyan sintên. Radèn Pabelan sumaur ambêlakakakên namanipun. Tiyang èstri wau inggih lajêng mantuk dhatêng ing kadhaton, sarta sangêt kasmaraning manahipun, aningali bagusipun Radèn Pabelan. Sadhatêngipun ing kaputrèn sêkar lajêng kaaturakên ing kangjêng ratu, ratu sêkar kadhaton sarêng sampun nampèni sêkar ing conthong lajêng dipun bikak, sarta pinilihan. Anuntên ningali sêkar capaka satunggil wontên sêratipun. Enggal winaos. Ungêlipun. Saking Radèn Pabelan, sumêja ngabdi dhatêng kangjêng ratu, ing donya dumugi dêlahan. Ratu sêkar kadhaton sampuning maos sêrat, sangêt tarataban ing galihipun. Bawanipun èstri sampun [sa...]

--- 153 ---

[...mpun] diwasa, dados sangêt kasmaranipun dhatêng ingkang ngaturi sêrat, kalih dene sampun asring mirêng para tiyang èstri kang sami micantên ing bagusipun Radèn Pabelan. Tiyang èstri kang sampun sami ningali angalêm sadaya, ratu sêkar kadhaton ngandika dhatêng abdinipun anama êmban Soka, biyung, kowe mêtua, anêmanana marang kang awèh kêmbang iki, yèn dhèwèke têmên anggone bakal angèngèr marang aku, mêngko bêngi konên malêbu marang kaputrèn. Êmban Soka aturipun sandika lajêng mêdal. Sampun kêpanggih kalihan Radèn Pabelan. Êmban soka wicantên, radèn dika mangke dalu dipun ajêng-ajêng dhatêng kangjêng ratu, sarta dipun cêcadhang dhêdhaharan tuwin agêm-agêman. Sampun tan botên mangke dalu sampeyan lumêbêta dhatêng kaputrèn. Radèn Pabelan wicantên. Ya bibi, matura ing kangjêng ratu, aja sumêlang galihe, mêngko bêngi aku mêsthi malêbu. Êmban Soka lajêng mantuk dhatêng kaputrèn. Radèn Pabelan nuntên sowan dhatêng ingkang rama Ki Tumênggung Mayang, Radèn Pabelan matur, rama, sêkar pêparing sampeyan sampun kêtampèn dhatêng kangjêng ratu, sarta lajêng utusan. Ing mangke dalu kula dipun timbali dhatêng kaputrèn. Kula inggih sampun sagah, nanging sangêt pakèwêding manah kula, anggèn kula badhe lumêbêt marginipun mêdal ing pundi. [pu...]

--- 154 ---

[...ndi.] Ingkang rama angandika, yèn kowe malêbu ing kaputrèn, aja mêtu ing lawang, manawa konangan wong nganglang, bêcik malumpata ing pagêr bata bae, ayo taktêrake, iki wis wayah sirêp wong.

Ki tumênggung sarta ingkang putra lajêng sami mangkat. Sampun dumugi pagêr banon kaputrèn. Radèn Pabelan lajêng kawulang ngèlmu angandhapakên pagêr banon. Pangandikanipun ki tumênggung, yèn kowe bakal mêtu saka kaputrèn, ênggonku amuruk mau apalna, sarta angusap pagêr bata, amêsthi pagêr bata banjur mêndhak dhewe, Radèn Pabelan aturipun nuwun, nanging Radèn Pabelan wau kawulang sisip dhatêng ingkang rama, pamrihipun supados sampun sagêd mêdal. Ki Tumênggung Mayang lajêng andonga sarta angusap pagêr banon. Pagêr banon inggih sampun mêndhak. Radèn Pabelan enggal jumangkah malêbêt. Sarêng Radèn Pabelan sampun lumêbêt. Pagêr banon nuntên kausap malih dhatêng ki tumênggung, sampun inggil kados ingkang wau-wau, ki tumênggung lajêng mantuk. Radèn Pabelan lajêng andhodhot wontên ing kêbon wingkinge dalêmipun kangjêng ratu. Wondene ratu sêkar kadhaton inggih sampun dangu anggènipun angajêng-ajêng, sarêng ing wanci sirêp tiyang lajêng mêdal saking dalêm dhatêng ing kêbon pêpungkuran. Abdinipun èstri botên wontên kang uninga,

--- 155 ---

amung êmban Soka kang andhèrèk. Anuntên kêpanggih kalihan Radèn Pabelan, kalih-kalihipun sangêt anggènipun bingah, kados tiyang amanggih êmas sakranjang, sarta lajêng sami sasêtyan. Sampun tinakdir yèn Radèn Pabelan badhe dados bêbantêning nagari. Kathah tiyang èstri salêbêting kaputrèn. Abdinipun sang putri piyambak kawan dasa, utawi tiyang jalêr nganglang inggih kathah, nanging botên wontên kang uninga dhatêng Radèn Pabelan ing sadalu punika. Ratu sêkar kadhaton lajêng anganthi astanipun Radèn Pabelan. Kabêkta dhatêng pasarean. Andumugekakên ing karsanipun. Sarêng ing dalunipun malih Radèn Pabelan sumêja mantuk, nanging botên sagêd sabab pagêr banon kaputrèn dipun usap wali-wali botên sagêd mêndhak. Radèn Pabelan sampun anyipta yèn badhe pêjah, anuntên wangsul dhatêng ing dalêmipun sang putri malih, sanajan pêjah asarênga kalihan sang putri.

Kacariyos Radèn Pabelan wau ênggènipun wontên salêbêting kaputrèn pitung dintên pitung dalu, botên wontên tiyang kang sumêrêp. Sarêng ing wolung dintên, inya tuwin êmbanipun sang putri sami anggraita, sabab sang putri awis-awis mêdal. Tansah wontên salêbêting pasarean. Inya tuwin êmban wau lajêng sami anginjên, sarta anilingakên pamirêng, lajêng sami [sa...]

--- 156 ---

[...mi] sumêrêp yèn gustinipun ulah lambang sari kalihan Radèn Pabelan. Inya tuwin êmban wau enggal angaturi uninga ing kangjêng sultan. Yèn ing kaputrèn kalêbêtan pandung aguna, anyidra ing rêsmi. Kangjêng sultan sarêng mirêng sakalangkung duka, enggal animbali lurah prajurit tamtama kêkalih, anama Wirakêrti kalih Suratanu, lanjaripun kalihdasa, sadhatêngipun ing ngarsane kangjêng sultan lajêng andikakakên mêjahi pandung kang wontên ing kaputrèn. Tiyang tamtama kalih likur enggal sami lumêbêt dhatêng kaputrèn. Nanging sadaya sami kèndêl wontên palataraning kaputrèn. Amung Ngabèi Wirakêrti piyambak kang lumêbêt dhatêng ing dalêmipun sang putri, Radèn Pabelan kêpanggih gêgulêtan kalihan sang putri, anyipta sarênga pêjah, Ngabèi Wirakarti wicantên saking katêbihan. Sabab ajrih cêlak kalihan sang rêtna, thole Radèn Pabelan, mrenea, kowe ngandêla ing calathuku, bapakmu Si kakang Tumênggung Mayang wis bêlaka marang aku bab solahmu iku, aku dikon amurih salamête awakmu, kang iku samêngko aku

kang nanggung ing patimu, krana kangjêng sultan wis bangêt pangandêle marang aku, yèn prakara sajroning kadhaton, kowe ya sumurup dhewe, kowe bakal daksuwun ditêmokna bae karo kangjêng ratu, ayo tak jak seba marang kangjêng sultan.

--- 157 ---

Sampun dilalah Radèn Pabelan manahipun gampil, angandêl dhatêng wicantênipun Ki Wirakêrti, uwal ênggènipun gêgulêtan, lajêng tut wingking dhatêng Ki Wirakêrti, sarêng dumugi ing palataran tiyang tamtama enggal anyuduki, Radèn Pabelan sampun pêjah tatunipun arang kranjang, jisimipun kabucal ing lèpèn Ngêlawiyan.

Anuntên Ki Tumênggung Mayang kadukan ing kangjêng sultan. Kakesahakên dhatêng ing Samawis, dipun iringakên gêgaman sewu, têtindhihipun mantri ing Pajang wolung dasa. Garwanipun Ki Tumênggung Mayang taksih kantun wontên ing Pajang, enggal utusan asuka pariksa dhatêng Senapati ing Matawis. Senapati Ngalaga sarêng mirêng aturing utusan sakalangkung duka, lajêng ngandika dhatêng para mantri pamajêgan. Sanak-sanak kula pamajêgan kabèh, aku anjaluk gawemu, ipèkku kang jênêng Tumênggung Mayang iku ing saiki dibuwang marang ing Samarang, iku padha rêbutên ing saênggone kacandhak. Padha mêtua ing Kêdhu bae. Para mantri pamajêgan sadaya matur sandika, lajêng sami mangkat anumpak kapal. Lampahipun anjog nyongklang, lampahe gêgaman Pajang katututan wontên ing Jatijajar, para mantri pamajêgan lajêng sami nêrajang angamuk sarta waos, anumpak kapal. Bala ing Pajang kathah kang tatu tuwin pêjah, nuntên sami lumajêng sumêja [su...]

--- 158 ---

[...mêja] mantuk dhatêng Pajang, Ki Tumênggung Mayang sampun karêbat dhatêng para mantri pamajêgan. Kabêkta dhatêng ing Mataram, para mantri pamajêgan wau sami ambêkta sirahipun mantri Pajang kang sami pêjah, ingaturakên dhatêng Senapati.

Palajêngipun bala ing Pajang sampun dumugi ing Pajang, sarta sampun katur ing kangjêng sultan. Kangjêng sultan sarêng mirêng atur makatên, lajêng anggraita yèn Senapati Ngalaga sayêktos balela, sabab adamêl wiwitan pêrang, nuntên parentah angrakit gêgamaning prang, sumêja ambêdhah ing Mataram. Para bupati môncanagara kang karèh ing Pajang inggih sampun ngalêmpak, tuwin putranipun mantu kangjêng sultan, Adipati Dêmak kalih Dipati Tuban, tiga dipati ing Bantên, inggih sampun sami wontên ing Pajang lan sabalanipun. Sarêng sampun samêkta kangjêng sultan nuntên bidhal. Balanipun sakalangkung kathah, gêgaman warni-warni, kangjêng sultan nitih gajah, lampahipun sampun dumugi ing Prambanan. Lajêng amasanggrahan, bala ing Pajang angêbêki papan.

Kacariyos Senapati Ngalaga lan balanipun tiyang Mataram wolung atus sumêja amêthuk prang, sampun abaris wontên ing Randhulawang, sarta sami angatos-atos. Kyai Juru wicantên dhatêng Senapati. Senapati, kang dadi karêpku kowe aja kongsi prang karo kangjêng sultan. Sabab balamu ming sathithik. Bala

--- 159 ---

ing Pajang tanpa wilangan. Amêsthi bakal tumpês, sarta aku bangêt isin andêlêng wong ing Pajang, ayo padha nênêdha ing Allah, kang supaya wong Pajang padha girisa atine, kowe anagiha prajangjine Nyai Kidul. Aku tak nagih jangjine kakahyangan ing gunung Marapi, lan balamu konên baris ing Gunung Kidul sawêtara, ing Gunung Kidul konên numpuki kayu akèh dohe lêt sapambêdhil. Amratanana gunung iku, mêngko bêngi konên ngobong barêng.

Makatên wau inggih nuntên kalampahan. Sarêng ing wanci sêrap srêngenge, Senapati lajêng angadêg sarta sidhakêp anênga ing awang-awang, Kyai Juru inggih makatên ugi, botên dangu nuntên jawah awor barat. Kêkajêngan kathah kang sêmpal tuwin sol. Ing awang-awang gumuruh swaranipun. Punika pratandhanipun yèn jim pêri prayangan sami dhatêng, sumêja têtulung prang, ing rêdi Marapi inggih nuntên murub. Swaranipun kados galudhug, angajrihi, sarta nuntên jawah awu, ing lèpèn Umpak mili ladhu, sela agêng-agêng sami minggah dhatêng dharatan. Ing Rêdi Kidul têtumpukan kajêng sarêng dipun obong, ing Rêdi Kidul dados latu sadaya, sarta bêndhe kang nama Ki Bicak tinabuh botên kèndêl-kèndêl.

Kangjêng sultan pinuju lênggah wontên ing pasanggrahan cakêt lèpèn Umpak, ingadhêp para bupati, kangjêng sultan [sulta...]

--- 160 ---

[...n] alon ngandika, bocah bupati, ingsun andêlêng ing Gunung Kidul ika dadi gêni, utawa gunung Marapi ya murub. Sarta ing awang-awang iki swaraning apa, kaya swaraning gêgaman maju prang, bangêt girise atiningsun. Adipati ing Tuban matur alon. Kangjêng sultan, pangandika dalêm punika angajrihi ing tiyang kathah, ingkang kamirêng punika swaraning jawah lan barat, botên amatosi, kalih dene abdi dalêm ing Pajang sadaya botên wontên kang ajrih amêngsah prang kalihan Senapati, yèn wontên dhawah dalêm amêsthi tiyang Matawis ing sakêdhap tumpês dening kula sarta tiyang Pajang sadaya. Kangjêng sultan alon ngandika, anak ingsun Ki Dipati Tuban, sira aja wani amungsuh kakangira Senapati, wruhanira, ingsun bakal tumêka ing jangji, dene karaton ing Pajang amung ingsun dhewe kang jumênêng nata, nuli kagêntèn marang kakangira Senapati, saturune bakal angrèh ing tanah Jawa kabèh, dene ênggon ingsun marang Mataram iki, ingsun amung arêp andêlêng marang Ki Senapati, krana bangêt ênggon ingsun kangên. Sarta Ki Senapati ingsun kira ora wani amungsuh marang ingsun.

Botên dangu nuntên ladhu aminggah dhatêng ing pasanggrahan. Sela agêng-agêng sami anggalundhungi bala ing Pajang, bala ing Pajang sami gègèr arêbut gêsang, lumajêng ing sapurug-purug. [sapuru...]

--- 161 ---

[...g-purug.] Kangjêng sultan tuwin para dipati kèlu sami lumajêng, pangraosipun katêmpuh ing mêngsah, gêgaman agêng gusis sami sakal saking ing ngriku. Sarêng wanci enjing lampahipun kangjêng sultan dumugi ing Têmbayat. Karsanipun badhe angujung dhatêng ing astana Têmbayat, nanging korining pakuburan dipun sorog botên kenging, kangjêng sultan lajêng angujungi kori kemawon. Sasampuning ngujung nuntên ngandika dhatêng tiyang juru kunci pakuburan. Juru kunci yagene lawanging pasarean ora kêna disorog. Juru kunci matur, kangjêng sultan, pandugi kula panjênêngan dalêm sampun botên kalilan jumênêng ratu dening Gusti Allah, pratandhanipun kori pasarean punika kasorog botên kenging. Kangjêng sultan mirêng aturing juru kunci anglês galihipun, lajêng sipêng, ing dalu sare wontên ing griya bale kêncur, kangjêng sultan wau salaminipun gêsang dèrèng rumaos sare sakeca kados punika, ing enjingipun wungu lajêng bidhal kondur dhatêng Pajang, kangjêng sultan nitih gajah, wontên ing margi dhawah saking gajah, andadosakên gêrahipun, lajêng nitih tandhu, sakalangkung rêmbên lampahipun.

Kacariyos Senapati Ngalaga mirêng wartos, yèn kangjêng sultan wontên ing margi gêrah, Senapati enggal anusul. Ambêkta bala kawan dasa, sami numpak [nu...]

--- 162 ---

[...mpak] kapal sadaya, andhèrèkakên saking katêbihan. Para putra tuwin para dipati ing Pajang sami uninga dhatêng Senapati, Pangeran Banawa matur ing kangjêng sultan. Punika Senapati Ngalaga anututi ing lampah dalêm. Untap-untapan kemawon. Bilih panjênêngan dalêm parêng badhe kula wangsuli, sumêja kula tumpês, mumpung balanipun sakêdhik, bala ing Pajang kathah. Kangjêng sultan ngandika alon. Putraningsun Pangeran Banawa, sira aja wani marang kakangira Ki Senapati, krana ing besuk yèn ingsun wis seda, amêsthi kakangira kang minôngka gêgêntiningsun. Dene ênggone nusul iku amung sumêja angatêrake marang ingsun. Sabab wis sumurup yèn ingsun gêrah, iku pratandhane yèn asih sarta urmat ênggone duwe bapa marang ingsun. Karo dene wêkas ingsun marang sira, besuk yèn ingsun wis seda, sira diatut lan kakangira Senapati, sarta dèn bêkti, sabab iku gêgêntiningsun. Ing samangsaning sira kongsi sulaya amêsthi sira bakal ora bisa jumênêng ratu ana ing Pajang. Pangeran Banawa tuwin sanèsipun kang sami mirêng ing pangandikanipun kangjêng sultan, sadaya sami anangis. Lampahipun sampun dumugi ing Pajang, lajêng lumêbêt ing kadhaton. Nanging gêrahipun kangjêng sultan sangsaya sangêt. Wondene Senapati lan sabalanipun inggih lajêng [la...]

--- 163 ---

[...jêng] mondhok ing dhusun Mayang, sakilèning kadhaton Pajang, kangjêng sultan sampun ingaturan pariksa dhatêng balanipun. Yèn Senapati mondhok ing dhusun Mayang, kangjêng sultan lajêng utusan animbali, nanging Senapati botên purun. Wangsulanipun dhatêng utusan, munjuka ing kangjêng sultan, aku ditimbali suthik, nanging aku ya ora mulih marang Mataram. Ana ing kene bae, lagi angêntèni karsaning Allah, utusan inggih sampun wangsul, sarta sampun matur ing kangjêng sultan.

Wondene Senapati wau lajêng atumbas sêkar salasih sakalangkung kathah, tinumpuk wontên ing korining alun-alun kang kilèn. Ing wanci dalu Senapati alênggah pitêkur andêdonga ing Allah, anuntên wontên jim dhatêng, anama Juru Taman. Punika abdinipun kêkasih dhatêng Senapati, nanging kang uninga dhatêng Juru Taman amung Senapati piyambak, tiyang sanes botên wontên kang uninga, agêngipun angungkuli têtiyang. Juru Taman wau matur dhatêng Senapati, gusti, bilih sampeyan karsa ambêdhah nagari Pajang sarta amêjahi ing sultan, kula kemawon kadhawahana, amêsthi Sultan Pajang badhe pêjah dening kula. Senapati ngandika, Juru Taman, aturmu iku ya wis tak tarima, nanging aku ora duwe karêp mêngkono, dene kowe duwe niyat [ni...]

--- 164 ---

[...yat] dhewe apa sakarêpmu, aku ora akon ora mênging. Juru Taman lajêng kesah dhatêng kadhaton Pajang. Senapati nuntên bidhal, sumêja kondur dhatêng ing Matawis.

Kala samantên kangjêng sultan pinuju lênggah wontên ing pasarean, sarta jinaganan para garwa, para putra inggih sami ngadhêp. Pangeran Banawa matur, pun kakang Senapati tumbas sêkar salasih kathah, katumpuk wontên korining alun-alun. Kangjêng sultan ngandika, kakangira iku bangêt trêsnane marang ingsun. Sarta wis sumurup yèn ingsun bakal seda. Anuntên Juru Taman wau dhatêng, nanging botên wontên kang uninga, lajêng andhodhog jajanipun kangjêng sultan, kangjêng sultan lajêng aniba botên èngêt gêrahipun saya sangêt. Antawis dangu nuntên seda, gumuruh swaraning tangis. Pangeran Banawa enggal utusan, angaturi Senapati, sanajan botêna purun inggih kapêksa dipun aturi, sabab dipun êntosi ênggènipun badhe anyirami layonipun kangjêng sultan. Utusan enggal mangkat asêsandêran. Senapati kacandhak wontên ing margi, sarêng dipun aturi dhatêng

utusan, Senapati inggih enggal wangsul, anyandêr nyongklang, Kyai Juru botên kantun. Sadhatêngipun ing Pajang Senapati lajêng lumêbêt ing kadhaton. Anyungkêmi sukunipun kangjêng

--- 165 ---

sultan sarta anangis. Layon nuntên dèn bêrsihi, sarta kasalatakên. Lajêng kapêtak ing Butuh.

Ing sanèsipun dintên para putra santana tuwin para bupati punapadene Sunan Kudus sarta Senapati sami kalêmpakan wontên salêbêting kadhaton Pajang, Sunan Kudus ngandika dhatêng para bupati, para bupati, sira ingsun tari, mungguh para putrane sultan kang wus seda, sapa prayogane kang ênggêntenana jumênêng ratu ana ing Pajang. Para bupati sami matur, prayoginipun inggih Pangeran Banawa kang anggêntosana jumênêng ratu, sabab punika putra jalêr, sarta sampun wajibipun. Sunan Kudus ngandika, yèn Pangeran Banawa kang jumênêng anggêntèni, aku ora rêmbug. Krana iku putra nom. Adipati ing Dêmak kang prayoga anggêntenana marang sultan kang wus seda, sanajan iku putra mantu, sabab padha trahing ratu, karodene garwane Adipati Dêmak iku putrane sultan kang tuwa dhewe, dene Pangeran Banawa dadia dipati ing Jipang, kang minôngka warise. Senapati Ngalaga badhe anyambungi wicantên. Nuntên dipun saru dhatêng Kyai Juru, Senapati ing Ngalaga inggih lajêng kèndêl. Wondene karsanipun Sunan Kudus wau inggih sampun kalampahan. Pangeran Banawa ênggènipun wontên ing Jipang kapêksa, sarta sangêt sakite galihipun. Senapati Ngalaga [Ngala...]

--- 166 ---

[...ga] inggih lajêng mantuk dhatêng ing Matawis. Kyai Juru tansah amituturi dhatêng Senapati, thole, kowe aja dahwèn ênggone rêbut kamuktèn Pangeran Banawa lan dipati ing Dêmak. Wong padha sadulure dhewe, sanajan kongsia dadi pêrang ya cikmèn. Angur kowe sêdhêkaha, sarta angajèkna marang kang wus seda, supaya kowe oleha sawabe, Senapati inggih amiturut dhatêng ingkang paman.

Kacariyos ing Pajang inggih saèstu Adipati Dêmak kang jumênêng wontên ing Pajang, sarta kathah babêktanipun tiyang saking Dêmak. Sami agêgriya ing Pajang, kala samantên sawarninipun tiyang ing Pajang kang sami gadhah lêlênggah sabin. Sadaya sami dipun longi sapratigan, kaparingakên dhatêng tiyang babêktan saking Dêmak. Sarta sami kajunjung lênggahipun, sapangkat-pangkat. Dene têtiyang kang sami dipun longi sabinipun wau, sadaya sami sakit manahipun, sarta pamujinipun sami awon. Andadosakên rêsahe nagari ing Pajang, kathah têtiyang alampah durjana, ambegal, ngampak, tuwin mandung, wontên ingkang tilar bale griyanipun, ngalih gêgriya ing Matawis. Mantri pangalasan ing Pajang utusan dhatêng Mataram, asuka pariksa dhatêng Senapati, yèn nagari Pajang samangke sakalangkung rêsah tatanipun, sarta ambêbangus dhatêng Senapati, supados puruna [pu...]

--- 167 ---

[...runa] ambêdhah nagari Pajang, lajêng jumênêng ratu wontên ing ngriku, ing samangsanipun Senapati purun ambêdhah ing Pajang, amêsthi bala ing Pajang sadaya sami ambalik, ambiyantoni dhatêng Senapati. Wangsulanipun Senapati dhatêng utusan. Kowe tutura marang pawong sanakku Ki Pangalasan. Wus bangêt ênggonku narima pangandêle marang aku, nanging aku durung duwe cipta mêngkono, dene yèn wis ana parentahing Allah aku andikakake jumênêng ratu gampang bae angrusak ing Pajang. Utusan wau inggih lajêng mantuk dhatêng Pajang.

Kacariyos Pangeran Banawa kang wontên ing Jipang, sakalangkung ênggènipun prihatos, kirang dhahar sare, bilih wanci dalu sare naritis. Botên kauban griya. Kala samantên Pangeran Banawa ing dalu supêna, kêpanggih ingkang rama swargi, kadhawahan anyuwuna pitulung dhatêng Senapati ing Ngalaga. Sawungunipun enjing lajêng utusan dhatêng Matawis. Senapati dipun aturi dhatêng Jipang, utusan inggih nuntên mangkat. Sampun kêpanggih kalihan Senapati, ing sadhawahipun Pangeran Banawa inggih sampun kaaturakên sadaya. Panêbahan Senapati ngandika, kongkonan, kowe matura marang adhi mas. Aku diaturi marang Jipang gawene apa, yèn aku bakal dijak ngrêbut nagara [na...]

--- 168 ---

[...gara] ing Pajang, aku suthik. Wong rêbut nagara padha sadulure dhewe, aku suthik milu-milu, lan iku wong wis diparingi nagara dhewe marang kangjêng sultan swargi, ing Mataram iki kang môngka warisku, wis, matura mêngkono bae marang adhi mas. Utusan inggih lajêng mantuk dhatêng Jipang, punapa ing sadhawahipun Senapati inggih sampun kaaturakên sadaya. Pangeran Banawa ngandika, kowe balia maneh mênyang Mataram. Kowe matura marang kakang Senapati, yèn aku biyèn diwêkas marang kangjêng rama swargi, andikakake amiturut sabarang rèhe kakang Senapati, sabab iku kang minôngka gêgêntine kangjêng rama, lan nagara ing Pajang samêngko dakaturake marang si kakang, si kakang dakaturi jumênêng ratu ana ing Pajang, aku lila lair batin. Lan si kakang iku putrane pambarêp marang kangjêng rama swargi, wis wajib yèn anggêntenana jumênêng ratu, yèn Dipati Dêmak kang anggêntèni aku ora lila, angur aku tumuli matia, mênawa si kakang lila ing patiku amêsthi ora anuruti ing aturku iki, wis, tumuli mangkata. Utusan inggih enggal mangkat, sampun kêpanggih kalihan Senapati, sarta angaturakên ing sadhawahipun Pangeran Banawa, botên wontên kalangkungan. Senapati Ngalaga sarêng mirêng aturing utusan, sakalangkung suka galihipun.

1. anggraita. (kembali)

2. saka. (kembali)

3. lumêbêt. (kembali)

4. kobêr (dan di tempat lain). (kembali)

5. durung. (kembali)

6. tuwin. (kembali)

7. Opak (dan di tempat lain). (kembali)

8. sadhèrèkipun. (kembali)

9. ngandika. (kembali)

10. Adiwijaya. (kembali)

11. pamit. (kembali)

12. kangjêng. (kembali)

13. dening. (kembali)

14. api-api. (kembali)

15. manêkung. (kembali)

-- 169 ---

Sarta awêlas dhatêng ingkang rayi, tumuntên ngandika, yèn mêngkono kang dadi karsane adhi mas. Nagara Pajang iku bakal taktêmu pèk. Kowe matura marang adhi mas. Adhi mas dakaturi mrene, lan anggawaa bala sagêgamaning prang, mêtua ing tanah Gunung Kidul. Aku ya bakal amapak ing kono. Utusan lajêng pamit mantuk, lampahipun gêgancangan, sampun panggih kalihan Pangeran Banawa, sarta matur wiwitan dumugi ing wêkasan. Pangeran Banawa sarêng mirêng, sakalangkung suka galihipun. Enggal angundhangi balanipun. Samêkta sagêgamaning prang, lajêng bidhal. Senapati Ngalaga inggih sampun bidhal lan sabalanipun, dhatêng ing tanah Rêdi Kidul. Kèndêl wontên ing dhusun Wêru, sampun kêpanggih kalihan Pangeran Banawa, lajêng sami rêrangkulan. Kalih-kalihipun sami muwun. Kèngêtan dhatêng kangjêng sultan kang sampun seda, lajêng sami amasanggrahan wontên ing ngriku, sarta sami apirêmbagan ênggènipun badhe ambêdhah nagari ing Pajang.

Kacariyos bala ing Pajang ingkang lami-lami sampun sami mirêng wartos, yèn Pangeran Banawa akumpul kalihan Senapati, amasanggrahan ing dhusun Wêru, badhe ambêdhah nagari Pajang, bala ing Pajang wau lajêng kathah kang ambalik. Sami andhèrèk gustinipun lami. Wondene ingkang taksih wontên ing Pajang, amung kantun bala [ba...]

--- 170 ---

[...la] bêbêktan saking Dêmak kemawon. Senapati Ngalaga sarta Pangeran Banawa, sarêng aningali bala ing Pajang kathah kang sami êmbalik, sakalangkung suka galihipun. Anyipta yèn gampil bêdhahipun nagari ing Pajang. Senapati ngandika dhatêng Pangeran Banawa, adhi mas, sarèhning bala ing Pajang sampun kathah kang sami nungkul, sarta gêgaman puniki sampun kathah, ing dintên benjing-enjing sumôngga sami bidhal anggêbag ing Pajang, jêngandika anindhihana têtêlukan bala saking Pajang, amêdala korining kitha kang wetan. Kula lan tiyang Mataram sadaya amêdal korining kitha kang kilèn. Pangeran Banawa matur sandika. Ing enjingipun lajêng bidhal. Lampahing baris dados kêkalih, gêgaman tuwin bandera awarni-warni, yèn tiningalan sakalangkung asri. Wondene Adipati Dêmak kang jumênêng wontên ing Pajang, inggih sampun sumêrêp yèn badhe dipun inggahi dhatêng Pangeran Banawa sarta Senapati, Adipati ing Dêmak wau lajêng parentah dhatêng balanipun tuwin tiyang têtumbasan. Baturku têtukon kabèh, wong Bali, Bugis, Mêkasar, kowe padha dingati-ati, kowe bakal padha takdu prang karo Senapati, sakèhe duwèkku êmas lan salaka iki padha gawenên mimis. Sabab Senapati iku wis misuwur yèn kêndêl sarta têguh, lan sabalane kabèh, samangsane kobêdhil ing mimis mas [ma...]

--- 171 ---

[...s] amêsthi bakal pasah, lan satêngahing prang besuk, kowe aja ana kang mundur, amêsthi kowe bakal dakpatèni dhewe, sabab kowe wis padha taktuku. Tiyang têtumbasan wau aturipun sandika, lajêng sami mapan minggah dhatêng balowarti, tuwin tiyang kang saking Dêmak kang dede têtumbasan, inggih sampun sami minggah dhatêng palataraning

biting, sarta gêgamanipun sampun sami pirantos, sanjata tuwin waos lan towok. Botên dangu Senapati lan sabalanipun dhatêng saking kilèn. Lajêng dipun karutug ing sanjata, mimis kados garimis. Nanging Senapati lan sabalanipun botên wontên pasah, sarta botên ajrih, Senapati anitih kuda ulês purnamasada, anama Bratayuda, sarêng kadhawahan mimis botên pasah, mimis sami tumèmplèk ing awaking kapal. Yèn tiningalan kados ulês dhawuk. Utawi kang dhawah ing jajanipun Senapati, yèn tiningalan amindha prana, ing awang-awang gumuruh suwaraning suraking jim, pêri, prayangan. Sami atêtulung ing prang dhatêng Senapati. Senapati ngandika sêru dhatêng mêngsahipun. Hèh wong têtukon kabèh, aja kapati-pati ênggonmu prang, kang korêbut apa, kowe ora milu duwe prakara, angur padha lumayua, yèn wis mênang ênggonku prang besuk padha mardikaa. Sakathahe tiyang têtumbasan, sarêng

--- 172 ---

mirêng enggal sami lumajêng, atilar gêgamanipun. Senapati lan sabalanipun sampun dumugi korining alun-alun kang kilèn. Kang baris ing kori ngriku mantri Pajang, anama Kyai Gêdhong sarta akanthi bala ing Dêmak. Senapati anêdha mênganing kori, tiyang Dêmak botên suka, lajêng dipun amuk dhatêng Kyai Gêdhong, bala ing Dêmak kang wontên ing kori kathah pêjah, nuntên sami lumajêng, kori lajêng dipun êngakakên dhatêng Kyai Gêdhong, Senapati sampun lumêbêt ing salêbêting kori, kêpanggih lan Kyai Gêdhong, lajêng ngabêkti. Senapati rumaos kapotangan dhatêng Kyai Gêdhong, lajêng ngandika, Kyai Gêdhong, bangêt panarima kula marang dika, besuk ing saturun dika mugi sampun pisah lan turun kula, yèn mukti ênggih milua, yèn lara ênggih milua. Kyai Gêdhong aturipun nuwun. Lajêng pamit ngamuk dhatêng tiyang Dêmak kang baris ing alun-alun. Senapati anglilani, Kyai Gêdhong nuntên majêng ngamuk. Tinadhahan ing kathah Kyai Gêdhong sampun pêjah. Senapati sakalangkung ngungun. Lajêng sumungkêm ing kêkêpuh, andêdonga ing Allah, ngêningakên tingal. Bala ing Dêmak kang sami baris wontên alun-alun wau lajêng sami prang amuk-amukan sami kancanipun piyambak. Kathah ingkang sami pêjah, nuntên sami lumajêng, pangraosipun Senapati angamuk. Kyai [Kya...]

--- 173 ---

[...i] Juru enggal amurugi Senapati, sarta numpak kapal. Senapati taksih sumungkêm ing kêkêpuh, enggal dipun cêluk dhatêng Kyai Juru, Senapati, tangia, aja katungkul ngantuk bae, kowe apa lali yèn iki prang, Senapati kagèt. Lajêng wungu sarta pitakèn. Tiyang Dêmak kang sami baris wau samangke wontên ing pundi, Kyai Juru amangsuli, wis padha lumayu kabèh, ayo banjur nyang kadhaton. Dipati Dêmak kiraku wis wêdi, ora sumêja mapag pêrang, Senapati nuntên tumurun saking kapal. Lumampah dharat dhatêng kadhaton. Kyai Juru pitakèn. Yagene kowe mudhun sêka jaran. Rak bêcik nunggang bae, Senapati mangsuli, milanipun kula mudhun, ing pagêlaran sarta ing sitinggil punika tilas pinarakanipun kangjêng sultan swargi, Kyai Juru inggih lajêng tumut mudhun. Lampahipun sampun dumugi kori sapisan. Garwanipun Dipati Dêmak, putranipun dening sultan swargi enggal amêthukakên, anyungkêmi sukunipun Senapati matur sarwi nangis. Kakang Senapati, rayi sampeyan bojo kula sampun sampeyan pêjahi. Senapati sarêng ningali sarta mirêng aturipun ingkang rayi awêlas ing galihipun. Lajêng ngandika, yayi, wis, mênênga, aja nangis. Bojomu ora-orane dakpatèni, mung dakkapokake bae,

--- 174 ---

sabab ênggone dadi ratu ana ing Pajang iki ora bênêr, yèn bojomu wis ngrasa kalah, jakên marang ing sitinggil sarta bandanên. Pratandhane yèn wis kalah ênggone prang lan aku. Senapati lajêng dhatêng ing sitinggil, lênggah kalihan Ki Juru, Pangeran Banawa lan

sabalanipun inggih sampun dhatêng wontên ing sitinggil. Wondene garwanipun Dipati Dêmak wau inggih lajêng lumêbêt ing kadhaton. Dipati Dêmak sampun binêsta ing cindhe, nuntên binêkta dhatêng sitinggil, ingiringakên garwanipun, sarta para èstri kathah, alênggah tumungkul wontên ing ngarsane Senapati sarta Pangeran Banawa. Senapati ngandika dhatêng Dipati Dêmak. Adipati Dêmak, karaton Pajang iki dudu warismu, kang duwe waris adhiku Pangeran Banawa, iku kang sayoga anggêntenana kangjêng sultan swargi, dene warismu dhewe ing Dêmak. Kowe tumuli muliha marang ing Dêmak. Hèh wongku ing Mataram, kowe padha angatêrna marang Adipati Dêmak. Sarta salong amikula tandhune, bêbandane aja kouculi, besuk yèn wis têka ing Dêmak bae uculana. Bala ing Mataram matur sandika, Dipati Dêmak sagarwaputranipun sampun kaangkatakên, dipun tandhu sarta ingurung-urung gêgaman.

Senapati Ngalaga sarta Pangeran Banawa lan sabalanipun [sabala...]

--- 175 ---

[...nipun] lajêng sami kasukan. Bawanipun mêntas mênang prang, dados anutugakên ing sakarsa-karsanipun ênggènipun sami kasukan. Pangeran Banawa matur dhatêng ingkang raka Senapati, kakang, sampeyan kula aturi jumênêng ratu wontên ing Pajang ngriki, anggêntosana rama jêngandika swargi, sabab sampeyan putra kang sêpuh piyambak. Kula lila ing lair batin, sarta kula narima anyatriya kemawon. Punapa malih kang warni rajabrana têtilaranipun swargi, kula inggih anyumanggakakên ing sampeyan. Senapati amangsuli, adhi, sampun sangêt panrima kula ing pangandêl dika marang kula, nanging kula botên purun jumênêng ratu wontên ing Pajang ngriki, kula bakal jumênêng ratu wontên ing Mataram kemawon. Sabab punika pêparinge kangjêng rama sultan swargi, kalih dene sampun pinêsthi karsaning Allah, kula lan saturun kula bakal jumênêng ratu gêdhe wontên ing Mataram. Dene ing Pajang ngriki, jêngandika kang bakal kula jumênêngakên ratu, anggêntosana kangjêng rama sultan swargi, amung kang rupa barang wasiyate kemawon kula jaluk. Gong Kyai Sêkar Dalima, kêndhali Kyai Macan Guguh, cêkathakan Kyai Gathayu, lan sapanunggalane kang jênêng bêbêrkatan. Pangeran Banawa inggih nyumanggakakên. Lajêng sami lumêbêt ing kadhaton. Sarêng ing wanci enjing [e...]

--- 176 ---

[...njing] sawarnine babêrkatan ingkang rumiyin-rumiyin lajêng sami kawêdalakên saking kadhaton, badhe kabêkta dhatêng Matawis. Senapati Ngalaga sarta Pangeran Banawa nuntên miyos dhatêng pagêlaran. Senapati pinarak ing dhampar mas alêlèmèk babud. Ingadhêp para mantri tuwin para bupati, cahyanipun mancorong, Pangeran Banawa inggih kasandhing lênggah, Senapati angandika dhatêng kang sami sowan sadaya, para bupati mantri kabèh, sira padha nêksenana, yèn adhiningsun Pangeran Banawa ingsun jumênêngakên sultan, amêngku nagara Pajang, anggêntèni ingkang rama swargi. Para bupati mantri sadaya sami jumurung, sarta sami sangsaya ajrih dhatêng Senapati, sabab botên nyana yèn Pangeran Banawa ingkang dipun jumênêngakên. Senapati lajêng amulang dhatêng ingkang rayi, bab rumêksanipun ing nagari, sampun ngantos kirang ing pangatos-atos. Sarta kapurih gadhaha tiyang tigang prakawis. Kang rumiyin pandhita, kaping kalih tiyang petang iladuni palak palakiyah, kaping tiga tiyang ahli tapa, yèn dika pakèwêdan amranata nagara, atakena dhatêng pandhita, yèn dika ajêng sumêrêp ingkang dèrèng kêlampahan, atakena dhatêng tiyang petang iladuni palakiyah, yèn dika ajêng sumêrêp ing kasêktèn, atakena dhatêng tiyang ahli tapa. Pangeran Banawa aturipun nuwun. Senapati

--- 177 ---

nuntên pamit. Sumêja kondur dhatêng ing Matawis. Lajêng bidhal sabalipun, sampun dumugi ing Matawis.

Senapati Ngalaga lajêng jumênêng sultan wontên ing Matawis. Nanging botên karan, têtiyang kathah sami amastani Panêmbahan Senapati kemawon.

Kala samantên Panêmbahan Senapati anjunjung nama dhatêng ingkang rayi, ingkang sami diwasa, Radèn Tompe kaparingan nama Pangeran Tumênggung Gagakbaning, radèn mantri kaparingan nama Pangeran Singasari, Radèn Jambu kaparingan nama Pangeran Mangkubumi, putranipun Panêmbahan Senapati satunggil jalêr sampun diwasa, patutanipun kalihan èstri saking Kalinyamat, putra wau anama Radèn Rôngga.

Kacariyos Radèn Rôngga wau sakalangkung digdaya, rosa sarta têguh, watêkanipun panasbaran sarta cêngkiling, asring nampiling tiyang rêmuk sirahipun lajêng pêjah. Wontên tiyang nênêka saking Bantên satunggil, sumêja ngayoni karosanipun Senapati, lajêng dipun panggihi dhatêng Radèn Rôngga, sami ngabên karosan. Tiyang ing Bantên kawon. Inggih sampun pêjah amargi dipun tampiling. Sarêng kauningan ingkang rama, Radèn Rôngga dipun dukani, lajêng dipun kèn mutung jêmpole suku ingkang rama, Panêmbahan ngraos sakit. Radèn Rôngga

--- 178 ---

dipun kipatakên malêsat. Radèn Rôngga sangêt isin dhatêng tiyang kathah, lajêng sumêja kesah, botên purun mêdal ing kori, anumbuk pagêr banon. Pagêr bolong satiyang, Radèn Rôngga sumêja purik dhatêng Pathi, dipun kèn nututi dhatêng ingkang rama, kapurih wangsula, ingkang nututi lajêng dipun pipit ing suku sampun pêjah. Radèn Rôngga lajêng dhatêng ing Pathi tuwi ingkang paman. Sang dipati ing Pathi pinuju lênggah ing paseban jawi, sangajênge paseban ngriku wontên sela agêng satunggil. Sang dipati sarêng aningali kapenakanipun dhatêng, enggal dipun awe, Radèn Rôngga wau sarèhning ênggènipun lumampah lêrês ing panggenan sela, botên purun nyimpang, sela lajêng katumbuk balêdug. Tiyang ing Pathi sami eram sadaya. Sarêng sampun lami ênggènipun wontên Pathi, Radèn Rôngga nuntên mantuk dhatêng Matawis. Wontên ing margi ningali tiyang tapa satunggil. Asêsèndhèn wit asêm. Lajêng dipun candhak kasêmpal-sêmpal sampun pêjah, Radèn Rôngga lajêng lampahipun dumugi ing Matawis. Panêmbahan sarêng aningali ingkang putra dhatêng nuntên dipun timbali sarta andikakakên anggêguru dhatêng Ki Juru Martani, supados wêwaha ing kasêktènipun tuwin kasagêdan sanèsipun. Radèn Rôngga matur sandika, lajêng mangkat dhatêng dalêmipun kang eyang Kyai Juru, Radèn Rôngga wicantên salêbêting [sa...]

--- 179 ---

[...lêbêting] manah, aku iki wis angluwihi ing sapêpadhaku, môngka isih dikon ênggêguru marang eyang Juru, sing tak guroni apane. Lampahipun sampun dumugi ing dalême kang eyang, Kyai Juru pinuju salat wontên ing masjid alit. Radèn Rôngga lajêng lênggah wontên ing undhak-undhakaning masjid, kang dipun damêl sela kumlasa, sela kumlasa wau dipun cublêsi ing dariji dhatêng Radèn Rôngga kados anyublêsi siti ingkang êmpuk. Sela kumlasa pating dharêkok tatu dariji. Kyai Juru sabakdane salat luhur nuntên mêdal saking masjid. Kagèt aningali ingkang wayah anyublêsi sela, lajêng ngandika, Radèn Rôngga, watu kocublêsi iku apa ora atos. Sela wau inggih lajêng atos sami sakala, dipun cublês botên pasah, Radèn Rôngga wicantên salêbêting manah, bênêr rama Senapati, aku dikon anggêguru marang eyang Juru, wong tuwa mono ora kêna diungkuli marang wong nom, ing kasêktène utawa ngèlmu liyane. Radèn Rôngga lajêng nyuwun wulang dhatêng ingkang

eyang, Kyai Juru inggih kathah pêparingipun wulang dhatêng ingkang wayah, Radèn Rôngga tumuntên mantuk.

Sarêng sampun lami Radèn Rôngga mirêng pawartos, yèn ing Patalan wontên sawêr agêng, anglangkungi galak. Asring nguntal tiyang langkung, lajêng dipun purugi dhatêng Radèn [Radè...]

--- 180 ---

[...n] Rôngga, sawêr enggal anyandêr, nyakot sarta mulêt. Radèn Rôngga panggah, cinakot botên pasah, pinulêt botên ebah, sawêr lajêng kinêthok-kêthok sampun pêjah, Radèn Rôngga nuntên mantuk. Dumugining dalêm lajêng gêrah andadosakên ing sedanipun.

Kacariyos Panêmbahan Senapati sampun tulus ênggènipun mukti wontên ing Mataram, sarta sampun apêputra sanga, pambajêngipun Radèn Rôngga kang sampun pêjah wau, ingkang rayi nama Pangeran Pugêr, tiga Pangeran Purbaya, sakawan Pangeran Jayaraga, gangsal Pangeran Juminah, nêm nama Panêmbahan Krapyak, timuripun anama Radèn Jolang, punika kang dipun gadhang anggêntosi jumênêng ratu, pitu Pangeran Pringgalaya, wolu èstri, krama angsal Radèn Dêmang Tanpanangkil, sanga èstri malih, krama angsal Pangeran Têpasana, Kyai Juru Martani kaangkat nama Dipati Môndaraka.

Kacariyos Pangeran Banawa ing Pajang ênggènipun jumênêng sultan sawêg sataun lajêng seda, nuntên kagêntosan ingkang rayi Panêmbahan Senapati, anama Pangeran Gagakbaning, kadadosakên dipati ing Pajang, bala ing Pajang suyud sadaya, parentahipun ajêg, nanging botên purun ngênggèni padalêman lami, mingsêr mangetan, pagêring kitha kaêlar, ing ngriku wontên makam mukmin saking [sa...]

--- 181 ---

[...king] Ngarab, inggih kalêbêtakên ing pagêr kitha, kapêndhêt sawabipun. Kitha ing Pajang samangke dhapur pasagi, botên lami Pangeran Gagakbaning wau lajêng seda, kapêtak ing Matawis. Nuntên kagêntosan ing putranipun anama Pangeran Pajang.

Kala samantên Panêmbahan Senapati utusan dhatêng Giri sarta mawi sêrat. Panêmbahan Senapati badhe angyêktosakên wirayatipun Sunan Giri, kalanipun Sultan Pajang sowan dhatêng Giri rumiyin. Utusan inggih sampun mangkat. Sunan Giri nuju sineba ing balanipun. Utusan saking Matawis lajêng ngaturakên sêrat. Sunan Giri sasampuning maos sêrat mèsêm sarwi ngandika, kongkonan, kowe tutura marang Ki Senapati, yèn arêp anyatakake wirayatku, konên anglurug marang bang wetan. Wirayatku iki wis pinêsthi karsaning Allah, yèn ratu ing Mataram besuk bakal angrèh wong tanah Jawa kabèh, sanajan ing Giri kene besuk ya têluk marang ing Mataram. Sabab karsaning Allah iku wis ora kêna owah, ginawe jaman walikan. Gusti dadi kawula, kawula dadi gusti, pratandhane wis ana ing Pajang lan ing Mataram iku. Utusan lajêng pamit mantuk. Sampun dumugi ing Matawis, matur ing wiwitan dumugi ing wêkasan. Panêmbahan Senapati ngandika dhatêng kang paman Dipati [Dipa...]

--- 182 ---

[...ti] Môndaraka, paman, kula badhe tumuntên mangkat ngalurug dhatêng bang wetan. Angkat kula benjing wulan Mukaram. Kula anurut kalanipun Sultan Pajang sowan dhatêng Giri rumiyin pinuju wulan Mukaram. Kalih dene sampeyan amarentahana dhatêng Adipati ing Pathi, Dêmak, Garobogan, kang sampun sami karèh ing kula, sami asaosa gêgamaning

prang, benjing yèn kula mangkat sampuna ngalêmpak wontên ing Pajang, Ki Dipati Môndaraka matur sandika. Sarêng dumugi ing wulan Mukaram, Panêmbahan lajêng bidhal lan sabalanipun, tuwin nagari kang sampun sami karèh tiyangipun inggih andhèrèk sadaya, sumêja anêlukakên nagari bang wetan kang dèrèng nungkul. Lampahipun anjujug ing Japan.

Kacariyos pangeran ing Surabaya, punika kang dados pangagêngipun para bupati ing bang wetan, sampun mirêng pawartos yèn Senapati ing Mataram sumêja anêlukakên nagari bang wetan sadaya, Pangeran Surabaya wau enggal utusan. Angaturi para bupati ing Tuban. Sadayu, Lamongan, Garêsik, Lumajang, Kartasana, ing Malang, Pasuruan, Kadhiri, Wirasaba, Balitar, Pringgabaya, Pragunan, Lasêm, Madura, Sêmênêp, Pakacangan. Sadaya wau inggih sampun sami dhatêng sabalanipun wontên ing Japan. [Japa...]

--- 183 ---

[...n.] Sumêja sami mêthukakên prangipun Senapati, wondene Panêmbahan Senapati lan sabalanipun inggih sampun dhatêng wontên ing Japan. Gêgamanipun sampun sami ajêng-ajêngan. Anuntên wontên utusanipun Sunan giri, sarta ambêkta sêrat. Sadhatêngipun ing Japan, lajêng damêl pasanggrahan piyambak. Nuntên angaturi Panêmbahan Senapati, sarta Pangeran Surabaya tuwin para bupati sadaya, inggih sampun sami dhatêng wontên ing pasanggrahan ngriku, atata sami lênggah, utusan ing Giri wicantên. Para priyantun agêng-agêng sadaya, kula dipun utus ing Kangjêng Sinuhun Giri, amaringakên sêrat, kula waose piyambak, sami kamirêngêna, utusan Giri lajêng maos. Ungêling sêrat. Layang Ingsun Kangjêng Sunan Giri dhawuha marang putraningsun Senapati ing Mataram. Lan dhawuha marang putraningsun Pangeran Surabaya, liring layang, ênggonira bakal pêrangan iku ingsun ora anglilani, karana bakal akèh pêpati, angrusakake wong cilik. Ing mêngko sira wong loro amiliha, isi lan wadhah, yèn sira wis padha milih isi lan wadhah mau, ing sasênêngira dhewe-dhewe, tumuli padha atuta, lan padha sokura ing Allah, nuli padha muliha marang nagaranira dhewe-dhewe, lan ing besuk manawa ana karsaning Allah, [A...]

--- 184 ---

[...llah,] sira padha tinitah luhur utawa andhap, anarimaa ing papêsthèn. Titi. Senapati tumuntên ngandika dhatêng Pangeran Surabaya, adhi ing Surabaya, kadospundi kang dados karsa sampeyan, mênggah dhawahipun Sunan Giri, kula lan sampeyan andikakakên milih, isi lan wadhah, sampeyan milih kang pundi, kula nyarah kemawon. Pangeran Surabaya sumaur, kakang Senapati, kula amilih isi kemawon sampeyan wadhahipun. Panêmbahan Senapati inggih sampun narimah tampi wadhah. Sarêng sampun ênggènipun sami pilih-pinilih, lajêng sami bibar mantuk dhatêng nagarinipun piyambak-piyambak. Utusan ing Giri inggih sampun mantuk, sarta sampun matur ing Gustinipun. Sunan Giri sarêng mirêng ing aturing utusan lajêng ngandika, wruhanira, wis pinêsthi karsa Allah, Senapati ênggone anampani wadhah iku wis kabênêran. Wadhah iku nagara, isi iku wonge, ing samangsane uwong ora anurut marang kang duwe bumi amêsthi bakal ditundhung. Kacariyos Pangeran Surabaya utusan ananêm Bupati wontên ing Warung tanah Blora, inggih sampun kêlampahan. Sarêng kauningan dhatêng Panêmbahan Senapati, lajêng katêlukakên. Yèn botên purun têluk, botên suka anganciki siti ing Warung Blora, [Blo...]

--- 185 ---

[...ra,] sabab siti ing ngriku wau gadhahanipun Senapati, bupatosipun inggih sampun têluk dhatêng Mataram. Utawi sakiwa têngên ing ngriku inggih sampun sami têluk dhatêng Mataram. Ingkang mogok kagêbag ing prang. Anuntên Panêmbahan ing Madiun kalêmpakan

kalihan para bupati ing bang wetan, ingkang dèrèng sami têluk dhatêng ing Mataram. Sumêja sami badhe ambêdhah nagari ing Mataram. Sabab Senapati punika kaupamekakên latu sakonang, prayogi nuntên kasiram ing toya, supados sampun ngantos ngômbra-ngômbra, para bupati wau inggih sampun sami rêmbag. Nuntên sami anglêmpakakên bala wontên ing Madiun, sarta samêkta sagêgamaning prang, sakalangkung agêng barisipun.

Wondene Panêmbahan Senapati inggih sampun ingaturan pariksa dhatêng abdinipun têlik yèn Panêmbahan Madiun akanthi bupati kathah, badhe anggêbag ing Matawis. Panêmbahan Senapati enggal angundhangi balanipun. Angrakit gêgamaning prang, lan angêrigi nagari kang sampun sami kaêrèh. Sarêng sampun sami ngalêmpak pinuju ing wulan Mukaram. Panêmbahan Senapati lajêng budhal sabalanipun. Kyai Dipati Môndaraka inggih tumut. Lampahipun sampun dumugi sakilèning kitha Madiun. Amasanggrahan ing dhusun Kalidhadhung, sakilèning bangawan Madiun, ajêng-ajêngan

--- 186 ---

kalihan mêngsah, nanging êlêt banawi. Panêmbahan Senapati sarêng sumêrêp mêngsahipun sakalangkung kathah, balanipun piyambak amung sakêdhik. Lajêng pirêmbagan kalihan Ki Dipati Môndaraka angupados akal. Sarêng sampun angsal akal, senapati nuntên ngandika dhatêng abdinipun èstri, anama Adisara, sakalangkung ayu warninipun. Adisara, kowe mênyanga kutha Madiun. Layangku iki aturna marang Panêmbahan Madiun. Unine layang iki, aku asêngadi têluk. Kang supaya ilanga pangati-atine, utawa ambubarna bêbarisane, kajabane nglayang môngsa bodhoa kowe gonmu murih lunture sihe marang aku, lan sira anganggo-anggoa sarta pêpaesa kang bêcik, sarta anungganga jolang, dene kang mikul jolangmu lan kang anggawa upacaramu prajuritku Jayataka wong patang puluh iku, yèn kowe dèn ganggu-ganggu marang para santana ing Madiun, ya ladenana sajabane paremana, naging aja nganti anjêroni. Bok Adisara aturipun sêndika, lajêng dandos busana kang sae-sae, sarta apêpaès. Warninipun sakalangkung ayu, kang aningali sami kasmaran. Nuntên mangkat anumpak jolang, sarta pinayungan, ingiring upacara amindha putri, lampahipun anêrak bêbarisan agêng ing Madiun. Tiyang ingkang bêbarisan [bê...]

--- 187 ---

[...barisan] botên wontên kang nyujanani, sabab sami sumêrêp yèn kang dèn dhèrèk priyantun èstri, malah sami ningali sarta pitakèn, punika sintên. Wangsulanipun tiyang Matawis. Punika raja kula ing Mataram angaturi panungkul. Tiyang ing bêbarisan sarêng mirêng sakalangkung sami suka manahipun, anyipta yèn botên siyos prang.

Kacariyos Panêmbahan Madiun punika putranipun Sultan Dêmak. Ingkang nanêm bupatos Sultan Pajang swargi. Panêmbahan Madiun sampun pêputra kêkalih, èstri satunggil, jalêr satunggil, pambajêngipun èstri sakalangkung ayu warninipun sarta sampun diwasa, anama Rêtna Jumilah, ingkang rayi anama Mas Lonthang, Rêtna Jumilah wau dipun taros krama botên purun.

Wangsulanipun, inggih badhe purun krama yèn wontên marasêpuh anyêmbah dhatêng mantunipun, lan gadhah pêpanggil lading panyukur, ing saupami tiyang jalêr kapêrang ing lading, panyukur botên pasah, Rêtna Jumilah inggih purun kapêndhet garwa, yèn botên makatên inggih botên purun krama ing salaminipun. Kala sêmantên Panêmbahan Madiun pinuju lênggah wontên ing dalêmipun, ingadhêp para santana tuwin putrinipun. Kagèt aningali dhatêngipun Bok Adisara, dumrojog tanpa larapan. Lajêng anyungkêmi sukunipun panêmbahan. [panêmbaha...]

--- 188 ---

[...n.] Panêmbahan alon andangu, kowe iki wong saka ngêndi lan jênêngmu sapa. Bok Adisara matur nêmbah, kula kengkenanipun abdi sampeyan Senapati ing Mataram. Nama kula pun Adisara, kula dipun utus angaturakên sêrat panungkul ing sampeyan. Sêrat lajêng tinampèn sarta winaos. Ungêling sêrat, Senapati anungkul sarta nêja ngawula, lan angaturakên nagari ing Matawis. Panêmbahan sasampuning maos sêrat lajêng ngandika, Adisara, kowe tutura marang anakku Senapati, aku ora niyat mungsuh marang dhèwèke, para bupati akèh iku kang bakal mungsuh marang Senapati, aku lan sabalaku dhewe ora milu-milu, sêrèhning bêndaramu wis sumêja nungkul marang aku mêngkono, para bupati akèh iku ya dakbubarne, sênajan padha abakal mungsuh marang Senapati aja pakumpulan ing nagara kene. Panêmbahan inggih lajêng angutus santananipun, andikakakên andhawahi para bupati ambibarna barisipun, sarta amisuwurakên yèn Senapati sampun têluk. Para bupati lan sabalanipun wau inggih lajêng wontên ingkang bibar, wontên ingkang taksih kantun wontên ing ngriku. Wondene bok Adisara wau sarêng mirêng pangandikanipun Panêmbahan Madiun, sakalangkung suka manahipun sarta matur, gusti, abdi [a...]

--- 189 ---

[...bdi] sampeyan Senapati anyuwun kêkolohe pada sampeyan. Badhe dipun unjuk sarta kadamêl adus, supados andadosna kawilujêngan katêguhanipun. Akathah-kathah aturipun Bok Adisara wau gènipun amurih lunture sihipun panêmbahan dhatêng Senapati. Panêmbahan inggih lajêng anuruh padanipun ing toya, Adisara anadhahi ing bokor salaka, panêmbahan sarwi ngandika, Adisara, bêndaramu takpèk anak. Taksadulurake lan anakku loro, wadon siji, lanang siji, Adisara sakalangkung panuwunipun. Lajêng pamit mantuk dhatêng pasanggrahan. Senapati Ngalaga sarêng aningali Adisara taksih sae paèsipun, sakalangkung suka ing galihipun, lajêng andangu, Bok Adisara inggih matur ing wiwitan dumugi wêkasan, sarta matur yèn Panêmbahan Madiun darbe putra èstri, botên purun krama yèn botên wontên marasêpuh anyêmbah dhatêng mantunipun, sarta gadhah pêpanggil lading panyukur, Panêmbahan Senapati mirêng aturipun Bok Adisara sangêt suka ing galihipun. Sarta anggunggung dhatêng bok Adisara.

Ki Dipati Môndaraka ngandika dhatêng Senapati, thole, sarèhning kowe sumêja dadi ratu, amêngku ing tanah Jawa kabèh, bêcike kowe sebaa ing Sunan [Su...]

--- 190 ---

[...nan] Kalijaga ing Ngadilangu, anyuwuna kagungane rasukan, Kangjêng Kyai Gundhil atawa Kyai Ôntakusuma, dene caritane Kyai Gundhil mau mangkene, nalikane para wali padha angêdêgake masjid Dêmak, iku banjur padha dhikir ana sajroning masjid. Nuli ana buntêlan tiba saka ing dhuwur, kang kabênêr anduwèni Sunan Kalijaga, buntêlan mau barêng didêlêng rupa walulang wêdhus. Pasujudane Kangjêng Nabi Mukhammad. Sarta rupa jarit sal agême Kangjêng Rasul. Banjur digawe klambi marang Sunan Kalijaga. Sunan Bonang takon sababe digawe klambi, Sunan Kalijaga amangsuli, mulane digawe klambi, sabab bakal dadi panganggone para ratu kang angrèh ing tanah Jawa. Kang iku Senapati, yèn kulambi mau kosuwun diparingake, bakal andadekake pratôndha, yèn kowe bakal tulus dadi ratu ana ing Mataram, tumurun ing anak putumu, yèn ora diparingake, ya bakal ora tulus ênggonmu dadi ratu. Senapati Ngalaga sarêng mirêng pangandikane kang paman sakalangkung suka manahipun. Lajêng mangkat amung ambêkta rencang sawatawis sami kêkapalan sadaya, ikang têngga bêbarisan Ki Dipati Môndaraka. Sadhatêngipun ing Ngadilangu inggih sampun kêpanggih kalihan sang pandhita, Senapati matur nyuwun saratipun tiyang prang, sampun ngantos [nganto...]

--- 191 ---

[...s] kadhawahan mimis supados wiyanaa, sang pandhita inggih lajêng amaringi rasukan kang nama Kyai Gundhil utawi Ôntakusuma wau. Senapati inggih nuntên wangsul dhatêng bêbarisan malih.

Sarêng sanèsing dintên malih Senapati Ngalaga sumêrêp, yèn barisan ing Madiun salong bibar, ingkang taksih kantun sangêt weya, Senapati lajêng parentah anata balanipun kapara tiga, sumêja anggêbag bêbarisan Madiun, sampun sami jangji, ing wanci byar sampuna sami dumugi sawetan banawi, sarêng sampun sami samêkta, gêgaman agêng ing dalu lajêng sami nyabrang mangetan. Ing wanci byar sampun sami dumugi sabrang wetan. Lajêng sarêng umangsah ing prang, gumuruh swaraning surak. Sarta anitir bêndhe, sarwi ambêsmèni griya. Bala kang sami bêbarisan ing Madiun kagèt. Gugup ênggènipun nadhahi, lajêng prang rame, kathah kang sami pêjah. Senapati anitih kapal napas madu anama Puspakancana, sarta ngagêm rasukan Ôntakusuma, lajêng ngamuk kalihan waos. Bala bang wetan kathah kang pêjah, bala bang kilèn sakêdhik kang pêjah, lajêng dhadhal ing sapurug-purug. Sarêng wanci lingsir wetan titihanipun Senapati pêjah, amargi kataton. Nanging taksih kenging kadamêl prang, sarêng ing wanci lingsir kilèn Kyai Dipati Môndaraka sumêrêp sarta pitakèn. [pita...]

--- 192 ---

[...kèn.] Senapati, jaranmu iku wis mati, kok isih kotunggangi, kapal wau inggih lajêng rêbah, Senapati malumpat sarwi wicantên. Paman, sampeyan punika dahwèn. Kapal kula punika gènipun pêjah kala lingsir wetan. Sawêk ambruk sapuniki. Senapati lajêng ngandika prasapa, besuk saturunku aja ana kang nunggang jaran napas, manawa ora kaya aku, Senapati lajêng lampahipun sumêja lumêbêt kadhaton Madiun.

Kacariyos Panêmbahan Madiun sampun ingaturan uninga dhatêng balanipun, yèn Senapati anggêbag ing prang, ênggènipun ngaturi sêrat panungkul rumiyin kadamêl samudana kemawon. Balanipun para Bupati bang wetan tuwin bala Madiun sampun kathah kang pêjah, ingkang taksih sami gêsang sampun sami lumajêng sadaya, kantun tiyang salêbêting kadhaton punika, sajawining kadhaton sampun sami dipun jarah rayah dhatêng bala Matawis. Panêmbahan sarêng mirêng sakalangkung gêtun, sarwi ngandika, aku ora nyana yèn kaya mêngkene karêpe Senapati, dadi kêna dijênêngake Martawisa, marta lahire, batine wisa. Panêmbahan lajêng parentah dandos dhatêng garwa tuwin putranipun jalêr, sumêja kabêkta lolos. Nuntên ngandika dhatêng putranipun èstri kang nama Rêtna Jumilah, anakku ni putri, kowe [ko...]

--- 193 ---

[...we] kèria tunggu kadhatonmu, sabab wis lumrahe yèn wong kalah pêrang iku dirayah sabarang duweke, lan diboyong putrine, karo dene yèn kowe ora sumurup, mulane Senapati iku kapati-pati ambêdhah nagaraku, ya kowe kang dirêbut. Rêtna Jumilah sarêng mirêng dhawahipun ingkang rama, lajêng anangis sarta aniba ing siti botên emut. Ingkang ibu tuwin para abdi inggih tumut nangis sadaya. Panêmbahan ngandika dhatêng êmban tuwin inyanipun sang putri punapa dene abdi èstri ingkang badhe katilar, kowe padha kèria atunggu gustimu, ora-orane kowe nêmu pati, lan gustimu yèn mêngko wis eling, krisku wasiyat iki wèhêna, jênênge Si Gumarang. Dhuwung sampun katampèn dhatêng êmbanipun sang putri, panêmbahan lajêng bidhal. Garwa tuwin putranipun jalêr botên kantun. Lampahipun mangetan, sumêja dhatêng Wirasaba. Wondene sang putri ingkang katilar wau inggih sampun emut saking anggènipun kantaka, êmban angaturakên dhuwung,

sang putri sarêng sampun nampèni dhuwung anyipta sarênga pêjah kalihan Senapati, sang putri nuntên dandos cara jalêr, angagêm dhuwung, anyothe pistul, anyanthing sarampang, lajêng lênggah satêngahing dalêm.

Senapati Ngalaga inggih sampun sumêrêp ing wartos. [war...]

--- 194 ---

[...tos.] Yèn Panêmbahan Madiun sampun atilar nagari, putranipun èstri katilar wontên kadhaton. Senapati sakalangkung suka manahipun. Enggal lumêbêt ing kadhaton. Sarêng dumugi palataraning dalêm, lajêng dipun pistul dhatêng sang putri, nuntên kasawat ing sarampang, Senapati kenging jajanipun botên pasah, eca anggènipun lumampah kemawon. Sang putri enggal narik dhuwungipun wasiyat, sarta wicantên. Yèn kowe ora pasah taksuduk kêrisku iki nyata yèn têguh. Senapati sarêng aningali sang putri angunus dhuwungipun wasiyat, ajrih anyêlaki, nuntên kèndêl jumênêng wontên korining dalêm. sarta wicantên angrêrêpa aminta sihipun sang putri, akathah-kathah wicantênipun Senapati wau, amurih sang putri asiha dhatêng piyambakipun. Sang rêtna sarêng mirêng lajêng ical dukanipun. Karaos ing galihipun. Sariranipun lêsu, lênggah sarwi mengo, panyêpêngipun dhuwung rêntah botên sumêrêp. panêmbahan enggal amurugi, dhuwung sampun kapêndhêt kawrangkakakên lajêng cinêngkêlit.[1] Senapati lênggah nyandhing sang putri sarwi angungrum dhatêng sang putri, sang rêtna wicantên, Senapati, pêpanggilku kèri siji, yèn kowe ora pasah dakprang ladingku panyukur iki, aku ya gêlêm kopotha-potha, Senapati inggih lajêng dipun prang, lading panyukur ngantos melot [me...]

--- 195 ---

[...lot] landhêpipun. Senapati botên pasah, sang putri enggal pinodhong dhatêng pasarean, andumugèkakên karsanipun. Sang putri wau sampun kapundhut garwa dhatêng Senapati, dhuwung wasiyatipun sang putri kaêlih nama Kyai Gupita.

Ing enjingipun Senapati miyos sinewaka ing balanipun, tuwin para bupati ingkang sami sampun kaêrèh inggih sowan sadaya, Dipati ing Pathi sumêrêp yèn Senapati amêndhêt garwa, sangêt sakite manahipun. Lajêng pamit mantuk asêngadi nagarinipun kadhatêngan mêngsah, dipun ampah botên kenging, amêksa mantuk, sampun bidhal. Sapêngkêripun Dipati Pathi Senapati ngandika dhatêng Ki Môndaraka, paman, yèn sampeyan botên sumêrêp, pun adhi ing Pathi badhe ambalik. Sumêja amêngsah ing kula, Ki Dipati Môndaraka sangêt anggènipun gêtun. Senapati Ngalaga lajêng bidhal sabalanipun. Sumêja ambêdhah ing Pasuruan. Garwanipun putri ing Madiun inggih binêkta, lampahipun sampun dumugi watêse nagari Pasuruan. Lajêng masanggrahan wontên ing ngriku.

Kacariyos Dipati Pasuruan sampun mirêng pawartos. Yèn nagarinipun badhe kabêdhah dhatêng Senapati, Dipati Pasuruan sangêt ajrih, sumêja nungkul kemawon. Sampun acawis rajabrana, badhe kaaturakên [kaatur...]

--- 196 ---

[...akên] kang minôngka pratôndha ing panungkulipun.

Anuntên wontên kalerehanipun bupati satunggil, anama Kanitèn. Punika sagah amêthukakên prangipun Senapati, atandhing sami ijèn. Inggih sampun dipun kèn mangkat dhatêng Dipati Pasuruan. Ki Kanitèn inggih lajêng mangkat, ingiring bala sawêtawis. Wondene Senapati inggih sampun sumêrêp, yèn wontên tiyang kang badhe mêthukakên

prangipun. Senapati nuntên bidhal saking pasanggrahan, angagêm busana sarwa wulung sarta numpak kapal. Amung ambêkta bala kawan dasa, inggih sami ngangge sarwa wulung, asikêp waos sadaya. Wontên ing margi nuntên kêpêthuk kalihan Ki Kanitèn. Sarta dipun takèni, wangsulanipun Senapati, angakên lurah prajurit numbak cêmêng abdinipun Senapati, kautus amêthukakên prangipun Ki Kanitèn. Ki Kanitèn inggih pitados kemawon. Lajêng sami prang ijèn sarta numpak kapal. Balanipun sami nyuraki kemawon. Dangu anggènipun sami prang waos. Senapati nuntên andêdonga ing Allah, supados sagêda angawonakên pêrangipun Ki Kanitèn. Senapati nuntên amaos. Ki Kanitèn kenging gandhunipun botên pasah nanging lajêng dhawah saking kapal. Sarta lajêng kumpuh,[2] karosanipun ical. Ki Kanitèn nuntên dipun tumpakakên [tumpa...]

--- 197 ---

[...kakên] kapal èstri lêlagaran pincang kêndhangsulipun dhadhung, kaantukakên dhatêng kitha Pasuruan. Ingiringakên tiyang kawan dasa wau, Senapati wangsul dhatêng pasanggrahanipun. Wondene Ki Kanitèn inggih sampun dhatêng ngarsanipun sang Dipati Pasuruan. Matur yèn sampun kawon prangipun kalihan lurah numbak cêmêng ing Matawis. Sang Dipati Pasuruan ngandika, yèn kowe ora sumurup. Baturmu prang mau ya ika Senapati, Ki Kanitèn matur malih, upami yèn kula wau sumêrapa, kang prang kalihan kula punika Senapati, amêsthi kula botên purun mantuk. Kula pilalah pêjah. Sang dipati mirêng atur mêkatên lajêng duka, Ki Kanitèn andikakakên madung gulunipun. Wadungipun ngantos tugêl. Ki Kanitèn botên pasah, lajêng dipun soki worworan timah cangkêmipun, Ki Kanitèn sampun pêjah.

Sang dipati nuntên angganjar dhatêng tiyang kawan dasa abdinipun Senapati wau, sarta anglampahakên utusan angaturakên panungkul rajabrana warni-warni, lan angaturakên nagari ing Pasuruan. Utusan inggih lajêng mangkat. Sampun kêpanggih kalihan Senapati, sarta angaturakên bêbêktanipun sadaya. Senapati sakalangkung suka ing galihipun, sarta ngandika, kongkonan, matura marang gustimu, aku banjur mulih marang

--- 198 ---

Mataram. Gustimu têtêpa ana nagarane bae, dene yèn ana parentahe para bupati ing bang wetan kene, ya dituruta bae, aja ambêngkalahi. Senapati lan sabalanipun lajêng bidhal kondur dhatêng ing Matawis.

Kacariyos tiyang kang sami kawon prang kalihan Senapati wau, kathah kang sami ngungsi dhatêng Surabaya, punapa dene putranipun jalêr Panêmbahan Madiun kang nama Mas Calonthang, inggih angungsi dhatêng Surabaya, sampun kapundhut mantu dhatêng Pangeran Surabaya, lajêng kadadosakên bupati wontên ing Japan. Ing Wirasaba inggih katanêman bupati, anama Rôngga Pramana, dene ing Kadhiri ingkang dados bupati anama Pangeran Mas. Gadhah sadhèrèk sakawan. Satunggil nama Senapati ing Kadhiri, kalih Saradipa, tiga Kenthol Jajanggu, sakawan nama Kartimasa. Ing sasedanipun Pangeran Mas wau lajêng dipun tanêmi bupati saking Pangeran Surabaya, anama Ratu Jalu. Senapati ing Kadhiri lan sasêdhèrèkipun sami sakit manahipun. Lajêng anglampahakên utusan sarta mawi sêrat dhatêng ing Matawis, sumêja têluk sarta angabdi dhatêng Panêmbahan Senapati ing Matawis. Ingkang dipun utus anama Nayakarti, sêrat sampun kaaturakên ing Panêmbahan. Lajêng winaos. Panêmbahan Senapati,

--- 199 ---

sasampuning maos sêrat sangêt suka ing galihipun. Lajêng ngandika dhatêng Pangeran Wiramênggala, Wiramênggala, sira mênyanga ing Kadhiri, amapaga Si Senapati, sira sun kanthèni Si Tumênggung Alap-alap, lan mantri pamajêgan. Sarta Bupati Pajang, ing Dêmak. Jagaraga lan sabalane kabèh, Si Tumênggung Alap-alap dadia kamituwaning laku andhèrèka ing sira, kongkonan ing Kadhiri iku sira anggawaa[3] barêng, manawa Senapati Kadhiri wis kumpul lan sira, nuli gawanên mulih marang Mataram. Si Tumênggung Alap-alap lan Bupati Dêmak, ing Pajang sira kon abacuk ambêdhah ing Ngrawa. Pangeran Wiramênggala lan ingkang sami kadhawahan wau sadaya aturipun sandika, lajêng sami mangkat. Sampun dumugi ing Kadhiri, amasanggrahan ing dhusun Pakuncèn sakilèning kitha Kadhiri.

Wondene Bupati ing Kadhiri kang nama Ratu Jalu inggih sampun amêpak bala, sumêja mêthuk ing prang, sarêng ing wanci dalu, Senapati Kadhiri lan sasadhèrèkipun tuwin putra garwanipun lajêng sami lolos sakulawangsanipun antawis tiyang kalih atus. Sumêja kumpul kalihan tiyang Mataram. Sarêng Ratu Jalu sumêrêp nuntên dipun tututi, sumêja katumpês. Kacandhak wontên ing Krakal. Lajêng sami prang, bala Matawis enggal anulungi, arame prangipun namung sakêdhap. Balanipun Ratu [Ra...]

--- 200 ---

[...tu] Jalu kêplajêng, lajêng tutup lawanging biting, tiyang Matawis botên anututi, putranipun mantu Senapati Kadhiri, anama Mas Balimbing kataton. Wondene Pangeran Wiramênggala inggih lajêng bidhal sumêja kondur, sarta ambêkta senapati, kèndêl wontên ing Jagaraga. Ki Tumênggung Alap-Alap lajêng dhatêng Ngrawa, ing Ngrawa inggih sampun bêdhah, èstrinipun binoyongan. Rajabrana tuwin rajakaya jinarahan. Ki Tumênggung Alap-alap nuntên bidhal dhatêng Jagaraga, sampun kumpul kalihan Pangeran Wiramênggala, lajêng bidhal dhatêng ing Matawis. Jarahan tuwin boyongan punapa dene senapati ing Kadhiri lan sakulawangsanipun inggih sampun katur ing Panêmbahan Senapati, senapati ing Kadhiri sampun pinaringan padalêman sasadhèrèkipun sadaya, sarta sami ginanjar busana kang sae-sae. Senapati Kadhiri wau pinundhut putra pambajêng dhatêng Panêmbahan, sarta sakalangkung dipun sihi, sampun pinaringan lêlênggah siti dhusun kalih bêlah èwu karya, sadhèrèkipun inggih sami dipun paringi siti dhusun sapantêsipun.

Kala samantên Panêmbahan arsa adamêl pagêr banon kitha, ingkang dipun angge banon abrit lan banon pêthak. Ingkang anjênêngi nyambut damêl senapati Kadhiri, botên lami nuntên dados kutha bacingah, sakalangkung [saka...]

--- 201 ---

[...langkung] prayogi, sinêngkalan 1509. Panêmbahan ngandika dhatêng Senapati, yagenea kutha iki ora sira dokoki lompongan pirantining bêdhil. Aturipun senapati Kadhiri, bilih wontên mêngsah dhatêng, sumêja kula pêthukakên sajawining nagari Matawis. Sampun ngantos mriki. Panêmbahan ngandika malih, ingsun ngrungu wirayat. Yèn ing Mataram iki besuk bakal rinusak marang wong bang wetan. Wong Mataram bakal kalah prange, iku sira apa ngrungu wirayat mêngkono, senapati matur, yèn taksih gêsang kula, kados botên badhe kêlampahan. Sabab kula ingkang sagah numpês tiyang bang wetan. Panêmbahan sakalangkung suka galihipun.

Kacariyos para bupati bang wetan sami kaklêmpakan wontên ing Madiun. Sumêja ambêdhah ing Matawis. Ingkang dados pangagênging bupati anama Dipati Gêndhing kalih Dipati Pasagi, anuntên sami mangkat. Lampahing gêgaman dados kêkalih, Dipati Gêndhing nindhihi gêgaman sapalih, lampahipun mêdal salère rêdi Lawu, Dipati Pasagi sarta

gêgaman sapalih mêdal sakiduling rêdi Lawu, sakalangkung agêng gêgamanipun. Wondene Panêmbahan Senapati inggih sampun ingaturan uninga dhatêng têlikipun, yèn bupati môncanagara bang wetan sumêja ambêdhah ing Matawis. [Matawi...]

--- 202 ---

[...s.] Lampahing gêgaman maju ro. Panêmbahan lajêng amêpak bala, para putra santana tuwin para bupati Matawis sampun sami pêpak. Senapati Kadhiri nyuwun dados têtindhihing prang, Panêmbahan sampun ngantos têdhak piyambak. Panêmbahan inggih anuruti, gêgaman agêng sampun budhal. Têtindhihipun senapati Kadhiri, sarêng dumugi ing Taji gêgaman kapalih, Pangeran Purbaya angirit gêgaman sapalih, badhe amêthukakên mêngsah kang saking lèr, senapati Kadhiri angirid gêgaman kang sapalih, badhe amêthukakên mêngsah kang saking kidul. Anjog ing dhusun Ngutêr. Anuntên sarêng mangkat. Sampun sami kêpêthuk kalihan mêngsah, lajêng sami prang rame, bala bang wetan kathah kang pêjah, bala Matawis amung sakêdhik kang pêjah, senapati Kadhiri prang ijèn kalihan pamanipun kang nama Dipati Pasagi wau, awit sampun lami anggènipun sêsatron. Kalih-kalihipun sarêng pêjah sampyuh, para santana Matawis sarêng sumêrêp enggal sami ngamuk. Tiyang bang wetan kathah kang pêjah, lajêng dhadhal larut sadaya. Têtiyang Matawis sami ambêbandhang, nuntên bidhal mantuk. Sarta ambêkta jisimipun senapati, lan angrumiyinakên utusan angaturi uninga ing Panêmbahan, yèn senapati pêjah. Panêmbahan sangêt ngungun. Jisimipun senapati andikakakên mêtak ing dhusun Wêdhi, bala Matawis sampun [sa...]

--- 203 ---

[...mpun] sami mantuk dhatêng ing Matawis. Panêmbahan lajêng anggêganjar ing balanipun sadaya kang sami mênang prang. Wondene adhinipun senapati kang nama Saradipa lajêng kaangkat dados bupati anama Martalaya, Ki Jajanggu kaangkat nama Dipati Supônta, Ki Kartimasa kaangkat nama Saradipa, Ki Mas Sari kadadosakên Dipati Dêmak. Utawi sanèsipun kang sami jinunjung lênggah.

Kacariyos bupati ing Pathi sumêja balela badhe amêngsah ing Matawis. Dipun ampah dhatêng para santananipun botên kenging, lajêng utusan dhatêng Matawis, anyuwun ngêrèh siti dhusun salère rêdi Kêndhêng sadaya, sarta anyuwun waos salandheyanipun, kathahipun satus. Utusan inggih sampun mangkat. Sampun kêpanggih kalihan Panêmbahan. Sarta angaturakên ing panyuwunipun ingkang rayi. Panêmbahan inggih lajêng amaringakên siti dhusun salère rêdi Kêndhêng sadaya, wondene waos inggih kaparingakên. Ananging waos kemawon, botên mawi landheyan. Utusan lajêng mantuk. Ing sapungkuring utusan, Panêmbahan ngandika wêwartos dhatêng Dipati Môndaraka, yèn dipati ing Pathi badhe ambalik. Ki Dipati Môndaraka sakalangkung ngungun. Wondene utusan ing Pathi wau inggih sampun matur dhatêng sang dipati lajêng parentah ambêbahak anêlukakên tiyang siti dhusun salère rêdi Kêndhêng, [Kê...]

--- 204 ---

[...ndhêng,] sadaya inggih sampun sami nungkul. Amung nagari Dêmak ingkang bôangga, amapag prang muwêr salêbêting biting.

Adipati Pragola ing Pathi sarêng sampun kathah balanipun lajêng bidhal. Anglurug dhatêng Matawis, lan sabalanipun. Lampahing gêgaman sakalangkung rêsah, samargi-margi tansah anjarah ambêboyong, Adipati Pajang enggal ngaturi uninga dhatêng ing Matawis, yèn Dipati Pathi sumêja ambêdhah ing Matawis. Panêmbahan sarêng mirêng aturipun Dipati

Pajang lajêng ngandika dhatêng putranipun ingkang nama Pangeran Dipati Anom. Thole, kowe mangkata lan wong Mataram kabèh, amapagna pamanmu ing Pathi, nanging aja kolawani prang, elingna bae, ewadene yèn mêksa lali iya ladenana, tumbakku iki ênggonên. Dipati Môndaraka sumambung, kapriye dene anakmu bae kang kokongkon mapag prang, takkira ora kêlar anadhahi prange Dipati Pathi. Panêmbahan amangsuli, paman, mila wayah sampeyan kemawon kang kula kèn mêthukakên. Pun adhi ing Pathi kula purih èngêta, lan môngsa kolua amêngsah prang kalihan anak kula. Ki Dipati Môndaraka inggih lajêng kèndêl. Pangeran dipati wau nuntên bidhal lan sabalanipun, kèndêl wontên ing Prambanan.

Wondene gêgaman agêng ing Pathi sampun dumugi ing Kêmalon. Arêrêb wontên ing ngriku, sarêng enjingipun [e...]

--- 205 ---

[...njingipun] lajêng bidhal majêng, pangeran dipati ing Matawis inggih nuntên bidhal. Amung ambêkta bala kang angampil upacara kemawon. Balanipun ingkang kathah sami katilar wontên ing Prambanan. Botên dangu nuntên kêpêthuk gêgaman ing Pathi, Sang Dipati Pathi kagèt aningali wontên priyantun amêthukakên lampahipun amung kairing ing upacara, dangu-dangu sang dipati botên pandung yèn ingkang putra kapenakan. Sang dipati sangêt kanggêg galihipun, sarta lingsêm. Enggal amurugi taksih numpak kapal sarta pitakèn, thole, bapakmu ana ngêndi, lan kowe mrene iku gawemu apa. Pangeran dipati matur taksih numpak kapal. Raka jêngandika taksih wontên ing wingking, kula dipun utus matur dhatêng sampeyan. Mênggah êggèn sampeyan badhe dhatêng Matawis punika damêlipun punapa, yèn badhe ngrêbat nagari ing Matawis punika tiyang kagungan sampeyan piyambak, sami ugi lan ing Pathi, sampeyan andikakakên wangsul kemawon. Sang Dipati Pragola ngandika sarta malengos. Aku wong wis sumurup watêke bapakmu iku, mung sok ngenaki ati bae, saiki kowe balia, bapakmu konên mrene, anêmonana aku padha tuwa. Pangeran dipati matur, bilih sampeyan botên karsa wangsul, sarta botên karsa èngêt anggèn sampeyan gadhah sadhèrèk [sa...]

--- 206 ---

[...dhèrèk] dhatêng kangjêng rama, kula andikakakên angladosi ing sakarsa sampeyan. Sang dipati sarêng mirêng sangêt duka, sarta wicantên. Bapakmu iku bangêt ênggone mêjanani marang aku, kowe dudu tandhingku prang, kang dakancam-ancam bapakmu, bakal dakjak ngadu karosan sarta katêguhan. Kowe môngsa kêlara anadhahi prangku, kêbat balia bae, ngundanga bapakmu. Pangeran dipati mirêng wicantên sakalangkung duka, ingkang paman lajêng dipun tumbak. Sang dipati sangêt anjola, nanging botên pasah, sarta wicantên. Kowe iki bocah ora kêna digawe bêcik. Wis dikêbat balia, bapakmu bae konên mrene, pangeran dipati mêksa numbaki, sang dipati kraos sakit, nanging botên pasah, enggal nyandhak tumbak. Ingkang putra dipun buntar kenging jajanipun, aniba saking kapal karungkêb ing siti botên emut. Nuntên karêbat dhatêng balanipun, kabêkta dhatêng pasanggrahan Prambanan. Sarta sami ngaturi uninga dhatêng Panêmbahan. Dene sang dipati ing Pathi inggih lajêng kèndêl lan sabalanipun wontên ing ngriku cakêt lèpèn Dêngkèng sarta abêbiting, kang dipun damêl galugu. Panêmbahan Senapati sarêng dipun aturi uninga yèn ingkang putra katèmpêr, sangêt anggènipun kagèt. Lajêng angandika dhatêng garwanipun kang saking Pathi, bakyunipun dening Sang Dipati Pathi, nimas,

--- 207 ---

adhimu wis lali têmênan. Pratandhane dene kolu anumbak kaponakane. Ingkang garwa matur, yèn mêngkatên kula inggih sampun lila pêjahipun rayi sampeyan, sabab sampun awon.

Panêmbahan lajêng dandos. Sarêng sampun samêkta nuntên bidhalan bala kêkapal sadaya, lampahipun asêsandêran. Dumuginipun ing pasanggrahan Prambanan sampun dalu. Panêmbahan kèndêl sakêdhap anata bala, sarêng sampun tata lajêng bidhal wanci lingsir dalu, Ki Dipati Môndaraka botên kantun. Lampahing baris sampun cakêt lan bitingipun dipati, bala Matawis sami surak, bêndhe Kyai Bicak tinabuh, swaranipun angungkung, bala ing Pathi gègèr sami lumajêng ing sapurug-purug. Panêmbahan badhe lumêbêt ing biting botên pinanggih marginipun. Ki Dipati Môndaraka enggal anarik dhuwungipun. Anama Kyai Culik. Lajêng kapancasakên ing bètèng galugu, rantas têtiga, Kyai Môndaraka adêdah margi dhatêng ingkang putra, Panêmbahan enggal lumêbêt sakapalipun sarta bala ing Matawis. Lajêng sami ngamuk. Bala ing Pathi botên wontên kang sagêd malês. Kathah ingkang pêjah, Sang Dipati Pathi sarta balanipun kang taksih gêsang sami lumajêng atilar biting, kasarêngan lèpèn Dêngkèng banjir ladhu, bala ing Pathi sami ambyur, kathah kang pêjah dening toya, palajêngipun sang dipati [di...]

--- 208 ---

[...pati] lan sabalanipun sumêja mantuk dhatêng ing Pathi, Panêmbahan lan sabalanipun anglud. Sang dipati sarêng dumugi ing nagarinipun, enggal utusan anêdha bantu dhatêng para bupati kang cêlak-cêlak ing Pathi, para bupati wau inggih sami ambantoni prajurit. Lajêng sami tata baris wontên ing Pathi. Panêmbahan inggih nuntên dhatêng lan sabalanipun, lajêng prang, tiyang ing Pathi kawon. Kathah kang pêjah, sami lumajêng ambyur ing lèpèn banjir, kathah kang pêjah dening toya, sang dipati ing Pathi botên kantênan pêjah tuwin gêsangipun. Bala Matawis sami angrêrayah, sarta ambêboyongi, bêdhahing Pathi sinêngkalan 1551. Panêmbahan nuntên kondur dhatêng Matawis lan sabalanipun.

Kala samantên Panêmbahan Senapati sampun tulus anggènipun jumênêng ratu, nagari Matawis sakalangkung gêmah raharja, Ki Dipati Môndaraka matur, Panêmbahan dipun aturi anggêbag nagari bang wetan kang dèrèng nungkul. Wangsulanipun Panêmbahan, paman, sapunika dèrèng mangsanipun. Benjing putu kula kang anêlukakên tiyang tanah Jawi sadaya, jumênêng ratu agêng tanpa timbang, kula punika amung abêbadhe kemawon, kalih dene benjing yèn kula sampun tinêkakakên ing jaji,[4] kang kula lilani anggêntosi kula jumênêng ratu ing Matawis, anak kula pun Jolang, sanajan anèm. [anè...]

--- 209 ---

[...m.] Sabab badhe anurunakên, wiji anak-anak kula sadaya, bilih wontên kang botên angestokakên ing wêwêling kula punika, sami kenginga bêbênduning Allah, sampeyan sarta pun adhi Mangkubumi ingkang sami anjumênêngêna ratu ing wayah sampeyan. Ki Dipati Môndaraka matur sandika. Kala samantên Panêmbahan Senapati anggènipun jumênêng ratu sampun tigang taun. Panêmbahan lajêng gêrah sangêt andadosakên sedanipun. Kasarèkakên sakilèning masjid, ing dagane kang rama, sinêngkalan 1552.

Sarêng ing dintên Soma Ki Dipati Môndaraka sarta Pangeran Mangkubumi miyos dhatêng ing sitinggil. Anganthi Pangeran Dipati Anom. Pangeran dipati kalênggahakên ing dhampar mas. Dipati Môndaraka lan Pangeran Mangkubumi angapit kiwa têngên. Pangeran Mangkubumi jumênêng sarta ngandika sêru, sarupane wong Mataram kabèh sira padha anêksenana, yèn pangeran dipati samêngko jumênêng sultan. Anggêntèni ingkang rama,

manawa ana wong kang masgul atine sarta ora ngestokake, padha têkakna budimu ing saiki, aku mungsuhe prang. Tiyang ing Mataram sadaya saurpêksi jumurung, para santana tuwin bupati mantri lajêng sami ngabêkti ing sang prabu, sang nata nuntên kondur angadhaton.

Kacariyos salaminipun jumênêng sang prabu anyar wau,

--- 210 ---

nagarinipun gêmah raharja, ajêg adil ukumipun, kukuh ing agaminipun. Kala samantên sang nata parentah dhatêng balanipun, andikakakên andamêlakên patamanan ing Danalaya, prênah sakilèning kadhaton. Karsanipun sang prabu badhe kadamêl panggenan kalangênanipun panakawan tiyang bule satunggil anama Juru Taman. Sabab angrêsahi ing kadhaton. Asring amindha warninipun sang prabu, para garwa sêliripun sang nata kathah kang sami kalintu, dipun nyana sang prabu, salaminipun makatên pratingkahipun Juru Taman, bala ing Matawis sadaya inggih lajêng sami anggarap taman. Botên lami tumuntên dados. Pun Juru Taman wau inggih sampun kaprênahakên ing ngriku.

Sang nata nuju ing dintên Rêspati miyos sinewaka, para santana tuwin mantri bupati pêpak sami sowan sadaya, amung ingkang raka sang prabu, kang nama Pangeran Pugêr botên sowan. Sabab isin bilih sowan alênggah ing ngandhap. Karsanipun adarbea cangkok nagari piyambak. Nanging botên purun agadhah panyuwun dhatêng ingkang rayi. Sang prabu sadangunipun sineba aningali ingkang raka botên sowan, lajêng ngandika dhatêng Ki Dipati Môndaraka, eyang, kadospundi rêmbag sampeyan prakawis Kangmas Pugêr, punika pamanah kula sangêt pakèwêdipun yèn taksiha wontên ing

--- 211 ---

Matawis ngriki, ingkang dados pikajêngan kula, badhe kula dadosakên bupati wontên ing Dêmak. Ki Dipati Môndaraka tuwin para santana sadaya inggih sami amrayogèkakên ing karsanipun sang prabu, malih dadosa tampingipun nagari Matawis. Sang nata lajêng utusan angaturi ingkang raka Pangeran Pugêr, Pangeran Pugêr inggih enggal dhatêng, lajêng ingaturan lênggah jèjèr kalihan ingkang rayi, sang nata angandika, kangmas, sampeyan kula dadosakên bupati wontên ing Dêmak. Amuktia wontên ing ngriku, dadosa tamping rumêksa nagari Matawis. Pangeran Pugêr matur nuwun. Sang nata lajêng kondur angadhaton. Ing enjingipun Pangeran Pugêr nuntên mangkat. Lan saputragarwanipun boyong dhatêng ing Dêmak, tiyang ing Dêmak suyud sadaya. Pangeran Pugêr sampun mukti sangêt. Sarêng ing lami-lami Pangera Pugêr wau supe yèn kalèrèh dhatêng ingkang rayi sang prabu, sumêja balela, arêbat waris ing karaton. Awit kenging pambangusipun kalerehanipun bupati, kang nama Dipati Gêndhing, kaaturan jumênêng nata, sabab putra sêpuh piyambak. Sampun wajib anggêntosi ingkang rama jumênêng ratu. Pangeran Pugêr wau inggih lajêng amiturut. Nuntên andhawahakên parentah dhatêng balanipun. Andikakakên

--- 212 ---

ngirup tanah salère rêdi Kêndhêng sadaya. Pangeran Pugêr sampun kathah balanipun. Ing sabên dintên tansah tata gêgamaning prang sumêja ambêdhah nagari Matawis. Ingkang minôngka andêl-andêlipun anama Dipati Gêndhing kalih Dipati Panjêr. Sarêng sampun samêkta lajêng bidhal. Gêgaman sakalangkung agêng, Pangeran Pugêr anindhihi piyambak. Ing samargi-margi tansah angrayah sarta ambêboyong.

Adipati ing Pajang sarêng mirêng pawartos, enggal angaturi uninga dhatêng ing Matawis. Sang prabu pinuju miyos sinewaka, Adipati Pajang matur, yèn ingkang raka ing Dêmak samangke balela, sumêja anggêcak ing Matawis. Sampun apacak baris wontên ing dhusun Tambakuwos. Sang prabu sarêng mirêng sakalangkung ngungun. Nuntên angundhangi bala, angrakit gêgamaning prang, sang nata badhe tindak piyambak. Ingkang sami kadhawahan matur sandika, sang prabu lajêng angangkat nama ingkang rayi kêkalih, Radèn Tambaga kaangkat nama Pangeran Pugêr, Radèn Kadawung kaangkat nama Pangeran Dêmang Tanpanangkil. Sang nata lajêng kondur angadhaton. Sasampuning samêkta sang prabu lajêng bidhal lan sabala sadaya, lampahing gêgaman sampun dumugi ing Tambakuwos, ajêngan kalihan tiyang Dêmak, sarêng enjingipun lajêng têmpuh prang rame, bala ing Dêmak karoban, kathah kang pêjah, [pê...]

--- 213 ---

[...jah,] Dipati Gêndhing tuwin Dipati Panjêr sampun pêjah, Pangeran Pugêr ing Dêmak sampun kacêpêng wontên satêngahing paprangan. Lajêng binêsta katumpakakên ing tandhu, bala ing Dêmak kang taksih gêsang sampun larud lumajêng sadaya. Bala Matawis sami matur ing sang prabu, yèn ingkang raka sampun kacêpêng, timbalanipun sang nata, ingkang raka wau andikakakên mêrnahake ing Kudus, lan sagarwaputranipun. Sampun ngantos kasukanan rencang, ingkang kadhawuhan matur sandika, Pangeran Pugêr wau sampun kadèkèkakên ing Kudus, sakalangkung mêmêlas.

Wondene sang nata inggih sampun kondur dhatêng Matawis, sarta anggêganjar dhatêng balanipun. Lan anjunjung lênggahing kang abdi lurah ganjur, kang nama Ki Gada Mastaka, kadadosakên bupati wontên ing Dêmak, kaparingan nama Tumênggung Endranata. Ingkang rayi sang prabu, kang nama Pangeran Jayaraga, katanêm Bupati ing Panaraga sarta angrèh Bupati sakawan. Pangeran Jayaraga, katanêm bupati ing Panaraga sarta angrèh bupati sakawan. Pangeran Jayaraga sampun mukti wontên ing ngriku, kalerehanipun bupati sakawan wau anama Pangeran Rôngga, kalih Panji Wirabumi, tiga Malang Sumirang, sakawan Nayaita. Sarêng lami-lami Pangeran Jayaraga wau kalimput ing kamuktèn. Sumêja jumênêng nata, badhe angrêbat karaton ing Matawis. Dipun pêpalangi karsanipun dhatêng

--- 214 ---

bupati sakawan botên kenging, bupati sakawan wau sampun sami rêmbag angaturi uninga dhatêng ing Matawis. Lajêng sami mangkat. Abdinipun Pangeran Jayaraga para lurah sarêng sumêrêp yèn bupati sakawan sami dhatêng ing Matawis sangêt ing kajrihanipun. Para lurah enggal sami nusul dhatêng Matawis. Sadhatêngipun ing Matawis sang prabu pinuju miyos sinewaka, Pangeran Rôngga lan sakancanipun lajêng sami pepe sakidule waringin kurung, sang nata kagèt aningali, enggal utusan amariksa, Pangeran Rôngga lan sakancanipun matur balaka, yèn ingkang rayi sumêja balela, sang nata sarêng mirêng atur makatên sakalangkung duka, lajêng ngandika dhatêng ingkang rayi nama Pangeran Pringgalaya, adhi mas, sira mênyanga ing Panaraga, lan Si Martalaya, kakangira Pangeran Jayaraga tundhungên saking Panaraga lan saanakbojone, dokokna ing Masjid Watu, sabarang duwèke jarahana, mênawa ana bature kang bôngga padha patenana, dene Pangeran Rôngga iku lan sakancane gawanên bali marang Panaraga. Pangeran Pringgalaya lan Tumênggung Martalaya matur sandika, lajêng mangkat sabalanipun. Tuwin Pangeran Rôngga wau inggih tumut. Lampahipun sampun dumugi ing Panaraga, sampun kêpanggih kalihan Pangeran Jayaraga, Pangeran Jayaraga sarêng kadhawuhan timbalan dalêm [dalê...]

--- 215 ---

[...m] aturipun sandika, sarta sangêt kaduwungipun. Angraos yèn kalêpatan. Anuntên pradandosan. Lajêng dipun angkatakên dhatêng ing masjid watu, dene Pangeran Pringgalaya lan sabalanipun inggih sampun bidhal kondur dhatêng ing Matawis sarta ambêkta jarahan. Pangeran Rôngga lan sakancanipun inggih tumut wangsul dhatêng ing Matawis malih, sadhatêngipun ing Matawis sampun katur ing sang prabu, yèn ingkang rayi sampun kakesahan dhatêng ing masjid watu, botên kabêktanan rencang, amung lan garwa putranipun. Sabarang darbèkipun sampun katur sadaya, sang prabu sakalangkung suka, lajêng ngandika dhatêng Pangeran Rôngga, Pangeran Rôngga, sira muliha marang Panaraga lan sakancanira kabèh, nagara Panaraga tatanên kang bêcik. Pangeran Rôngga matur sakalangkung nuwun. Nuntên mangkat mantuk dhatêng Panaraga. Sang nata ngandika malih dhatêng para santana tuwin para bupati, bocah ingsun kabèh, apa dene sanak-sanak ingsun, sira padha sumurupa, wêwalêre kangjêng rama swargi, sanak-sanak ingsun kabèh andikakake padha atut. Sapa kang ora ngestokake, amêsthi padha ora nêmu salamêt, samêngko wis ana kanyataane, Kangmas Pugêr karo si adhi Jayaraga, karo-karone padha anêmu papa, sang nata lajêng kondur angadhaton.

Kala samantên sang nata sampun pêputra gangsal. Pambajêngipun [Pamba...]

--- 216 ---

[...jêngipun] anama Mas Rangsang, kalih èstri anama Ratu Pandhan, tiga Dèn Mas Pamênang, sakawan Radèn Mas Martapura, agadhah sakit ewah nanging mêmangsan. Wuragilipun anama Dèn Mas Cakra. Dene Pangeran Mangkubumi inggih sampun pêputra kêkalih, ingkang pambajêng sampun dados bupati, anama Dipati Sokawati, ingkang rayi anama Bagus Pethak. Dados bupati ing Madiun. Pangeran Singasari putranipun satunggil anama Pangeran Balitar, Pangeran Pringgalaya putranipun kathah nanging ingkang kacariyos amung kêkalih, satunggil anama Radèn Prawirataruna, kalih anama Dipati Martasana. Adipati Môndaraka putranipun sakawan. Pambajêngipun anama Pangeran Mandura, kalih Dipati Wirapraba, tiga anama Panêmbahan Jurukithing, wuragilipun èstri krama angsal dipati ing Batang, Pangeran Mandura wau sampun pêputra kêkalih, anama Pangeran Mandurarêja, kalih anama Pangeran Upasônta.

Kacariyos sang nata anggènipun jumênêng ratu sampun kalih wêlas taun. Kala samantên gêrah sangêt. Pinuju wontên ing Krapyak, ingadhêp para putra tuwin santana, sang prabu angandika dhatêng kang eyang Dipati Môndaraka, lan dhatêng kang raka Pangeran Purbaya, eyang, ki mas, benjing ing sapêngkêr kula ingkang kula lilani jumênêng

--- 217 ---

ratu anggêntosi ing kula, buyut sampeyan Dèn Mas Rangsang, karatonipun punjul angungkuli kula, tiyang ing tanah Jawi badhe sumuyud sadaya, ananging sarèhning kala rumiyin kula gadhah kêkudangan, pun Martapura kula kudang jumênêng nata, punika mugi sampeyan jumênêngakên ratu sakêdhap, minôngka isarat angluwari kêkudangan. Tumuntên sèlèha karaton dhatêng pun Rangsang, sang nata lajêng ngandika dhatêng para putra tuwin santana, sanak-sanakku kabèh, dibêcik sarta diatut ênggone padha saduluran. Sapa kang miwiti ala muga aja nêmu slamêt. Wis padha dibêcik kèri. Sang nata sampun seda, tangis gumêrah, layon sampun karêsikan. Lajêng kasarèkakên sakilèning masjid. Ing dagane kang rama tuwin kang eyang, sinêngkalan 1565.

Radèn Martapura lajêng kajumênêngakên nata dhatêng Ki Dipati Môndaraka tuwin Pangeran Purbaya, sarêng ing dintên Soma sang nata dipun aturi miyos sinewaka, Sang Prabu Martapura inggih lajêng miyos sinewaka, pinarak ing dhampar mas. Ki Dipati

Môndaraka sarta Pangeran Purbaya angapit kiwa têngên. Ki Dipati Môndaraka abisik-bisik dhatêng sang prabu, kinèn lumungsur, apasraha karaton dhatêng Dèn Mas Rangsang saking wêwêlingipun ingkang rama swargi, Sang Prabu Martapura inggih enggal

--- 218 ---

lumungsur, ingkang raka Dèn Mas Rangsang kaaturan lênggah ing dhampar. Pangeran Purbaya angandika sora, hèh sarupane wong Mataram, sira padha nêksènana, yèn Radèn Mas Rangsang jumênêng nata anggêntèni ingkang rama, ajêjuluk Kangjêng Sultan Agung, Senapati Ing Ngalaga Ngandurahman. Sapa wong Mataram kang ora ngestokake utawa masgul, ing saiki têkakna ing kaniyatane, aku mungsuhe prang. Sakathahe bala Matawis sami saurpêksi jumurung sadaya, sang prabu anyar lajêng kondur angadhaton.

Kacariyos kala panjênênganipun sang prabu punika, nagari Matawis sakalangkung gêmah raharja, misuwur yèn ratu agêng ambêk adil paramarta, angungkuli kang rama swargi, balanipun sami ajrih asih, dene jêjulukipun Kangjêng sultan Agung Prabu Pandhita Anyakrakusuma, sarta misuwur yèn sakalangkung sêkti, ing sabên dintên Jumungah sang prabu asring sêmbahyang dhatêng ing Mêkah. Dene Ki Dipati Môndaraka apanjang umuripun. Ngantos mêningi ratu têtiga, kala samantên Ki Dipati Môndaraka sampun seda, kasarèkakên ing Matawis. Dene putranipun kang nama Pangeran Mandura sarta kang nama Dipati Wirapraba, inggih sampun sami seda, kapêtak ing Gambiran. Kang taksih gêsang amung Ki Jurukithing inggih apanjang umuripun.

--- 219 ---

Kala samantên kangjêng sultan miyos sinewaka, para santana tuwin bupati mantri sapangandhap inggih sampun sami sowan sadaya, kangjêng sultan ngandika dhatêng Ki Tumênggung Suratani, Suratani, sira ngluruga marang ing bang wetan. Bala ing Mataram kabèh sarta para santananingsun sira gawaa, adunên prang, sira kang dadi senapati, yèn ana wong Mataram kang mundur satêngahing prang uwisna. Ki Tumênggung Suratani matur sandika, lajêng pradandosan. Sarêng sampun samêkta lajêng budhal. Wondene nagari pasisir tuwin môncanagari kang sampun karèh dhatêng Matawis sadaya inggih sampun tumut. Mila gêgamanipun Ki Suratani sakalangkung agêng. Ing saangkatipun Ki Suratani kangjêng sultan lajêng dhawuh dhatêng Radèn Jayasupônta andikakakên nusul ngalurug, angulatna prangipun bala ing Matawis, ingkang awon lan ingkang sae damêlipun. Sarta andhawahana dhatêng Radèn Suratani, yèn ing Pasuruan botên kalilan ambêdhah, sabab dèrèng mangsanipun. Kaliwatana kemawon. Ki Jayasupônta matur sandika, lajêng mangkat. Sampun anunggil kalihan Radèn Suratani, lampahipun gêgaman agêng sampun dumugi ing Winongan, lajêng masanggrahan sarta arêropoh. Wondene ki bupati ing Balambangan tuwin bupati ingkang dèrèng karèh dhatêng ing Matawis inggih sampun sami kêmirêngan yèn dipun lurugi, sarta sampun [sampu...]

--- 220 ---

[...n] sami angatos-atos.

Kacariyos Radèn Suratani kang wontên ing Winongan aparentah dhatêng Tumênggung Alap-alap. Kinèn ambêdhah ing Lumajang lan ing Rênong, kinanthèn bupati sakawan sabalanipun. Ki Tumênggung Alap-alap inggih lajêng mangkat sabalanipun. Dumuginipun ing Lumajang bupatinipun sampun lolos ing wanci dalu, ngungsi dhatêng rêdi, lajêng tinututan. Kang kacandhak kathah pêjah, nagari Lumajang sampun kajarah karayah, èstrinipun binoyongan. Ki Tumênggung Alap-alap sampun wangsul dhatêng ing Winongan

malih, Radèn Suratani sarta bala ing Matawis sadaya bidhal. Angêpung ing Pamalang, bupati ing Malang anama Rôngga Tohjiwa, sumêja mêthuk prang, muwêr wontên salêbêting biting lan sabalanipun. Sarêng dipun raos botên kangkat, ing dalu lajêng lolos. Bala ing Matawis anututi, bala ing Malang mawut. Ing sabêdhahipun ing Malang Radèn Suratani lan sabalanipun budhal ngidul ngilèn.

Kacariyos Pangeran Surabaya sumêja mêthukakên prangipun bala ing Matawis. Sampun angutusi bupati ing Lasêm, Grêsik, Madura, Pasuruan, Kadhiri, ing Tuban, Lamongan, sampun sami dhatêng wontên ing Surabaya lan sabalanipun. Têtindhihipun bala [ba...]

--- 221 ---

[...la] Madura anama Radèn Panji Pulangjiwa, têguh gagah prakosa bagus. Nagari sanèsipun bupatinipun piyambak kang nindhihi, gêgaman agêng lajêng bidhal saking Surabaya anututi lampahe bala Matawis. Samargi-margi anglagari wana.

Bala ing Matawis sarêng sumêrêp yèn dipun tututi kèndêl ing lampahipun. Lajêng baris sakilèning lèpèn Andaka, bala Surabaya baris sawetaning lèpèn, sarta sami anantang, bala Matawis dipun kèn nyabrang mangetan. Tiyang Matawis botên tahan mirêng sêsumbar, enggal sami anggêbyur ing lèpèn. Bala wetan eca anggènipun nadhahi kalihan waos tuwin sanjata, bala Matawis kathah kang pêjah dening gêgaman, tuwin pêjah dening toya, Radèn Suratani tuwin para bupati enggal sami anggêbyur sumêja atêtulung prange balanipun. Radèn Suratani wau sampun pêjah kêlêlêp. Bala Matawis sarêng aningali senapatinipun pêjah, lajêng sami mundur prangipun, sarta sami anggogohi jisimipun Radèn Suratani, sarêng sampun kêpanggih nuntên kabêkta mêntas, sarta binandhusa, kala samantên lèpèn Andaka prasasat mili rah tuwin mili bathang, bala wetan sami suka-suka, sarêng wanci bangun enjing bala Matawis sami nyabrang mangetan arêbat papan. Sarêng byar sampun sami baris sawetaning

--- 222 ---

lèpèn. Bala wetan kagèt. Lajêng têmpuh prang rame, bala wetan kathah kang pêjah, bupatinipun kantun anglela, sarêng aningali balanipun kathah kang pêjah, kang gêsang sami lumajêng, para bupati wau enggal sami tumut lumajêng, amung têtindhihipun bala Madura, kang nama Radèn Panji Pulangjiwa punika pêjah satêngahing paprangan. Bala Matawis sami ambêbandhang, sarêng enjingipun bala ing Matawis bidhal sumêja sami mantuk dhatêng ing Matawis. Ki Jayasupônta kang môngka mata pitayanipun kangjêng sultan. Enggal angrumiyini, angaturi uninga ing kangjêng sultan. Yèn Radèn Suratani pêjah wontên ing paprangan, sarta angaturakên prangipun bala ing Matawis kang awon lan kang sae, kangjêng sultan sakalangkung ngungun. Lajêng utusan amaringi pariksa dhatêng garwanipun Suratani sarta amaringi salawat. Wondene bala Matawis ingkang kathah inggih sampun sami dhatêng, sarta ambêkta jisimipun Radèn Suratani, kangjêng sultan lajêng anggêganjar ing santana bupati mantri sapangandhap sadaya wradin.

--- 223 ---

Babad Tanah Jawi. Sêrat ingkang Kaping 2

--- 224 ---

Sarêng antawis sêtêngah taun sang prabu badhe anglurug dhatêng Wirasaba, karsa tindak piyambak, badhe sumêrêp pratingkahe tiyang prang, lajêng parentah dhatêng Tumênggung

Martalaya, andikakakên ngêrig bala ing pasisir tuwin bala môncanagari, ingkang sampun karèh ing Matawis. Ki Tumênggung Martalaya inggih nuntên utusan. Para bupati pasisir tuwin môncanagari wau inggih sampun sami dhatêng wontên ing Matawis lan sabalanipun. Sang prabu tumuntên budhal, gêgaman sakalangkung agêng.

Kacariyos bupati ing Wirasaba, anama Pangeran Arya, sawêg umur gangsal wêlas taun sakalangkung bagus, sarta rêmên kirang dhahar sare, ingkang dados pêpatihipun anama Rôngga Pramana, digdaya sarta têguh, nanging sakit lempoh, bilih prang utawi mariksani balanipun, tinandhu kemawon. Kala samantên Pangeran Arya sampun sumêrêp, yèn nagarinipun kalurugan saking ing Matawis, katindhihan sang prabu piyambak. Pangeran Wirasaba wau enggal utusan dhatêng Surabaya anyuwun bantu, Pangeran Surabaya inggih enggal amarentahi dhatêng bupati ing Sumênêp, Balega, Pakacangan, Grêsik, Lamongan, Sidayu, Tuban, Japan, Pasuruan sapanunggilanipun, kinèn sami bantu dhatêng Wirasaba, para bupati wau inggih [ing...]

--- 225 ---

[...gih] sampun sami ambantoni prajurit dhatêng ing Wirasaba, bêbarisan ing Wirasaba sampun sakalangkung agêng, ambalèbèr ing wana tuwin jurang-jurang, pangeran ing Wirasaba sampun adamêl bètèng, sakalangkung kêkah, bala ing Wirasaba tuwin bantu sadaya sampun sami angatos-atos.

Wondene sang prabu ing Matawis lan sabalanipun inggih sampun dhatêng wontên ing Wirasaba, amasanggrahan ing dhusun Paladadi, nanging bala ing Matawis kathah kang sami sakit, sêsambatipun pating gluruh. Sang prabu angandika dhatêng para santana tuwin para bupati, sarèhning balanipun kathah kang sami sakit, karsanipun sang nata badhe kondur dhatêng Matawis, anggènipun badhe ambêdhah ing Wirasaba botên siyos. Pangeran Purbaya sarta para santana tuwin Ki Tumênggung Martalaya lan sakancanipun bupati sarêng mirêng dhawahipun sang prabu makatên, enggal sami anabuh têngaraning prang, gêgaman ing Matawis sampun bidhal angêpang ing kitha Wirasaba, lajêng ngangsêg sumêja ngrangsang bètèng, bala Wirasaba anadhahi saking sanginggiling bètèng kalihan sanjata tuwin towok. Bala Matawis kathah kang tatu utawi pêjah, nuntên mundur dhatêng pasanggrahan kasaput ing dalu. Sarèhning bala ing Matawis kathah ingkang pêjah, sarta botên sagêd anginggahi bètèng ing Wirasaba, karsanipun sang prabu badhe kondur [ko...]

--- 226 ---

[...ndur] dhatêng Matawis. Nanging Pangeran Purbaya sarta Ki Tumênggung Martalaya, ingkang taksih kêkah ing karsa, ing saupami ing Wirasaba botên bêdhah dipun pilaur pêjah. Ing enjingipun Ki Martalaya lajêng kesah nyêlamur, amomor pakathik Wirasaba kang sami ngarit. Pakathik wau sami wicantênan kalihan kancanipun, wicantênipun, wong Mataram iki sabar têmên, ambêdhah bètèng sêmene ora bisa, yèn mungguh aku gampang bae, dakpènèk karo ôndha utawa daktotog ing kayu kang gêdhe bètèeng iki amêsthi ambrol. Kang sawênèh wicantên. Digangsira bae ya gampang. Ki Tumênggung Martalaya sarêng mirêng wicantên mêkatên, sakalangkung suka manahipun. Nuntên mantuk dhatêng pasanggrahan amarentahi para bupati, kinèn sami adamêl ôndha, lan anglêmpakakên pacul linggis. Sarêng sampun pêpak pirantosipun, bala Matawis lajêng umangsah ing prang, angrampit bètèng, bala Wirasaba anadhahi saking sanginggiling bètèng, angrutugi sanjata tuwin kalantaka, srampang, towok. Bala Matawis kathah tatu utawi pêjah, nanging kang wontên ing wingking botên ajrih mêksa majêng, arame prangipun. Bètèngipun tiyang Wirasaba sampun kalêbêtan dening bala Matawis. Bala Matawis pangamukipun riwut. Bala ing Wirasaba kang wontên salêbêting

--- 227 ---

bètèng têtumpêsan. Rôngga Pramana sampun pêjah, kakêthok gulunipun. Pangeran Wirasaba sampun binêkta, para èstri sarta rajabrana sami binoyongan, kaaturakên ing sang prabu, Pangeran Wirasaba katantun badhe dipun gêsangi botên purun, kêdah anêdha pêjah, inggih lajêng andikakakên ngalabuh ing sagantên. Jisimipun Rôngga Pramana andikakakên mêndhêm. Sarta kadèkèka kêkitir sêrat. Supados ali warisipun sumêrêpa, sang prabu lajêng bidhal kondur dhatêng Matawis. Bêdhahipun ing Wirasaba sinêngkalan 1568.

Kacariyos pangeran ing Surabaya kaklêmpakan kalihan para bupati bang wetan, kang dèrèng karèh ing Matawis, apirêmbagan sumêja ambêdhah ing Matawis. Sabab sampun lami ênggènipun sami dipun oyak-oyak. Samangke badhe malês angoyak-oyak. Dadosing rêmbag lajêng sami sowan dhatêng ing Giri, para bupati wau sami anyuwun idi dhatêng sang pandhita, nanging sang pandhita botên purun angidini, karana sang pandhita sampun sumêrêp ing papêsthèning Allah, yèn nagari ing Matawis badhe angrèh ing tanah Jawi sadaya, para bupati wau botên kalilan anglajêngna ing pikajênganipun. Môngsa wandea anêmahi karisakan. Nanging para bupati wau amêksa, sabab angandêlakên [a...]

--- 228 ---

[...ngandêlakên] balanipun kathah sarta sabiyantu kalihan para bupati. Para bupati wau sampun pamit saking Giri, lajêng sami kalêmpakan wontên ing Surabaya, apirêmbagan bab margi kang badhe dènambah, aturipun kajinêman ing Surabaya, prayogi mêdal ing Madiun. Papanipun radin, mirah wontên pantun, toyanipun kathah. Anuntên wontên têlik ing Matawis. Sampun lami ênggènipun ngawula wontên ing Tuban, anama Randhu Watang, sampun kaandêl pangawulanipun. Ki Randhu Watang wau sarêng sumêrêp yèn baris agêng badhe mêdal ing Madiun, sakalangkung maras manahipun. Sabab badhe ngambah margi sae, sarta mirah têtêdhan. Ki Randhu Watang lajêng adamêl dora cara, matur dhatêng Adipati Tuban, wontên ngarsane para bupati, bêndara atur kula ing sampeyan bilih gêgaman agêng punika badhe mêdal ing Madiun botên wande manggih ribêt ing samargi-margi, sabab ing Madiun, Jagaraga, Pranaraga, punika sampun sami kabawah ing Matawis, dados botên pijêr lêlampah, badhe prang ing samargi-margi, dèrèng dumugi ing Matawis bala sampeyan sampun kathah ingkang risak. Adipati ing Tuban sarêng mirêng aturipun Ki Randhu Watang, enggal matur dhatêng Pangeran Surabaya tuwin dhatêng para dipati sadaya, para dipati wau inggih lajêng andangu dhatêng Ki Randhu Watang mênggah margi ingkang prayogi [prayo...]

--- 229 ---

[...gi] kaambah ing dêdamêl agêng, aturipun Ki Randhu Watang mêdal ing Lasêm anjog ing Pathi, punika mêrginipun sae, mirah têtêdhan, sarta botên wontên pakèwêdipun. Para bupati wau sarêng mirêng ature Ki Randhu Watang sakalangkung sami suka sarta anggunggung dhatêng Ki Randhu Watang, botên sumêrêp yèn kaloropakên. Kajinêman ing Surabaya kang matur salêrêsipun katêrka angloropakên, lajêng pinêjahan. Gêgaman agêng nuntên bidhal, saèstu mêdal ing Lasêm.

Kacariyos kangjêng sultan ing Matawis sampun ingaturan uninga dhatêng dipati ing Pathi, yèn para bupati ing bang wetan sami anglurug, sumêja êmbêdhah ing Matawis. Kangjêng sultan enggal parentah dhatêng Ki Tumênggung Alap-alap, andikakakên bantu dhatêng Pathi lan sabalanipun. Ki Tumênggung Alap-alap inggih sampun mangkat gêgancangan. Kangjêng sultan tumuntên parentah amêpak bala, badhe tindak amêthukakên mêngsah,

sarêng sampun samêkta lajêng bidhal. Sakalangkung agêng gêgamanipun. Lampahipun sang prabu sampun dumugi ing Pajang, nuntên masanggrahan sakilèning kitha Pajang. Kangjêng sultan kagèt ing galih, dene Adipati Pajang botên wontên sowan, lajêng utusan mariksa sarta animbali. Kala samantên Adipati Pajang mirong manahipun, kait kalihan para bupati ing bang wetan,

--- 230 ---

sumêja gêmbul ambiyantoni prangipun. Sampun tilar kitha amasanggrahan ing dhusun Siwalan, angajêng-ajêng dhatêngipun dêdamêle tiyang wetan. Anuntên wontên utusanipun sang nata andangu sababipun botên sowan, sarta animbali, atur wangsulanipun Adipati Pajang anggragap, awad badhe amêthukakên prangipun mêngsah kang saking wetan. Adipati Pajang lajêng andhèrèk dhatêng utusan. Sadhatênge ing ngarsanipun kangjêng sultan, adipati inggih sampun kaapuntên kalêpatanipun.

Wondene dêdamêl agêng kang saking wetan inggih sampun dumugi sawetaning dhusun Siwalan, amasanggrahan wontên ing ngriku sarta abêbiting, ajêng-ajêngan kalihan dêdamêl ing Matawis. Milanipun botên lajêng prang, para bupati bang wetan wau sami angêntosi dhatêngipun Adipati Pajang, sabab sampun kait badhe angumpul barisanipun. Ing wusana Adipati Pajang botên dhatêng, kala samantên ngantos lami anggènipun ajêng-ajêngan baris. Kangjêng sultan ing Matawis parentah dhatêng Ki Tumênggung Martalaya andikakakên ngidêri pasanggrahaning mêngsah, ngalang-alanga saking katêbihan, amêpêtana bala wetan kang sami ngupados têdha. Ki Tumênggung Martalaya inggih lajêng anglampahakên prajurit kêkapalan, ing sabên dintên angalang saking katêbihan. Kalampahan

--- 231 ---

tiyang wetan sami ngênês manahipun, awit botên sagêd ngupados têdha, lajêng sami kaêlud ing gêgêring, kathah kang sakit tuwin pêjah. Anuntên para bupati bang wetan sami rêmbagan mangsah ing prang, sabab sami kakên manahipun ênggènipun ngantosi Dipati Pajang botên dhatêng-dhatêng. Sarêng wanci enjing lajêng mangsah prang, bala Matawis anadhahi prang, amung sakêdhap. Adipati Japan sampun pêjah, sanèsipun sami lumajêng sadaya, bala Matawis sami anjarahi pasanggrahan, sarta ambêbandhang, kangjêng sultan sabalanipun anuntên kondur dhatêng ing Matawis.

Antawis wolung wulan malih kangjêng sultan dhawah ambêdhah ing Pasuruan, ingkang kautus Tumênggung Martalaya, kêkanthenan bala ing Matawis sapalih, ing Pasuruan inggih sampun kalampahan bêdhah, èstri sarta rajabrana binoyongan.

Kacariyos Adipati Pajang sumêja balela, sampun kait kalihan Pangeran Mandurarêja bupati ing Matawis, kantun angupados jalaranipun kemawon. Wondene kangjêng sultan inggih sampun sumêrêp bab mêkatên wau. Anuntên kangjêng sultan mirêng wêwartos, yèn Ngabèi Tambakbaya mantri ing Pajang adarbe kapal, agêng inggil sarta bagus. Pantês yèn kaagêma ing kangjêng sultan. Kangjêng sultan lajêng utusan dhatêng Pajang, amundhut [amu...]

--- 232 ---

[...ndhut] kapal wau, utusan inggih sampun dumugi ing Pajang, andhawahakên timbalan dalêm dhatêng Adipati Pajang, Adipati Pajang enggal animbali mantrinipun kang nama Tambakbaya, sarta ambêktaa gadhahanipun kapal. Ki Tambakbaya inggih sampun dhatêng

sarta ambêkta kapalipun. Adipati Pajang lajêng dhawah amundhut kapal, awit kakarsakakên ing kangjêng sultan. Atur wangsulanipun Ki Tambakbaya botên suka, Ki Tambakbaya nuntên anumpaki kapalipun, kakitêrakên wontên ing ngriku, sarta amandhi waos, wicantênipun asêru, dene eman-eman jaranku dijaluk ing wong liya, kulitku iki mungguh tak gawe prang isih kanggo têlung sasi. Tambakbaya anjèwèr kulitipun sarta onclang waos. Utusan Matawis sarêng mirêng wicantênipun Ki Tambakbaya enggal mantuk tanpa pamit. Sadhatêngipun ing Matawis lajêng sowan ing kangjêng sultan, punapa ing sawicantênipun Tambakbaya inggih sampun kaaturakên sadaya.

Kangjêng sultan lajêng parentah dhatêng para bupati tuwin para santana sadaya andikakakên êmbêdhah ing Pajang, ingkang kadadosakên senapatining prang Pangeran Mandurarêja, gêgaman agêng sampun bidhal. Pangeran Mandurarêja sangêt pakèwêd ing manahipun, dene kadadosakên senapati, anggènipun gadhah kaniyatan ambalik samangke botên siyos. Wondene

--- 233 ---

adipati ing Pajang inggih sampun sumêrêp yèn dipun lurugi saking Matawis. Adipati Pajang sampun angatos-atos, sumêja mêthuk prang, ingkang minôngka andêl-andêlipun Ki Tambakbaya, ecaning manahipun dene sampun kait lan Pangeran Mandurarêja jangji badhe ngamuk saking ing wingking, botên nyana yèn cidra ing jangji, gêgaman Pajang sampun tata baris sajawining kitha.

Botên dangu gêgaman Matawis dhatêng, lajêng campuh prang rame, bala ing Pajang kathah kang pêjah, Ki Tambakbaya angamuk kados banthông kataton, nanging bala ing Pajang kêkathahên mêngsah, lajêng dhadhal lumajêng sadaya sarta sami amêmisuh dhatêng parentah Mandurarêja, dene dados wiwitaning nalar prang wusana cidra ing jangji. Palajêngipun Dipati Pajang kalihan Ki Tambakbaya mangetan lêrês, sampun nyabrang bêngawan Sêmanggi, sumêja ngungsi dhatêng Surabaya, bala ing Matawis lajêng anjarah sarta ambêboyongi, kapalipun Ki Tambakbaya kang nama pun Domba inggih sampun kabandhang dhatêng bala ing Matawis. Gêgaman sarêng sampun bidhal mantuk dhatêng ing Matawis. Kapal pun Domba utawi jarahan sanèsipun inggih sampun kaaturakên ing kangjêng sultan. Wondene palajêngipun Dipati Pajang kalihan Ki Tambakbaya inggih sampun dumugi sarta sampun katur ing Pangeran Surabaya, Ki Tambakbaya wau lajêng kathah umbagipun. Pangeran Surabaya sarêng mirêng umbagipun [umbagipu...]

--- 234 ---

[...n] Tambakbaya sakalangkung nêpsu, Ki Tambakbaya dipun sanjata kamimisan kancana, Ki Tambakbaya botên pasah, mimis kancana gèpèng, Ki Tambakbaya lajêng kapundhut mantu, kaparingan nama Dipati Sanjata sarta sakalangkung dipun sihi, kadamêl andêl-andêling prang.

Kala samantên kangjêng sultan parentah dhatêng Tumênggung Jasupônta andikakakên ambêdhah ing Tuban. Inggih sampun kalampahan. Ing Tuban rajabrananipun jinarahan. Èstri binoyongan, sami kabêkta dhatêng ing Matawis. Tumênggung Jasupônta lajêng kaangkat nama Dipati Sujanapura, Dipati Sujanapura nuntên kautus malih, andikakakên ambêdhah ing Madura, sarta kakanthenan bupati pasisir sadaya. Ki Dipati Sujanapura inggih lajêng mangkat lan para bupati pasisir sabalanipun, sami numpak baita mêdal ing sagantên. Wondene Pangeran Madura inggih sampun mirêng pawartos, yèn dipun lurugi saking Matawis. Pangeran Madura lajêng anyuruhi Pangeran Sumênêp, Pangeran Pamêkasan, ing Balega, Pakacangan, tuwin Pangeran Surabaya, sadaya sampun ngalêmpak

wontên ing Madura, sami tata baris pinggiring pasisir, anuntên gêgaman ing Matawis dhatêng saking laut, sumêja minggah ing dharatan. Lajêng dipun tadhahi saking dharatan. Arame prangipun, bala ing Matawis kathah kang pêjah dening mêngsah utawi dening

--- 235 ---

toya, bala Matawis mundur anêbihi dharatan. Sarêng wanci bangun enjing bala Matawis sami minggah dhatêng dharatan, arêbat papan. Bala Madura pêngkuh arame prangipun. Bala Matawis tuwin bala Madura kathah kang pêjah, bala Matawis mundur prangipun, sami abêbiting wontên pinggiring pasisir, sarta anglampahakên utusan angaturi uninga ing kangjêng sultan yèn bala Matawis kasoran prangipun, Adipati Sujanapura pêjah. Kangjêng sultan inggih enggal amaringi bantu senapati, anama Panêmbahan Jurukithing putranipun Kyai Jurumartani swargi, Panêmbahan Jurukithing inggih sampun mangkat lan sabalanipun, dumugi ing pabarisan Madura. Sadhatêngipun Ki Jurukithing bala Matawis sami suka manahipun, Ki Jurukithing lajêng anata bala, tiyang kang sami pêjah ing paprangan kalênggahanipun sampun kasalundhingan anak tuwin sadhèrèkipun. Ki Jurukithing nuntên amaringi sarat sêkul. Sami dipun kèn nêdha nyakêpêl, amurih wilujêng salêbêting prang, bala Matawis lajêng sami mêdal kapurunanipun malih, enggal anabuh têngara umangsah ing prang, bala Madura anadhahi, arame prangipun. Mêngsah rewang kathah kang pêjah, wusana tiyang Madura kawon prangipun. Pangeran ing Sumênêp kalih Pangeran Pamêkasan sami pêjah wontên ing paprangan. Pangeran Madura têluk sarta ambêkta tiyang sèwu, sanèsipun

--- 236 ---

saking punika sami lumajêng sadaya, bala Matawis nuntên bodhol mantuk dhatêng ing Matawis, sarta ambêkta Pangeran Madura, kaaturakên ing kangjêng sultan, kangjêng sultan sakalangkung asih dhatêng Pangeran Madura, dipun kramani adhi, kadadosakên wadananipun pulo ing Madura sadaya.

Botên antawis lami kangjêng sultan parentah ambêdhah ing Surabaya, ingkang kadhawahan nama Tumênggung Mangunonêng, kakanthèn para bupati môncanagari sadaya, Ki Mangunonêng inggih enggal mangkat. Ing Surabaya lajêng kakêpung kapêpêtan marginipun ngupados têdha, Pangeran Surabaya nuntên têluk, utusan putranipun kang anama Radèn Mas Pêkik, angaturi pratôndha ing panungkulipun dhatêng Mangunonêng. Ki Mangunonêng nuntên anglampahakên utusan angaturi uninga ing kangjêng sultan, yèn Pangeran Surabaya sampun nungkul. Sapêngkêring utusan, Ki Mangunonêng lajêng bidhal, sumêja mantuk dhatêng ing Matawis sarta ambêkta Pangeran Surabaya sagarwaputranipun, kalih Dipati Pajang, tiga Ki Tambakbaya, lampahipun mêdal ing Kadhiri anjog ing Pranaraga, wontên ing Pranaraga nuntên kapêthukakên utusanipun kangjêng sultan. Dhawahipun kangjêng sultan, Ki Tumênggung Sapanjang andikakakên nanêm bupati ing Surabaya, dene Pangeran Surabaya [Suraba...]

--- 237 ---

[...ya] sagarwaputranipun andikakakên nyukani pagriyan sajawining kitha Surabaya, botên kalilan maringi rencang, Adipati Pajang kalih Ki Tambakbaya kapundhut dhatêng ing Matawis. Ki Tumênggung Sapanjang lajêng bidhal dhatêng Surabaya sarta ambêkta Pangeran Surabaya. Ki Mangunonêng bidhal mantuk dhatêng Matawis. Sarêng lampahipun dumugi ing Pajang, kapêthukakên utusanipun ing kangjêng sultan. Ki Tambakbaya andikakakên amêjahi wontên ing ngriku, Ki Tambakbaya wau inggih lajêng binêsta

kacêmplungakên ing lèpèn mawi kabandhulan sela, Ki Mangunonêng sampun mantuk dhatêng ing Matawis.

Kacariyos Adipati Pragola ing Pathi sumêja balela mêngsah ing Matawis, sampun anêluk-nêlukakên nagari kang cakêt-cakêt ing ngriku, sarta sampun adamêl bupati nênêm. Satunggil anama Mangunjaya, kalih Kandhuruwan, tiga Rajamênggala, sakawan Tohpati, gangsal Sawunggaling, nênêm Sindurêja, sadaya wau sampun sami prasêtya sarêng pêjah, namung Ki Mangunjaya kang agêgendholi, nanging sang dipati botên keguh, ing sadintên-dintên tansah angrakit gêgamaning prang sarta sampun kathah balanipun. Wondene kangjêng sultan ing Matawis sampun mirêng ing pawartos, yèn sang dipati ing Pathi ambalik. Sumêja mêngsah ing Matawis. Kangjêng

--- 238 ---

sultan enggal parentah angrakit gêgaman. Sarêng sampun samêkta kangjêng sultan bidhal. Lampahing bala amindha gunung lêlampah, gêgaman awarni-warni, sampun dumugi têpiswiring ing Pathi, bala Matawis sami ambêbahaki padhusunan. Kangjêng sultan lajêng masanggrahan wontên ing ngriku, sang dipati ing Pathi sampun ingaturan uninga dhatêng balanipun. Yèn gêgaman ing Mataram dhatêng, têtindhihipun kangjêng sultan piyambak. Para bupati tuwin para santana sami andhèrèk sadaya, sang dipati ing Pathi enggal parentah ambidhalakên gêgaman, sumêja mêthuk prang sajawining kitha, sang dipati nuntên mangkat lan sabalanipun, sampun dumugi sajawining kitha, ajêng-ajêngan kalihan baris ing Matawis. Sang dipati andangu dhatêng balanipun. Panggonaning kangmas sultan ana ing ngêndi, ingkang dipun dangu matur, raka jêngandika panggenanipun lindhuk wontên ing wingking, sang dipati ngandika malih, hèh balaku kabèh, aja angopèni ing liyane, mung panggonane kangmas sultan bae tênggêlên, sanajan aku matia ana ngarsane kangmas sultan. Sang dipati lajêng anabuh têngara umangsah ing prang, bala Matawis anadhahi, arame prangipun. Bala ing Pathi agolong pangamukipun. Bala Matawis môncanagari tuwin pasisir kathah kang pêjah, sami lumajêng angungsi wingkingipun sang prabu, pangamukipun bala ing Pathi sami riwut,

--- 239 ---

dhasar sami wantêr, sampun cakêt kalihan panggenanipun kangjêng sultan. Para santana ing Matawis enggal sami nadhahi, para bupati ing Pathi inggih têtumpêsan. Pangamukipun sang dipati sampun dumugi ngarsanipun sang nata, nuntên wontên abdinipun sang nata kapêdhak, kang angampil agêm dalêm waos Kyai Baru, anama Nayadarma, anyuwun lilanipun sang nata badhe amêthukakên pangamukipun sang dipati, awit bala kang sami wontên ngarsanipun kangjêng sultan sampun sami lumajêng. Sang nata inggih anglilani, Ki Nayadarma enggal mangsah ajêng-ajêngan lan sang dipati ragi kapering, waos Kyai Baru katamakakên. Sang dipati kenging lambungipun pasah lajêng pêjah aniba ing siti, balanipun kang sami kacêpêng gêsang sami anyuwun pêjah, inggih sampun sami kapêjahan. Dados balanipun sang dipati ingkang sami tumut prang wau sampun sami tumpês sadaya, amung Ki Mangunjaya piyambak ingkang taksih gêsang, lumajêng mantuk dhatêng ing Pathi, bala ing Matawis sami matur ing kangjêng sultan, yèn Dipati Pathi sampun pêjah, sarta sami rêbat angangkên mêjahi, kangjêng sultan lan mariksa waos Kyai Baru, sarêng katingal Kyai Baru gupak rah, kangjêng sultan ngandika, Si Nayadarma kang matèni adhi mas, pratandhane agêm ingsun tumbak Kyai Baru gupak gêtih, kangjêng sultan ngandika malih dhatêng Ki Tumênggung Alap-alap. Alap-alap, sira mênyanga [mênyang...]

--- 240 ---

[...a] ing Pathi, lan Si Jagabaya, Arya Panular, Ngabèi Wirapati sarta mantri Mataram kabèh, sira amboyongana ing saisine nagara Pathi, yèn ana kang bôngga patenana, sira anggawaa joli, bojone para prayayi padha tunggangana ing tandhu, poma sarupaning wong wadon utawa rajabrana aja ana kang kaliwatan. Tiyang sakawan aturipun sandika, nuntên mangkat sabalanipun. Kangjêng sultan inggih lajêng kondur dhatêng ing Matawis.

Kacariyos palajêngipun Ki Mangunjaya sampun dumugi ing Pathi, angaturi uninga dhatêng garwanipun sang dipati, yèn ingkang raka seda wontên ing paprangan, balanipun tumpês. Sang rêtna lajêng anjêrit lan tiyang sadalêm sadaya, Ki Mangunjaya wau lajêng asuka pariksa dhatêng mantri sakawan ingkang tinanggênah têngga dalêm. Anama Suraprameya, kalih Rôngga Jaladra, tiga Suraantaka, sakawan Pangalasan. Tiyang sakawan sarêng mirêng yèn gustinipun tumpês sabala sadaya, lajêng sami anangis. Sarta sami sumêja bela pêjahing gustinipun. Nuntên parentah dhatêng tiyang ing Pathi sakantunipun antawis kalih atus, dipun kèn sami angatos-atos. Botên dangu gêgaman Matawis dhatêng sarta sampun sami sumêrêp, yèn lêlampahipun badhe wontên kang malangi. Gêgaman Matawis sampun dumugi alun-alun Pathi, [Pa...]

--- 241 ---

[...thi,] lajêng kapêthukakên prang rame, tiyang Matawis kathah kang pêjah, tiyang ing Pathi sarta mantri sakawan wau sampun sami pêjah sadaya, kantun Ki Mangunjaya piyambak lumajêng, angaturi uninga ing garwanipun sang dipati, tiyang sadalêm sangsaya sangêt panangisipun. Ki Mangunjaya enggal ngupadosi putranipun jalêr sang dipati, taksih alit, anama Radèn Rôngga, sarêng kêpanggih lajêng kabêkta kesah, mêdal kori bêbutulan wingking, kabêkta ngungsi dhatêng ing rêdi Prawata, bêdhahing Pathi sinêngkalan 1570.

Ki Tumênggung Alap-alap sakancanipun nuntên sami lumêbêt ing kadhaton, anacahakên sarta amboyongi sawarnining rajabrana tuwin tiyang èstri, garwanipun sang dipati ingaturan nitih joli, para sêlir kalihan garwanipun para priyantun katumpakakên ing tandhu, swaraning tangis gumuruh pating jalêrit, sami sêsambat gustinipun kang sampun seda, Ki Tumênggung Alap-alap lajêng bidhal saking kitha andhèrèkakên sawarnining bêboyongan. Lampahipun arêreyongan. Sampun dumugi ing Matawis. Garwanipun sang dipati sarta bêboyongan sadaya lajêng kalêbêtakên ing kadhaton. Kangjêng sultan enggal andangu dhatêng garwanipun sang dipati, purwaning pambalikipun têmah amêngsah sang prabu, aturipun ingkang garwa sang dipati,

--- 242 ---

yèn awit saking Ki Tumênggung Endranata ing Dêmak, ingkang angadon-adoni awon. Sang nata sarêng mirêng atur makatên sangêt duka, enjingipun anuntên miyos sinewaka wontên ing sitinggil. Bala ing Matawis pêpak sadaya, sang nata ngandika sêru dhatêng abdi Martalulut lan Singanagara, hèh wong Martalulut lan Singanagara, enggal sudukana Si Endranata ana ing pagêlaran bae, dikongsi mati. Martalulut lan Singanagara inggih enggal sami anyuduki dhatêng Tumênggung Endranata sampun pêjah, ususipun kadamêl tontonan wontên ing pêkên.

Ing antawis lami sang nata apirêmbagan akalihan ingkang uwa Panêmbahan Purbaya, uwa Purbaya, sarèhning kula mirêng pawartos yèn Pangeran Surabaya samangke sampun pêjah atilar putra jalêr satunggil, anama Radèn Mas Pêkik, punika ingkang dados pikajêngan kula, Radèn Mas Pêkik badhe kula timbali, kula kèn gêgriya ing Matawis. Panêmbahan jumurung, sang nata nuntên utusan dhatêng Surabaya amondhongi Pangeran Pêkik. Utusan inggih sampun lumampah dhatêng Surabaya, kêpanggih kalihan Pangeran Pêkik

andhawahakên timbalan dalêm. Aturipun Pangeran Pêkik sandika, enggal apradangdosan sagarwa tuwin brayatipun sadaya. Utusan Matawis wau

--- 243 ---

lajêng andhawahi Tumênggu[5] Sapanjang, andhèrèka lampahipun Pangeran Pêkik. Dipun rêksaa lampahipun wontên ing margi, dhaharipun sampun ngantos kêkirangan. Ki Tumênggung Sapanjang aturipun sandika, nuntên bidhal andhèrèkakên Pangeran Pêkik. Lampahipun alon-alon. Sampun dumugi ing dhusun Butuh angujung ing astana, ing dalu lajêng sare adêdagan. Ing wanci lingsir dalu Pangeran Pêkik mirêng swara, ujaring swara, Ki Pêkik, wruhanamu, kowe besuk duwe putu lanang jumênêng ratu gêdhe, kadhatone ing alas Wanakarta, kaprênah sakuloning Pajang abêbala bacingah, jêjuluk Sunan Mangkurat. Pangeran Pêkik kagèt lajêng wungu, ing wanci enjing nuntên andika wartos dhatêng juru kunci ing ngriku, ki juru kunci sarêng mirêng pangandikanipun Pangeran Pêkik sakalangkung bingah sarta sokur ing Allah. Pangeran Pêkik anuntên bidhal. Lampahipun alon-lonan. Sarêng ngajêngakên dumugi Matawis, utusanipun sang prabu ingkang animbali wau angrumiyini angaturi uninga ing sang prabu, yèn pangeran sampun wontên ing margi, sang nata sakalangkung suka, nuntên miyos siniwaka wontên ing sitinggil. Bala ing Matawis pêpak sadaya, sang nata alon ngandika dhatêng Panêmbahan Purbaya, uwa, kadospundi ing prayoginipun, bilih Pangeran Pêkik ing mangke [mang...]

--- 244 ---

[...ke] dhatêng, punapa kula kang ngabêkti, punapa piyambakipun ingkang ngabêkti dhatêng ing kula, panêmbahan amangsuli alon. Sinuhun, ing pamanah kula prayogi Pangeran Surabaya ingkang ngabêktia, mila makatên ing kalênggahanipun agêng panjênêngan dalêm, ing Surabaya taksih nama pangeran kemawon. Panjênêngan dalêm sampun jumênêng sultan. Kalih dene katimbalan dhatêng Matawis samangke inggih sowan. Sang prabu sakalangkung suka ing galih amirêng aturipun Panêmbahan Purbaya, botên dangu Pangeran Pêkik dhatêng wontên ing alun-alun, lajêng pepe sakiduling waringin kêmbar lan sakulawangsanipun sadaya. Sarêng sang nata ningali, nuntên andikakakên nimbali, Pangeran Pêkik tumuntên sowan minggah ing sitinggil. Sadhatêngipun ing ngarsane sang prabu, dhuwung kasèlèhakên ing siti nuntên angujung, sarwi matur anyêmbah, gusti, kula angaturakên ing pêjah gêsang kawula, amargi saking agêngipun ing kalêpatan kula, dene botên tumuntên sowan ing panjênêngan dalêm, angantos katimbalan. Ing mangke kula nyumanggakakên badan kula lan sabrayat kula sadaya, akathah-kathah aturipun Pangeran Pêkik. Sang nata sarêng mirêng aturipun Pangeran Pêkik sakalangkung suka ing galihipun sarta rêsêp aningali ing warninipun, abagus taksih neneman, mèh kêmbar kalihan sang

--- 245 ---

prabu, kangjêng sultan alon ngandika, yayi ing Surabaya, mulane sira sun timbali, wus pinêsthi karsaning Allah, sêsotya iku tumrap ing êmbanan. Upamane ingsun pancuran, sira kang minôngka têlaga, upamane ingsun isi, sira kang minôngka wadhahe, dene têgêse, wus pinêsthi karsaning Allah, yèn sira bakal milu anurunake para ratu ing tanah Jawa, ananging sira kang urun wadon, ingsun kang urun lanang, dene karsaningsun ing saiki sira wismaa ana ing Mataram, ngênggonana ing kadipatèn. Nagara ing Surabaya iya ingsun paringakên ing sira maneh, mungguh panguwasanira iya misiha kaya kang wus kêlakon. Sira ana ing Mataram kene yayi aja taha-taha, ya ing Mataram, ya ing Surabaya, panganggêpmu padhanên bae. Pangeran Pêkik aturipun sandika, lajêng kaprênahakên adalêm ing kadipatèn.

Botên antawis lami Pangeran Pêkik lajêng katariman ingkang rayi sang prabu, kang nama Ratu Pandhansari, atut ênggènira apalakrama, Pangeran Pêkik taksih sinisihan kalihan ingkang garwa. Sarêng sampun antawis lami, kangjêng sultan pinuju pinarak wontên ing dalêm. Nuntên utusan animbali Kangjêng Ratu Pandhansari. Pawongan inggih enggal lumampah dhatêng kadipatèn Surabayan. Garwanipun Pangeran Pêkik inggih [ing...]

--- 246 ---

[...gih] sampun kairit dhatêng cèthi, malêbêt ing kadhaton. Sadhatêngipun ing ngarsane kangjêng sultan, Ratu Pandhanasari matur, kakang prabu, panjênêngan dalêm gêrah punapa, dene ênggènipun animbali ing kula enggal-enggalan. Kangjêng sultan alon angandika, laraningsun panggonane ing ati, adhi ajêng, larane atiningsun angluwihi bangêt. Dene ana pandhita siji durung nungkul marang ingsun, omahe ing Giri, liyane iku wong tanah Jawa wis padha nungkul kabèh, sira tutura marang lakinira, ing Giri sun têmpuhakên marang dhèwèke, supaya bisaa anungkul marang ingsun. Kang prayoga angrusak ing Giri amung lakinira, karana padha trahing pandhita. Ratu Pandhan matur sandika, nuntên lèngsèr saking ngarsaning kangjêng sultan. Sarawuhing dalêm inggih lajêng matur dhatêng ingkang jalêr punapa ing sadhawuhipun kangjêng sultan. Pangeran Pêkik angandika, yèn karsane kangjêng sultan kudu angrusak ing Giri, pinrih angidhêp marang Mataram, ing Giri wus prasasat kagêgêm ana ing tanganku, ya aku kang anyaguhi bêdhahe pratapan Giri, payo padha seba marang kadhaton, nyuwun pamit ing kangjêng sultan. Lajêng mangkat sarimbit. Kangjêng sultan sarêng aningali ingkang rayi sowan sarimbit, enggal katimbalan lênggah cakêt. Sang nata angandika, yayi ing Surabaya, kaya kapriye karêpira. Pangeran

--- 247 ---

Surabaya matur nêmbah, kula sandika anglampahi ing sadhawuh dalêm anggêcak ing Giri, sanajan mintaa sraya ing nagari sanès, kula botên ajrih, kawula nyuwun pamit badhe mangkat. Sang nata inggih anglilani, garwanipun dikakakên ambêkta, ingkang rayi sakalihan nuntên ngujung, kangjêng sultan andêdonga, mugi salamêta sarta unggula yudanipun ingkang rayi. Pangeran Pêkik lan kang garwa sampun mundur saking ngarsane kangjêng sultan, sarawuhe ing dalêm apradandosan. Nuntên bidhal lan sabalanipun anjujug ing Surabaya, atata-tata wontên ing griku, sarêng sampun samêkta lajêng bidhal anglurug dhatêng Giri.

Kacariyos sang pandhita ing Giri sampun angsal pawartos, yèn ing Giri sumêja kabêdhah dhatêng Pangeran Surabaya, sang pandhita nuntên parentah dhatêng santana tuwin marbot sarta para muridipun sadaya kadhawahan sami angatos-atos. Kacariyos sang pandhita gadhah putra angkat, tiyang Cina sarta gadhah bala tiyang kalih atus, punika kang minôngka andêl-andêlipun, kang sagah mêthukakên prangipun tiyang Surabaya, têtiyang ing Giri sampun sami mirantos dêdamêling prang. Botên antawis dangu gêgaman ing Surabaya dhatêng, lajêng campuh ing prang, bala ing Surabaya kathah kang pêjah, mundur kawon prangipun. Ratu Pandhansari sarêng

--- 248 ---

aningali balanipun kawon, sarta kathah kang pêjah, enggal sami kaklêmpakakên, lajêng sami dipun ganjar arta tuwin busana, sampun waradin. Bala ing Surabaya sami bingah manahipun sarta sami mêdal kakêndêlanipun. Nuntên kaajêngakên prang malih, bala ing Giri anadhahi, arame prangipun. Bala ing Giri kathah kang pêjah, sakantunipun sami lumajêng, sang pandhita sampun kacêpêng, angrêrêpa nyuwun gêsang, bala ing Surabaya

sami matur ing gustinipun, sang pandhita dipun aturi mêjahi, wangsulanipun Pangeran Pêkik. Aku ora gêlêm amatèni pandhita, besuk putuku iku kang kuwasa angrusak sarta amatèni marang kang dadi pandhita ing Giri kene, Pangeran Pêkik lajêng parentah anjarahi rajabrana saisining Giri, èstrinipun binoyongan. Sang pandhita katumpakakên ing tandhu. Pangeran Pêkik nuntên kondur dhatêng Matawis. Sang pandhita tuwin jarahan sadaya sampun katur ing sang prabu, ananging sang prabu botên karsa, sadaya wau kaparingakên dhatêng Pangeran Pêkik. Sang pandhita kaapuntên ing sadosanipun.

Sarêng antawis lami sang nata miyos sinewaka, bala Matawis pêpak sadaya, sang nata ngandika dhatêng Pangeran Mandurarêja, sira ngluruga marang ing Jakarta, ing mêngko wis kancikan marang wong Walônda, bupatine wis kasoran [kasora...]

--- 249 ---

[...n] prange, nagara Jakarta sira rêbuta, wong Walônda tundhungên têka ing kono, wong pasisir ing Surabaya sapangulon iridên, padha adunên prang, bupati ing Sampang lan ing Garêsik bubuhana prang ing laut anggawaa kagungan ingsun mariyêm loro, nanging kang ingsun gawe senapati sira. Pangeran Mandurarêja sarta para bupati pasisir aturipun sandika, lajêng sami mantuk dhatêng nagarinipun piyambak. Apradangdosan sarta ambêkta kagungan dalêm mariyêm kêkalih, kabêkta dhatêng ing Sampang badhe kadamêl anjagèni yèn wontên prang ing laut. Para bupati wau sampun sami jangji pakumpulan ing nagari Ngastina. Pangeran Mandurarêja sampun bidhal saking Matawis. Sadhatêngipun ing Ngastina, para bupati pasisir sampun pêpak wontên ing ngriku lan sabalanipun sadaya, kathahing bala tanpa wilangan, lajêng sami dandos baita, sarêng sampun samêkta lajêng bidhal anumpak baita ambabar layar, nuntên mancal sampun silêm dharatan. Dumugi ing Carêbon kèndêl tata-tata wontên ing ngriku, sarêng sampun mirantos anuntên mangkat. Lampahing baita dumugi ing Jakarta alabuh jangkar, Pangeran Mandurarêja sabalanipun lajêng mêntas, atata pamondhokan sakidul wetaning kitha, sampun misuwur ing tiyang sa-Jakarta, yèn gêgaman kang dhatêng punika badhe anundhung tiyang Walandi

--- 250 ---

kang wontên ing ngriku, têtiyang Jawi ing Jakarta sadaya sampun sami têluk dhatêng Pangeran Mandurarêja, amung kantun tiyang Kumpni kemawon, wontên salêbêting bètèng amunggul balowartinipun, amapanakên mariyêmipun. Gurnat lan gutuk api sampun tinata, tiyang Walandi sadintên-dintên abilulungan. Kacariyos pangagêngipun tiyang Walandi kathah, kapitanipun wolu, satunggil anama Jakuwos, kalih Balêm, tiga Endro, sakawan Pituye, gangsal Jrodo, nênêm Wami, pitu Karèng, wolu Gêdyug. Lutnan sakawan. Ing sadintên-dintên malatar, tamburipun tansah brang-brangan, nanging botên wontên purun mêdal sajawining bètèng. Wondene Pangeran Mandurarêja lan para dipati pasisir, ing Gêmbong Pasuruan sapangilèn, dumuginipun ing ing Jakarta, bupatinipun sampun sami ngalêmpak wontên ing ngriku lan sabalanipun, kathahing bala tanpa wilangan, amung dipati ing Sampang kang badhe anjagèni prang laut dèrèng dhatêng, ênggènipun badhe anggêpuk loji ing Jakarta angêntosi dhatêngipun Dipati Sampang.

Kacariyos kangjêng sultan ing Matawis andhawahi dhatêng Panêmbahan Purbaya, uwa Purbaya, jêngandika sumusul dhatêng Jakarta, amayangana kang sami andon pêrang,[6] nanging sampun dika têmêni, tiyang Walandi dika kapokakên [kapoka...]

--- 251 ---

[...kên] kemawon. Dika sampun ambêkta bala kathah, anyamura kemawon, mêdala ing laut. Panêmbahan aturipun sandika, lajêng mangkat, amung ambêkta abdinipun para lurah sawatawis, anjujug ing Jêpara, panêmbahan sampun darbe palwa piyambak, awasta Kaladuta, lajêng tinitihan ambabar layar, enggal lampahipun. Pangeran Mandurarêja sampun mirêng ing pawartos, yèn Panêmbahan Purbaya anusul dhatêng Jakarta, Pangeran Mandurarêja rumaos isin, dene kasusulan Senapati malih, nuntên anabuh têngara umangsah ing prang, Adipati Sampang jagi prang laut inggih sampun dhatêng wontên ing ngriku. Tiyang Kumpni inggih sampun sumêrêp yèn dipun inggahi, lajêng anata Kumpêninipun kathahe kawan brêgada, mariyêmipun tinata maju pat. Gurnat tuwin gutuk api sampun cumawis. Dene Walandi ingkang asikêp sanjata ing dalêm sa-Kumpêninipun, ingkang anindhihi kapitan satunggil, lutnan kêkalih, alpèrès satunggil. Ingkang jagi angidêri Kapitan Jakuwès. Sadaya sampun tinata, bubuh-bubuhan ajangji sabiyantu sarêng pêjah, sampun malatar atata ungkur-ungkuran. Dene kang dipun kandêli kang wontên kidul wetan. Dipun kathahi mariyêm, kalataka, lela, masbum, sinapanipun pating galêbyar, kang nindhihi kapitan sakawan. [sakawa...]

--- 252 ---

[...n.] Pangeran Mandurarêja anabuh têngara magut ing prang, tiyang Jawi majêng ing prang rampak sarta surak sumêja angrangsang biting, Walandi anadhahi, mariyêm sinulêdan ambal-ambalan. Swaranipun kados rêdi rêbah dhawahing mimis kados jawah, wontên kados daru, tiyang Jawi kathah kang pêjah, rêbah pating sulayah tuwin kêtaton. Wontên kang brangkangan, ingkang majêng-majêng tumpês, nuntên mundur kasaput ing dalu, enjingipun Pangeran Mandurarêja andhawahi ing tiyang Sampang wontên ing baita, dipun jak sarêng anggêpuk bètèng, tiyang Sampang inggih lajêng masang mariyêmipun saking ing baita, arame prang sami mariyêm. Tiyang Walandi ingkang pêjah kapitan satunggil, lutnan kêkalih, kopral tiga, saradhadhu kathah kang tatu utawi kang pêjah tanpa wilangan.

Kacariyos Panêmbahan Purbaya sampun dumugi ing laut Jakarta, lajêng prang kalihan Walandi kang wontên ing baita, Walandinipun kawon sampun lumajêng, panêmbahan nuntên minggir, sumêdya mêntas dhatêng dharatan. Ing ngriku taksih rame aprang mariyêm pating jalêgur, mariyêmipun tiyang Jawi dipun sipat sami mariyêm dhatêng ing tiyang Walandi kenging lambenipun gêmpal. Baitanipun kathah kang pêcah, tiyang Jawi kathah kang pêjah, tiyang Walandi inggih kathah kang pêjah. Tiyang Walandi obat mimisipun sampun nipis. Kalampahan tinja kang kadamêl ing obat [oba...]

--- 253 ---

[...t] mimis. Tiyang Jawi kathah balaeran. Amargi kenging ing tinja. Wondene lampahipun Panêmbahan Purbaya sampun dumugi satêngahing paprangan, amung ambêkta panakawan têtiga, tiyang Walandi sampun sami sumêrêp yèn Panêmbahan Purbaya dhatêng, sarta kawartos yèn sakalangkung sakti sagêt mabur, lajêng kinarutug ing sanjata, ing awang-awang sami dipun bêdhili, nanging panêmbahan botên kenging, ngeca-eca sarwi udud anyêlaki bètèng, panêmbahan ngandika sêru, hèh wong Walônda dene kapati-pati ênggonmu ambêdhili mênyang aku, apa kowe ngandêlake kandêle bètèngmu, sarwi anudingi bètèng, bètèngipun tiyang Walandi lajêng bolong satiyang, panêmbahan sarêng sampun adamêl pratôndha lajêng wangsul dhatêng ing baita, sumêja kondur dhatêng ing Matawis. Wondene Pangeran Mandurarêja taksih angantêp prangipun, nanging mêksa botên sagêd anyakêti bètèng, awit botên bêtah mambêt tinja, busananipun sami gubras tinja, para dipati pasisir sabalanipun kathah kang pêjah lan ingkang gêsang, sarta botên wontên kang tahan dene tinja, saunduripun saking prang lajêng sami kungkum ing lèpèn.

Kala samantên ngantos lami prangipun, tiyang Jawi kang taksih gêsang salong sami minggat mantuk dhatêng nagarinipun sangêt giris ing manahipun. Dene tiyang Walandi ingkang pêjah

--- 254 ---

tigang brêgada, ingkang taksih gêsang sabrêgada, sampun sami kêkês manahipun. Botên wontên kang nyipta gêsang.

Kacariyos konduripun Panêmbahan Purbaya, sampun dumugi nagari ing Matawis. Lajêng sowan ing sang prabu angaturakên wiwitan dumugi wêkasan. Sarta aturipun panêmbahan, prakawis prang ing Jakarta prayogi dipun kèndêli, sabab tiyang Walandi ênggènipun dhatêng wontên ing ngriku, amung sumêja grami kemawon. Kangjêng sultan kapanujon galihipun, alon ênggènipun ngandika, uwa inggih lêrês sampeyan. Kalih dene sampun pinêsthi karsa Allah, tiyang Walandi ing benjing badhe mitulungi dhatêng turun kula, kang sami jumênêng nata, manawi turun kula ing benjing wontên kang kawon prangipun, amêsthi badhe dipun pitulungi dhatêng tiyang Walandi, milanipun kula adamêl prang punika, amungkul damêl lêlabêt kemawon, supados ajriha kang wingking-wingking, kangjêng sultan anuntên ngandika dhatêng gandhèk. Bocah gandhèk, sira mênyanga ing Jakarta, Si Mandurarêja timbalana mulih lan sakancane kabèh, Ki Tumênggung Baurêksa patènana ana ing dalan. Lan Si Mandurarêja ya patènana, bathange pêndhêmên ana ing Kaliwungu. Gandhèk matur sandika lajêng mangkat. Sampun dumugi ing Jakarta, andhawahakên timbalan [timba...]

--- 255 ---

[...lan] dalêm. Pangeran Mandurarêja lajêng bidhal mantuk sakancanipun sadaya, Pangeran Mandurarêja wau sarta Ki Baurêksa inggih sampun sami dipun pêjahi. Tiyang Walandi sarêng uninga gêgaman Matawis bibar mantuk, sakalangkung sami suka manahipun. Sampun sami angintên yèn awit saking karsanipun kangjêng sultan, ingkang amaringi pangapuntên dhatêng tiyang Walandi, tiyang Walandi lajêng sami anglampahakên utusan dhatêng ing Matawis, angaturi pisusung[7] kathah awarna-warni, kala samantên sinêngkalan 1571.

Kacariyos sang nata miyos sinewaka, adhawah dhatêng Pangeran Silarong, adhi Silarong, sira ngluruga ambêdhah ing Balambangan. Sira sun gawani wong môncanagara kabèh lan wong pasisir kiwa, padha adunên prang, sarta sira sun kanthèni bocah ingsun gandhèk Si Padurêksa, dadia mata pitayaningsun, angawasna solahe kawulaningsun kang ala lan kang bêcik gawene. Pangeran Silarong sarta para bupati môncanagari tuwin pasisir aturipun sandika, lajêng sami pradandosan. Sampun sami jangji pakumpulan ing Pasêdhahan. Pangeran Silarong inggih sampun bidhal lan sabalanipun. Lampahipun mêdal ing Kadhiri, anjog ing Pasuruan. Para bupati inggih sampun ngalêmpak wontên ing ngriku, lajêng lampahipun [lampahipu...]

--- 256 ---

[...n] dumugi watêsing Balambangan, amasanggrahan. Tiyang ing nagari Balambangan sami kagegeran angungsi kitha, sang dipati ing Balambangan nuntên utusan nyuwun bantu dhatêng ing Bali, inggih lajêng binantonan, tiyang ing Bali ingkang tate tatal, antawis gangsal atus. Pangagêngipun kêkalih awasta Dewa Lêngkara, kalih Dewa Agung, sosoranipun anama Panji Balèlèng, kalih Panji Macan Kuning, sang dipati nuntên bidhal lan sabalanipun, sarta prajurit ing Bali sadaya, sumêdya amêthukakên mêngsah kang wontên

ing Watês, dene kang têngga kitha putranipun sang dipati jalêr kêkalih, anama Ki Mas Kêmbar, lampahipun sang dipati sampun dumugi ing Watês, ajêng-ajêngan kalihan mêngsah. Ing enjingipun anuntên sami mangsah ing prang, bêdhil-binêdhil, tumbak-tinumbak, rame prangipun. Tiyang ing Bali gêgamanipun tulup pasêr mawi upas. Bala ing Mataram kathah kang pêjah dening upas tuwin dêdamêl sanèsipun. Tiyang Bali Balambangan inggih kathah kang pêjah bangke susun atindhih, ingkang prang sami ngidak bêbathang, dangu-dangu tiyang Balambangan kawon prangipun, sami lumajêng angungsi kitha, bala Matawis anglud, kitha rinangsang wani, tiyang salêbêting kitha lumajêng ngungsi ing rêdi, bala ing Matawis sami jêjarah, Ki Mas Kêmbar sampun binêkta, Sang Dipati Balambangan botên kantênan pêjah tuwin gêsangipun. Pangeran Silarong parentah

--- 257 ---

anglud kang sami ngungsi ing rêdi, bala Matawis lajêng sami mangkat sumêngka rumambat ing rêdi, tiyang Balambangan kathah kang kacandhak gêsang tuwin pêjah. Ing ngriku wontên ajaripun satunggil anama Ajar Salokantara, inggih sampun binêsta, kabêkta mudhun saking rêdi, dumugi ngarsanipun Pangeran Silarong, ajar lajêng pinêjahan, jisimipun sirna, anuntên wontên swara, hèh Silarong, aku kopatèni tanpa dosa, ing besuk aku malês mênyang kowe, yèn ana panjênênganing nata, gèthèk baune kang kiwa iku aku kang nitis ana ing kono, kowe ing kono takpatèni. Pangeran Silarong lan sabalanipun nuntên bidhal kondur dhatêng Matawis, sarta ambêkta jarahan tuwin boyongan. Sadhatêngipun ing Matawis sampun katur ing sang prabu, Ki Mas Kêmbar lajêng linuwaran babêstanipun sarta kasupaosan, tinêtêpakên dados bupati ing Balambangan. Sang nata anggêganjar ing balanipun kang sami mênang prang, Radèn Padurêksa lêlurah gandhèk kaangkat nama Pangeran Têpasana. Sang nata lajêng dhawah dhatêng Tumênggung Singaranu andikakakên ambêdhah ing Sumêdhang tuwin ing Ukur, inggih sampun kalampahan. Rajabrana sarta tiyang èstrinipun inggih sampun binoyongan dhatêng Matawis. Kala samantên kangjêng sultan amêng-amêng, angidêri pakêbonan, kairing abdi èstri angampil [angampi...]

--- 258 ---

[...l] talêmpak, landheyanipun kajêng wrêgu, ing ngriku kangjêng sultan kagungan ingon-ingon kidang jalêr, anglangkungi galak. Sarêng ningali kangjêng sultan kidang nyandêr badhe nyakot. Kangjêng sultan enggal nyandhak talêmpak. Kidang dipun talêmpak kenging andhêmanipun. Rahipun sumêmbur, saking rikating panyandêring kidang kuwatipun kangjêng sultan, landheyan kajêng wrêgu mangkêlung, wêntasipun[8] kangjêng sultan kenging kagayor ing kidang, nanging botên pasah, kidang lajêng pêjah, kangjêng sultan andhawahakên prasapa, besuk saturunku aja ana anganggo landheyan kayu wrêgu, sabab anêniwasi.

Kacariyos kangjêng sultan punika kadhatonipun kêkalih, satunggil nama ing kutha Karta, satunggilipun ing sagantên kidul, sabab Rara Kidul punika sampun kagarwa ing kangjêng sultan. Ing sabên-sabên kangjêng sultan amêsthi têdhak anyare ing sagantên kidul. Utawi bilih kangjêng sultan miyos sinewaka, para jim pêri prayangan inggih lajêng sowan, nanging ingkang uninga namung kangjêng sultan piyambak. Kalih dene sampun misuwur, yèn kangjêng sultan wau sakalangkung sêkti sarta kuwasa, balanipun manungsa utawi jim pêri prayangan sami ajrih asih. Kala samantên kangjêng sultan sampun pêputra jalêr kêkalih, ingkang sêpuh nama Pangeran Dipati Arya Mataram, sampun kakramèkakên angsal putranipun Pangeran Pêkik, [Pê...]

--- 259 ---

[...kik,] patutanipun kalihan Ratu Pandhan. Ingkang ènèm anama Radèn Mas Alit, utawi nama Pangeran Danupaya. Sarêng sampun pêputra kêkalih, kangjêng sultan gêrah sangêt. Ingadhêp para garwa tuwin putra sarta para santana sadaya. Kangjêng sultan angandika dhatêng Pangeran Purbaya, uwa Purbaya, ing mangke kula badhe tinêkakakên ing jangji, dene wêling kula, kang prayogi jumênêng nata anggêntosi ing kula, putra kula ingkang sêpuh, Pangeran Dipati Arya Mataram. Dene putra ingkang ênèm inggih tumuta mukti, jêngandika mugi ingkang sagêd amomong wayah jêngandika putra kula, uwa tuwin sanak kula sadaya, dipun sae kantun. Kangjêng sultan anuntên seda, swaraning tangis salêbêting kadhaton gumêrah, gunung Marapi gumaludhug awor swaraning ampuhan. Layon sampun siniraman sarta kasalatakên. Nuntên kabêkta kasarèkakên ing Mogiri, sinêngkalan 1578.

Ing dintên Soma Panêmbahan Purbaya miyos anganthi ingkang wayah, linênggahakên ing dhampar wontên ing sitinggil, bala ing Matawis pêpak sowan sadaya, panêmbahan ngandika sêru, hèh wong Mataram kabèh, sira padha nêksènana, yèn Pangeran Dipati Arya Mataram ingsun junjung jumênêng nata anggêntèni ingkang rama swargi ajêjuluk Kangjêng Susuhunan Mangkurat, Senapati ing

--- 260 ---

Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama. Bala ing Matawis saurpêksi sadaya tuwin pandhita para kaji sadaya sami andonga jumurung, sang nata nuntên kondur angadhaton. Kala jumênêngipun sang prabu punika nagarinipun gêmah raharja, jêjêg adil kukumipun. Pêparentahanipun botên ewah, taksih kados ingkang rama swargi. Ing dintên Rêspati sang nata miyos sinewaka, para santana bupati mantri pêpak sowan sadaya, punapa dene ingkang rayi sang prabu ingkang nama Pangeran Alit inggih sampun sowan. Sang nata angandika dhatêng para bupati tuwin santana sadaya, sarupane kawulaningsun kabèh, padha anyithaka bata, ingsun bakal mingsêr têka ing kutha Karta, patilasane kangjêng rama ingsun tan arsa ngênggoni, ingsun bakal yasa kutha ing Palèrèd. Bala Matawis sadaya matur sandika. Sang nata ngandika malih dhatêng Tumênggung Wiraguna lan Tumênggung Danupaya, sira padha ngaluruga marang ing Balambangan, sabab ing mêngko wis dirêbut marang wong Bali, bupatine wus nungkul, sira sun kanthèni wong môncanagara kabèh, Si Tumênggung Mataram milua angirida wong pasisir mêtua ing laut. Nanging Si Dipati Sampang aja mèlu, uruna prajurit bae. Ki Tumênggung Wiraguna, Tumênggung Danupaya, Tumênggung Mataram matur sandika, lajêng budhal lan sabalanipun.

1. sinêngkêlit. (kembali)

2. lumpuh. (kembali)

3. gawaa. (kembali)

4. jangji. (kembali)

5. Tumênggung. (kembali)

6. tanda pêpêt ditulis di atas aksara na. (kembali)

7. pisungsung. (kembali)

8. wêntisipun. (kembali)

-- 261 ---

Kacariyos ingkang rayi sang prabu kang nama Pangeran Alit wanci jaka kumala-kala, dèrèng akrama, pangeran wau kagungan êmban kêkalih sami lênggah bupati, nama Tumênggung Danupaya ing mangke sawêg kesah nglurug dhatêng Balambangan, satunggilipun anama Tumênggung Pasisingan. Pangeran Alit wau timur mila adalêm ing Danupayan. Ing nalika punika sang pangeran pinuju lênggah ing dalêmipun, Ki Tumênggung Pasisingan sarta anakipun anama Agrayuda sami sowan ing kangjêng pangeran. Pasisingan matur saha sêmbah, aturipun Pasisingan kalihan Agrayuda sagah anjumênêngakên nata, sarta ambêbangus, angadon-adoni awon. Saaturipun Pasisingan, yèn tiyang ing Matawis kathah ingkang sagah ambiyantoni piyambakipun, kalih dene sapunika ing kadhaton asring sêpên, botên wontên tiyang, sabab tiyang Matawis sadaya sami anggarap kitha, ing samangsanipun sêpên, Ki Pasisingan sagah ngamuk dhatêng kadhaton. Wangsulanipun Pangeran Alit, sagah dipun galih rumiyin sarta angêntosi ingkang bapa Ki Tumênggung Danupaya. Ki Pasisingan amêksa, kathah-kathah aturipun, sarta abdinipun para lurah sadaya inggih sami angrêmbagi, ambiyantoni aturipun Pasisingan. Pangeran wau dangu-dangu kèlu ing galihipun,

kamanisên ing aturipun tiyang kathah, pangandikanipun.

--- 262 ---

Yèn mêngkono aku ya nurut bae, manawa nyata wong Mataram bakal padha ambiyantoni ênggonku bakal angrêbut karaton. Ki Pasisingan lan Agrayuda lajêng pamit mantuk atata-tata, sadhatêngipun ing griya Ki Pasisingan wicantên dhatêng Ki Agrayuda, thole, sesuk kowe amêpaka gêgaman, aku tak mênyang pagaweyan ambêbata dhingin sarta amaspadakake wong Mataram, kang padha masang bata, adate nèk bubar isih awan. Manawa kang nyambut gawe wis padha mulih, kowe tak kongkoni, têkaa sagêgamanmu kabèh, ayo padha banjur ngamuk marang kadhaton. Agrayuda anyagahi.

Kala samantên Panêmbahan Purbaya sampun sumêrêp ing prakawis punika, lajêng matur ing sang prabu, sang nata sakalangkung ngungun, nuntên dhawah dhatêng panêmbahan. Ing samangsanipun Pasisingan dhatêng wontên ing padamêlan, lajêng andikakakên amêjahi, panêmbahan matur sandika. Ing enjingipun panêmbahan angrumiyini dhatêng padamêlan. Tiyang Matawis sampun winangsit sadaya, botên dangu Pasisingan dhatêng, lajêng sami dipun suduki sampun pêjah, rencangipun sami lumajêng, sanjang dhatêng Agrayuda yèn kang rama sampun pêjah, Agrayuda sarêng mirêng anangis, lajêng mandhi waos sarta numpak kapal, rencangipun sami dipun jak ngamuk. Anuntên mangkat, [mangka...]

--- 263 ---

[...t,] nanging rencangipun sami nglolosi, Agrayuda kantun piyambak. Lampahipun sampun dumugi ing pangurakan. Ing ngriku sampun dipun rakiti, Agrayuda nuntên karampog ing tiyang kathah sampun pêjah, sirahipun kakêthok. Panêmbahan Purbaya nuntên matur ing sang prabu, yèn Pasisingan sarta Agrayuda sampun pêjah, sirahipun inggih kaaturakên. Sang nata enggal miyos sinewaka, bala Matawis pêpak sadaya, sang nata angandika dhatêng abdi èstri, bocah wadon, timbalana adhi mas Pangeran Alit, warahên bakal ingsun kon ênjênêngi ênggon ingsun gawe kutha, pawongan enggal lumampah dhatêng Danupayan. Pangeran Alit sarêng kadhawahan inggih enggal ênggènipun sowan. Sadhatêngipun ing ngarsane sang prabu lajêng dipun uncali sirahipun Pasisingan sarta Agrayuda, sang nata sarwi ngandika, iku rupane kang bakal anjunjung nata marang sira,

Pangeran Alit enggal narik dhuwung, sirah kêkalih lajêng dipun suduki sarta angandika, Pasisingan kowe genea têka ngèmbèt-èmbèt marang aku, sang prabu alon andangu, kapriye calathumu iku adhi mas. Pangeran Alit matur saha sêmbah, kakang prabu, kula botên pisan yèn gadhaha cipta badhe amêngsah ing panjênêngan dalêm tuwin yèn murinaa ênggèn sampeyan [sa...]

--- 264 ---

[...mpeyan] jumênêng nata, kula botên rumaos murina, punika amung akalipun Pasisingan piyambak. Sang nata mirêng aturipun ingkang rayi awêlas ing galihipun. Alon ênggènipun angandika, yèn kaya mêngkono adhi mas, sarupane baturmu kang jênêng lêlurah ingsun pundhut kabèh, aturna ing saiki, ingsun anti ana ing sitinggil. Pangeran Alit matur sandika, nuntên lèngsèr saking ngarsane sang nata, sarawuhipun ing dalêm, ingkang abdi taksih pêpak sadaya, kathahipun tigang atus, lêlurahipun wau êmban tiyang alit kêkalih, talèdhèk jalêr satunggil. Sang pangeran ngandika, bocah lêlurah, payo kowe padha dakbônda kabèh, dipundhut marang kakang prabu ing saiki. Para abdinipun lêlurah lajêng sami anangis sadaya, sarta sami angrangkul sukunipun sang pangeran. Ingkang sami wontên ing pasowan jawi mirêng swaraning tangis lajêng sami lumêbêt, inggih tumut anangis. Akathah-kathah aturipun sarta sami angunggar-unggar dhatêng gustinipun. Pangeran Alit lajêng mêdal suraning galih, awêlas ningali para abdinipun, nuntên parentah angrasuk gêgamaning prang, para abdi enggal sami anyandhak gêgaman. Anuntên wontên utusanipun sang prabu angenggalakên, anama Ki Sumêngit kalih Dakawana, nanging Ki Dakawana kantun wontên ing jawi, Ki Sumêngit [Sumêngi...]

--- 265 ---

[...t] piyambak ingkang lumêbêt, inggih lajêng pinêjahan. Ki Dakawana sarêng sumêrêp enggal wangsul angaturi uninga ing sang prabu. Sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Dakawana sangêt ngungun sarwi nênggak waspa, Panêmbahan Purbaya alon matur, sinuhun, sampun pinêsthi karsa Allah, rayi dalêm badhe botên tutug yuswanipun.

Sang nata ngandika sêru, hèh sarupaning wong Mataram, mêngko yèn adhi mas ngamuk, aja ana kang nglawani, sanajan olèha pêpati akèh ya padha piyak kabèhe, supaya têkaa ing ngarsaningsun. Dene manawa ana kang wani mapagake prang, amêsthi ingsun kêthok gulune. Panêmbahan lajêng dhatêng ing alun-alun undhang-undhang, botên dangu Pangeran Alit dhatêng sabalanipun, kandhêg wontên ing pangurakan, angêntosi tiyang Matawis kang sagah sami ambiyantoni, sarêng dangu botên wontên dhatêng, abdinipun sang pangeran têlas sami nglolosi, amung kantun lêlurah nênêm. Pangeran Alit sampun nekad pêjah, tiyang Matawis sami piyak ngiwa nêngên. Anuntên Sang Dipati Sampang kang nama Dêmang Malaya, enggal malajêngi angrangkul sukunipun sang pangeran, matur amêmalangi karsanipun. Supados wandea ênggènipun badhe ngamuk. Pangeran Alit sampun riwut ing galih, sang dipati ing Sampang kacublês ing dhuwung gêgithokipun lajêng pêjah. Tiyang

--- 266 ---

ing Sampang sarêng aningali gustinipun pêjah wontên ing alun-alun, lajêng ambyuk. Pangeran Alit sinosog ing gêgaman, nanging botên pasah, tiyang Sampang kathah kang pêjah dening sang pangeran. Lêlurah nênêm wau sampun pêjah sadaya, Pangeran Alit sarèhning sayah, lajêng kacocok ing dhuwungipun piyambak, pupunipun bucêk satuma, Pangeran Alit lajêng seda wontên sangandhaping waringin kurung. Para dipati enggal sami angrêrômpa layonipun sang pangeran, kabêkta minggah ing sitinggil. Sang prabu sarêng

aningali ingkang rayi seda, sangêt ênggènipun muwun. Ingkang ibu lajêng angrukêbi layone kang putra sarwi muwun. Sang nata andangu mênggah ingkang mêjahi dhatêng ingkang rayi, para dipati sami matur ing wiwitan dumugi wêkasan. Sang nata angandika, adhiningsun isih bocah wis digdaya, olèh bela dipati sarta akèh wong Sampang kang padha mati dening adhi mas, hèh wong Mataram kabèh, ingsun sêksènana, ing mêngko adhi mas sun belani. Sang nata lajêng amêrang baunipun ingkang kiwa, pasah rahipun mêdal.

Kacariyos sang nata ing samangke darbe ciri gèthèk baunipun kang kiwa, ing ngriku panitising pun ajar ing rêdi Balambangan, kang dipun pêjahi dhatêng Pangeran Silarong rumiyin. Wondene layonipun Pangeran [Pange...]

--- 267 ---

[...ran] Alit inggih lajêng kapêtak ing Magiri.

Kala samantên sang prabu sampun ngalih kadhaton ing Palèrèd.

Kacariyos ingkang sami nglurug dhatêng ing Balambangan, Ki Tumênggung Wiraguna lan Ki Tumênggung Danupaya, tiga Ki Tumênggung Mataram. Nagari Balambangan inggih sampun bêdhah, Dipati Balambangan angungsi dhatêng Bali, tiyang Balambangan jalêr èstri sami binoyongan dhatêng ing Matawis, kathahipun sèwu gangsal atus. Ki Tumênggung Wiraguna anglud dhatêng ing Bali, kandhêg wontên sapinggiring sagantên. Botên sagêd nyabrang, tiyang ing Bali sarêng sumêrêp sumêja nungkul, mêdal ing laut. Lajêng kapêthukakên prang laut dhatêng Ki Tumênggung Mataram. Tiyang ing Bali kathah kang pêjah, anuntên sami lumajêng.

Ki Tumênggung Wiraguna, kalih Danupaya, tiga Tumênggung Mataram lajêng sami bidhal mantuk dhatêng ing Matawis. Ki Tumênggung Wiraguna wontên ing margi sakit lajêng pêjah, Ki Tumênggung Danupaya sarêng mirêng pawartos yèn Pangeran Alit seda, tumuntên anguntal upas lajêng pêjah, anak putunipun inggih nuntên andikakakên mêjahi sadaya, kathahipun tiyang kalih wêlas. Dene bêboyongan saking Balambangan sadaya kakèndêlakên wontên ing Taji.

Amangsuli cariyosipun Pangeran Silarong, kala [ka...]

--- 268 ---

[...la] panjênênganipun Kangjêng Sultan Agung Pangeran Silarong pinuju kêmit, wontên ing pandhapi kadhaton. Kangjêng sultan amarêngi duka dhatêng Juru Taman. Pun Juru Taman dipun talêmpak. Jajanipun pasah, rahipun sumêmbur ing siti, Juru Taman bathangipun sirna, kangjêng sultan dhêdhawah dhatêng Pangeran Silarong andikakakên bucal rah wau. Pangeran Silarong lajêng angêruki rah, dipun wadhahi ing takir, siti sangandhaping rah inggih dipun têdhuki sakêdhik, kawadhahan sanès, sarêng enjing Pangeran Silarong mantuk. Sadhatêngipun ing dalêm lajêng dhahar, rah wau katutul ing sêkul sakêpêl, kapakakakên ing sagawon. Sêgawon lajêng pêjah sakal. Daginging sêgawon ambêdhêl, rah wau lajêng dipun carubi lisah kalêntik, kaparingan nama upas anglung. Anuntên wontên tiyang gadhah kasêngitan, anyuwun sarat dhatêng Pangeran Silarong, inggih nuntên kaparingan upas anglung, tiyang ingkang dipun upasi wau inggih lajêng pêjah, anuntên wontên tiyang nyuwun panawaning upas anglung, inggih dipun paringi dhatêng Pangeran Silarong, ingkang dipun paringakên dhudhukaning siti sangandhaping rah wau, ingkang dipun paringi anama Ki Citra. Wondene tiyang ingkang sami kalêbêtan upas

anglung, samangsanipun dipun jampèni dhatêng Ki Citra inggih lajêng saras. Ing lami-lami misuwur ing

--- 269 ---

têtiyang sanagari ngantos katur ing kangjêng sultan. Pangeran Silarong wau lajêng katundhung, dipun griyakakên ing dhusun Naladana. Sarêng panjênênganipun kangjêng sunan gèthèk punika misuwur malih, ngantos katur ing kangjêng sultan. Pangeran Silarong wau lajêng dikakakên mêjahi, Pangeran Silarong inggih sampun pêjah, punika anelakakên yèn sêsumbaripun ajar ing Balambangan, ingkang dipun pêjahi Pangeran Silarong rumiyin sayêktos.

Kala samantên sang nata adhawah ngupados tiyang èstri ayu badhe kadamêl garwa sêlir, anuntên wontên tiyang ingkang matur, yèn dhêdhalang ringgit gêdhog, inggih tiyang salêbêting nagari Matawis anama Ki Wayah, agadhah anak èstri satunggil sakalangkung ayu nanging sampun gadhah bojo anama Ki Dalêm. Sarêng katur ing sang prabu lajêng dikakakên mundhut. Nanging èstri wau sampun wawrat kalih wulan. Sang nata sarêng aningali sakalangkung rêmên, lajêng kaprênahakên ing dalêm. Kacariyos sang nata ngantos supe dhatêng garwanipun, sangêt kasêngsêm dhatêng èstri wau, malah kaangkat nama Ratu Wetan. Tiyang kathah sami amastani Ratu Malang, botên antawis lami bêktanipun wêtêngan wau lajêng lair mêdal jalêr, sang nata sangêt sihipun. Anuntên bojonipun tiyang èstri ingkang nama Ki Dalêm wau andikakakên mêjahi, ing

--- 270 ---

sapêjahipun Ki Dalêm, Ratu Malang tansah anangis, kang kacipta amung Ki Dalêm. Ing rintên dalu tansah asambat Ki Dalêm kemawon. Botên lami Ratu Malang wau sakit mutah ngising lajêng pêjah. Sapêjahipun Ratu Malang sawarninipun abdi èstri salêbêting dalêm sadaya sami binêthekan wontên palataran kaputrèn. Mila makatên, kalanipun Ratu Malang wau sakit sêsambatipun Ki Dalêm kemawon. Pangraosipun sang prabu sakitipun Ratu Malang amargi dipun damêl ing tiyang sadalêm. Wondene jisimipun Ratu Malang inggih lajêng dikakakên ambêkta dhatêng rêdi Kêlir, nanging botên kalilan mêndhêm. Sabab sang prabu sangêt anggènipun agandrung, rintên dalu tansah atêngga maidipun[1] Ratu Malang, akalihan babêktanipun putra wau, para santana tuwin para bupati sami angaturi kondur angadhaton, nanging sang prabu botên karsa, andadosakên orêgipun tiyang sanagari Matawis. Botên antawis lami, sang nata ing dalu sare wontên ing ngriku, supêna yèn Ratu Malang wau kumpul kalihan bojonipun kang nama Ki Dalêm. Sawungunipun saking sare sang prabu aningali jisimipun Ratu Malang sampun ical sipating tiyang, sang nata lajêng kondur angadhaton, sarta adhêdhawah mêndhêm jisimipun Ratu Malang, sinangkalan 1578. Têtiyang sanagari Matawis inggih sampun têntrêm.

--- 271 ---

Kala samantên sang prabu sampun apêputra gangsal sami jalêr sadaya, ingkang pambajêng patutanipun kalihan putra ing Surabaya, kaangkat nama Pangeran Dipati Anom, punika ingkang ginadhang anggêntosi jumênêng nata, ingkang rayi sakawan wau sami sanès ibu, panggulunipun anama Pangeran Pugêr, pandhadha Pangeran Singasari, sundhulanipun Pangeran Martasana, wuragilipun anama Dèn Mas Tapa.

Kacariyos Pangeran Pêkik ing Surabaya, tunggil dalêm kalihan wayahipun ingkang nama Pangeran Dipati Anom. Pangeran Pêkik sarta ingkang garwa sangêt asihipun dhatêng ingkang wayah. Kala samantên Pangeran Pêkik gadhah ingon-ingon bakisar èstri,

ênggènipun angingu kala taksih kuthuk. Sarêng lami-lami dados jalêr, bagus warninipun sarta sagêd kaluruk. Pangeran Pêkik wau sangêt eram ing galihipun, lajêng agadhah cipta yèn bakisar wau pantês kaaturna ing sang prabu, pangraosipun sabab aneh. Anuntên kurunganing bakisar kaluruban sutra pêthak. Pangeran Pêkik lajêng sowan lumêbêt kadhaton, sampun kêpanggih kalihan sang nata lênggah satata, Pangeran Pêkik angaturakên bakisar, sarta aturipun yèn bakisar wau kala rumiyin èstri, samangke dados jalêr, prayogi yèn wontêna ing kadhaton. Sang prabu sampun anampèni [ana...]

--- 272 ---

[...mpèni] bakisar, ing lair sangêt suka sarta eram. Nanging ing batos sangêt duka, mila makatên sang prabu wau sampun limpad ing wêweka, sagêd anukma ing agal rêmit. Wondene panggalihipun sang prabu, ingkang paman kawastanan ngaturi pasêmon, sabab putranipun èstri sampun kagarwa ing sang prabu sarta sampun patutan jalêr satunggil anama Pangeran Dipati Anom, samangke sampun diwasa, supados sang prabu asèlèha, pangeran dipati jumênênga nata. Sang nata sasampune anggalih makatên, ingkang paman lajêng kadhawahan mantuk. Samantukipun Pangeran Pêkik sang nata anuntên ngandika wêwartos dhatêng para abdi ingkang sami ngadhêp. Yèn sowanipun ingkang paman wau ngaturi pasêmon awon, ingkang paman kawastanan tiyang sêpuh botên prayogi. Dêdukanipun sang prabu makatên wau lajêng kawartos ing tiyang kathah, Pangeran Pêkik inggih sampun kêmirêngan sarta sangêt ing gêtun kalihan ajrih, lajêng apepe wontên sakiduling waringin kêmbar sagarwa tuwin kulawangsanipun sadaya, sami angangge sarwa pêthak. Sang nata nuju miyos sinewaka wontên ing sitinggil. Angangkat putranipun babêktan saking Ratu Malang kaparingan nama Pangeran Natabrata, anuntên sang nata aningali tiyang pepe kathah, sarêng kapariksa ingkang pepe wau pangeran ing Surabaya sagarwa tuwin [tuwi...]

--- 273 ---

[...n] kulawangsanipun sadaya, enggal katimbalan minggah ing sitinggil.[2] Pangeran Pêkik inggih nuntên minggah ing sitinggil kalihan garwanipun ambondhèti wontên ing wingking, ingkang aningali sami ngêrês manahipun. Sang prabu sarêng aningali ingkang paman kalihan ingkang bibi dhatêng lajêng tumurun saking dhêdhampar, ingkang paman kalihan ingkang bibi kaajak lênggah satata wontên ing ngandhap. Sang nata andangu ingkang dados sababing pepe. Pangeran Pêkik matur, angaturakên prasêtya, amargi ênggènipun anyaosi bêkisar rumiyin botên pisan-pisan cipta angaturi pasêmon tuwin yèn amêmiringana sarta sumêdya abalela, punapa malih yèn gadhaha cipta anggege môngsa, aturipun Pangeran Pêkik saha kang garwa, manawi sang prabu botên karsa angapuntên, anyuwun mugi kapêjahana kemawon. Ing samangke aturipun wau kalihan nangis, sarwi lênggah tumungkul. Sang nata sarêng mirêng aturipun ingkang paman sarta ingkang bibi lajêng tumut muwun. Kèngêtan ingkang rama swargi, sakathahipun ingkang sami sowan cakêt sadaya sami brêbês mili, awêlas aningali dhatêng Pangeran Surabaya. Sang nata ngandika sarwi ngusapi waspa, paman tuwin bibi, sampun kathah-kathah ingkang sampeyan galih, kula botên rumaos duka, sarta ing mangke kula inggih sampun amaring[3] maklum dhatêng ing sampeyan. Kaping kalihipun [kalih...]

--- 274 ---

[...ipun] paman, benjing yèn kula sampun seda, amêsthi wayah sampeyan kang ênggêtosi kula jumênêng nata, ananging kadhatonipun dede ing Matawis. Wayah sampeyan angadhaton ing Wanakarta, dene ing ngriki, amung kula piyambak kang mungkasi jumênêng nata. Pangeran Pêkik matur, panyuwun kula ing Allah kaping kalih ingkang Nabi

Rasulullah, nagari ing Matawis ngriki sampun ewah-ewah, ingkang jumênêng nata sampun liya saking trah dalêm. Sang prabu amangsuli, paman, sampun pinêsthi karsaning Allah, yèn nagari Matawis badhe risak. Amargi saking wayah sampeyan pun thole Dipati Anom. Pangeran Pêkik sarêng mirêng wirayatipun sang prabu, sangêt ênggènipun gêtun. Pangeran Pêkik kalihan ingkang garwa lajêng kadhawahan mantuk. Sang nata kondur angadhaton ginarêbêg ing badhaya tuwin parêkan.

Kala samantên sang prabu animbali Mantri Kapêdhak kêkalih awasta Nayatruna kalih Yudakarti. Sang nata angandika, Nayatruna Yudakarti, sira lungaa marang tanah pasisir utawa môncanagara, sira goleka wong wadon kang prayoga bakal ingsun gawe garwa, nanging wêkas ingsun ing ngêndi nagara kang sira ambah iku nuli sira anggôndaa banyune sêsumbêran. Samangsane banyune sêsumbêran sira gônda wangi, iya ing kono

--- 275 ---

ênggone wong wadon kang ayu, masthikaning wanodya, anuli sira pêpêka, sarupaning wong wadon ing nagara kono dalasan wong desa. Ki Nayatruna Yudakarti matur sandika, lajêng mangkat anjujug ing Jêpara lajêng mangetan dumugi ing Surabaya, wontên ing ngriku lajêng amanggih toya kang wangi gandanipun. Ki Nayatruna Yudakarti nuntên amanggihi Mantrinipun Pangeran Pêkik, ingkang dipun pitadosi têngga nagari ing Surabaya, anama Ngabèi Mangunjaya, Ki Nayatruna Yudakarti andhawahakên timbalan dalêm. Ki Mangunjaya mirêng dhawahipun Ki Yudakarti sakalangkung kagèt. Wicantên salêbêting manah, baya wis pinêsthi karsaning Allah, yèn anakku wadon bakal dadi garwaning raja, Ki Mangunjaya lajêng wicantên dhatêng Nayatruna Yudakarti, Ki Nayatruna Yudakarti, pangraos kula tiyang èstri sanagari ngriki warninipun botên wontên ingkang nyamèni anak kula èstri, sanajan sampeyan pêpêka dalasan tiyang ing dhusun, inggih dèrèng wontên ingkang mirib, ananging dèrèng diwasa, sawêk birai sêkar, anama pun Hoyi, Ki Mangunjaya lajêng anyêluk anakipun èstri, inggih sampun dhatêng. Ki Nayatruna Yudakarti sarêng aningali dhatêng ni rara anjomblong, sangêt eramipun. Nuntên parentah dhatêng Ki Mangunjaya yèn anakipun èstri kapundhut ing sang prabu sarta

--- 276 ---

Ki Mangunjaya sabojonipun andhèrèkna dhatêng Matawis. Ki Mangunjaya matur sandika, lajêng pradandosan. Sasampuning samêkta lajêng bidhal. Sadhatêngipun ing Matawis, Ki Nayatruna Yudakarti anjujug ing griyane lêlurahipun anama Ngabèi Wirarêja, inggih kalajêngakên dhatêng ing kadhaton. Sampun katur ing sang prabu. Sang nata sarêng aningali dhatêng lare èstri, kapanujon ing galihipun, sarta sangêt ing rêmênipun. Ananging kapalang dèrèng môngsa, lajêng ngandika dhatêng Ngabèi Wirarêja, Wirarêja, bocah wadon iki rêksanên ana ing omahmu bae, angulaha ayu, besuk yèn wis mangsane bae aturna marang kadhaton. Wirarêja aturipun sandika, ni rara lajêng kabêkta dhatêng ing Wirarêjan.

Kacariyos Pangeran Dipati Anom ulah lambang sari kalihan garwanipun Pangeran Singasari, Pangeran Singasari botên sumêrêp. Nanging Radèn Ayu Singasari wau agadhah rêmênan malih anama Radèn Dhobras. Radèn Dhobras punika putranipun Pangeran Pêkik, ingkang paman ing Pangeran Dipati Anom. Dene Pangeran Singasari wau inggih sampun sumêrêp. Yèn garwanipun bêbedhangan kalihan Radèn Dhobras. Pangeran Singasari sangêt ênggènipun duka. Anuntên Pangeran Dipati Anom sumêrêp, yèn garwanipun Pangeran [Pa...]

--- 277 ---

[...ngeran] Singasari rêrêmênan kalihan Radèn Dhobras. Pangeran dipati lajêng awêwadul dhatêng Pangeran Singasari, Pangeran Singasari sarêng dipun waduli dhatêng ingkang raka sangêt ing dukanipun, Radèn Dhobras wau lajêng dipun apusi, kaajak dolan dhatêng kêbon wanan. Wontên ing ngriku lajêng dipun pêjahi, jisimipun kalêbêtakên ing sumur, ing nginggil katanêman pisang. Ing sanesipun dintên Pangeran Pêkik dhawah angupadosi putranipun kang nama Radèn Dhobras. Sarêng angsal titik yèn wontên salêbêting sumur, lajêng dipun dhudhuk kabêkta mêdal. Kala samantên kasarêngan ing rêdi Marapi murub, swaranipun gumalêdhêg, anggêgirisi, sela agêng-agêng sami tarung, atêmahan latu, yèn dipun tingali kados jawah latu, ladhu alorodan urut lèpèn. Kathah dhusun ingkang kaurugan tuwin kabêsmi, têtiyang ing dhusun kathah kang pêjah, têtiyang ing nagari ing Matawis sami gègèr, awit katrajang ing ladhu tuwin jawah awu, sang nata lajêng adhawah dhatêng para khaji sarta para ngulama sami andêdongaa ing Allah, rêdi Marapi inggih tumuntên sirêp urubipun. Kala samantên sinêngkalan 1594.

Botên antawis lami sang nata animbali ingkang putra Pangeran Dipati Anom. Sadhatêngipun ingajêngan ingkang rama angandika, thole, sarèhning sira wis diwasa, [di...]

--- 278 ---

[...wasa,] bêcik sira akramaa, saiki sira mênyanga ing wismane si adipati ing Carêbon. Dhèwèke duwe anak wadon, ayu rupane, kaya-kaya patut yèn dadia jodhonira, sira bêcik andêlênga dhingin. Manawa sira wus sênêng, sun pundhute marang ing kadhaton. Pangeran dipati matur sandika, lajêng mangkat dhatêng ing dalêmipun Adipati Carêbon. Sarawuhipun ing ngriku nuntên dipun aturi lênggah ing dalêm. Sang Dipati Carêbon sampun sumêrêp, yèn Pangeran Dipati Anom wau badhe anontoni ing anakipun èstri. Sang Dipati Carêbon lajêng andhawahi dhatêng anakipun èstri angladosna sêgah gantèn. Pangeran dipati sarêng aningali dhatêng sang rêtna, ing salêbêting galih inggih angalêm, mênggah warninipun inggih sakalangkung ayu, nanging pasêmonipun ragi lanas. Kagalih yèn purun dhatêng tiyang jalêr, dangu-dangu pangeran dipati sangsaya têbih galihipun aningali dhatêng sang rêtna, tumuntên kondur matur dhatêng ingkang rama yèn botên rêmên.

Ing sanèsing dintên pangeran dipati pinuju amêng-amêng amampir ing Wirarêjan. Lampahipun dumarojog dhatêng ing pandhapi, kacariyos anakipun Ki Mangunjaya kang nama Rara Hoyi sampun mêpêk birai, dhasar wêrninipun sakalangkung ayu, ing sabên dintên tansah ngulah pasariran, [pasa...]

--- 279 ---

[...riran,] dados sangsaya wêwah ayunipun. Sariranipun kuning anêmu giring, dêdêgipun rêspati, sarta pantês ing salêlewanipun. Pasêmonipun prak ati, esêmipun pait kilang. Kala samantên sang rêtna pinuju bathik wontên ing pandhapi kalihan Nyai Wirarêja, kagèt aningali rawuhipun pangeran dipati, sang Rara Hoyi enggal ênggènipun kesah lumêbêt dhatêng ing griya wingking, lampahipun nolèh-nolèh asarwi anata gêlung. Pangeran dipati sarêng aningali dhatêng ni rara sangêt kagèt, galihipun tarataban alupa sariranipun. Dangu ênggènipun kamitênggêngên, sangêt ing kasmaranipun. Ki Ngabèi Wirarêja sarêng aningali pangeran dipati rawuh, enggal malajêng angrangkul sukunipun pangeran dipati, nêmbah sarwi matur, gusti, kadingaren panjênêngan dalêm têdhak dhatêng griya kula, badhe karsa mundhut punapa, sumôngga pinaraka salêbêting griya kula, pangeran dipati amangsuli, aku têka dolan mampir arêp wêruh ing omahmu bae, Wirarêja, aku takon marang kowe, wong wadon kang bathik mau sapa, apa anakmu dhewe. Ki Wirarêja matur, gusti, tiyang èstri punika wau sêngkêranipun rama dalêm, lare saking Surabaya, angsalipun mundhut

kala taksih alit, lajêng kadèkèkakên ing griya kula, yèn sampun mangsanipun birai, kula kadhawahan [kadhawah...]

--- 280 ---

[...an] anyaosakên dhatêng kadhaton. Môngka ing mangke sampun wancinipun, inggih tumuntên badhe kula aturakên ing rama dalêm. Pangeran dipati sarêng mirêng aturipun Ki Wirarêja, sangsaya sangêt ênggènipun kasmaran dhatêng èstri wau, lajêng wangsul sumêja kondur anitih kapal nyandêr lampahipun. Sarawuhipun ing dalêm lajêng sare sarta amujung kampuh, sakathahe abdinipun sami amastani yèn gustinipun gêrah, amung êmbanipun èstri ingkang sumêrêp yèn pangeran dipati wau gêrah brôngta dhatêng èstri Pawirarêjan. Êmban wau enggal ngaturi uninga ing Pangeran Pêkik. Pangeran Pêkik sarêng mirêng aturing êmban, kumêpyur ing galihipun. Rumaos yèn badhe manggih bilai, lajêng angandika dhatêng ingkang garwa kang nama Ratu Pandhan. Ratu, aku sumêja nêrak kaluputan. Payo padha ênjupuk wong wadon ing Pawirarêjan, bakal dakwèhake putumu pangeran dipati, supaya maria ênggone lara brôngta, nanging wataraku yèn aku sida anjupuk wong wadon iku, ora wurung aku bakal oleh dêdukane sang prabu, kaya-kaya aku bakal anêmahi mati, nanging daktekadi, sabab aku wis tuwa, sanajan aku matia, sok uga putumu maria anggone susah atine. Ingkang garwa inggih anurut ing sakarsanipun ingkang raka, nuntên sami mangkat sakalihan, [sa...]

--- 281 ---

[...kalihan,] kairing abdi èstri kathah sarta ambêkta joli, lampahipun sampun dumugi ing Wirarêjan.

Ki Ngabèi Wirarêja enggal amêthuk ing palataran, sarta angancarani lumêbêt ing griya, sampun tata alênggah, Ki Wirarêja matur sarwi nêmbah, gusti, kadingarèn sampeyan pinarak mriki. Pangeran Pêkik amangsuli, Wirarêja, têkaku mrene aku awèh wêruh marang kowe, yèn putuku Pangeran Dipati Anom saulihe têka ing omahmu banjur ora arêp mangan-mangan, turu bae kongsi pirang-pirang dina, awit kaedanan marang wong wadon kang têka ing Surabaya kang ana ing omahmu kene, kang iku aku anjaluk lilamu, wong wadon mau dakjaluk, bakal dakdhaupake karo pangeran dipati, yèn ana dêdukane sang prabu ya aku dhewe kang nanggoni, sanajan tumêkaa ing pati ya daklakoni dhewe. Ki Wirarêja matur, gusti, karsa sampeyan punika kula mopo, kula ajrih ing putra sampeyan sang prabu, yèn ngantosa sampeyan pundhut, kados kula badhe dipun pêjahi dhatêng sang nata. Pangeran Surabaya sarêng mirêng aturipun Ki Wirarêja lajêng anjêtung, sarta sidhakêp astanipun, alon ênggènipun ngandika, Wirarêja, calathumu iku bênêr kabèh, nanging aku anêmah, yèn ana dukane

--- 282 ---

sang prabu, sanajan tumêkaa ing pati ya daklakoni dhewe, aku ora ngèmbèt-èmbèt marang kowe, sarta aku awèh ali-ali sarakit rêga sewu lan kêris loro sasaput pirantine, ênya iki tampanana. Ratu Pandhan anyambungi ngandika, Wirarêja, ing sabênêre aku anjaluk wongku dhewe, sabab nagara ing Surabaya iku duwèkku, môngka wong wadon iku sêka ing Surabaya, amêsthi aku kang wajib duwe, dene yèn anak prabu duka aku dhewe kang nanggoni, Ratu Pandhan lajêng ngandika dhatêng Nyai Wirarêja, Bok Wirarêja iki tampanana pawèwèhku mênyang kowe, êmas lan arta busana, dumên marang sanak-sanakmu kabèh. Nyai Wirarêja bingah ing manahipun, nyêmbah sarta nampèni, nuntên wicantên dhatêng ingkang jalêr, kiyai, kadospundi dika têka mênêng kemawon. Manawa dika wêdi ing sang prabu, wong kangjêng pangeran sarta kangjêng ratu puniki sampun

nyaguhi, lan kira kula sang nata botên duka, sabab kang mundhut putrane dhewe kang digadhang jumêmêng nata, sarta ing dina wingi kula ênggih ngrungu pawarta, yèn gusti pangeran dipati ditari krama dhatêng kang rama sang prabu. Ki Wirarêja lajêng kèlu dhatêng ingkang èstri, ni rara lajêng kasumanggakakên dhatêng Pangeran Pêkik. Pangeran saha ingkang garwa enggal amurugi dhatêng ni rara, kagèndèng astanipun, lajêng kasandhing lênggah, [lêng...]

--- 283 ---

[...gah,] Pangeran Pêkik angandika dhatêng Ki Wirarêja, Wirarêja, wruhanamu, wis pinêsthi karsaning Allah yèn nagara Mataram bakal rusak amarga bocah wadon iki, kowe besuk bakal kasrakat, kadukan marang sang prabu, dene aku bakal anêmahi mati, nanging samono iku wis pinêsthi karsa Allah, ora kêna suminggah, wis kèria, aku pamit mulih. Pangeran Pêkik saha kang garwa lajêng bidhal. Ni Rara Hoyi kabêkta nitih joli. Lampahipun anjujug ing kadipatèn. Sampun kêpanggih kalihan ingkang wayah, Pangeran Pêkik angandika, Mas putu, wis maria ênggonmu lara brôngta, aku wis oleh têtômba ingkang dadi laramu iku, iki rupane, pangeran dipati sakalangkung suka ing galih aningali ni rara, botên sarônta ing galihipun, lajêng anyandhing lênggah dhatêng ni rara, Pangeran Surabaya ngandika, mas putu, kowe aja sumêlang atimu, yèn bapakmu sang prabu duka ya aku kang nanggoni, sanajan tumêkaa ing pati ya daklakoni dhewe, sok uga kowe tulusa mukti, sarta bungah atimu, wis kèria pangantenan, aku mulih, pangeran dipati nyêmbah matur nuhun. Pangeran Pêkik saha sang garwa sampun kondur, ni rara lajêng pinondhong dhatêng pangeran dipati, kabêkta minggah dhatêng pangeran dipati, kabêkta minggah dhatêng pasarean, andumugèkakên karsanipun.

--- 284 ---

Ing nalika punika botên antawis lami sang prabu lajêng andangu ing èstri punika dhatêng Ki Ngabèi Wirarêja, aturipun Ki Wirarêja sampun kapundhut dhatêng Pangeran Pêkik, kaparingakên ing Pangeran Dipati Anom. Sang nata sakalangkung duka, Pangeran Surabaya wau lajêng dipun pêjahi, dalah sanak sadhèrèkipun sadaya, gunggung tiyang kawan dasa ingkang dipun pêjahi sami sakala. Ki Ngabèi Wirarêja inggih lajêng kabucal dhatêng Pranaraga saanak bojonipun. Wontên ing ngriku inggih lajêng pinêjahan. Wondene pangeran dipati wau nuntên tampi dhawahipun ingkang rama, andikakakên mêjahi dhatêng èstri wau, dipun tanganana piyambak. Ing samangsanipun pangeran dipati botên amêjahi dhatêng Rara Hoyi sami sakal. Kaanggêp dede putranipun sang prabu, pangeran dipati sarêng tampi dhawahipun ingkang rama makatên, sakalangkung sakit galihipun. Èstri wau inggih nuntên kapangku ing pangeran dipati piyambak, lajêng kacublês ing dhuwung sampun pêjah. Sasampuning pêjah èstri wau, pangeran dipati lajêng katundhung dhatêng ingkang rama, kadalêmakên wontên ing Lipura, rajabrana ing kadipatèn têlas kajarah rayah, dalêmipun kabêsmènan dhatêng sang prabu.

Kala samantên sang nata sabarangkarsanipun ewah kalihan adatipun, asring amêsesa tiyang, tansah

--- 285 ---

anggêlarakên siasat. Para bupati mantri tuwin para santana sami lampah alap-alapan ing kalênggahanipun, sakalangkung rêsah tataning nagari, tiyang sa-Matawis sami miris manahipun. Sarta asring grahana wulan tuwin srêngenge, jawah salah môngsa, lintang kumukus ing sabên dalu katingal. Jawah awu utawi lindhu, akathah dalajat ingkang katingal. Punika pratandhanipun, yèn nagari badhe risak.

Kacariyos Pangeran Dipati Anom inggih sampun kaapuntên dhatêng ingkang rama, kawangsulakên adalêm ing kadipatèn malih, ananging pangeran dipati wau botên pêgat anggènipun prihatin. Ingkang tansah kagagas, sedanipun ingkang eyang Pangeran Pêkik sasantananipun, sarta tiyang sa-Matawis inggih sami susah manahipun. Para santana tuwin para bupati sami anggubêl dhatêng pangeran dipati, kaaturan jumênêng nata supados têntrêma tiyang sanagari Matawis. Pangeran dipati sangsaya kewran, pangunadikaning galih, saupama aku ngêndhiha marang kangjêng rama, ngisin-ngisini misuwure ing nagara liya, yèn aku ora tumulia jumênêng nata, wong ing nagara Mataram kasêlak rusak kabèh, lajêng anggalih ngupados tiyang ingkang badhe kadamêl warana ênggènipun badhe ambêdhah nagari Matawis. Pangeran dipati èngêt dhatêng ingkang eyang panêmbahan ing Kajoran. [Kajor...]

--- 286 ---

[...an.] Pangandikane ing galih, kajaba eyang ing Kajoran, iku kang bisa yèn dakkona ambêdhah ing Mataram. Sabab iku wong tapa sarta sakti, wataraku kaya-kaya kêna yèn dakgawea aling-aling, pangeran dipati nuntên animbali abdinipun lurah têtiga anama Pranataka, kalih Ki Sumêndhi, tiga Ôndakara, pangeran dipati ngandika, kowe wong têlu padha mênyanga ing Kajoran. Layangku iki wèhna marang eyang Kajoran. Kajabaning layang wêkasku marang kowe, poma Si eyang jakên barêng ing salakumu, tiyang têtiga wau sampun jinatenan ingkang badhe dados karsanipun pangeran dipati, tiyang têtiga aturipun sandika lajêng mangkat.

Gêntos kacariyos pangeran ing Kajoran, punika sakalangkung sakti sarta sangêt ing tapanipun. Pangeran Kajoran wau agadhah mantu tiyang saking Sampang anama Radèn Trunajaya, dene ingkang gadhah anak anama Dêmang Malaya ing Sampang, sadhèrèkipun sêpuh Sang Dipati Cakraningrat ing Sampang, Ki Dêmang Malaya wau samangke sampun pêjah, pêrang kalihan Pangeran Alit. Ing sapêjahe ramanipun Radèn Trunajaya taksih alit. Kalênggahanipun Ki Dêmang Malaya kagêntosan adhinipun, kang nama Cakraningrat wau, Radèn Trunajaya inggih lajêng tumut ing ngriku. Sarêng sampun diwasa, nuntên katundhung

--- 287 ---

dhatêng pamanipun, katêrka angrêmêni anakipun èstri Sang Dipati Cakraningrat, malah badhe dipun pêjahi, milanipun sagêd gêsang, amargi dipun umpêtakên dhatêng têtiyang ing Sampang, sabab têtiyang ing Sampang kathah ingkang asih dhatêng piyambakipun. Trunajaya wau lajêng sumêja ngabdi ing Pangeran Dipati Anom, nanging botên angsal margi, sabab têtiyang ing Kadipaten sadaya sami dipun sêsorohi dhatêng Ki Cakraningrat. Supados Trunajaya sampun ngantos katur ing pangeran dipati, Trunajaya lajêng nyêlambrang[4] ing sapurug. Ing lami-lami anuntên kapêndhêt mantu dhatêng Pangeran Kajoran sarta sangêt dipun sihi, kaugung sasolahipun, karana Pangeran Kajoran sumêrêp yèn Radèn Trunajaya wau ing têmbe badhe dados prajurit agêng, sagêd angorêgakên ing tanah Jawi. Kala samantên Pangeran Kajoran pinuju lênggah ing dalêmipun. Kagèt aningali utusanipun pangeran dipati dhatêng, sarta angaturakên sêrat. Nuntên katampèn sarta winaos. Suraosing sêrat animbali, Pangeran Kajoran inggih lajêng mangkat dhatêng Matawis. Radèn Trunajaya andhèrèk ing marasêpuhipun. Sadhatêngipun ing Matawis sampun kêpanggih kalihan pangeran dipati kabêkta lênggah ing dalêm. Pangeran dipati ngandika, eyang, mila sampeyan kula aturi saking sangêtipun ribêding

--- 288 ---

manah kula, kalihan kuwatos. Sarèhning ing mangke têtiyang ing nagari ing Matawis sami susah manahipun. Amargi kangjêng rama ing sabarang karsanipun ewah, botên kados ingkang wau-wau, tansah angêtrapakên siasat, andadosakên karisakanipun tiyang sanagari, dados para santana tuwin para bupati sadaya sami anggubêl dhatêng kula, kula dipun aturi jumênêng nata, anggêntosana kangjêng rama, ingkang punika eyang manawi kula kalampahana angêndhih, mendah ucapipun tiyang ingkang botên rêmên. Yèn kula botên tumuntêna jumênêng nata, tiyang sa-Matawis kasêlak risak sadaya, dados samangke ingkang pinanggih ing panggalih kula eyang, sampeyan badhe kula damêl warana, ambêdhah nagari ing Matawis. Ing pundi panggenan kang sampeyan rêmêni anglêmpakakên gêgaman agêng, dene bôndha beya sarta dêdamêling prang inggih kula kang anyukani. Pangeran Kajoran matur, ênggèr, ingkang dados karsa sampeyan punika kula mopo, sabab kula sampun sêpuh sarta ajrih dhatêng sang nata, kalih dene karsa sampeyan punika botên prayogi, kenging dipun wastani anggege môngsa, ing pamanah kula prayogi ingkang sarèh, mila makatên, benjing yèn sampun seda sang prabu, ingkang mêsthi anggêntosi inggih sampeyan. Akathah-kathah anggènipun ambêbolèhi [ambê...]

--- 289 ---

[...bolèhi] Pangeran Kajoran wau, nanging pangeran dipati mêksa botên kenging dipun ampah. Pangeran Kajoran matur malih, manawi sampeyan mêksa kêncêng, ênggèr, kula aturi wakil kemawon. Kula darbe mantu jalêr anama Trunajaya, anakipun Dêmang Malaya ing Sampang kang sampun pêjah, punika kados sagêd anglampahi ingkang dados karsa sampeyan. Sarta sagêd yèn angadêkna gêgaman wontên ing Maduntên. Ing mangke pun Trunajaya wau inggih tumut dhatêng kula wontên ing Jawi. Pangeran dipati suka ing galihipun. Trunajaya lajêng katimbalan lumêbêt ing dalêm. Sadhatêngipun ing ngajêngan lajêng ngabêkti, pangeran dipati rêsêping galihipun aningali dhatêng Trunajaya. Pangeran Kajoran ngandika dhatêng Trunajaya, kulup mulane kowe ditimbali, kowe bakal dikarsakake digawe wayang marang ingkang gustimu, dikakake ambêdhah nagara ing Mataram. Yèn luput-luput ing lakumu, kowe bakal anêmahi mati, kapriye, kowe apa saguh digawe wayang marang gustimu. Trunajaya matur, kula sandika anglampahi, sanajan dhumatêng ing pêjah, ajur awor lan siti, yèn anglampahi dhawahipun gusti kula inggih botên gumingsir. Pangeran dipati amirêng kasagahanipun Radèn Trunajaya sakalangkung suka ing manahipun lajêng angadika, Trunajaya, nagara ing

--- 290 ---

Sampang takparingake marang kowe, nuli irupên dhewe, sarupane wong Madura saurute kabèh padha bêbêgana, aja awèh seba marang Mataram. Dene bupatine cik ben keri dhewe ana Mataram. Yèn wis ngadêg gêgamanmu, nuli anêlukna wong tanah pasisir utawa môncanagara kabèh, yèn ana kang mogok gitikên ing prang, nanging wêkasku kowe dibisa rêmit. Supaya aku aja kongsi kalingkap. Dene besuk yèn ing Mataram wis bêdhah, kowe tumuli sebaa marang aku, yèn aku wis jumênêng nata, bang bang alum-alum dakwehake marang kowe, aku dêrma bae jumênêng nata, amis bacine ing tanah Jawa kabèh môngsa bodhoa ing kowe, Radèn Trunajaya matur sandika. Pangeran dipati anuntên amaringi arta busana tuwin gêgamaning prang kathah warni-warni. Pangeran Kajoran lan Trunajaya sampun lèngsèr saking ngarsane pangeran dipati, mantuk dhatêng ing Kajoran, lajêng atata-tata, Pangeran Kajoran angandika dhatêng mantunipun. Kulup, wêkasku mênyang kowe aja sumêlang atimu, nagara ing Mataram amêsthi bakal bêdhah dening wong Madura, kowe nuli ngadêga gêgamanmu ana ing Surabaya, dene besuk yèn ing Mataram wis dahuru, aku tumuli nusul marang kowe. Radèn Trunajaya matur sandika, tumuntên mangkat lan saanakbojonipun [saanakbojoni...]

--- 291 ---

[...pun] tuwin sabrayatipun sadaya. Sadhatêngipun ing Sampang kathah têtiyang sami mêthuk sarta sami suka manahipun. Sabab punika gustinipun lami, dene têtiyang saurutipun pulo Madura inggih sampun sami suyud, botên wontên kang suwala, Radèn Trunajaya sampun agêng bêbarisanipun.

Kacariyos kala samantên pinuju wontên pêpalajêngan tiyang saking Makasar, kathahipun kalih èwu, pangagêngipun anama Kraèng Galesong, sosoranipun anama Busung Mêrnung, Panji Karonuban. Dhaèng Makincing, Dhaèng Wigêni, Dhaèng Marewa. Dhatêngipun ing tanah Jawi anjujug ing Pajarakan. Lajêng sami angrayah, solahipun anggêgilani, ing Pajarakan tuwin sakiwa têngênipun têlas sami dipun rayahi, dhusun kang urut pasisir kathah kang gêmpur dipun bajagi, têtiyang ing Pajarakan tuwin ing Dêmung sami gègèr, angili ing sapurug-purug. Kraèng Galesong angêbrêgi ing kitha Dêmung, tiyang ing ngriku botên wontên kang purun anglawan. Sabab bupatinipun wontên ing Matawis. Kamisêpuh ing Pajarakan tuwin ing Dêmung sami lumajêng angaturi uninga dhatêng ing Matawis.

Sang nata lajêng parentah dhatêng Tumênggung Darmayuda ing Pasuruan, andikakakên ênggêbag mêngsah tiyang Makasar ingkang wontên ing Dêmung, sarta kêkanthenan tiyang môncanagari [mô...]

--- 292 ---

[...ncanagari] sadaya, ingkang dados têtindhihing prang Radèn Panji Karsula. Radèn Panji Karsula tuwin para bupati môncanagari wau inggih lajêng mangkat. Sang nata dhawah malih dhatêng abdi lêlurah saragêni, anama Ngabèi Môngsadipa, Môngsadipa, sira ingsun paringi nagara ing Japara, sira tumuli muliha marang Japara, lan anakmu Si Jagapati, Jagamanggala, Wiragati, Tanumanggala, padha gawanên kabèh, lan Si Mangunnagara gawanên milua ênjaga ana ing Japara, sarta kagungan ingsun maryêm têtêlu gawanên. Si Gunturgêni, Si Gulu, Si Kumbarawi, padha sèrèdên. Gawenên ênjaga ana ing Japara, poma padha dingati-ati ênggonira padha ênjaga ana ing kono. Ingkang sami kadhawahan wau aturipun sandika, lajêng mangkat.

Gêntos kacariyos senapati Radèn Panji Karsula sarta para bupati môncanagari, lampahipun sampun dumugi ing Japan, atata-tata wontên ing ngriku, sabab Radèn Panji Karsula punika têtiyang saking Japan angawula ing Matawis. Ing mangke nagari Japan kaparingakên dhatêng piyambakipun. Sarêng ênggènipun tata sampun samêkta lajêng bidhal. Lampahing baris kapara tiga, Ki Darmayuda dados panjawat têngên, akanthi môncanagari sapalih, Ki Anggajaya dados panjawat kiwa, akanthi môncanagari sapalih, Radèn Panji [Pa...]

--- 293 ---

[...nji] Karsula kang dados dhadha, akanthi têtiyang Mataram. Lampahipun sampun ngancik watêsing Dêmung. Dene raja Galesong inggih sampun sumêrêp, yèn dipun inggahi gêgaman saking ing Matawis, kathahipun tanpa wilangan. Tiyang Makasar sampun sami rêmbag sabiyantu sarêng pêjah, sampun sami ngatos-atos wontên salêbêting bètèng. Botên dangu gêgaman Matawis dhatêng, tiyang Makasar amêthukakên prang sakêdhap, nuntên sami lumajêng dhatêng ing wana, têtiyang ing Matawis badhe sami angrêrayah salêbêting biting, Panji Karsula botên anglilani, sabab sampun kasaput ing dalu, bala ing Matawis lajêng sami rêrêp anêba wontên satêngahing ara-ara, tiyang Matawis sadaya sami weya, ing dalu sakeca ênggènipun sami tilêm. Gêgamanipun sami kasèlèhakên, kapal sami dipun cuculi, sawênèh sami ngura-ura. Sarêng wanci ing lingsir dalu, tiyang Makasar

dhatêng watawis kathahipun kawan atus. Lajêng angamuk sarta surak. Tiyang Matawis sami kagèt bingung pating balulung, kathah kang pêjah dening tiyang Makasar tuwin dening kancanipun piyambak. Lajêng mawut arêbat gêsang piyambak-piyambak. Sarêng wanci byar tiyang Matawis sampun gusis. Amung kantun kang sami pêjah kemawon. Tiyang Makasar sami suka manahipun, amanggih barang sarta gêgaman. Dene Radèn Panji Karsula wau lumajêng [luma...]

--- 294 ---

[...jêng] dhatêng Japan piyambak kemawon. Wontên ing ngriku sakit lajêng pêjah.

Tiyang Makasar wau nuntên sami ngêsuk dhatêng tanah môncanagari, ing pundi kang dipun ambah lajêng sami têluk, botên wontên kang purun anglawan. Tiyang ing Kadhiri sapangetan dumuginipun ing Prabalingga Balambangan sampun sami nungkul sadaya dhatêng Raja Galesong, dados samangke gêgamanipun tiyang Makasar wau sangsaya agêng, sampun misuwur ing nagari Matawis, sarta sampun katur ing sang prabu, yèn Panji Karsula kawon prangipun sarta sampun pêjah, tiyang Makasar gêgamanipun sangsaya ngrêbda, tiyang môncanagari sampun têluk sadaya. Sang nata lajêng parentah dhatêng Radèn Prawirataruna, dikakakên ênggêcak mêngsah kang wontên ing Dêmung, pangandikanipun sêru, Prawirataruna, sira ngaluruga marang ing Dêmung, wong Makasar tumpêsên kabèh, wong pasisir iridên padha adunên prang, sarta wong Walônda kang padha ana ing Japara jakên ngalurug kabèh, yèn ora gêlêm, tundhungên têka ing kono, yèn mopo tumpêsên. Lan wong Madura pariksanên, apa sababe ora seba marang Mataram. Sira sun kanthèni Si Wirabumi, Wiradôngsa lan Si Pulangjiwa, sabalane kabèh. Ingkang sami dipun dhawahi aturipun sandika, lajêng mangkat. Sami jangji pakumpulan ing Japara, Radèn Prawirataruna [Prawi...]

--- 295 ---

[...rataruna] sadhatêngipun ing Japara, para bupati pasisir sampun sami ngalêmpak wontên ing ngriku, ing Têgal sapangetan dumuginipun ing Tuban. Bupatinipun sampun pêpak wontên ing ngriku sadaya, lajêng sami dandos baita, kêbak ing muwara Japara, Ki Wôngsadipa ing Japara sangêt ênggènipun sugun-sugun dhatêng para bupati tuwin dhatêng Radèn Prawirataruna. Radèn Prawirataruna lajêng animbali Kumpêni kang wontên ing ngriku, kathahipun amung sabrêgada, pangagêngipun anama Kapitan Dulkup. Sareyan satunggil anama Ondorop. Juru tulis satunggil. Amung punika ingkang dipun timbali, sadhatêngipun ing ngarsane Radèn Prawirataruna lajêng kadhawahan andikakakên tumut ngalurug. Yèn botên purun kadhawahan kesah saking Japara, supados sampun ngantos adamêl sumêlang ing manah, aturipun tiyang Walandi sandika anglampahi, dhasar salaminipun angajêng-ajêng timbalanipun sang prabu, kaabêna prang kalihan mêngsah, Radèn Prawirataruna mirêng kasagahanipun tiyang Kumpêni sangêt sukaning manahipun. Sasampuning samêkta Radèn Prawirataruna lajêng bidhal lan sabalanipun. Mêdal ing laut. Para bupati sabalanipun sampun sami numpak baita, baita awarni-warni, nuntên sami ambabar layar, sampun mancal saking ing ngriku, lampahing baita pating salêbar,

--- 296 ---

langkung asri tiningalan. Sarta sami mawi têngêran bandera piyambak-piyambak. Tiyang Kumpêni anumpak baita, ujung Surabaya sampun katingal. Baita lajêng sami angranji wontên ing muwara, Radèn Prawirataruna tuwin para bupati lajêng sami mêntas dhatêng ing Surabaya, amasanggrahan wontên ing ngriku, Radèn Prawirataruna sampun midhangêt pawartos, mênggah tiyang Madura ênggènipun botên wontên sowan dhatêng ing Matawis.

Punika amargi dipun bêbêg dhatêng Radèn Trunajaya, Radèn Prawirataruna lajêng anglampahakên utusan dhatêng ing Maduntên sarta mawi sêrat. Kala samantên Radèn Trunajaya sawêg dhatêng ing griyanipun saking ing Dêmung saking kêpanggih kalihan Raja Galesong, sampun rêmbag sabiyantu badhe ambêdhah nagari ing Matawis. Anuntên utusanipun Radèn Prawirataruna dhatêng, nanging Radèn Trunajaya asêngadi sakit. Mila awat sakit, sabab sampun ngintên yèn badhe dipun timbali, sarta dèrèng kuwawi yèn amêthukna prangipun Radèn Prawirataruna. Utusan wau inggih sampun dipun panggihi, sêrat lajêng katampèn sarta winaos. Radèn Trunajaya sasampuning maos sêrat lajêng wicantên dhatêng utusan. Kowe matura marang eyang Prawirataruna, aku ora rumôngsa yèn amênging marang wong Madura, ênggone ora padha seba marang ing Mataram iku saking [sa...]

--- 297 ---

[...king] padha edane dhewe, dene ing saiki ana parentah kêrigan, ya padha dakkêrigêne, yèn wis padha tata-tata, nuli dakkone padha marang ing Surabaya, nanging aku bakal ora milu, sabab lagi lara, kowe dhisika marang Surabaya, utusan wau sasampuning sinunggata lajêng pinisalin sarta sinangonan, lajêng mangkat dhatêng Surabaya, sampun katur ing Radèn Prawirataruna punapa ing sawicantênipun Radèn Trunajaya wau, Radèn Prawirataruna inggih sampun sumêrêp yèn sinôngga krama, nanging dipun gampilakên, sok ugi sampuna sirna tiyang Makasar, ing Maduntên kêpanggih wingking. Radèn Prawirataruna lajêng parentah bidhal dhatêng Dêmung, para dipati lan sabalanipun sampun sami numpak baita, ambabar layar, sarta sami ngungêlakên kalataka, lampahing baita sampun dumugi Panarukan. Para bupati sampun sami angatos-atos. Baitanipun sami kapinggirakên. Raja Galesong kang wontên ing Dêmung inggih sampun sumêrêp, yèn gêgaman Matawis dhatêng, Raja Galesong sampun parentah angatos-atos. Lan sawarnine têtêlukan tiyang môncanagari dipun kèn baris piyambak, kadèkèk ing wingking têbih, ingkang badhe mêthukakên prang dharat tuwin prang laut, tiyang Makasar kemawon. Sasampuning samêkta lajêng bidhal dhatêng pinggir pasisir, bala

--- 298 ---

ing Matawis inggih sampun sami mêntas saking baita, abaris ing gêgisik. Nanging bala pasisir kang dèrèng sami dhatêng. Anuntên tiyang Makasar dhatêng, narajang pating barêkik. Bala ing Matawis angrutug ing sanjata, tiyang Makasar botên ajrih anusup kukusing sandawa, angamuk kalihan lêmbing towok tuwin cundrik. Tiyang Matawis kathah kang pêjah, têtindhihipun bala Matawis sami ngawaki tumut ngamuk. Radèn Prawirataruna anitih kuda kairing abdinipun piyambak, kathahipun kawan dasa, lajêng sami ngamuk, tiyang Makasar kang katrajang kathah kang pêjah, nanging kang taksih gêsang botên wontên ajrih, ingkang sami pêjah dipun idak kemawon, ariwut pangamukipun. Tiyang Prawirataruna sampun pêjah sadaya, bala Matawis inggih kathah kang pêjah, Radèn Prawirataruna anandhang tatu, bala Matawis kang taksih gêsang giris manahipun. Sami lumajêng dhatêng pinggiring sagantên, arêbat baita, baitanipun lajêng sami kèrêm, tiyangipun kathah kang sami pêjah dening toya. Radèn Prawirataruna taksih wontên ing gêgisik. Angêntosi bala kang dèrèng numpak baita, sarta wicantên sêru, hèh wong Mataram, disarèh ênggonmu nunggang prau, aku misih ngêntèni, yèn prangku iki kalah, amêsthi nagara ing Mataram bakal bêdhah, aku angur matia dhingin. Ayo padha ngamuk manèh. [ma...]

--- 299 ---

[...nèh.] Anuntên tiyang Makasar dhatêng, Radèn Prawirataruna kinarubut ing tiyang Makasar, sampun pêjah badhe lajêng dipun kêthok sirahipun. Nuntên tinulungan tiyang Kumpêni, Ambon lan Tarnate, sami mêntas saking baita, lajêng angrutug ing sanjata, mimis kados garimis. Tiyang Makasar kathah kang pêjah, tiyang Makasar sami lumajêng, jisimipun Radèn Prawirataruna sampun kabêkta dhatêng baita, lajêng tinabêla, kaantukakên dhatêng ing Matawis. Pangajêngipun bala Matawis wau wontên ingkang ngungsi dhatêng lèpèn Paiton. Tiyangipun sami mêntas dhatêng dharatan. Anuntên dipun rundhuk dhatêng ing tiyang Makasar, baitanipun tiyang Matawis dipun obong, gêgaman sarta sangunipun têlas kobong sadaya, tiyang Matawis sami lumajêng ing sapurug-purug.

Kacariyos jisimipun Radèn Prawirataruna, sadhatêngipun ing Matawis, tiyang sanagari sami orêg sadaya, sarta sami kêkês manahipun. Dene kang sami pêjah bojo tuwin sadhèrèkipun gumuruh sami anangis. Sarta sampun katur ing sang prabu, yèn Radèn Prawirataruna kapupu ing paprangan. Balanipun kathah kang pêjah, sang prabu nuntên miyos sinewaka, para putra, santana, bupati, mantri, sampun pêpak sowan sadaya, sang nata angandika dhatêng Pangeran Dipati Anom. Thole dipati, sira tumindaka dhewe, anglurug marang ing

--- 300 ---

Dêmung, lan adhinira padha gawanên kabèh, wong ing Mataram pra têlunên. Kang saduman tinggalên atunggu marang ingsun. Wong pasisir kêrigên kabèh, padha adunên prang, nagara Madura tumuli gêpukên. Si Trunajaya patènana, krana iku kang miwiti agawe prang, Si Dipati Cakraningrat gawanên, supaya wong Madura padha elinga, yèn iku bandarane lawas. Pangeran dipati matur sandika. Sang nata ngandika malih dhatêng Panêmbahan Purbaya, uwa Purbaya, jêngandika anuwanana ing lampah, angêmonga ing wayah jêngandika. Panêmbahan matur sandika, lajêng sami pradandosan. Tiyang sanagari orêg sami tata-tata, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal. Gumuruh swaraning bala, gêgaman tuwin bandera awarni-warni, para pangeran sadaya sami wahana turôngga, lampahipun sapangkat-pangkat, andalêdêg kados toya mêdal saking rong, gêbyaring busana tuwin kêlabing bandera amindha sêkar sataman. Langkung agêng gêgamanipun. Lampahipun sampun dumugi ing Japara, pangeran dipati lajêng makuwon, anata lampah sarta anglêrêbakên bala. Dene para bupati pasisir ing Têgal sapangetan dumuginipun ing Pathi inggih sampun sami dhatêng wontên ing ngriku sabalanipun. Bupati ing Lasêm Rêmbang sapangetan sampun sami têluk dhatêng Trunajaya tuwin dhatêng Raja Galesong. Pangeran [Pa...]

--- 301 ---

[...ngeran] dipati wau sampun midhangêt pawartos, yèn Radèn Trunajaya sampun kathah têtêlukanipun sarta sampun agêng bêbarisanipun, akumpul kalihan Raja Galesong ing Makasar. Pangeran dipati wau ing batin tansah angalêm dhatêng Trunajaya, ênggènipun badhe prang punika amung kadamêl gêlar kemawon. Wontêna labêtipun yèn prang, supados ênggènipun sakuthu sampun ngantos kauningan dhatêng ingkang rama sang prabu, nanging pangeran dipati dèrèng sumêrêp, yèn Trunajaya anyidrani jangji, upaminipun tiyang ngêmut gêndhis, amêsthi ngraosakên lêginipun kemawon, botên sumêdya yèn dipun lêpèha, dene têgêsipun Trunajaya wau sarêng sampun kathah balanipun lajêng kasupèn dhatêng kancanipun sakuthu, samêdya jumênêng nata piyambak. Panggalihipun pangeran dipati kakintên, botên purun jumênêng nata piyambak makatên. Pangeran dipati lajêng parentah bidhal sumêdya ngangsêg panggenaning mêngsah, Ki Wôngsadipa ing Japara sarta tiyang Kumpêni katilar kadhawahan ênjagi wontên ing Japara, lampahipun pangeran dipati nurut pasisir mangetan. Sakalangkung agêng gêgamanipun. Sawarnining sangu-sangu tuwin

rêrepot, sami kaêmot ing baita mêdal ing laut. Lampahe bala ing Matawis anggrêgut sumêdya sami ngantêp kapurunanipun. Sabab têtindhihipun [têti...]

--- 302 ---

[...ndhihipun] gustine piyambak.

Gêntos kacariyos Radèn Trunajaya, sampun akêkutha wontên ing Surabaya, sarta sampun kumpul kalihan Raja Galesong, ajangji êndhog sapatarangan, sabiyantu sarêng pêjah, sumêdya êmbêdhah nagari ing Matawis. Têtêlukanipun nagari inggih sampun kathah, tanah pasisir ing Rêmbang sapangetan dumuginipun ing Balambangan, môncanagari ing rêdi Lawu sapangetan dumuginipun ing Balambangan. Punapa dene tiyang Sampang saurutipun pulo ing Maduntên, sadaya inggih sampun sami suyud, angratu dhatêng Trunajaya, wondene Trunajaya wau inggih sampun jumênêng nata ajêjuluk Panêmbahan Madurêtna Panatagama, sampun misuwur ing tanah pasisir tuwin môncanagari sadaya, nanging kala samantên Trunajaya sangêt ênggènipun kasupèn, yèn sagêdipun makatên punika wontên ingkang ngajani, awit saking karsanipun Pangeran Dipati Anom ing Matawis, botên pisan yèn èngêta dhatêng pangeran dipati, sabab kalimput ing kamuktèn. Pangraosipun kuwawi yèn jumênêng ratu agêng amêngku ing tanah Jawi sadaya.

Trunajaya wau inggih sampun midhangêt pawartos, yèn gêgaman Matawis sampun dhatêng wontên ing Japara, têtindhihipun Pangeran Dipati Anom. Ingkang andhèrèk Panêmbahan Purbaya, Pangeran Singasari,

--- 303 ---

Pangeran Balitar sarta para pangeran sanèsipun, tuwin para bupati inggih kathah kang sami êndhèrèk. Tiyang Matawis kakêrig lampit. Para bupati pasisir bang kilèn inggih sampun kumpul gêgamanipun sakalangkung agêng, saking Japara gêgaman Matawis wau sampun bidhal. Sumêdya anggêbag ing Surabaya.

Trunajaya sarta Raja Galesong lajêng parentah anglêmpakakên bala, sarêng sampun samêkta, nuntên bidhal, kathahing bala tanpa wilangan. Andêl-andêlipun tiyang Madura anama Tumênggung Mangkuyuda, kalih Dhandhang Wacana, tiga Wôngsaprana, sami kêndêl-kêndêl sarta têguh, dene andêl-andêlipun tiyang Makasar anama Dhaèng Marewa, Dhaèng Makincing, Busung Mrênung. Trunajaya sarta Raja Galesong inggih sami anindhihi piyambak. Ingkang dados cucuking baris tiyang Madura, kasambungan tiyang Makasar, nuntên barisipun tiyang môncanagari. Lampahipun sampun dumugi ing Gêgodog. Baris Matawis inggih sampun dhatêng ing ngriku, ajêng-ajêngan lajêng sami mangsah ing prang, kados alun têmpuh sami alun. Ingkang prang sami riwut. Tiyang Madura tuwin tiyang Makasar kathah kang pêjah, nanging dipun pidak kemawon, botên wontên kang ajrih, dangu-dangu tiyang Matawis kathah kang pêjah, ingkang taksih gêsang sami giris manahipun. Para bupati Matawis sami ngawaki tumut prang, Panji Wirabumi, [Wirabu...]

--- 304 ---

[...mi,] Ngabèi Wirajaya, Rôngga ing Sidayu sampun pêjah dening tiyang Maduntên. Panêmbahan Purbaya sarêng aningali bala ing Matawis kathah kang tatu sarta pêjah, nuntên angandika dhatêng abdinipun. Bocahku kabèh, kowe padha sumurupa, aku kongsi momong ratu têtêlu, sarta sabên-sabên aku ya angadu prange wong Mataram, nanging ora kaya ing saiki, kang padha têguh-têguh ing biyèn samêngko akèh kang tatu utawa mati, kang padha kêndêl-kêndêl ing biyèn samêngko padha jirih kaya wong wadon. Iki

pratandhane yèn ing Mataram pinêsthi bakal rusak. Sabab wong Mataram prange apês. Dene yèn ing Mataram pinêsthi bakal rusak, aku angur matia dhingin. Karana aku wis tuwa, sarta nagara ing Mataram ora ana kang wis misuwur kaya aku ing kadigdayan sarta ing kakêndêlan. Diwêdèni ing wong sanagara aprasasat ratu. Panêmbahan lajêng anggêrêgakên bala ingajak ngamuk. Bala ing Matawis ambyuk angamuk rampak. Tiyang Madura tuwin Makasar anadhahi, arame prangipun, akathah kang sami pêjah, panêmbahan titihanipun sampun pêjah, angamuk dharat kalihan dhuwung anama pun Panji, tiyang Madura kathah kang pêjah dening panêmbahan, lajêng kinarubut ing kathah winaos sarta ginitikan ing landheyan. Panêmbahan sakalangkung têguh, botên pasah dening

--- 305 ---

gêgaman, nanging sariranipun rêmpu, dhasar sampun sêpuh, panêmbahan tiba linggih, Pangeran Balitar enggal anulungi dhatêng panêmbahan, angamuk ing tiyang Sampang, panêmbahan sampun karêbat dhatêng Pangeran Balitar, nanging sampun botên emut. Binêkta mundur dhatêng pasanggrahan. Bala ing Matawis ambrol kados bêndungan bêdhah, larud lumajêng sadaya, sarta kasaput ing dalu, tiyang Madura inggih sami mundur masanggrahan, sarta sami suka-suka, bala ing Matawis sami arêropoh. Panêmbahan Purbaya lajêng seda panuju tanggal ping gangsal wulan Ruwah ing taun Dal 1599.

Ing pasanggrahan gumêrah swaraning tangis. Layon sampun tinabêla, kaantukakên dhatêng ing Matawis.

Ing sasedanipun panêmbahan tiyang Matawis sadaya sami kêkês manahipun, sabab andêl-andêlipun sampun botên wontên. Tiyang ing Matawis kathah kang sami minggat ing dalu, Pangeran Dipati Anom tuwin pangeran sanèsipun punapa dene para bupati inggih sami kalulun. Lajêng sami bidhal mantuk dhatêng ing Matawis. Tiyang Madura tuwin tiyang Makasar inggih sami anunuti,[5] nanging botên kacandhak. Têtindhihipun tiyang Sampang anama Mangkuyuda, têtindhihipun tiyang Makasar anama Dhaèng Marewa, samargi-margi tansah angrayah, èstrinipun binoyongan, jalêripun pinêjahan, anglangkungi [a...]

--- 306 ---

[...nglangkungi] saking rêsah, katêlah dalah samangke, yèn wontên tiyang angrêbut, sami dipun wastani kaya bajag ing Sampang. Lampahipun tiyang Sampang wau dumugi ing Juwana, ing Pathi, Kudus sampun sami nungkul dhatêng tiyang ing Sampang, amung nagari Dêmak ingkang bôngga, amêthukakên prang salêbêting biting, tiyang Madura kathah kang pêjah, nuntên sami mundur sumêja ambêdhah ing Japara, lajêng binantonan saking Trunajaya, ingkang binantokakên tiyang môncanagari, sakalangkung agêng barisipun. Ing Japara sampun kakêpang, Ki Ngabèi Wôngsadipa ing Japara sampun rêmbag sabiyantu kalihan tiyang Kumpêni, sami mapan salêbêting kitha ing Japara, tiyang Kumpêni kathahipun kalih brêgada, têtindhihipun anama Mayor Bro, kalih Kapitan Bèlêm. Lajêng sami tata baris wontên ing alun-alun, alêlumbangan. Tamburipun tansah brang-brangan. Ganderanipun kumitir, sampun sami amapanakên mariyêmipun. Ki Wôngsadipa sakulawangsanipun inggih sampun nunggil kalihan tiyang Kumpêni sarta sami angatos-atos. Anuntên tiyang Makasar lan Maduntên dhatêng sarta asurak-surak, sumêja lumêbêt ing kitha badhe anumpês tiyang salêbêting kitha, tiyang Kumpêni lajêng anyumêt mariyêmipun, sarta angarutug ing sanjata, tiyang Maduntên ingkang pêjah wontên ing alun-alun kawan dasa, bathangipun dados saênggèn. [saêng...]

--- 307 ---

[...gèn.] Ingkang tatu tuwin pêjah saênggèn-ênggèn kathah, tiyang Maduntên tuwin tiyang Makasar mêksa majêng anusup kukus, sumêja angamuk liwung sarta sami ngangge kêre wêsi, sawênèh kulambi walulang, tiyang Kumpêni botên kèndêl-kèndêl sanjatanipun, mimis mindha garimis. Mêngsah kathah kang pêjah, rêbah pating sulayah, lajêng sami mundur amasanggrahan wontên ing dhusun Jagatamu. Ki Wôngsadipa ing Japara lajêng amapanakên mariyêm kang agêng-agêng, kabêkta minggah dhatêng ing rêdi Danaraja. Mêngsah kang wontên ing Jagatamu kasipat ing mariyêm saking ing ngriku, mimis mariyêm angsal kêkajêngan sami sêmpal. Sêmpalan kajêng anibani ing tiyang, tiyang Maduntên tuwin tiyang môncanagari kathah kang pêjah, gègèr sami lumajêng dhatêng Kudus. Tiyang Kumpêni sarta Ki Wôngsadipa sami suka-suka, bathanging mêngsah kupingipun sami dipun irisi, kaaturakên dhatêng ing Matawis.

Botên antawis lami Trunajaya anglampahakên prajurit kathah, têtindhihipun Dhandhang Wacana, agêng inggil sarta kêndêl, kadhawahan dhatêng ing Matawis, amondhongi Pangeran Kajoran kabêkta dhatêng ing Surabaya. Ki Dhandhang Wacana sampun mangkat mêdal ing Jagaraga, lampahing gêgaman sakalangkung rêsah, samargi-margi tansah angrêrayah, dhusun ingkang kamargenan kathah kang risak. Têtiyang tanah Sokawati, Kaduwang tuwin tanah

--- 308 ---

Pajang sampun sami nungkul dhatêng Ki Dhandhang Wacana, lampahipun sampun dumugi ing Kajoran. Panêmbahan Rama inggih sampun kumpul, lajêng anêluk-nêlukakên dhusun sakiwa têngên ing ngriku.

Kala samantên sampun katur ing sang prabu yèn gêgaman Maduntên sampun angancik ing Kajoran. Panêmbahan ing Kajoran ingkang sampun kumpul kalihan tiyang Maduntên. Sang nata lajêng parentah dhatêng Pangeran Dipati Anom. Thole Dipati Anom, sira tumindaka dhewe, minôngka wakil ingsun, anggitika mungsuh kang ana ing Kajoran. Wong ing kono tumpêsên kabèh sanak-sanakira padha gawanên kabèh, wong Mataram saanane kêrigên. Pangeran dipati matur sandika, lajêng angundhangi bala, angrakit gêgamaning prang, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal. Lampahipun dumugi ing Taji, kèndêl sakêdhap anata lampah, lajêng lampahipun dumugi ing Kajoran. Nuntên campuh prang rame ngantos sadintên. Tiyang Maduntên lan tiyang Kajoran kathah kang pêjah tuwin kêtaton, sabab karoban lawan. Nuntên sami mundur kasaput ing dalu, tiyang Maduntên sami arêropoh. Sarêng ing wanci lingsir dalu Panêmbahan Kajoran lolos anak bojo tuwin brayatipun sadaya, kadhèrèkakên gêgaman Maduntên. Ing enjingipun bala Matawis sami sumêrêp,

--- 309 ---

yèn Panêmbahan Kajoran sarta tiyang Maduntên sami lolos ing dalu, ing Kajoran lajêng dipun rayah, griya-griya kabêsmèn dhatêng tiyang Matawis. Pangeran Dipati Anom sabalanipun sampun kondur dhatêng ing Matawis.

Kacariyos lampahipun Panêmbahan Rama ing Kajoran lêstantun dumugi ing Surabaya, kêpanggih kalihan Trunajaya, kalih-kalihipun sami onêng-onêngan, botên angintên yèn sagêda pinanggih sarta wilujêng. Ing nalika punika Trunajaya lajêng angalih kadhaton ing Kadhiri, sampun adamêl bètèng sarta ajêjagang sakalangkung kêkah, mariyêmipun tinata ing balowarti ngajêng wingking, tuwin gêgaman sanèsipun inggih sampun mirantos. Raja Galesong kalihan Panêmbahan Rama inggih sampun kumpul wontên ing ngriku.

Botên antawis lami nuntên gêntos taun, Trunajaya, Raja Galesong, Panêmbahan Kajoran sami pirêmbagan ênggènipun badhe ambêdhah nagari Matawis. Dadosing rêmbag lajêng parentah anglêmpakakên bala, angêrigi tiyang môncanagari tuwin pasisir, sarêng sampun ngalêmpak barisipun pinalih, ingkang saduman têtindhihipun anama Tumênggung Mangkuyuda, pêpatihipun Trunajaya, angirid tiyang môncanagari sapalih, tiyang pasisir sapalih, lampahipun badhe mêdal ing Garobogan, [Garo...]

--- 310 ---

[...bogan,] anglarug dhatêng tanah Sokawati tuwin tanah Pajang, anjog ing Kajoran, akanthi Dhandhang Wacana saha Dhaèng Marewa. Dene baris sadumanipun badhe mêdal ing Samawis, lajêng mêdal ing Kêdhu Trayêm, anjog sakilèning Matawis, têtindhihipun Ki Ngabèi Wôngsaprana, angirid tiyang pasisir sapalih, môncanagari sapalih, sarêng sampun samêkta sarta sami ubanggi dintên, sarênga dhatêngipun wontên ing nagari Matawis, lajêng bidhal. Sakalangkung agêng lampahing baris kêkalih, sarta sakalangkung rêsah, ing samargi-margi tansah ambêbahak, tandangipun anggêgilani, dhusun ingkang kamargenan sami risak. Lampahing baris ingkang saduman sampun dumugi ing Garompol, kèndêl atata-tata, lajêng nyabrang bênawi ing Samanggi, anglarug dhatêng tanah Pajang, têtiyang ing tanah Pajang sami kagegeran, ajrih aningali bajag Sampang, kathah kang sami ngili dhatêng wana, wontên kang ngungsi dhatêng ing Matawis. Baris ing Maduntên sampun dumugi ing Kajoran lajêng sami masanggrahan ing Taji, dene baris kang mêdal ing Samawis inggih sampun dumugi ing Trayêm, sakilèning Matawis, lajêng masanggrahan, sarta sampun utusan dhatêng ing Taji, sami ubanggi dintên, sarênga pangrampidipun ing nagari Matawis.

Ing nagari Matawis inggih sampun sumêrêp, yèn mêngsah [mêng...]

--- 311 ---

[...sah] Maduntên dhatêng amaju kalih, têtiyang ing Matawis sami gègèr, agiris manahipun. Tiyang ingkang sami sumêja angungsèkakên anak bojo, botên kantênan solahipun. Wondene para putra santana tuwin bupati mantri sampun angrakit gêgaman, sami tata baris wontên ing alun-alun. Pangeran Dipati Anom nyuwun pamit dhatêng ingkang rama, sumêja amêthukakên prang, ingkang rama inggih anglilani, Pangeran Dipati Anom lajêng bidhal, sarta ingkang rayi-rayi tuwin para bupati mantri, sawontênipun tiyang Matawis kêrig sadaya, nanging ing waktu punika tiyang Matawis sami kuwur manahipun, kaèngêtan dhatêng anak bojonipun tuwin barang darbèkipun. Ênggèning sami tumut mêthukakên mêngsah punika amung saking ajrih kapêksa ing bandaranipun. Dados botên wontên tiyang ingkang gadhah kakêndêlan. Sadaya manahipun sami ajrih sarta kêkês kemawon. Baris agêng sampun mêdal saking alun-alun sarta angatos-atos. Dene baris Maduntên inggih sampun bidhal saking ing Taji, dumugi ing Pajarakan lajêng têmpuh ing prang wontên ing Kaliajir, arame prangipun. Baris Maduntên kang wontên ing Trayêm sampun ngangsêg dumugi ing Talagawana, lajêng campuh prang, tiyang Matawis kuwur prangipun. Sabab mêngsahipun maju kalih, sarta aningali tandangipun pangamuking tiyang Maduntên kados banthèng [ba...]

--- 312 ---

[...nthèng] kanin tuwin kados sima arêbat daging, bala Matawis bibrah manah sarta tatanipun. Lajêng dhadhal sami lumajêng dhatêng salêbêting kitha. Ing salêbêting nagari Matawis jêjêl tiyang kang sami ngungsi tuwin tiyang kang sumêja mêdal dhatêng sajawining nagari, sami ulêng-ulêngan. Tiyang èstri sami nangis gumêrah, botên kantên-kantênan solahipun. Dene para putra santana tuwin bupati mantri, sadaya sami baris

wontên ing alun-alun ajagi, bilih wontên karsanipun sang prabu amêthukakên prang, nanging sang nata botên karsa mêdali prang, sabab sampun sumêrêp ing papêsthining Allah, yèn nagari Matawis sirna panjênênganing ratu, sarta sampun jangkêp satus taun karaton ing Matawis. Sang prabu punika jumênêng ratu wêkasan. Dados sang nata wau sampun narima panggalihipun. Karsanipun sang prabu badhe atilar karaton, sumêja kèngsêr saking ing Matawis. Lajêng parentah pradandosan dhatêng para garwa tuwin para èstri salêbêtipun kadhaton sarta kadhawahan sami ambêktaa rajabrana utawi arta sakuwawinipun. Tiyang salêbêting kadhaton pating bilulung sarta sami nangis. Sang nata gugup ing galih, amirêng suraking mêngsah kang andhêsêk kitha sarwi angrayah ambêboyongi, griya-griya sakiwatêngêning kadhaton sami binêsmenan. Sarêng ing wanci dalu sang nata lolos saking kadhaton sagarwaputranipun [sagarwa...]

--- 313 ---

[...putranipun] sadaya tuwin abdi jalêr èstri ingkang sami trêsna inggih sami andhèrèk. Kala jêngkaripun sang prabu atilar pura panuju ing malêm Akad, tanggal kaping 18 wulan Sapar ing taun Be ôngka 1600.

Lampahipun sang nata saking kitha Palèrèd ngilèn bênêr, mampir ngujung dhatêng astana Magiri, lajêng nyabrang lèpèn Praga, sang nata nitih dipôngga, para èstri sami numpak kapal tuwin tandhu, para putra inggih êndhèrèk[6] sadaya, sang prabu ing samargi-margi tansah nênggak waspa, sakalangkung mêmêlas, lampahipun pinêlak.[7] Ajrih bilih katututan ing mêngsah.

Ing enjingipun tiyang Maduntên sami sumêrêp, yèn sang nata sampun lolos ing dalu sagarwaputranipun. Ki Tumênggung Mangkuyuda ing Sampang lajêng angêbroki ing kadhaton. Saisining kadhaton sami rinayah binoyongan. Tangis gumêrah swaranipun, ingkang sami katilar ing sang prabu sakalangkung mamêlas. Ki Tumênggung Cakraningrat sampun kacêpêng dhatêng Dhandhang Wacana, lajêng kakintunakên dhatêng ing Kadhiri, sampun katur ing Sang Prabu Trunajaya, nanging Trunajaya botên kolu yèn amêjahana dhatêng ingkang paman. Cakraningrat lajêng kabucal dhatêng wana Lodhaya, panêjanipun Trunajaya ingkang paman wau supados pêjah amargi dipun môngsa ing drubiksa. Dene Ki Mangkuyuda kang ngêbroki kadhaton Matawis wau [wa...]

--- 314 ---

[...u] lajêng parentah dhatêng Dhandhang Wacana anututi lolosipun sang prabu. Dhandhang Wacana inggih nuntên bidhal sabalanipun, akanthi Dhaèng Marewa, Busung Mêrnung lan Ngabèi Wôngsaprana, lampahipun agêgancangan. Tiyang Matawis ingkang kacandhak pinêjahan. Ingkang nut dhinedhelan. Èstrinipun kadamêl sawênang-wênang, barang babêktanipun pinêndhêtan.

Kacariyos lampahipun sang prabu, sampun nyabrang lèpèn Bogawônta mêdal ing Rawa, anjog ing tanah urut sèwu, para garwa tuwin putra botên pisah kalihan sang nata, amung Pangeran Dipati Anom ingkang lumampah wontên ing wingking ragi têbih, lampahipun arangu-rangu, ing batos angajêng-ajêng utusanipun Trunajaya, sarêng sampun antawis botên wontên utusan, Pangeran Dipati Anom lajêng anututi ingkang rama. Lampahipun sang prabu sampun dumugi ing dhusun Karanganyar, taksih tanah Pagêlèn. Wontên ing ngriku sang nata dipun begal ing tiyang dursila, para èstri sami dhinedhelan. Sang nata enggal parentah nyêbar wang, supados tiyang begal wau sampun ngantos andhèdhèli dhatêng abdinipun kang èstri, nanging tiyang begal wau mêksa taksih andhèdhèli, sang

nata sakalangkung duka, lajêng angandika angipat-ipati dhatêng ingkang êmbegal. Hèh wong begal, muga [mu...]

--- 315 ---

[...ga] sira aja ana nêmu salamêt. Begal wau sakal lajêng botên wontên sagêd ngadêg, sami galasahan wontên ing siti, sang prabu lajêng lampahipun dumugi ing Toyamas, arêrêb wontên ing dhusun Ngajibarang, para putra tuwin abdi sawontênipun sami sowan ing ngarsanipun sang prabu, sang nata angandika dhatêng Pangeran Dipati Anom. Thole, sira balia, nagara ing Mataram sira rêbuta, adhi-adhinira padha gawanên kabèh, Pangeran Dipati Anom matur saha sêmbah, dhawah dalêm punika kula mopo, ing pikajêngan kula, sanajan pêjah gêsanga, kula sampun ngantos pisah kalihan panjênêngan dalêm. Sang nata angandika, yagene sira têka mopo, yèn mêngkono adhinira Si Pugêr bae sun tarine, thole Pugêr, sira balia angrêbuta nagaranira ing Mataram, mulane kakangira kang sun tari, kakangira kang duwe wajib wis ora gêlêm anglakoni, dene sariraningsun wis aja sira pikir, sabab ingsun wis ora kalilan dening Allah yèn jumênênga ratu manèh, kapindhone ingsun tuwa, lah kapriye aturira. Pangeran Pugêr matur, kula sandika anglampahi, mugi angsala pangèstu dalêm, sagêda angrêbat nagari Matawis. Sang nata ngandika malih, sira ingsun srahakên ing Allah, muga sira rinêksaa dening Allah, sarta sira sun wèhi wasiyat,

--- 316 ---

kris Kyai Maesa Nular, tumbak Kyai Palèrèd. Loro iku padha wasiyat kraton, ingsun warisake ing sira, anggonên gêgaman yèn prang, adhinira Singasari, karo Si Martasana gawanên, gawenên kanthi lan ing têmbe manawa lanang prangira, ingsun titip adhinira Si Tapa, sabab saiki isih cilik. Karo dene ing besuk Si Tapa iku, yèn wis jumênêng ana ing Pathi pilih tandhinge, sarta bakal kanthinira, sira banjura jumênênga nata ana ing Jênar, wis sira mangkata sarta adhinira karo, ingsun anyangoni salamêt. Pangeran Pugêr, Pangeran Singasari, Pangeran Martasana sampuning ngabêkti dhatêng ingkang rama, lajêng bidhal wangsul sumêja dhatêng Jênar, ingiring bala sawatawis. Wondene sang prabu inggih lajêng bidhal saking Ajibarang, dumugi ing dhusun Pasiraman, taksih talatah ing Toyamas, lajêng rêrêb wontên ing ngriku, sang nata nandhang gêrah sangêt, botên karsa dipun usadani, kala samantên sang nata sarean. Pangeran Dipati Anom sarta Radèn Mas Tapa tansah wontên ing dagan sarwi ngrangkul padaning kang rama, sang prabu amundhut dawêgan. Pangeran pipati enggal dhawah dhatêng abdinipun. Sasampuning angsal lajêng kasaosakên, dawêgan wau lajêng dipun bolong dhatêng pangeran dipati, lajêng kaaturakên ingkang rama sang prabu. Sang nata aningali

--- 317 ---

dawêgan sampun kabolong anggraita ing galihipun, angintên yèn dawêgan wau kadekekan wisa dhatêng pangeran dipati, ewadene inggih lajêng dipun unjuk. Sang nata sarêng sampun ngunjuk dawêgan nuntên ngandika, bangêt tarimaningsun thole, ênggonira awèh dawêgan. Ingsun wêruh ing karêpira, ingsun sira purih enggala seda, dene têka kaya mêngkono karêpira, dhèk biyèn sira sun kon bali angrêbut nagara Mataram sira ora gêlêm. Ing saiki kaya mêngkono karêpira, hèh thole wruhanira, ing besuk amung sira dhewe kang mukti, ora tumurun ing anak putunira, sarta ingsun duwe wêwalêr, ing besuk yèn ingsun wis seda, sira lan saturunira ora ingsun lilani, yèn anyadrana ing pakuburan ingsun. Sang nata gêrahipun sangsaya ngranuhi, pangeran dipati tansah amuwun, sarwi nyungkêmi sukune kang rama, sang nata wungu angrangkul janggane kang putra, sarta ngandika, thole dipati, wruhanira ingsun bakal têkaning jangji, puput yuswaningsun. Besuk ing sapungkur ingsun, sira anjaka[8] pitulung marang wong Walônda, ajakên malês ukum marang wong

bang wetan kang padha angrusak ing Mataram. Poma-poma sira angèstokna ing wawêkas ingsun, krana wis pinasthi karsaning Allah, yèn ing tanah Jawa bakal salin alam. Wong Walônda bakal unggul prange, sarupane [saru...]

--- 318 ---

[...pane] anak putuningsun ing besuk, yèn akanthi wong Walônda amêsthi bakal lanang prange, sira ingsun dongakake bisaa angrusak mungsuhira wong bang wetan, nanging aja lali akanthi wong Walônda, sarta sarupane babêrkatan ingsun sira tampanana, kris aran Kyai Balabar, tumbak Kyai Baru lan sapanunggalane kabèh wajib sira kang anduwèni, krana sira putraningsun kang tuwa dhewe, wajib gumantya marang panjênêngan ingsun. Karo dene manèh thole, besuk manawa ingsun wis seda, layon ingsun pêtakên ing bumi Têgal, tunggalna lan guruningsun kang wus kinubur ing kono, nanging layon ingsun prênahna ing lêmah kang punthuk. Sarta lêmahe sira gôndaa, ing ngêndi lêmah kang wangi gandane sarta munthuk. Layon ingsun astananên ing kono, wis dibêcik kèri. Sang nata lajêng seda, tangis gumêrah, layon sampun siniraman lajêng tinabêla. Pangeran dipati enggal utusan animbali Ki Dipati Martalaya ing Têgal. Ki Dipati Martalaya inggih sampun dhatêng wontên ing ngriku, layonipun sang prabu lajêng kabêkta dhatêng Têgal, ing ngriku sampun manggih siti munthuk sarta wangi ambêtipun. Layon wau inggih sampun kasarèkakên ing ngriku, wiwit kala samantên ênggènipun nama ing Têgal Arum. Gêntos kacariyos rajaputra ing Mataram, kang anama

--- 319 ---

Pangeran Pugêr, lampahipun sampun dumugi ing Jênar, lajêng kaklêmpak bala, tiyang tanah Pagêlèn sampun suyud sadaya, wontên mantrinipun ingkang rama satunggil angawula ing rajaputra sampun kaangkat nama Tumênggung Gajah Pramoda, angrèhakên tiyang satanah Pagêlèn tuwin para santana inggih kathah kang sami andhèrèk ing rajaputra, kala samantên Pangeran Pugêr ing dalu sare, supêna kêpanggih ingkang rama, kadhawahan angrêbat nagari ing Matawis, sabab sampun mangsanipun sarta dhawah anjumênêng nata wontên ing Jênar, satêlasing pangandika ingkang rama katingal nuntên seda. Pangeran Pugêr kagèt lajêng wungu, sangêt ênggènipun gêgêtun. Lajêng ngandika tantunan dhatêng ingkang rayi-rayi, tuwin para santana sarta para tapa, karsanipun Pangeran Pugêr badhe jumênêng nata, ingkang sami tinantun sadaya anjurungi, Pangeran Pugêr lajêng jumênêng nata, ajêjuluk Kangjêng Susuhunan Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama, akêkutha ing Jênar, dipun lih nama ing Purwakôndha, sampun misuwur ing tanah Kêdhu Pagêlèn, sarta sampun suyud sadaya, tiyangipun sami ngalêmpak wontên ing ngriku sagêgamanipun. Sinuhun Ngalaga lajêng utusan amurugi gajah kagunganipun ingkang rama swargi, kala rumiyin katilar wontên ing margi, samangke inggih sampun kapundhut ing sang prabu Ngalaga. Sang Prabu Ngalaga [Nga...]

--- 320 ---

[...laga] lajêng angundhangi bala, sumêja anglagar mêngsah, tiyang Madura kang baris wontên ing dhusun Jagabaya, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal. Sadhatêngipun ing Jagabaya lajêng têmpuh prang rame, bala Madura kathah kang pêjah, Ki Dhandhang Wacana lan sabalanin[9] sami lumajêng angungsi dhatêng Palèrèd. Sang Prabu Ngalaga anglud dhatêng Palèrèd. Têtiyang ing Matawis kang sampun sami têluk dhatêng tiyang Madura samangke sami ambalik, andhèrèk gustinipun lami, dados sang prabu Ngalaga wau sangsaya kathah balanipun. Ki Tumênggung Mangkuyuda ing Sampang sampun sumêrêp tiyang Matawis sami ambalik, agiris manahipun kawêwahan sadhatêngipun Ki Dhandhang Wacana karisakan. Balanipun kathah kang pêjah, Ki Dhandhang Wacana sarta Mangkuyuda

lajêng larud lan sabalanipun sumêja angumpul dhatêng ing Kadhiri. Sang Prabu Ngalaga sarêng dipun aturi uninga ing balanipun, yèn tiyang Maduntên kang sami wontên ing Palèrèd sampun larud. Sang prabu nuntên lumêbêt ing kitha Palèrèd. Kala samantên sang prabu sampun têtêp ênggènipun jumênêng nata, amêngku nagari ing Matawis. Balanipun sadaya sami ajrih asih, parentahipun ajêg. Ambêgipun sang prabu adil paramarta, asring ngapura ing ngadosa, para santana tuwin para abdi ingkang sami lami sampun kathah kang sami dhatêng, sarta kathah kang sami jinunjung lênggah, wontên ingkang rayi satunggil sampun [sampu...]

--- 321 ---

[...n] kaangkat nama Pangeran Arya Panular, santananipun sang prabu satunggil anama Radèn Ônggayuda kaangkat nama Pangeran Natakusuma, Radèn Wirataruna kaangkat nama Dipati Mangkubumi, Radèn Rôngga kaparingan nama Dipati Martasana, Kyai Kamal kadadosakên pangulu, dene ingkang kadadosakên patih Radèn Arya Môndhalika, têtiyang ing Pajang Mataram tuwin ing Kêdhu Pagêlèn sampun sami suyud sarta kathah kang sami jinunjung lênggah, nanging kala samantên nagari ing Matawis kenging wawêlak. Kathah têtiyang kang sami sakit, bawinipun nagari Matawis risak, hawanipun dèrèng sae, sarta awis tatêdhan, têrag jawah, panasipun anglangkungi, nagari Matawis kados gêsêng, dados kathah têtiyang kang sami pêjah amargi sakit tuwin botên nêdha, kêkere aglar ing saurut margi utawi urut lèpèn, sarta sami sakit mêmalanên, utawi sakit rumab. Tiyang sakit ing wanci enjing, sontênipun pêjah, sang prabu Ngalaga sangêt ênggènipun sungkawa, botên eca dhahar utawi sare, tansah anêdha ing Allah, supados mulyaa nagarinipun.

Gêntos kacariyos Pangeran Dipati Anom. Ingkang wontên ing Toyamas. Ing sasedanipun ingkang rama pangeran dipati tansah amuwun ngantos supe ing kaluhuranipun. Botên sumêja yèn jumênênga nata, [na...]

--- 322 ---

[...ta,] ciptanipun anglampus kemawon, malah sumêja kesah khaji dhatêng Mêkah, kala samantên lajêng utusan animbali Ki Dipati Martalaya ing Têgal. Ki Dipati Martalaya inggih sampun dhatêng wontên ing Toyamas, panggih lan pangeran dipati, Martalaya lajêng ngabêkti sarta anangis. Pangeran dipati angandika, wis aja sira nangis, mupusa yèn wis pinêsthi karsa Allah, mungguh rusake nagara Mataram, mulane sira sun timbali, ingsun upayakna prau ingkang prayoga bakal ingsun tunggangi dhewe, ingsun bakal lunga khaji marang Mêkah, Ki Dipati Martalaya mirêng pangandikanipun pangeran dipati angêrês manahipun, lajêng angrangkul sukunipun pangeran dipati matur sarwi nangis. Gusti, karsa dalêm punika kula botên amrayogèkakên. Punapa panjênêngan dalêm botên angowêl karisakanipun ing tanah Jawi, upami katilara, ingkang dipun gêgondhèli tiyang satanah Jawi sadaya sintên, kajawi amung panjênêngan dalêm. Aluhung panjênêngan dalêm jumênênga nata wontên ing ngriki utawi ing Têgil anggêntosi rama dalêm suwargi, wondene prakawis mêngsah dalêm pun Trunajaya tuwin tiyang Makasar, kula kang sagah nyirnakakên. Sanajan wêwaha malih tiyang Sampang tuwin tiyang Makasar, kula botên ajrih. Akathah-kathah aturipun Martalaya wau. Pangeran dipati angandika, Martalaya, [Martala...]

--- 323 ---

[...ya,] karsaningsun wis ora kêna sira ampah, ingsun ora duwe cipta liyane mung têka munggah khaji, dene prasêtyanira wis ingsun tarima, nanging ingsun enggal upayakna prau bae. Ki Dipati Martalaya matur, yèn makatên gusti, mugi kasarèhna rumiyin, kula badhe

damêl baita ingkang prayogi, sabab yèn kula ngupados baita kapal ingkang prayogi kados botên angsal. Pangeran dipati inggih anurut ing aturipun Martalaya wau, Ki Martalaya lajêng pamit mantuk. Sadhatêngipun ing Têgal inggih anuntên damêl baita.

Ing sapêngkêripun Martalaya, pangeran dipati wau lajêng sami dipun garumung dhatêng abdinipun sarta dipun tangisi, supados wandea ênggènipun badhe minggah khaji, nanging pangeran dipati botên keguh ing karsanipun. Kala samantên pangeran dipati ing wanci dalu sare wontên mêsjid ing Toyamas, abdinipun panakawan alit têtiga, pangeran dipati wau supêna, mêsjid kang dipun anggèni sare punika katingal garowong ing nginggil. Anuntên wontên rêmbulan, kathahipun pitu, saking ing langit lajêng manjing ing jajanipun. Nuntên wontên lare saukiran cahyanipun kados srêngenge, dipun candhak dhatêng pangeran dipati botên kenging, lare saukiran wau ênggih lajêng manjing ing jajanipun. Pangeran dipati kagèt [kagè...]

--- 324 ---

[...t] nuntên wungu, sangêt ênggènipun gêgêtun, anggraita yèn kadhawahan cahya nurbuwat. Pangeran dipati lajêng agadhah cipta sumêja jumênêng nata, ênggènipun badhe kesah khaji botên siyos, sarta ciptanipun ing tanah Jawi prasasat sampun kagêgêm ing astanipun. Pangandikane ing galih, saupama dhèk biyèn rasaning galih ingsun kayaa saiki, kaya ora bêdhah nagara ing Mataram. Para abdinipun sadaya tuwin para santana lajêng kaklêmpakakên. Sampun pêpak sadaya, sarta sami pangling aningali gustinipun. Kala rumiyin cahyanipun êlom. Samangke cahyanipun sumringah sarta ngêngrêng, pangeran dipati ngandika dhatêng abdi tuwin santananipun. Bocah ingsun kabèh, sira padha saksenana, yèn saiki ingsun jumênêng nata anggêntèni kangjêng rama, ingsun ajêjuluk Susuhunan Mangkurat, Senapati ing Ngalaga, Ngabdurrahman Sayidin Panatagama, para abdi sami jumurung saur pêksi sadaya sarta sami suka ing manahipun. Para abdinipun ing kadipatèn lajêng sami jinunjung lênggahipun. Wontên ingkang dados bupati tuwin mantri, rôngga, dêmang ing sapantêsipun. Sang prabu anyar nuntên utusan animbali Ki Dipati Martalaya ing Têgal lan sabalanipun sarta ambêkta sagêgamaning prang, utusan lajêng mangkat sampun dumugi ing Têgal. Ki Dipati Martalaya inggih enggal mangkat dhatêng

--- 325 ---

Toyamas, sampun kêpanggih sang prabu anyar, sang nata alon ngandika, Martalaya, mulane sira sun timbali, sira sumurupa yèn ingsun jumênêng nata, dene ênggon ingsun bakal munggah khaji samêngko wis ora sida. Martalaya sarêng mirêng sakalangkung suka manahipun, matur saha sêmbah, sokur gusti, panjênêngan dalêm sampun jumênêng nata, ingkang kula ajêng-ajêng salaminipun inggih makatên. Dene prakawis mêngsah dalêm pun Trunajaya tuwin tiyang Makasar, inggih kula kang sagah anumpês. Panjênêngan dalêm ngeca-eca kemawon. Sang nata angandika, Martalaya, kasaguhanira wis ingsun tarima, dene prahu ênggonira gawe, iku sadhiyakna tumuli, sarta wonge kang nglakokake prahu, dipêpak sapirantine wong lêlungan. Krana ingsun bakal utusan mundhut bantu wong Walônda marang ing Batawi. Martalaya matur, gusti, karsa dalêm badhe mundhut bantu punika kula botên angrêmbagi, sabab watêkipun tiyang Walandi punika, yèn dipun prasanak tansah mangarahi, sarta kathah cidranipun. Saenipun lair kemawon. Ing batos botên pêdhot-pêdhot pangangkahipun. Dene prakawis mêngsah dalêm tiyang bang wetan, tiyang kula sampun anyagahi anumpês sadaya, punapa panjênêngan dalêm botên pitados ing atur kula. Akathah-kathah aturipun Martalaya [Martala...]

--- 326 ---

[...ya] wau, amurih sang prabu sampun ngantos siyos utusan mundhut bantu dhatêng Batawi. Sang nata mesêm sarwi ngandika, Martalaya, prasêtyanira wus ingsun tarima, ingsun carita marang sira, ing nalikane isih panjênêngane eyang Kangjêng Sultan Agung, ingsun isih dibobotake ing ibuningsun, iku eyang sultan pinuju lênggah lan kang garwa, ibuningsun marak marang eyang sultan. Eyang sultan barêng aningali ibuningsun marak, banjur jumênêng angurmati marang ibu, eyang ratu matur pitakon. Wontên punapa sultan, sampeyan jumênêng saking pinarak. Eyang sultan amangsuli, ratu, dudu bok mantu kang ingsun hurmati, yèn sira ora sumurup kang ingsun urmati kang ana ing wêtêngan, iku besuk bakal dadi raja gêdhe abêbala bacingah, kaya dene panjênêngan ingsun iki, wong tanah Jawa padha suyud kabèh, Martalaya, iku caritaningsun marang sira, mulane ingsun sumêja mundhut bantu marang ing Batawi, dadi ingsun bakal anyatakake wirayate eyang sultan. Ki Dipati Martalaya sarêng mirêng cariyosipun sang prabu, lajêng tumungkul, botên sagêd amangsuli, sabab kaluhuran sabda, ing wusana amiturut ing sakarsanipun sang prabu. Sang nata lajêng dhawah dhatêng Arya Môndaraka, andikakakên dhatêng ing Batawi sarta mawi sêrat, kêkanthenan tiyang Têgal, anama [ana...]

--- 327 ---

[...ma] Ngabèi Sindupati, sasampuning samêkta nuntên mangkat, anjujug ing Têgal, wontên ing ngriku lajêng numpak baita, sampun layar. Sang Prabu Mangkurat ngandika malih dhatêng Pranataka, Pranataka, sira mênyanga ing Donan utawa ing Nusakambangan, sira ngupayaa kêmbang wijayakusuma, poma diolèh, sira aja mulih-mulih yèn durung olèh, kongsia jambul wanên ya anaa ing kono bae. Ki Pranataka matur sandika lajêng mangkat. Sang prabu parentah bidhal saking Toyamas, sumêja dhatêng Têgal. Lampahipun sampun dumugi ing Têgal. Ki Dipati Martalaya angaturakên padalêmanipun. Sang prabu inggih lajêng angêdhaton ing ngriku, dene Ki Dipati Martalaya tuwin bupati sanesipun sami masanggrahan ing alun-alun. Wontên ing ngriku sang prabu akaklêmpak bala, sarta tansah agêgulang pratingkahing prang dhatêng balanipun sadaya, sang nata amundhut tiyang ing Têgal tigang atus, kadamêl prajurit, busananipun sinami, winastanan prajurit Jagasura.

Anuntên wontên tiyang saking Dêmak dhatêng, kêkalih sami sadulur, êmbêkta tiyang tigang atus, sumêja ngawula ing Sang Prabu Mangkurat, anama Martajaya, kalih Wiramantri, nanging kala rumiyin sampun ngawula ing Sang Prabu Ngalaga, Ki Martajaya, Wiramantri, sami matur ing sang prabu, yèn nagara Matawis sampun karêbat dhatêng Pangeran Pugêr,

--- 328 ---

sarta sampun jumênêng nata wontên ing Palèrèd, ajêjuluk Susuhunan Ngalaga, ing tanah Pajang Mataram, Kêdhu Pagêlèn sampun sami suyud. Sang Prabu Mangkurat sarêng mirêng pawartos saking Martajaya, sakalangkung suka ing galihipun. Dene ingkang rayi unggul ing prangipun sarta sampun jumênêng nata wontên ing Palèrèd. Lajêng angandika, Martajaya, yagene sira aninggal adhi mas Pugêr. Martajaya matur, gusti, mila kula botên sowan dhatêng Matawis, sabab rayi dalêm sampun kathah balanipun. Panjênêngan dalêm dèrèng kagungan bala kathah, mila kula pilalah mriki. Sang nata ngandika, Martajaya, ya bangêt tarimaningsun êngonira sumêja milu lara, besuk nagara Dêmak bakal ingsun paringakên ing sira lan adhinira. Martajaya lan sabalanipun sampun kaprênahakên. Anuntên wontên tiyang Surabaya dhatêng, anama Ônggajaya kalih Ônggawôngsa, Ônggawôngsa wau sampun angabdi dhatêng ing sang prabu kala kadipatènipun. Dene Ki Ônggajaya taksih agêgriya wontên ing Surabaya, samangke Ki Ônggajaya wau nusul dhatêng sadhèrèkipun kang nama Ônggawôngsa tumut angabdi ing sang prabu, inggih sampun katampèn.

Kacariyos Ki Pranataka kang kautus dhatêng Nusakambangan ngupados sêkar wijayakusuma, Ki Pranataka inggih

--- 329 ---

sampun dhatêng ing masjid watu, wontên ing ngriku ngantos pitung dintên pitung dalu, botên nêdha-nêdha, supados angsala sêkar, sarêng ing dintên malêm Jumungah, Ki Pranataka aningali sekar wijayakusuma amung sarakit. Cahyanipun mancorong, Ki Pranataka enggal amêthik. Sekar lajêng kabêkta mantuk dhatêng Têgal, sampun kaaturakên ing sang prabu, sang nata sakalangkung suka, cipta yèn tulus ênggènipun jumênêng nata.

Gêntos kacariyos lampahipun Ki Môndaraka kang dhatêng ing Batawi, sampun kêpanggih kalihan gurnadur jendral. Ki Môndaraka wau sadhatêngipun ing Batawi, mawi dipun urmati ungêling maryêm, sarta drèl sanjata, panganggêpipun gurnadur jendral prasasat sang prabu ing Matawis têdhak piyambak dhatêng ing Batawi, para rat tuwin para upsir inggih sami manggihi sadaya wontên ing loji panggenanipun gurnadur jendral sarta kasêgah dhahar tuwin unjuk-unjukan. Sasampuning sami dhahar, Ki Môndaraka lajêng amaringakên sêrat. Gurnadur jendral anampèni sarta winaos. Ki Môndaraka wicantên. Tuwan gurnadur jendral, dhawahipun sang prabu bêbantu wau sarênga salampah kula, gurnadur jendral mangsuli, Kyai Môndaraka, jêngandika angantia rumiyin, kula amatah ingkang badhe lumampah, Ki Môndaraka inggih anurut ing dhawahipun gurnadur jendral.

--- 330 ---

Gurnadur jendral lajêng parentah dhatêng Kumpêni ingkang badhe kalampahakên, kathahipun sèwu wolung atus. Ingkang sèwu tiyang Makasar, Ambon, Tarnate, Bugis. Ingkang wolung atus tiyang Walandi, ingkang môngka Senapatining prang anama Amral èl Duwèlbèh, mayor Walandi kêkalih, kapitan sapangandhap botên kacariyos. Dene mayoripun tiyang Makasar tuwin Ambon kêkalih anama Kraèng Naba kalih Krang[10] Kadhangkrang, sarta gurnadur jendral angaturi pisungsung rajabrana warni-warni ing sang prabu, utawi wawêlingipun dhatêng Amral, tuwin dhatêng Ki Môndaraka inggih kathah-kathah, sasampuning samêkta lajêng bidhal numpak baita ambabar layar, lampahipun sampun dumugi muwara ing Têgal. Ki Môndaraka mêntas rumiyin, sowan ing sang prabu, Amral taksih kantun wontên ing pinggir pasisir, Ki Môndaraka sadhatênge ngarsanipun sang nata lajêng ngabêkti sarta matur, gusti, kula angaturakên tabenipun kaki gurnadur jendral konjuk ing panjênêngan dalêm, sarta angaturi pisungsung rajabrana warni-warni, sarêng tampi dhawah dalêm, gurnadur jendral sakalangkung suka, ingkang dados pamundhut dalêm bêbantu samangke inggih anyaosi, kathahipun sèwu wolung atus. Mayoripun sakawan têtindhihipun anama Amral èl Duwèlbèh, sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Môndaraka, sakalangkung suka,

--- 331 ---

lajêng ngandika, Môndaraka, enggal timbalana panggêdhene wong Walônda, ingsun arêp wêruh, Ki Môndaraka enggal wangsul dhatêng pinggir pasisir animbali Amral sarta para mayor, sang nata lajêng miyos sinewaka, badhe amanggihi têtamu, balanipun sang nata pêpak sadaya sumêja sami ningali ing warninipun tiyang Wêlandi, ing alun-alun kêbak tiyang jalêr èstri. Amral tuwin para upsir sadhatêngipun ing ngarsane sang prabu, lajêng sami manthuk angadêk kemawon sarta angêmpit têpio, botên wontên ingkang sila, para bupati tuwin kang sami ningali kalangkung kagèt sarta sami eram, dene sami daksura, sang nata ngandika dhatêng Ki Môndaraka, Môndaraka, yagene ora nana gêlêm seba sila marang

ingsun. Bangêt ênggone ora wêruh ing tata, Ki Môndaraka matur, gusti, sampun caranipun tiyang Walandi, urmatipun ngadêk sarta ngêmpit têpio, sang nata mèsêm. Ki Dipati Martalaya panasbaran. Enggal amurugi Amral dipun candhak gulunipun dipun kèn sila sarta wicantên. Payo kapir, linggiha, apa kowe ora wêruh yèn iki ana ngarsane Raja Mataram. Bangêt ênggonmu kurang ajar, Amral pulingak-pulinguk. Mayor Wilham aningali pangagêngipun pangraosipun pangagêngipun dèn niaya, lajêng anyêlaki sarwi ngingêr pêdhang, anguntir barêngos. [barê...]

--- 332 ---

[...ngos.] Martalaya wicantên sêru dhatêng Mayor Wilham. Mara mêdhanga tak tadhahi, sang prabu sarêng aningali sakalangkung duka andikakakên sami nyapih, Ki Môndaraka enggal angrangkul dhatêng Amral sarta angrarapu, Amral wicantên. Hèh Ki Môndaraka, ênggonku mrene iki awit karsane sang prabu, kowe kang angirid. Wêkasane awakku ora kajèn. Yèn awèt mangkene aku mêsthi mulih marang Batawi, Ki Môndaraka amangsuli sarwi bisik-bisik. Tuwan Amral, aku anjaluk pangapuramu, kowe aja lara atimu marang wong iku, yèn kowe durung sumurup, iku wong ing Têgal, jênênge Dipati Martalaya, upama iku didukani marang sang prabu, amêsthi banjur minggat, têmah agawe butuh, bakal ora nana kang mikul obat mimismu utawa barangmu kabèh, samêngko sabarna bae, besuk yèn wis rampung prang gampang, aku kang saguh nyuwunake ukum ing sang nata, Amral sarêng mirêng wicantêne Ki Môndaraka lajêng sarèh manahipun sarta wicantên. Kyai Môndaraka, priye adate wong Jawa yèn seba ing rajane, aku surupêna, sarèhning têkaku iki sumêja suwita marang sang nata, amêsthi apa kang dadi parentahe sang prabu, ya bakal taklakoni, Ki Môndaraka inggih lajêng anyêrêpakên. Sang nata alon andangu, Môndaraka,

--- 333 ---

sira cêcaturan apa karo Si Amral. Ki Môndaraka matur, gusti abdi dalêm pun Amral anyuwun pangapuntên dalêm. Sarèhning dèrèng sumêrêp caranipun tiyang Jawi, yèn sowan ing ratunipun. Samangke anêrang, kadospundi ingkang dhawah dalêm, pun Amral inggih badhe anglampahi. Sang nata mèsêm sarwi ngandika, Môndaraka, sira kang wus wêruh adate ana ing Batawi, biyèn kapriye, dene ingsun ya anurut. Apa kang dadi adate wong Walônda. Ki Môndaraka matur, gusti, yèn urmat dhatêng pangagêngipun inggih ngadêk kemawon, jêjêk sukunipun sarta angêmpit têpio, utawi yèn sawêk dhatêng, lajêng sami candhak-cinandhak tangan têngên sami têngên. Dene kang sami dipun damêl lênggah kursi sami dipun jèjèr, sang nata nuntên ngandika dhatêng para bupati, bocah ingsun kabèh, dikêbat padha gawea dhingklik utawa lincak, lan padha aweha sêsuguh, apa kang dadi doyanane wong Walônda aja kongsi kêkurangan. Amral anuntên matur ing sang prabu, sinuhun, wawêlingipun kaki jendral, badan kula saprikônca sadaya kasumanggakakên ing panjênêngan dalêm. Punapa ing sakarsa dalêm angrèh dhatêng tiyang Walandi, amêsthi miturut. Wondene yèn taksih kirang, abdi dalêm Kumpêni ingkang badhe kaabên prang, kula kadhawahan ambêkta Walandi ing Japara ing sawontênipun. [sawo...]

--- 334 ---

[...ntênipun.] Manawi sampun andadosakên parênging karsa dalêm. Kula kalilana rumiyin dhatêng ing Japara, dene ingkang rumêksa ing panjênêngan dalêm, kula angaturi Kumpêni satus, têtindhihipun kapitan satunggil. Sang prabu angandika, Amral, ya bangêt tarimaningsun. Sarta ingsun ya anurut ing aturira, nanging lerena dhingin. Besuk yèn wis mari kêsêl, tumuli mangkata marang Japara, ingsun ya nuli nusul. Amral sa-Kumpêninipun sampun kaparingan panggenan, sarta sinêgahan uwos utawi maesa lêmbu, akathah tiyang

Kumpêni sami suka-suka manahipun. Dene ingkang kadhawahan angêmong tiyang Kumpêni Ki Arya Môndaraka.

Ing enjingipun sang nata miyos sinewaka ing bala Jawi sadaya, tuwin Amral saupsiripun inggih sami sowan, andhèr sami sowan lênggah ing dhingklik. Sang nata anjunjung nama ing para abdinipun kala taksih kadospatèn. Ki Môndaraka kaangkat dados patih nama Dipati Môndaraka, Ki Pranataka anama Tumênggung Sindurêja, Ki Ôndakara nama Tumênggung Wiradigda, Ki Sêndhi nama Tumênggung Ngurawan. Ingkang paman sang prabu kaparingan nama Dipati Nêrangkusuma, sang nata angandika dhatêng Dipati Nêrangkusuma, Nêrangkusuma, sira mênyanga ing tanah Kêdhu utawa ing Pagêlèn. Sira angangina [a...]

--- 335 ---

[...ngangina] pawarta, nagara ing Mataram samêngko sapa kang ngênggoni, apa isih adhi mas apa wong liya, poma ditêrang pawarta iku, Radèn Nêrangkusuma matur sandika, lajêng mangkat lan sabalanipun, sampun dumugi ing Kêdhu. Kala samantên ing Kêdhu taksih sangêt rêsah, kathah tiyang begal kècu mêmaling, sadhatêngipun Radèn Nêrangkusuma tiyang ing ngriku kathah kang sami têluk. Nuntên wontên têtiyang ing Kêdhu satunggal anama Wôngsacitra, sowan sumêja suwita ing Radèn Nêrangkusuma sarta anakipun kêkalih, anama Ki Lêmbu kalih Ki Buwang, balanipun kathah, pangabdinipun inggih sampun katampèn. Ki Wôngsacitra kadhawahan anguyuni tiyang ing Kêdhu sadaya, inggih sampun sami suyud dhatêng Ki Wôngsacitra, Radèn Nêrangkusuma nuntên utusan ngaturi uninga ing sang prabu, sarta sampun kaparingan wangsulan mawi piyagêm, kaparingakên dhatêng Ki Wôngsacitra, kala samantên Wôngsacitra nuntên kaangkat nama Tumênggung Mangkuyuda angrèhakên tiyang Kêdhu sadaya, Ki Lêmbu lan Ki Buwang kapundhut ing sang prabu kaabdèksakên.[11]

Radèn Nêrangkusuma sarêng sampun angsal pawartos bab nagari Matawis, lajêng bidhal wangsul dhatêng Têgal. Ki Tumênggung Mangkuyuda sabalanipun sarta anakipun kêkalih inggih sami andhèrèk. Sadhatêngipun ing Têgal nuntên sowan ing sang prabu, angaturakên pawartos,

--- 336 ---

yèn nagari Matawis samangke taksih têtêp ingkang rayi sang prabu kang jumênêng nata, nanging taksih asring rêbat jajahan kalihan tiyang Maduntên. Sang prabu mirêng pawartosipun Radèn Nêrangkusuma sakalangkung suka ing galihipun, dene ingkang rayi taksih têtêp jumênêng nata wontên ing Matawis. Sang nata lajêng parentah dhatêng Ki Martajaya, Martajaya, sira mangkata dhingin marang nagara ing Dêmak, angêlara jajahan lan kêklumpukan bala, besuk yèn ingsun wus rawuh ana ing Dêmak bae sebaa. Martajaya matur sandika, lajêng bidhal sabalanipun utawi Amral sa-Kumpêninipun inggih sampun kalilan rumiyin, sarta kêkanthenan Ki Dipati Môndaraka, kalih Radèn Nêrangkusuma, priyantun kêkalih punika ingkang kadhawahan angêmong tiyang Kumpêni, lampahipun mêdal ing laut. Sampun dumugi ing Japara, Ki Ngabèi Wôngsadipa enggal mêthuk, sarta sangêt ênggènipun sêsugun. Amral sarta bupati kalih sampun sami mêntas saking ing laut, kabêkta dhatêng padalêmanipun Ki Wôngsadipa, Amral lajêng wicantên dhatêng Ki Ngabèi Wôngsadipa, kyai ngabèi, dhatêng kula mriki punika kautus ing sang prabu, andikakakên anggêbag mêngsah tiyang bang wetan kang wontên ing ngriki, samangke panggenane mêngsah dika wontên pundi. Ki Wôngsadipa amangsuli, tuwan, panggenaning mêngsah kala rumiyin wontên [wontê...]

--- 337 ---

[...n] ing Jagatamu, samangke sampun sami lumajêng mangetan, amargi kula gêbag ing prang, kathah ingkang pêjah, sabab kula dipun biyantoni dhatêng tiyang Prasman tuwin tiyang Inggris, kang sami grami wontên ing ngriki, punika kang sami mitulungi ênggèn kula prang. Amral sarêng mirêng wicantênipun Ki Wôngsadipa, sangêt ênggènipun kagèt sarta èmêng ing manahipun, dene wontên tiyang sabrang kang sanès bôngsa tumut têtulung prang, Amral wau lajêng pirêmbagan kalihan para upsiripun. Tiyang Prasman sarta tiyang Inggris kapurih kesaha saking Japara, sampun ngantos katur ing sang prabu, mila makatên, ing benjing samangsanipun unggul ing prang, botên wande tumut angsal ganjaran nagari, sarta tiyang Prasman lan Inggris wau badhe kasukanan wang, kang minôngka epahaning prang, kaawadakên pêparingipun sang nata. Sarêng sampun gilig ing rêmbag, Amral lajêng kengkenan angundang pangagêngipun tiyang Prasman sarta Inggris, inggih sampun sami dhatêng wontên ing pasanggrahanipun Amral. Amral tumuntên wicantên. Hèh wong Prasman lan Inggris, aku ingutus marang Raja Mataram, andikakake andhawuhi ing kowe, prakara ênggonmu têtulung prang wis ditarima, sarta kowe diparingi wang rong lêksa ringgit kang môngka ganjaran ênggonmu têtulung prang, nanging kowe andikakake lunga têka ing tanah Jawa, mangkata sadina iki. Tiyang

--- 338 ---

Inggris sarta Prasman amangsuli, aku ora duwe prau, prauku lagi digawa mulih angusungi dagangan. Amral wicantên malih, sapira kèhe dagangamu kang isih ana ing kene, aku kang ngènèhi[12] prahu, nanging kowe tumuli lungaa sadina iki, sakèhe prahuku kang bakal kogawa ngusungi daganganamu, iku banjur pèkên pisan, aja susah kobalèkake. Arta kalih lêksa ringgit sarta baita inggih sampun sami dipun tampèni, tiyang Inggris sarta Prasman sampun mangkat saking Japara, nanging baita wau sampun sami dipun uncêgi dhatêng balanipun Amral. Tiyang Inggris sarta Prasman sarêng dumugi satêngahing laut, baitanipun sami kèrêm, tiyangipun sampun sami pêjah sadaya.

Kacariyos Sang Prabu Mangkurat sampun bidhal saking ing Têgal lan sabalanipun, para dipati sami lumampah ing ngajêng têbih, ingkang lumampah wontên ing ngarsane sang prabu bala Kumpêni, lampahipun rampak sapangkat-pangkat. Tamburipun tansah tinabuh, sang nata rêmên aningali lampahipun tiyang Kumpêni, para èstri sami lumampah ing wingking, sang nata sampun dumugi ing Pakalongan, arêrêb wontên ing ngriku, lajêng amundhut tiyang ing Pakalongan tigang atus kadamêl prajurit, winastanan prajurit judhipati, sang nata nuntên bidhal [bidha...]

--- 339 ---

[...l] saking Pakalongan saha bala mêdal ing laut. Para èstri sami dipun tilar wontên ing Pakalongan. Sampun dumugi muwara Japara, Amral sarta para upsir tuwin Ki Wôngsadipa enggal sami mêthuk. Sang prabu sampun mêntas saking baita, lajêng ingaturan nitih kareta, sarawuhipun ing griyane Ki Wôngsadipa, bala Kumpêni sami urmat drèl sarta mariyêm. Baris angurung-urung margi, sang nata sampun masanggrahan wontên ing ngriku.

Enjingipun sang prabu miyos sineba ing bala Jawi tuwin bala Kumpêni, anuntên Ki Martajaya dhatêng, sang nata enggal andangu, Martajaya, samêngko panggonaning mungsuh ana ing ngêndi, Ki Martajaya matur saha sêmbah. Gusti, mêngsah dalêm kang wontên sakiwa têngêning Dêmak sampun dhadhal sadaya, awit kula gêbag ing prang, samangke sami ngumpul wontên ing Rêmbang tuwin ing Tuban. Sang nata sakalangkung suka, Martajaya lajêng kajunjung bupati ing Dêmak, kaparingan nama Tumênggung Endranata, Ki Wangsadipa kaangkat nama Dipati Martapura. Ki Ônggawôngsa lan Ônggajaya sami matur ing sang prabu, angaturakên pawartosing mêngsah, yèn Trunajaya samangke

sampun kesah saking Surabaya, angalih kitha ing Kadhiri, amilih papan kang wiyar sarta radin, badhe kadamêl amêthuk prang, dene andêl-andêlipun anama Dhandhang

--- 340 ---

Wacana, kalih Mangkuyuda, tiga Darmayuda, sarta Raja Galengsong tiyang Makasar, Raja Galengsong wau sampun kapêndhêt mantu dhatêng Trunajaya, sarta kaangkat nama Prabu Anom, punika kang sagah anadhahi prangipun tiyang Kumpêni, ing sadintên-dintên tansah angatos-atos. Sang nata sarêng mirêng lajêng ngandika dhatêng Amral. Amral, ingsun angrungu pawarta, yèn Si Galengsong duwe sadulur lanang, jênênge Kraèng Naba, dadi Mayor kalereyanamu Kumpêni Makasar, iku apa nyata. Aturipun Amral kajawi kapariksa rumiyin. Kraèng Naba nuntên katimbalan. Sadhatêngipun ing ngarsanipun sang prabu Amral nuntên pitakèn. Kraèng Naba, kowe apa nyata duwe sadulur lanang siji, jênênge Galengsong, samêngko ana panggonaning mungsuh, Kraèng Naba sarêng mirêng lajêng bêrbês mili sarta matur, tuwan, inggih sayêktos pun Galengsong punika adhi kula, ênggèn kula pisah kala taksih alit. Ngantos sapriki kula dèrèng nate kêpanggih dhatêng piyambakipun. Sang prabu lajêng ngandika dhatêng Amral. Amral, yèn mêngkono, Si Kraèng Naba iku ingsun pundhut, bakal ingsun utus marang Kadhiri, anêmoni adhine. Amral inggih anyumanggakakên. Sang nata ngandika dhatêng Kraèng Naba, Kraèng Naba, sira ingsun utus marang Kadhiri, adhinira pulutên lawan têmbung kang bêcik, supaya [supa...]

--- 341 ---

[...ya] aja kongsi prang lan sira, anungkula marang ingsun. Sira sun kantheni Si Mirmagati, iku bisa calathu têmbung lima, karo Si Dipati Martalaya, têlu Si Martapura, padha milua ing sira, nanging padha nglugasa raga bae, aja anggawa batur. Tiyang sakawan matur sandika, lajêng sami mangkat anyamur, ingkang minôngka bandaranipun Kraèng Naba, Ki Dipati Martapura lan Martalaya amindha panakawanipun. Lampahipun sampun dumugi ing kadhiri, nuntên wontên tiyang Makasar satunggil alêledhang, pinuju êmbanipun Raja Galengsong, êmban wau sarêng aningali Kraèng Naba, lajêng angrangkul sukunipun sarta anangis. Kraèng Naba wicantên. Aku aja kosêmbah, manawa angatarani, payo aku tuduhna panggonane bandaramu, Kraèng Naba lajêng kairit dhatêng padalêmanipun Galengsong, Kraèng Naba sarta Galengsong sarêng kêpanggih lajêng rêrangkulan sarwi sami anangis, sabab lami botên pinanggih, nuntên sami tata linggih, Galengsong alon pitakèn. Kakang, salawase dika wontên ing pundi, kula upadosi mrika-mrika botên pinanggih, Kraèng Naba mangsuli, aku saiki suwita ing Raja Mataram, dadi mayor prajurit, sarta sang prabu bangêt sihe marang aku, têkaku mrene iki diutus animbali kowe, supaya kowe aja prang karo aku, sang prabu

--- 342 ---

bangêt ênggone angeman, dene ênggone bakal ngalurug marang Kadhiri kene, angêntèni satêkaku utawa kowe, payo kowe tumuli takgawa barêngan aku. Galengsong wicantên malih, kakang, dika sarèhake kariyin, sabab Trunajaya samangke taksih sangêt sihe dhatêng kula, benjing yèn patêmpuh ing prang kemawon kula amuke saka ing wingking kalihan tiyang Makasar sadaya, dika matur makatên kemawon dhatêng ing sang prabu, Galengsong pitakèn malih, kakang, rencang dika niku tiyang ing pundi, dene sae-sae têmên. Galengsong sangêt eramipun aningali warninipun bupati ing Matawis. Kraèng Naba sarêng sampun sadintên sadalu lajêng mangkat sumêja mantuk sarta tiyang tiga wau, sarêng dumugi sajawining kitha nuntên kabujêng dhatêng tiyang ing Maduntên, antawis kalih atus, sumêja anumpês ing tiyang sakawan wau, kabutuhakên ing banawi, banawi ing palabuhan pinuju banjir, Kraèng Naba sarêng dumugi sapinggiring banawi, enggal

anyandhak lambungipun Mirmagati, kabêkta malumpat, sampun dumugi sakilèning banawi, Martapura lan Martalaya sampun cêcawêtan, inggih nuntên malumpat, sampun dumugi sabrang kilèn. Tiyang Maduntên sami jomblong, aningali kasaktènipun tiyang sakawan wau. Tiyang sakawan lastantun ing lampahipun, dumugi [dumu...]

--- 343 ---

[...gi] ing Japara lajêng sami sowan ing sang prabu angaturakên ing salampah-lampahipun. Tiyang sakawan nuntên sami mantuk dhatêng pamondhokanipun.

Kala samantên Ki Dipati Martalaya lajêng mirong manahipun. Botên purun sowan-sowan, sabab sangêt sêngitipun dhatêng tiyang Wêlandi, sang nata dipun aturi sampun ngantos anganggêp dhatêng tiyang Wêlandi, sabab punika tiyang ngumbara, angalap opah, botên wande angrisakakên nagari, dene prakawis mêngsah tiyang Makasar tuwin tiyang Maduntên, Ki Martalaya inggih anyagahi anumpês, botên susah kanthi tiyang Walandi. Nanging sang nata botên anggêga dhatêng aturipun Ki Martalaya wau. Kala samantên Amral sampun sumêrêp yèn Dipati Martalaya sangêt ênggènipun sêngit dhatêng tiyang Wêlandi, Amral lajêng damêl sêrat badhe katur ing sang prabu anyuwun pêjahipun Dipati Martalaya, Amral nuntên dhatêng pondhokipun Dipati Môndaraka sarta anyukakakên sêrat, sampun tinampèn sarta winaos. Ki Adipati Môndaraka lajêng wicantên. Tuwan Amral, muliha bae dhingin, sesuk takpikire karo kancaku bupati, banjur tak matur ing sang prabu, Amral sampun pamit mantuk. Dipati Môndaraka inggih lajêng pirêmbagan kalihan prikancanipun para bupati, nuntên sowan ing sang nata, angaturakên ingkang

--- 344 ---

dados panyuwunipun Amral. Sang nata sakalangkung èmêng ing galih, Môndaraka, yèn kaya mêngkono Si Martalaya timbalana, sira taria yèn dhèwèke wani marang Trunajaya, nuli konên mangkat ngalurug lan sabalane, anggêpuka mênyang Si Trunajaya, manawa wis mangkat, banjur misuwurna yèn lolos têka ing bêbarisan kene. Ki Môndaraka lajêng utusan nimbali Martalaya, nanging botên purun dhatêng, asangadi sakit. Sang nata sakalangkung duka, nuntên adhêdhawah Ki Dipati Martapura andikakakên mêjahi Ki Dipati Martalaya, Ki Martapura enggal mangkat dhatêng pondhokanipun Ki Martalaya, sarta angangge dhuwungipun anama Jaka Tuwa, sadhatêngipun ing ngriku, Martalaya kêpanggih lênggah wontên ing patilêman sarwi kêmul, ananging sampun angatos-atos, anyandhing dhuwung lêligan, katindhihan lênggah wontên sangandhaping kalasa, dhuwung wau anama pun Kasur, Ki Martapura ngadêg sarta wicantên, Martalaya, aku diutus ing sang prabu andikakake mundhut pati uripmu, Martalaya wangsulanipun sumôngga, Martapura lajêng anyuduk, Martalaya inggih malês anyuduk. Tiyang kêkalih wau lajêng sami pêjah sampyuh. Sang nata sarêng mirêng sakalangkung ngungun. Dene bupati gêgêdhuk ing prang sami pêjah.

Enjingipun sang prabu miyos sinewaka ngandika

--- 345 ---

dhatêng Ki Dipati Môndaraka, Môndaraka, anake Si Martapura kang jênêng Si Jayapati, ingsun gêntèkake bapakne, ingsun paringi aran Tumênggung Sujanapura ing Japara, dene ing Têgal kang ingsun gêntèkake adhine Si Martalaya kang aran Ograyuda, sun paringi aran Tumênggung Rêksanagara, Si Wija sun angkat bupati ing Pathi, jênênge Tumênggung Mangunonêng. Sang nata ngandika malih dhatêng Tumênggung Endranata, Endranata, sira mangkata dhingin lan sabalanira, anggitika mungsuh kang ana ing Rêmbang lan ing Tuban.

Lan sira Amral mangkata dhingin sakancamu mêtua ing laut, anjaga ing Garêsik utawa pulo Mangare, ing Madura nganglangana, banjura marang Surabaya, sun kanthèni Si Nrangkusuma, karo Si Ônggawôngsa, Ônggajaya, wong loro iku kang wus wêruh jajahane ing kono, sabab iku wong têka ing Surabaya, dene ingsun bakal mêtu dharat anjog ing Tuban, menggok mangidul banjur marang Kadhiri bae. Ingkang sami kadhawahan lajêng bidhal. Sang prabu inggih lajêng bidhal. Kathahing bala tanpa wilangan, gêgaman awarni-warni. Wondene ingkang bidhal rumiyin wau Ki Tumênggung Endranata, inggih sampun campuh prang kalihan tiyang Maduntên kang wontên ing Rêmbang tuwin Tubin. Tiyang Maduntên sampun larud, sami angumpul dhatêng ing Surabaya.

1. mayitipun. (kembali)

2. tanda cêcak berada di atas aksara ga. (kembali)

3. aparing. (kembali)

4. ngêlambrang. (kembali)

5. anututi. (kembali)

6. andhèrèk. (kembali)

7. ginêlak. (kembali)

8. anjaluka. (kembali)

9. sabalanipun. (kembali)

10. Kraèng. (kembali)

11. kaabdèkakên. (kembali)

12. mènèhi. (kembali)

-- 346 ---

Gêntos kacariyos Trunajaya ing Kadhiri, pinuju sineba ing balanipun. Trunajaya sampun ingaturan pawartos dhatêng balanipun. Yèn Pangeran Dipati Anom ing Mataram sampun jumênêng nata wontên ing Têgal sarta amundhut bantu tiyang Kumpêni awarni-warni, kathahipun kalihèwu, samangke sampun wontên ing Japara, tiyang pasisir suyud sadaya, malah dêrêsing pawartos sampun bidhal saking Japara, badhe ênggêcak ing Kadhiri. Trunajaya sarêng mirêng pawartos makatên lajêng gumujêng sarwi angêntrog wêntis. Nuntên angandika dhatêng balanipun kang sami sowan. Sanajan dikêriga wong ing sabrang aku môngsa wêdia, pira bobote wong seje bumi anênêka, nagara Mataram kang luwih gêdhene bêdhah dening Si Dhandhang Wacana bae. Kasaru dhatêngipun tiyang Maduntên kang baris ing Rêmbang lan ing Tuban angaturi uninga yèn kawon prangipun, gêgaman ing Matawis sakalangkung agêng, badhe lajêng ing Surabaya tuwin dhatêng ing Kadhiri. Trunajaya enggal parentah, ambantoni ingkang baris ing Surabaya, ingkang kabantokakên tiyang môncanagari têtindhihipun Prabu Anom Galengsong kalih Tumênggung Mangkuyuda, sakalangkung agêng barisipun. Sadhatêngipun ing Surabaya lajêng anata bala sarta

amapanakên mariyêmipun, bandhangan saking ing Matawis anama Nyai Satomi, tuwin mariyêm sanèsipun [sa...]

--- 347 ---

[...nèsipun] inggih sampun katata, sarta sami angatos- atos.

Kacariyos lampahipun Amral mêdal ing laut, sampun dumugi pulo Mangare, tiyang Kumpêni lajêng uluk-uluk maryêm, tiyang Maduntên sami gègèr abilulungan. Amral sa- Kumpêninipun nuntên mêntas dhatêng Surabaya amasanggrahan. Ki Ônggajaya lan Ki Ônggawôngsa santananipun kathah dhatêng sarta sami ambêkta sasêgah katur ing Tuwan Amral. Amral sakalangkung suka aningali para santananipun Ki Ônggawôngsa, Ki Ônggawôngsa lajêng nyuwun pamit sumêja amandungi maryêm wasiyat ing Matawis kang nama Nyai Satomi wontên panggenaning mêngsah, pamitipun wau inggih sampun dipun lilani, ing wanci dalu Ki Ônggawôngsa nuntên lumampah dhatêng panggenaning mêngsah, mariyêm Nyai Satomi sampun kapanggih lajêng kapanggul ijèn, tiyang Maduntên botên wontên uninga, mariyêm wau sampun kaaturakên dhatêng Amral tuwin Radèn Nêrangkusuma, Amral sakalangkung eram aningali karosanipun Ki Ônggawôngsa.

Sarêng ing wanci bêdhug tiga Amral parentah anyumêd mariyêm, kasipatakên panggenaning mêngsah, ungêling mariyêm botên kêndhat-kêndhat. Tiyang Maduntên tuwin môncanagari sami kagegeran abilulungan. Kathah kang pêjah katiban mimis. Tibaning mimis dêrês kados jawah,

--- 348 ---

tiyang Maduntên botên kaur mêndhêt gêgamanipun, kasêlak katiban mimis sarta kaplêsatan risaking griya kang kenging mimis. Ônggawôngsa lan Ônggajaya sami ambêsmèni griya pondhokaning mêngsah, tiyang Maduntên tuwin môncanagari sangsaya kuwur, nuntên dhadhal sami lumajêng sadaya, Ki Darmayuda sarta Raja Galengsong inggih sami lumajêng, sumêja wangsul dhatêng Kadhiri, Darmayuda lajêng awêwadul dhatêng Trunajaya, yèn Raja Galengsong prangipun rangu-rangu kados badhe malik tingal, mila tiyang Maduntên kawon prangipun, awit saking punika, Trunajaya sarêng mirêng sakalangkung duka, Raja Galengsong wau lajêng dipun jak dhatêng kêbon pêpungkuran. Wontên ing ngriku Galengsong dipun pêjahi, jisimipun kacêmplungakên ing sumur, nuntên dipun urugi, sabalanipun tiyang Makasar botên wontên sumêrêp.

Gêntos kacariyos Sang Prabu Mangkurat, lampahipun sampun dumugi ing Kudus, lajêng angujung dhatêng ing astana, sarta animbali Panêmbahan Natapraja ing Adilangu, inggih sampun sowan lajêng kabêkta nglurug. Sang prabu ing samargi-margi tansah prang kalihan tiyang Maduntên. Kala samantên Sang Dipati Môndaraka anandhang sakit dados ing pêjahipun. Sang nata sakalangkung ngungun. Jisimipun sampun kapêndhêm wontên ing margi, sang nata lajêng ing lampahipun, sampun dumugi talatah ing Kadhiri,

--- 349 ---

amasanggrahan wontên ing dhusun Singkal. Ing ngriku wontên ajar dhatêng saking ing gunung Kêlud, anama ajar Tejalaku, ambêkta cantrik kawandasa, sami angangge kudhi têrantang, sadhatêngipun ing pasanggrahan lajêng sami ngamuk pinuju pondhokipun Ki Dipati Urawan. Balanipun Ki Urawan sami anadhahi, cantrik kawandasa sampun pêjah sadaya, kantun ki ajar piyambak, ngadêg sarwi malang kêrik, dipun sanjatani botên kenging, dipun waosi inggih botên kenging, nuntên sang prabu têdhak piyambak amandhi

waos Kyai Baru, sarwi angandika, bocah ingsun, padha sumingkira kabèh, ingsun dhewe kang mapagake, sabab iku sêjane têka ing gunung, supaya ingsun ruwata, sang prabu lajêng amaos dhatêng kyai ajar, jaja trus ing gigir ki ajar sampun pêjah, bathangipun sirna. Sang nata lajêng kondur pinarak ing pasanggrahan, nuntên utusan dhatêng Surabaya, animbali Amral sa-Kumpêninipun sarta Radèn Nêrangkusuma. Utusan enggal lumampah, sampun dumugi ing Surabaya, kêpanggih kalihan Amral. Amral inggih lajêng mangkat sarta Radèn Nêrangkusuma, dene ingkang kapatah têngga ing Surabaya amung para umbul kemawon. Lampahipun sampun dumugi ing pasanggrahan ing Singkal, lajêng sowan ing sang prabu, Amral ngaturakên pawartos kalanipun prang wontên ing Surabaya,

--- 350 ---

sarta angaturakên Ki Ônggawôngsa ênggènipun mandungi mariyêm Nyai Satomi, sang nata mirêng pawartosipun Amral sakalangkung suka, sang prabu gêntos amaringi pawartos dhatêng Amral, yèn Ki Môndaraka pêjah, Amral sangêt ngungun. Sang nata ngandika malih dhatêng Amral sarta para dipati sadaya, Amral utawi bocah ingsun kabèh, ing mêngko karsaningsun Si Nrangkusuma sun gawe pêpatih anggêntenana Si Môndaraka, lan Si Ônggawôngsa sun gawe bupati ing Surabaya, sun paringi jênêng Tumênggung Jangrana, Amral inggih jumurung ing karsanipun sang nata, nuntên sami bibar amasanggrahan.

Enjingipun sang nata parentah bidhal, badhe anggêbag ing Kadhiri, kathahing bala tanpa wilangan. Ingkang dados cucuking baris para bupati, bala Kumpêni wontên ing ngarsanipun sang prabu cakêt.

Kacariyos Trunajaya kang wontên ing Kadhiri, botên pisan-pisan yèn èngêta ing jangjinipun utawa samêja anungkul. Malah badhe amêthuk prang, Trunajaya sampun parentah anata bala, sarta amatah kang pancèn wontên ing ngajêng tuwin ing wingking punapa dene ing kiwa têngênipun. Sarêng sampun rakit lajêng bidhal saking kitha lan sabalanipun, andalêdêg kados toya mêdal saking rong, abaris sawetaning bangawan palabuhan. Trunajaya lênggah sapinggiring bangawan sarta pinayungan [pina...]

--- 351 ---

[...yungan] kinubêng ing prajurit anama tiyang sêsêliran, kathahipun sèwu wolung atus, sami asikêp waos tuwin sanjata, sarta sampun sami angatos-atos. Botên dangu gêgaman ing Mangkuratan dhatêng wontên sakilèning banawi, agamêng kados mêndhung utawi ambalabar kados toya, angêbêki ara-ara tuwin wana, sampun sawang-sinawang kalihan mêngsah, Amral nuntên matur ing sang prabu, sinuhun, banawi punika prayogi kadamêlna sasak. Sabab toyanipun sakalangkung lêbêt sarta wiyar, botên kenging dipun sabrangi, sang nata enggal parentah adamêl sasak, balanipun para bupati inggih enggal sami tumandang. Trunajaya sarêng sumêrêp lajêng sêsumbar saking sawetaning banawi cakêt. Hèh wong Mataram, payo majua, yèn wong prang ngêntèni sasak, iku dudu trahing prawira, Raja Mataram iku dakupamakake têngu, pucukane manèh yèn lêgia, sanajan bongkote ing biyèn ya adhêm bae, sabab raja trahing wong têtanèn, angur macula bae bari angona sapi, amêsthi seje lan Trunajaya, aku trahing prajurit kang luwih digdaya, kang aran Jaran Panolèh iku kang nurunake aku, wis misuwur ing kêndêl sarta digdayane. Sang prabu sampun ingaturan uninga, yèn Trunajaya taksih sêsumbar, sang nata sakalangkung duka, lajêng nitih kuda sumêja majêng ing prang,

--- 352 ---

para bupati lan sabalanipun enggal majêng anggêbyur banawi, Amral angabani Kumpêninipun angrutug ing sanjata, nanging mimisipun botên dumugi sawetan banawi andhawahi kancanipun piyambak, kathah kang sami kenging ing mimis. Ki Tumênggung Endranata enggal mêntas saking toya lajêng anyandhak tanganipun Amral sarwi wicantên. Amral, kowe iki mungsuh apa kônca, dene mimismu oleh kancaku dhewe, Amral lajêng angrêrêpa, sabab botên sumêrêp, yèn mimisipun cupêt. Endranata sampun wangsul anggêbyur banawi sarta para dipati sabalanipun sumêja ngrangsang mêngsah, bala Maduntên sakeca ênggènipun anadhahi saking sapinggiring toya, bala Mangkuratan kathah kang pêjah dening toya tuwin dening gêgaman. Sang nata sarêng aningali balanipun kathah pêjah, lajêng nyamêthi kuda tumut anggêbyur ing banawi, kala samantên bangawan palabuhan toyanipun lajêng ical kang kalih duman sami sakal. Sarta lajêng kenging dipun sabrangi, bala Mangkuratan sampun sami nyabrang sadaya, lajêng campuh prang rame, bala Kumpêni botên kèndêl-kèndêl sanjatanipun. Mêngsah rewang kathah kang pêjah, Mangkuyuda ing Sampang sarta Dhandhang Wacana sampun pêjah dening Mangkuyuda ing Kêdhu, bala Maduntên kathah kang pêjah, lajêng dhadhal angungsi biting sarta inêp kori, bala Mangkuratan anglud. Korining bètèng [bè...]

--- 353 ---

[...tèng] sampun jêbol dipun dhupak dhatêng Mangkuyuda ing Kêdhu, lajêng katadhahan apêrang kalihan Darmayuda ing Sampang, sampun sami pêjah sampyuh wontên ing kori kalih pisan. Bala Kumpêni sarta para bupati sabalanipun sampun sami lumêbêt ing bètèng, tiyang Maduntên tuwin Makasar sampun sami lumajêng, Trunajaya sagarwaputranipun lumajêng angungsi ing rêdi Antang, balanipun amung sakêdhik kang tumut dhatêng sapucaking rêdi, Sang Prabu Mangkurat lajêng rêrêp wontên ing biting ngriku kalih dalu, kala bêdhahe kitha ing Kadhiri sinêngkalan 1601.

Sang prabu lajêng bidhal lan sabalanipun nêlasah palajêngipun Trunajaya, lampahipun sampun dumugi ing Payak sangandhaping rêdi Antang, amasanggrahan wontên ing ngriku, sang nata lajêng parentah angêpung rêdi Antang sarta parentah dhatêng Ki Tumênggung Jangrana, andikakakên ngubrês tiyang Makasar, kang sami ngungsi ing rêdi Sampura, lan Ki Ônggajaya andikakakên nanêm bupati wontên ing Pasuruan, sarta andikakakên nimbali Ki Dipati Cakraningrat kang wontên satêngahe wana Lodhaya, Ki Jangrana wau kêkanthenan tiyang Kumpêni sabrêgada, Ki Jangrana lan sabalanipun sarta Kumpêninipun sabrêgada lajêng bidhal.

Kacariyos Ki Cakraningrat kang dados sêsakitan wontên ing Lodhaya, awit saking pandamêlipun Trunajaya,

--- 354 ---

mila botên dipun pêjahi, sabab punika pamanipun. Panêjanipun Truna ingkang paman wau supados pêjaha dening dubriksa,[1] nanging Cakraningrat taksih wilujêng, kala samantên sampun midhangêt pawartos, yèn Trunajaya sampun kawon prangipun dening Sang Prabu Mangkurat. Cakraningrat lajêng dandos lan saanakbojonipun, sumêja sowan ing sang prabu, nuntên mangkat saking wana Lodhaya, wontên ing margi kêpêthuk kalihan Ki Tumênggung Jangrana, lajêng sami rêrangkulan. Ki Jangrana sanjang, yèn andikakakên nimbali piyambakipun. Nuntên sami mangkat ungkur-ungkuran. Ki Tumênggung Jangrana lajêng dhatêng ing rêdi Sampura, nanging tiyang Makasar kang sami wontên ing ngriku sampun sami kesah dhatêng ing Bali, Ki Jangrana lajêng dhatêng Pasuruan, anêtêpakên Ki Ônggajaya dados bupati ing ngriku, tiyang Pasuruan inggih botên wontên tiyang kang suwala, Ki Jangrana tumuntên wangsul dhatêng pasanggrahan ing Payak. Dene Ki

Cakraningrat wau inggih sampun sowan ing sang prabu, lajêng ngabêkti sarta anangis. Sang nata alon angandika, adhi, wis aja nangis, ing mêngko nagara ing Sampang sun paringakên ing sira manèh, nanging sira sun paringi pagawean, bujukên Si Trunajaya ana ing gunung Antang, poma dikêna, Cakraningrat matur sandika lajêng mangkat. Kala samantên tiyang Maduntên tuwin tiyang ing Sampang sampun kathah kang sami nungkul dhatêng Ki Cakraningrat. [Cakraningra...]

--- 355 ---

[...t.] Dados Ki Cakraningrat wau samangke sampun kathah balanipun.

Kacariyos Trunajaya kang wontên sapucaking rêdi Antang kalihan para garwanipun. Garwanipun Trunajaya punika putri ing Matawis, ingkang rayi dening Sang Prabu Mangkurat, anama Radèn Ayu Kalêting Wungu kalihan Kalêting Kuning, kala bêdhahipun nagari Matawis putri kêkalih wau punika kantun wontên ing kadhaton, lajêng dipun boyong dhatêng tiyang Maduntên, kaaturakên ing Trunajaya kadamêl garwa, ingkang sampun kagarwa dhatêng Trunajaya ingkang sêpuh, kang anama Radèn Ayu Kalêting Wungu, dene ingkang anèm kang nama Kalêting Kuning, pangangkahipun Trunajaya badhe kawayuh sami sadulur, nanging putri lumuh sangêt, dipun pilalah pêjah, kala samantên sang putri tansah anangis, sabab sampun kawandasa dintên botên dhahar sêkul lan botên ngunjuk toya, sarta sami anênutuh ing solahipun Trunajaya kang sampun kalampahan. Dene botên rumaos yèn tiyang alit, amêksa kêdah jumênêng nata, ing mangke anêmahi papa. Trunajaya inggih lajêng rumaos ing kalêpatanipun, angrêrêpa dhatêng garwanipun. Sang putri wicantên malih, yèn dika êmpun rumôngsa luput, dawêg padha seba ing sang prabu anyuwun pangapura, lan kira kula kakang prabu botên kolu matèni marang dika, amêsthi

--- 356 ---

wêlas marang kula, yèn dika botên gêlêm, kula bakal sowan dhewe. Trunajaya sarêng mirêng wicantêne kang garwa lajêng tumut anangis sarta wicantên. Nimas, aku ya nurut marang karêpmu, nanging kowe sebaa dhingin. Ngaturna pati uripku, sarta aku suwuna pangapura, dene aku ya tumuli nusul. Nuntên kasaru wontên tiyang Madura dhatêng sarta êmbêkta sêrat, utusanipun Ki Cakraningrat. Sêrat sampun tinampèn sarta winaos dhatêng Trunajaya, suraosing sêrat animbali dhatêng Trunajaya, wondene kalêpatanipun dhatêng sang prabu, Ki Cakraningrat sagah anyuwunakên pangapuntên, utawi yèn ngantosa kapêjahan inggih Cakraningrat ingkang ananggêl. Trunajaya sasampuning maos sêrat sakalangkung suka manahipun, angraos yèn awèt gêsang, nuntên kang garwa dipun kèn mudhun rumiyin, katitihakên ing tandhu, kairingakên tiyang Maduntên abdinipun Ki Cakraningrat nêmbêlas, abdinipun piyambak sampun têlas minggat sadaya, sang putri sampun tumurun saking rêdi, bala kang sami ngêpung kagèt sadaya aningali tandhu mudhun saking nginggiling rêdi, dangu-dangu sami sumêrêp yèn Radèn Ayu Trunajaya, lajêng sami dipun tonton kemawon. Ki Cakraningrat inggih tumut andhèrèkakên sang putri, sampun dumugi ing pasanggrahan, sang putri lajêng ngabêkti ing sang prabu sarta anangis. Akathah-kathah

--- 357 ---

sêsambatipun, sang nata alon angandika, yayi, wis aja nangis, amupusa yèn wis takdiring Allah ing lêlakonmu iku, balikan bojomu samêngko ana ngêndi, sarta kapriye kang dadi kaniyatane, kowe bêlakaa bae. Sang putri matur, kakang prabu, rayi dalêm taksih wontên sanginggiling rêdi, kula punika inggih dipun kèngkèn angaturakên tobat, solahipun kang sampun kalampahan, mugi panjênêngan dalêm apuntêna, sêmangke inggih taksih

angêntosi têrangipun dhawah dalêm. Sang nata lajêng angandika dhatêng Ki Cakraningrat. Adhi Cakraningrat, sira munggaha ing gunung, papagên Si Trunajaya, môngsa bodhoa sira, Cakraningrat matur sandika, lajêng mangkat sabalanipun lan Ki Tumênggung Suranata, sampun dumugi ing sukuning rêdi, lajêng utusan manginggil, sampun kêpanggih kalihan Trunajaya, utusan matur, yèn ingkang paman sampun wontên ngandhap angêntosi piyambakipun. Trunajaya enggal tumurun saking rêdi sarta panakawanipun tiyang pitung dasa, sami barundhulan sadaya, gêgamanipun sami dipun bongkoki, kagotong wontên ing ngajêng, sadhatêngipun wontên sangandhaping rêdi, kêpanggih kalihan Ki Cakraningrat. Trunajaya lajêng ngabêkti dhatêng ingkang paman. Ingkang paman nuntên angrangkul ing jangganipun ingkang putra sarwi ngandika, thole, sarèhning [sa...]

--- 358 ---

[...rèhning] kowe mêntas kasoran ing prang, ing mêngko kowe sumêja bêkti ing ratu, bêcik nganggoa pratôndha, yèn kowe wis kalah prang, katona ing katêmênamu. Cakraningrat sarwi angêjèpi balanipun. Trunajaya lajêng dipun tubruk, sampun binônda ing cindhe kalihan êmbanipun satunggil anama Sêcagora inggih sampun binônda, Trunajaya tuwin Sêcagora botên sumêja polah, anurut kemawon. Cakraningrat angandika dhatêng Trunajaya, thole, aja kuwatir atimu, yèn ana dêdukane sang prabu marang kowe, aku kang amalangi, Trunajaya matur, paman kula, sumôngga ingkang dados karsa sampeyan, môngsa amriha ing awon kula.

Ki Cakraningrat lajêng bidhal saking ing ngriku sarta ambêkta Trunajaya, nuntên angrumiyinakên utusun, angaturi uninga ing sang prabu, yèn Trunajaya sampun kabêkta babêstan. Sang nata sarêng mirêng sakalangkung suka, nuntên ngandika bisik-bisik dhatêng abdi èstri, andikakakên angarih-arih dhatêng Radèn Ayu Trunajaya, sarta kabêktaa sumingkir saking dalêm ing pasanggrahan, pawongan matur sandika. Sang nata nuntên parentah dhatêng Amral tuwin para bupati, andikakakên sami baris ngurung-urung margi, angurmatana ing dhatêngipun Trunajaya, balanipun para bupati tuwin bala Kumpêni inggih

--- 359 ---

sampun sami baris urut lêlurung. Trunajaya tumuntên dhatêng, lajêng dipun urmati ungêling sanjata sarta mariyêm ambal-ambalan. Gamêlan sarta tambur kados angarak pangantèn. Trunajaya apucat[2] ulatipun, ing batos sangêt ênggènipun kaduwung, katawis ing netra. Sadhatêngipun ing ngajêngan alênggah tumungkul. Sang prabu angandika, adhi Trunajaya, bagea satêkamu, ênggonira lungguh dikapara maju, Trunajaya nyêmbah aturipun nuhun. Sang nata ngandika malih, adhi Trunajaya, ujar ingsun luwarana, sarèhning ingsun ora duwe ujar loro, ya ing saiki ya ing biyèn padha bae, dene jangjiningsun ing biyèn, ing samangsane wis arjaning jaman, ingsun ing jêro sira ing jaba, ingsun darma bae jumênêng nata, bang-bang alum-aluming tanah Jawa kabèh sira kang anguwasani, ing mêngko paparentahan ing tanah Jawa sira tampanana, môngsa bodhoa sira, supaya luwara punaginingsun. Trunajaya botên purun tampi, pangandikanipun sang prabu ngantos ambal kaping tiga, nanging Trunajaya inggih botên purun tampi, akèndêl kemawon. Pangeran Silarong wicantên. Trunajaya, genea kowe anampik ing sihe sang prabu, yèn kowe trahing wong prawira amêsthi anampani, kajaba yèn kowe trahing wong kumpra iku ora gêlêm anampani, [anampa...]

--- 360 ---

[...ni,] lan ing ngêndi ana wong bêcik cidra ing jangji, Trunajaya nyêmbah lajêng anampèni ing pasrahipun sang prabu, sang nata angandika malih dhatêng para bupati

sadaya, bocah bupati kabèh, padha anêksenana yèn ing punaginingsun wus luwar, ing tanah Jawa wis katampan marang Si adhi Trunajaya. Sang nata lajêng angandika dhatêng Trunajaya, punaginingsun kèri siji, ing mêngko sira luwarana, kalane ingsun ana ing nagara Têgal, ingsun duwe punagi, kris ingsun Kyai Bêlabar iki ora ingsun salini wrôngka, yèn durung ingsun wrangkakake ing jajanira. Para bupati sarêng mirêng timbalanipun sang prabu anggraita sadaya, Trunajaya lajêng dipun dhêdhabyang, kacaosakên ing ngarsane sang prabu cakêt. Sang nata enggal têdhak saking ing dhêdhampar sarta anarik wangkingan, lajêng anyuduk dhatêng Trunajaya jaja têrus ing gigir, rahipun sumêmbur, para bupati lajêng sami tumut ngarocok ing dhuwung, tuwin para abdi kang sami cakêt anggènipun linggih, jisimipun Trunajaya sampun ajur rontang-ranting. Sang nata ngandika dhatêng para dipati, bocah ingsun bupati, padha mangana atine Si Trunajaya kabèh, para bupati enggal sami angêdum ati, kaduman nyakuku, lajêng sami dipun untal. Sang nata akèn andangu dhatêng êmbanipun Trunajaya, kang nama Sêcagora, mênggah Panêmbahan Kajoran sêmangke wontên ing pundi, atur wangsulanipun [wangsulanipu...]

--- 361 ---

[...n] Sêcagora, Panêmbahan Kajoran kesah dhatêng sonya sirna, Ki Sêcagora wau kêdah tumut pêjah ing gustinipun, inggih sampun pinêjahan. Anuntên Ki Tumênggung Jangrana kalihan Tumênggung Ônggajaya dhatêng saking Pasuruan, inggih lajêng kadhawahan tumut nyuduki, priyantun kêkalih wau inggih enggal anyuduki bathang ing sakantunipun, sarta sami awêwadhak gêtih, sirahipun Trunajaya sampun kakêthok, sinandhing lênggah wontên sangandhaping dhampar, sang nata kondur amasanggrahan, sirahipun Trunajaya inggih binêkta, sawarninipun abdi èstri kang badhe sami tilêm ing dalu, andikakakên sami kêkesad[3] ing sirahipun Trunajaya, sarêng enjing sirah wau lajêng andikakakên dhêplok ing lumpang, inggih sampun ajur. Radèn Ayu Trunajaya sarêng sumêrêp ingkang raka pêjah, sangêt anggènipun muwun, angundhat-undhat ing sang prabu, dene Trunajaya sampun tobat têka pinêjahan. Sang nata lajêng angrêrapu dhatêng ingkang rayi, sarta sagah badhe amaringi lintunipun. Radèn Ayu Trunajaya sampun amiturut dhatêng ingkang raka sang prabu.

Ing wanci enjing sang nata miyos sinewaka, anjunjung lênggah anakipun Ki Mangkuyuda ing Kêdhu, kang nama Ki Lêmbu lan Ki Buwang, Ki Lêmbu kadadosakên bupati ing Kêdhu, kaparingan nama Tumênggung Mangkuyuda, Ki Buwang dados sisihipun [si...]

--- 362 ---

[...sihipun] kaparingan nama Tumênggung Natayuda, sang nata lajêng parentah badhe bidhal dhatêng ing Surabaya, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal lan sabala sadaya, sarawuhipun ing Surabaya lajêng amasanggrahan. Sarta angujung dhatêng ing astana Ngampèl. Pangeran ing Lamongan kagêmpalakên siti sèwu ing Surabaya dados ing lênggahipun.

Sang nata nuntên adhêdhawah dhatêng Radèn Mangunjaya, kautus dhatêng ing Giri anyuwun idi ênggènipun jumênêng nata dhatêng sang pandhita sarta nyuwun dhuwung wasiyat ing Giri, kang nama Kyai Kalam Munyêng, Radèn Mangunjaya enggal lumampah, sampun kêpanggih kalihan sang pandhita, andhawuhakên timbalan saha ing pamundhutipun sang prabu, sang pandhita lajêng pitakèn. Mangunjaya, kang jênêng Sunan Mangkurat iku sapa, apa trah Mataram apa dudu, pawartane wong akèh anake Amral. Iku apa nyata, yèn dhasar trah Mataram ya dakidini ênggone jumênêng nata, yèn nyata anake Amral turuning wong sabrang, aku ora gêlêm angidini. Mangunjaya matur, sang pandhita, makatên punika kula botên sumêrêp. Sayêktosipun kula punika kèlu ing tiyang kathah

kemawon. Dene priyayi Matawis kathah kang sami suwita, mênggah ing pawartosipun inggih yêktos tiyang saking sabrang, dipun êmbani dhatêng Amral. Panêmbahan ing Giri ngandika, yèn mêngkono, Mangunjaya, kowe wis muliha [muli...]

--- 363 ---

[...ha] bae, aku suthik seba ing ratumu, angidini aku ya ora gêlêm. Krisku dijaluk aku ora awèh. Radèn Mangunjaya lajêng pamit mantuk. Sadhatêngipun ing Surabaya sampun katur ing sang prabu, punapa ing sawicantênipun sang pandhita. Sang nata mirêng aturipun Radèn Mangunjaya sakalangkung duka, lajêng angundhangi bala sumêja nglurug dhatêng ing Giri, lampahing baris sampun dumugi ing Giri, lajêng campuh prang, tiyang ing Giri watawis kawan atus, sampun tumpês sadaya, nuntên wontên santana ing Giri nama Radèn Singasari sakalangkung têguh, lajêng ngamuk kalihan dhuwung, dipun sanjatani sarta dipun waosi botên pasah, Panêmbahan Natapraja ing Adilangu enggal amêthukakên pangamukipun Radèn Singasari, Radèn Singasari sampun kawaos, kenging jajanipun têrus ing gigir lajêng pêjah, wajanipun taksih ngawêt ing lathi, sarta astanipun taksih anggêgêm ukiraning dhuwung, dipun wêngkang botên kenging, kang sami aningali eram sadaya, Amral agèdhèk-gèdhèk. Sang pandhita sampun kacêpêng, lajêng dipun lawe sampun pêjah, rajabrananipun sampun karayahan tuwin dhuwung Kyai Kalam Munyêng, sarta putranipun èstri sang pandhita kapundhut ing sang prabu kadamêl garwa, sang nata lajêng masanggrahan wontên ing Garêsik. Radèn Mangunjaya kajunjung lênggah bupati ing Sumênêp. Kapatêdhan nama Pangeran Cakranagara.

--- 364 ---

Enjingipun sang prabu nuntên bidhal, sumêja dhatêng ing Samawis mêdal ing Garobogan. Lampahing bala angêbêki lêlurung tuwin ara-ara, sampun dumugi ing Samawis lajêng masanggrahan.

Kacariyos wontên tiyang ing Samawis anama Ki Buyut Kalaweyan agadhah anak jalêr satunggil anama Martanaya, punika ing nalikanipun sang prabu mangkat saking Têgal badhe dhatêng Japara mêdal ing laut. Ki Buyut Kalaweyan asêsêgah wowohan warni-warni, wontên ing laut sang nata pinuju kasatan, lajêng adhahar wowohan sêsêgah wau, sang prabu ênggènipun dhahar rumaos nikmat sangêt. Lajêng adhêdhawah dhatêng kyai buyut. Yèn sang prabu ing benjing sampun unggul prangipun, ki buyut kadhawahan sowan malih, ing sarawuhipun sang prabu wontên ing Samawis punika, ki buyut sarta anakipun inggih sampun sowan. Lan ambêkta sêsêgah wowohan. Sang nata sarêng aningali ing ki buyut lajêng ngandika dhatêng para bupati, bocah bupati kabèh, padha anêksenana, yèn anake ki buyut kang jênêng Si Martanaya ing samêngko sun gawe bupati ing Samarang, ingsun paring jênêng Mas Rôngga Yudanagara, para bupati sami saurpêksi sadaya, ki buyut sarta anakipun lajêng sami sujud ing siti, sangêt bingahing manahipun atampi ganjaran.

--- 365 ---

Sang nata nuntên pirêmbagan ngupados papan, badhe kadamêl kadhaton. Para dipati sami matur, prayogi ing Tingkir, wontên ingkang mrayogèkakên ing Logêndèr, sang nata dèrèng karsa, Ki Dipati Urawan nuntên matur, gusti, prayogi ing Wanakarta kadamêla kadhaton. Sitinipun radin lan jêmbar polatan. Kalih dene kula angaturi cariyos ing panjênêngan dalêm, kala swargi eyang dalêm Kangjêng Pangeran Pêkik ing Surabaya, punika katimbalan dhatêng ing Matawis. Lampahipun wontên ing margi asipêng ing dhusun Butuh, ing dalu sare andêdagan wontên ing astana, lajêng mirêng swara, ujaring swara, thole Pêkik, wêruhanamu besuk yèn bêdhah nagara Mataram, putumu bakal jumênêng nata, kadhaton

ing Wanakarta sakuloning Pajang. Sang prabu sarêng mirêng kojahipun Ki Urawan sakalangkung suka ing galih, kapanujon kalihan karsanipun. Lajêng angandika dhatêng Radèn Dipati Nrangkusuma, Nrangkusuma, sira mangkata ing Wanakarta, alase padha babatana, nuli dokokana omah rekanên kadhaton. Ingsun ya tumuli nusul marang sira. Nrangkusuma aturipun sandika lajêng mangkat lan sabalanipun, sampun dumugi ing Wanakarta, nuntên binabadan rineka sampun totra[4] kadhaton. Sang prabu inggih sampun bidhal saking Matawis, lan sabala sadaya tuwin Amral sa-Kumpêninipun. [sa-Kumpêni...]

--- 366 ---

[...nipun.] Lampahipun sang prabu sampun dumugi ing Wanakarta, lajêng angadhaton pinuju ing dintên Rêbo Pon, tanggal kaping 27 wulan Ruwah ing taun Alip, ôngka 1603. Ing Wanakarta kaêlih namanipun. Kanamakakên nagari ing Kartasura Adiningrat.

Sang nata lajêng utusan sarta mawi sêrat, animbali ingkang rayi Kangjêng Susuhunan ing Ngalaga kang angadhaton ing Palèrèd. Utusan lajêng mangkat agêgancangan.

Kacariyos Sang Prabu Ngalaga, enjing panuju miyos sinewaka, bala ing Matawis pêpak sowan sadaya, Ki Dipati Arya Môndhalika matur, sinuhun, kula mirêng pawartos, yèn raka dalêm Kangjêng Pangeran Dipati Anom samangke sampun jumênêng nata abêbala tiyang sabrang warni-warni, malah pun Trunajaya samangke sampun pêjah, amargi kagêbag ing prang ing raka dalêm. Nanging wontên ingkang amastani yèn anakipun Amral, pinindha-pindha raka dalêm. Supados tiyang satanah Jawi suyuda sadaya. Sang nata angandika, apa pratandhane yèn kang jênêng Sunan Mangkurat iku dudu kangmas. Môndhalika matur, dedenipun dene sabên dintên angagêm cara Wêlandi, sarta rintên dalu inggih botên pisah kalihan Kumpêni, nanging tiyang ing kadospatèn rumiyin inggih taksih ngabdi ing Sang Prabu Mangkurat. Punika [Puni...]

--- 367 ---

[...ka] ingkang anelakakên, yèn yêktosipun raka dalêm. Sang Prabu Ngalaga sarêng mirêng sakalangkung èmêng ing galihipun. Lajêng ngandika dhatêng para bupati, bocah ingsun kabèh, dipadha angati-ati, padha ambêcikana gêgamaning prang, karo dene Sunan Mangkurat iku ingsun kira dudu kangmas. Sabab kangmas wis lunga khaji marang ing Mêngkah, sanajan nyataa kakang mas ingsun ya ora lila jumênêng nata amêngku ing tanah Jawa kabèh, krana dene anganthi marang wong kapir, amêsthi bakal agawe rusaking wong tanah Jawa kabèh. Para abdi sadaya asaur pêksi. Sawêg eca imbal wacana, kasaru dhatêngipun utusan saking Kartasura, sarta mawi sêrat. Sampun tinampèn lajêng winaos, suraosing sêrat Sang Prabu Mangkurat animbali Sang Prabu Ngalaga, sabab lami botên pinanggih, sangêt ing kangênipun. Sang Prabu Ngalaga nuntên ngandika dhatêng utusan. Kongkonan, sira mulia, prakara ênggon ingsun ditimbali dakpikire dhisik. Utusan inggih lajêng pamit mantuk dhatêng ing Kartasura, Sang Prabu Ngalaga taksih pirêmbagan lan para nayakanipun. Sang nata angandika, bocah bupati kabèh, kapriye kang padha dadi pirêmbugira, sarèhning ingsun ditimbali marang ing Kartasura, apa ingsun tumuli seba apa ora. Arya Môndhalika matur, gusti, raosipun ing manah kula botên sakeca, [sake...]

--- 368 ---

[...ca,] bilih saking guna-gunaning Kumpêni adamêl reka, tiyang sabrang kaawadakên raka dalêm. Pangeran Natakusuma sumambung matur, sinuhun, prayogi tumuntêna sowan, mokal yèn punika dedea raka dalêm. Sabab tiyang pasisir sampun puyud[5] sadaya, kalih dene abdinipun raka dalêm ingkang lami-lami samangke inggih taksih sami ngabdi sadaya,

punika pratandhanipun yèn yêktos raka dalêm. Arya Môndhalika wicantên. Ah punika botên makatên, sabab Sunan Mangkurat punika awarni Wêlandi, rak saking sagêdipun tiyang Kumpêni, supados tiyang Jawi suyud sadaya. Para bupati sadaya iyêg, sami ambiyantoni aturipun Arya Môndhalika, sang prabu sangsaya èmêng ing galihipun. Dene para bupati sami pradongdi ing rêmbug. Anuntên ngandika dhatêng Pangeran Natakusuma, paman Natakusuma, jêngandika dhatênga ing Kartasura, amaspadakna ing warninipun Prabu Mangkurat. Punapa sayêktos kakang mas punapa dede, lan Si Natabrata dika bêkta, anglugasa raga kemawon. Pangeran Natakusuma lan Pangeran Natabrata matur sandika lajêng mangkat. Sampun dumugi ing Kartasura.

Sang Prabu Mangkurat pinuju miyos sinewaka, andangu abdinipun kang kautus saking Matawis. Utusan wau inggih sampun matur ing sawawêlingipun ingkang rayi, Sang

--- 369 ---

Prabu Mangkurat sarêng mirêng aturipun ingkang abdi, sakalangkung ngungun. Kasaru dhatêngipun Pangeran Natakusuma lan Natabrata, lajêng sami sowan ing ngarsanipun sang prabu, sang nata sakalangkung kagèt, sarta ngandika, lo paman Natakusuma lan Si Natabrata padha têka, sokur paman jêngandika taksih wilujêng, punapa putra dika adhi mas sami wilujêng, lan punapa dika ingutus adhi mas. Pangeran Natakusuma matur, sinuhun, kula punika dipun utus ing rayi dalêm, sabab Panjênêngan dalêm punika kawartos, yèn anakipun Amral. Mila rayi dalêm botên purun sowan. Sang Prabu Mangkurat sarêng mirêng nuntên gumujêng sarwi angandika, yèn mêngkotên paman, prayogi tumuntên dika wangsul dhatêng ing Matawis, dika matur yèn sayêktos kula kang jumênêng nata, adhi mas dika aturi enggal mriki, kula sêlak kangên. Pangeran Natakusuma matur sandika, lajêng wicantên dhatêng Pangeran Natabrata, Natabrata, enak kowe bae muliha, matura ing sang prabu yèn nyata ingkang raka kang jumênêng nata, poma aturmu sing têrang, dene aku suthik mulih, sabab sang prabu môngsa wurunga mrene, aku mundhak wira-wiri. Pangeran Natabrata matur sandika, lajêng mangkat, sampun dumugi ing Matawis. Sang Prabu Ngalaga pinarak ing sitiinggil, ingadhêp balanipun sadaya, Natabrata inggih lajêng sowan. Nanging sampun [sa...]

--- 370 ---

[...mpun] dilalah kala samantên Pangeran Nata adamêl dora cara, aturipun. Gusti kula inggih sampun amaspaosakên ing warninipun Sang Prabu Mangkurat, nanging kêdhik iribipun raka dalêm, kados sayêktos anakipun Amral. Dene pun paman Natakusuma botên purun mantuk, lajêng suwita ing raja Kumpêni. Sang nata sarêng mirêng sangsaya putêk ing galih, Ki Môndhalika matur saha sêmbah, gusti, kadospundi ingkang dados karsa dalêm. Yên mênggah pamanah kula prayogi botên sowan. Sabab panjênêngan dalêm sampun jumênêng nata, yèn têluka tanpa karana dados ngisin-isini ing tiyang kathah, kalih dene nama dalêm susunan amêsthi badhe ical. Panjênêngan dalêm amêsthi badhe nama pangeran kemawon. Punapa malih prikônca kula para bupati saèstu badhe ical namaning bupati, botên wande sami dados tiyang alit sadaya, saupami prikônca kula bupati yèn ngantosa ical namanipun, sami dipun pilalah pêjah prang kalihan tiyang Kumpêni. Para dipati inggih lajêng sami iyêg. Ambiyantoni aturipun Ki Môndhalika. Sang Prabu Ngalaga sarêng karoban ing pabangusipun para bupati, lajêng madêg suraning galih, krondhanipun andhatêngi, anuntên parentah angundhangi bala, angrakit gêgamaning prang, sumêja anggêpuk ing Kartasura. [Karta...]

--- 371 ---

[...sura.]

Gêntos kacariyos Sang Prabu Mangkurat, sampun ingaturan uninga dhatêng balanipun. Yèn ingkang rayi ing Mataram saèstu mogok. Sampun angrakit gêgamaning prang, awit kenging pambangusing abdinipun para bupati, Sang Prabu Mangkurat sakalangkung ngungun. Lajêng parentah angrakit gêgaman dhatêng Amral tuwin dhatêng para bupati, sang prabu badhe tindak piyambak. Bala ing Kartasura sampun sami ngalêmpak. Bala Kumpêni abaris ing alun-alun. Tamburipun tansah brang-brangan. Bala pasisir tuwin môncanagari angêbêki lêlurung. Dene Sang Prabu Mangkurat inggih sampun angrasuk busana cara Wêlandi akêkaos lan sêpatu, alancingan panji- panji, rêrasukanipun lapis tiga, bêlah ing jaja baludru rinenda mas. Angagêm badhong mas susun tiga, tinarètès ing sêsotya, sarta angagêm karêpus. Têpiyonipun sigar jangkang, tinatrapan ing mas jingga, anyuriga pêdhang usar, binêrayut ing renda mas. Sang Prabu Mangkurat yèn dipun sawang kados gurnadur jendral angêjawi, sang nata nuntên bidhal. Gumuruh swaraning bala awor swaraning tambur tuwin salomprètipun tiyang Kumpêni, sang nata nitih turôngga, binusanan cara Wêlandi, lampahipun dumugi ing dhusun Malinjon, amasanggrahan wontên ing ngriku, dene pangajênge ing baris sampun [sa...]

--- 372 ---

[...mpun] dumugi ing Taji tuwin ing Parambanan.

Wondene Sang Prabu ing Ngalaga inggih sampun ingaturan pariksa, yèn gêgaman ing Kartasura dhatêng, pangajênging baris sampun nocok ing Taji, kathahing bala tanpa wilangan. Sang Prabu Ngalaga nuntên parentah ambudhalakên gêgaman. Kang dados têtindhihipun bala ing ngajêng Arya Môndhalika, kalih Tumênggung Gajah Pramoda, sang nata anindhihi bala ing wingking sarta nitih kuda, sang prabu dhasar bagus dêdêgipun pidêgsa, karêngga dening busana, kala samantên sang nata sawêg yuswa tigang dasa taun, mêmpêng ing kakêndêlan. Lampahipun sampun dumugi ing Kaliajir, pangajênging baris sampun campuh ing prang wontên ing Kalibêning, arame prangipun. Sang Prabu Ngalaga nuntên atilar upacara kaprabon, anyandêr dhatêng ing ngajêng, anindhihi balanipun kang sampun prang wontên ing ngajêng, dene ingkang dipun ayap upacara kaprabon, Pangeran Panular, bala ing Kalagan sarêng sami aningali gustinipun nindhihi prang piyambak. Lajêng gumulung sarêng angamuk. Bala ing Kartasura anadhahi, kathah kang pêjah, sami gila nuntên dhadhal sami ngungsi baris ing wingking, sampun katur ing Sang Prabu Mangkurat, yèn balanipun kang dados pangajêng kawon prangipun. Sang nata sangêt ngungun, lajêng ngandika dhatêng bupati, adhi mas wis lali têmênan marang ingsun, besuk manawa

--- 373 ---

adhi mas katon angawaki prang, bocah ingsun padha piyaka bae, supaya têkaa ing ngarsaningsun. Sang Prabu Mangkurat anuntên parentah anabuh tangara majêng ing prang, bala Kalagan anadhahi, arame prangipun, utawi kang sami dados panjawat kiwa têngên inggih sakalangkung rame prangipun. Bala Kalagan tuwin bala Mangkuratan kathah kang pêjah, nanging kathahing bala jitus. Upaminipun bala Kalagan satunggil, bala ing Mangkuratan satus. Ewadene bala ing Mangkuratan inggih kathah kang pêjah, sabab bala ing Kalagan sami sangêt kêndêlipun, amargi gustinipun anindhihi prang piyambak. Sang Prabu Ngalaga wau lajêng sami dipun aturi dhatêng balanipun para bupati, kapurih kondura, angatos-atosa wontên salêbêting kitha Palèrèd kemawon. Sang Prabu Ngalaga inggih lajêng kondur, balanipun taksih sami prang rame. Sang Prabu Mangkurat sarêng aningali ramening prang sakalangkung eram, sarta tansah angalêm dhatêng ingkang rayi, dene sagêd angabên prang ing balanipun. Dangu-dangu bala ing Kalagan kathah kang

pêjah, Ki Tumênggung Gajah Pramada sampun pêjah kenging mimis kalataka, bala Kalagan dhadhal sami lumajêng sadaya, angungsi kitha Palèrèd. Lajêng sami mapan wontên ing alun-alun. Sarta sami amapanakên mariyêm agêng kêkalih, anama Subrastha, kalih Gunturgêni, bala Kalagan [Kala...]

--- 374 ---

[...gan] sampun sami ngatos-atos. Sang Prabu Mangkurat anglud dhatêng ing Palèrèd. Lajêng têmpuh prang, bala Kalagan anyumêt mariyêmipun ambal-ambalan. Bala Mangkuratan Jawi Wêlandi kathah kang pêjah, bala Kumpêni lajêng malês sami anyanjatani, sakalangkung rame prangipun. Nanging bala Kalagan karoban lawan. Sabab tiyang sakêdhik mêngsah tiyang kathah, Ki Arya Môndhalika bupati ing Kalagan sampun pêjah wontên sajawining alun-alun. Sang Prabu Ngalaga sarêng sumêrêp Ki Môndhalika pêjah sakalangkung duka, enggal nitih kuda sarta amandhi waos Kyai Palèrèd. Lajêng angamuk kalihan bala sakantunipun. Bala Mangkuratan ingkang katrajang kathah pêjah, bala Mangkuratan sarêng sami sumêrêp yèn Sang Prabu Ngalaga angyarirani[6] ngamuk. Nuntên sami piyak ngiwa nêngên. Salong sami lumajêng dhatêng wingkingipun ing Sang Prabu Mangkurat. Sang Prabu Mangkurat lajêng parentah dhatêng Amral. Bala Kumpêni andikakakên wontên ing wingkingipun sang prabu, Ki Dipati Urawan enggal matur, sang nata katuran cucul busana cara Wêlandi, angagêm busana cara Jawi kemawon, supados ingkang rayi sampun ngantos pandung, sang nata inggih nurut ing aturipun Ki Urawan, lajêng angagêm busana cara Jawi, sarta angliga sarira, Sang Prabu Ngalaga sarêng cêlak ing panggenanipun ingkang raka angulap-ulap. Tansah amandêng dhatêng ingkang

--- 375 ---

sinongsongan gilap, inggih sayêktos ingkang raka, Sang Prabu Ngalaga lajêng nyêmbah saking sanginggiling kapal. Titihanipun anuntên kaingêr sarta cinamêthi, enggal lumajêng sabalanipun sadaya, atilar kadhaton sumêja dhatêng ing Pagêlèn. Sabab sangêt lingsêmipun dhatêng ingkang raka.

Sang Prabu Mangkurat sarêng aningali ingkang rayi lumajêng, sangêt ing ngungunipun, sarwi anênggak waspa, ngandika salêbêting galih, kapriye yèn aweta mêngkene, amêsthi wong cilik akèh kang padha karusakan. Ora kapenak ênggon ingsun jumênêng nata, adhi mas ya tansah kangelan. Sang Prabu Mangkurat nuntên rêrêb wontên ing kitha Palèrèd sadalu, lajêng aparentah angodhol palajêngipun ingkang rayi, ingkang kadhawahan inggih lajêng mangkat. Ing enjingipun sang nata nuntên bidhal kondur dhatêng ing Kartasura.

Wondene palajêngipun Sang Prabu Ngalaga wau lajêng angungsi ing tanah Salinga, ing ngriku wontên tiyang kraman sampun anglêmpakakên gaman, anama Raja Namrud. Punika ingkang sagah anyirnakakên tiyang Wêlandi, amargi dipun êmpok kemawon, amêsthi tumpês sadaya, Raja Namrud wau lajêng dipun tarimani dhatêng Sang Prabu Ngalaga, sarêng sampun antawis lami Raja Namrud dipun jak ambêdhah ing nagari Kartasura dhatêng sang prabu, nanging

--- 376 ---

Raja Namrud tansah sumados kemawon. Sang prabu sampun kakên galihipun. Anuntên bidhal saking ngriku, lajêng dhatêng ing Pagêlèn. Ingkang taksih wontên ing ngriku Pangeran Pamênang, sabab sagah badhe kajumênêngakên nata dhatêng Raja Namrud. Sang Prabu Ngalaga wau sarawuhipun ing Pagêlèn lajêng akêklêmpak bala, sarêng balanipun sampun kathah nuntên bidhal. Lampahipun sampun dumugi ing dhusun Prapag. Lajêng

prang kalihan bala ing Kartasura, bala ing Kartasura lumajêng angungsi ing Palèrèd. Bala Kalagan anglud. Bala Kartasura nuntên lumajêng saking Palèrèd, sumêja sami mantuk dhatêng ing Kartsura, bala ing Kalagan taksih ambêbujêng ngantos dumugi ing Sanggung, lajêng masanggrahan. Sang Prabu Ngalaga parentah angêpung nagari ing Kartasura lan ambêbahakana dhusun kang cakêt nagari.

Sang Prabu Mangkurat sampun ingaturan uninga, yèn ingkang rayi angêpung nagari ing Kartasura, Sang Prabu Mangkurat lajêng parentah ambidhalakên gêgaman. Sang nata inggih têdhak piyambak, lajêng têmpuh prang wontên ing dhusun Jabung, arame prangipun, ananging bala Kalagan prasasat karubuhan rêdi, lajêng dhadhal lumajêng sadaya, anjog ing dhusun Kuwêl. Sang Prabu Ngalaga amasanggrahan wontên ing ngriku, dene Sang Prabu Mangkurat inggih nuntên kondur dhatêng ing Kartasura, sarawuhe ing kadhaton [kadhato...]

--- 377 ---

[...n] enggal animbali Ki Dipati Urawan. Sang nata angandika, Urawan, sira ingsun utus bujukên adhi mas, môngsa bodhoa sira, purihên gêlêm kêtêmu lan ingsun, sira aja ênggawa[7] batur, lumakua dhewe bae. Ki Urawan matur sandika, lajêng mangkat, angangge sarwa amoh, ênggènipun mangkat ing wanci dalu, sarêng wanci enjing dumugi ing dhusun Koripan, lajêng momor pakathik ngarit, pinuju pangarit dalêm. Ki Urawan dipun pitakèni dhatêng pangarit dalêm. Kowe gamêle sapa, Ki Urawan amangsuli, aku gamêle Ki Tumênggung Tambakbaya, mêntas digitiki, aku banjur andhêlik mrene, sumêja melu ing kowe ana ing jêroning pasanggrahan dalêm. Yèn aku ana ing jaba manawa kawêruhan marang Ki Tambakbaya, ora wurung aku bakal digêbugi manèh. Gamêl dalêm mirêng wicantêne Ki Urawan sangêt ing wêlasipun. Lajêng dipun jak lumêbêt dhatêng ing pasanggrahan, sarta dipun êkèn nyangking dhêdhak ing godhong, Ki Urawan sampun dumugi ing gêdhogan dalêm. Sang Prabu Ngalaga pinuju têdhak badhe mariksa titihan. Ki Urawan enggal anyungkêmi ing sukunipun sang nata, matur sarwi nangis. Akathah-kathah aturipun Ki Urawan wau, amurih sang nata puruna sowan dhatêng ingkang raka, Sang Prabu Ngalaga sarêng mirêng aturipun Ki Urawan sangêt kumênyut ing galihipun, sarwi angandika asêmu [a...]

--- 378 ---

[...sêmu] waspa, Urawan, wis amênênga aja anangis, ingsun mundhak milu nangis, sarta ingsun ya wis anurut marang aturira, nanging sira muliha dhingin, ingsun ya tumuli seba marang kangmas. Ki Urawan matur, gusti, prayogi panjênêngan dalêm utusana piyambak. Kula benjing sarêng kalihan panjênêngan dalêm kemawon. Sang prabu angandika, Urawan, ya bênêr sira, sang nata lajêng ngandika dhatêng Dêmang Kalêng, Dêmang Kalêng, sira mênyanga ing Kartasura, layang ingsun iki aturna ing kakang prabu. Dêmang Kalêng matur sandika, lajêng mangkat ambêkta rencang pitu, sami kêkapalan sadaya, sadhatêngipun ing Kartasura sang prabu pinuju miyos sinewaka, Ki Dêmang Kalêng lajêng sowan angaturakên sêrat. Sampun tinampèn sarta winaos. Sang nata sasampuning maos sêrat nuntên angandika dhatêng Radèn Nêrangkusuma, Nêrangkusuma, bocah ingsun undhangana kabèh yèn besuk ing dina Soma ingsun bakal mapag adhi mas. Nêrangkusuma matur sandika, Dêmang Kalêng wau inggih sampun kaparingan wangsulan. Enggal lèngsèr saking ngarsanipun sang nata.

Sang Prabu Mangkurat inggih nuntên bidhal sabala sadaya tuwin Amral sakumpêninipun. Kèndêl wontên ing dhusun Sanggung salèring lèpèn. Wondene lampahipun Dêmang Kalêng

wau sampun dumugi ing dhusun Kuwêl. Sêrat anuntên kaaturakên ing Sang Prabu Ngalaga, Sang Prabu

--- 379 ---

Ngalaga lajêng angundhangi bala, badhe sumêja sowan ing raka sarta parentah ambongkoki gêgamaning pêrang, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal saking Kuwêl. Lampahipun dumugi ing dhusun Sanggung sakiduling lèpèn. Sang Prabu Ngalaga kagèt aningali barisipun tiyang Kumpêni, sarta sangêt ing panglingipun dhatêng ingkang raka, kawastanan pangagênging Kumpêni, lajêng parentah anatasi gêgaman kang sami dipun bongkoki, bala Kalagan enggal sami anyêpêngi gêgamanipun piyambak-piyambak. Bala Mangkurat sarêng sumêrêp, nuntên sami angatos-atos. Ki Urawan enggal angrangkul ing sukunipun Sang Prabu Ngalaga, matur sarwi anangis. Gusti, kadospundi karsa dalêm punika, Sang Prabu Ngalaga ngandika, kae dudu kakang mas, ika amêsthi wong Walônda, kakang mas biyèn warnane ora mêngkono, ingsun suthik yèn nyêmbaha maring wong Walônda, sun pilaur mati. Ki Dipati matur, gusti, yèn mêkatên panjênêngan dalêm kèndêla ing ngriki kemawon sakêdhap. Kula badhe nyabrang mangalèr, mugi kaêntosana, kula inggih nuntên wangsul mriki malih. Ki Urawan sampun nyabrang mangalèr, lajêng matur ing Sang Prabu Mangkurat, kaaturan cucul busananipun cara Wêlandi, angagêma cara Jawi kemawon. Sang nata miturut ing aturipun Ki Urawan, sampun salin busana, Ki Urawan enggal wangsul mangidul, [ma...]

--- 380 ---

[...ngidul,] lajêng matur ing Sang Prabu Ngalaga, gusti, panjênêngan dalêm tingali, sintên ingkang jumênêng salering lèpèn punika. Sang Prabu Ngalaga sarêng aningali sampun botên pandung dhatêng ingkang raka, ingkang rayi nuntên angrungkêbi suku, ingkang raka angrangkul sarwi angaras lungayanipun ingkang rayi, kalih-kalihipun sami muwun. Sabab lami botên pinanggih sangêt ing kangênipun, sarta sami kèngêtan dhatêng ingkang rama swargi, kala samantên sinêngkalan 1604.

Sang Prabu Mangkurat angandika dhatêng ingkang para santana tuwin para bupati ingkang sami andhèrèk wontên ing ngriku, bocah ingsun kabèh, padha ngabêktia marang adhi mas. Para priyantun enggal sami angabêkti gêntos-gêntos. Anuntên Amral saupsiripun sami têtabean gêntos-gêntos. Bala Jawi tuwin Kumpêni sadaya sami bingah manahipun, aningali gustinipun sampun rukun kalihan ingkang rayi, awit sami rumaos yèn badhe botên wontên prang, sang nata sakalihan nuntên bidhal, kondur dhatêng salêbêting nagari Kartasura, lajêng angadhaton. Tiyang kang sami nênonton jalêr èstri jibêg saurut margi, Sang Prabu Anèm sampun pinaringan padalêman pinanggih dados, prênah salèring kadhaton, nanging ing sabên dintên tansah wontên ing kadhaton, namung yèn dalu kemawon kondur dhatêng ing dalêmipun. [da...]

--- 381 ---

[...lêmipun.] Sarêng sampun antawis lami Sang Prabu Ngalaga angaturakên namanipun susuhunan dhatêng ingkang raka, ingkang kalayan suka bingah ing galihipun piyambak, badhe ngangge namanipun lami kemawon. Ingkang raka inggih amarêngi, sarta lajêng kaundhangakên, yèn ing mangke anama Pangeran Dipati Pugêr, kaparingakên lêlênggah siti kawan ewu.

Sang prabu lajêng adhêdhawah dhatêng Ki Tumênggung Mangkuyuda, andikakakên ngalurugi tiyang kraman ing dhusun Salinga, kang nama Raja Namrud kalih Pangeran

Pamênang, inggih sampun kalampahan. Raja Namrud lan Pangeran Pamênang sampun sami kacêpêng, lajêng dipun baronjongi kabêkta dhatêng ing Kartasura, nuntên sami dipun pêjahi.

Kala samantên nagari ing Kartasura sampun gêmah rêja, botên wontên prang, tiyang sanagari sami eca manahipun, tiyang padhusunan tulus ênggènipun sami nênandur, Amral sakumpêninipun nuntên sami pamit mantuk dhatêng ing Batawi, inggih sampun dipun lilani dhatêng sang prabu, sarta Amral kaparingan nagari ing Carêbon sarta ing Pasundhan. Dene têlasipun ing obat mimis tuwin balônja salêbêting prang punapa malih rêginipun tiyang Kumpêni kang sami pêjah ing prang sang nata inggih sagah amaringi têtêmpah, sarta Amral anyuwun lilah badhe adamêl loji wontên ing Samawis. Sang nata inggih anglilani, [anglila...]

--- 382 ---

[...ni,] dene ingkang jagi sang prabu Amral inggih anilari Kumpêni kathahipun kawan dasa têtindhihipun kapitan satunggil, lutnan satunggil, alpèrès satunggil. Amral lan sakumpêninipun nuntên bidhal saking ing Kartasura, sadhatêngipun ing Samawis lajêng anitik papan badhe kaadêgan loji, sarêng sampun angsal nuntên mangkat anumpak baita, lastantun dumugi ing Batawi.

Amangsuli cariyos ingkang sampun kalampahan kala bêdhahipun nagari Makasar rumiyin, ing Batawi wontên tiyang satunggil anama Kapitan Pan Bèbèr, agadhah lare bêboyongan jalêr satunggil sawêg umur pitung taun, sae warninipun. Punika lajêng dipun wade dhatêng kapitan Pan Bèbèr wau, ingkang tumbas tiyang Wêlandi anama Kapitan Mur, Kapitan Mur sarêng sampun tumbas lare punika lajêng kathah ing kabêgjanipun, amargi anggènipun dagang, ing lami-lami nuntên minggah ing kalênggahanipun dados mayor, nuntên kumasaris, lajêng dados dêlèr sarta sangsaya sangêt kasugihanipun. Punika pamanahipun Kapitan Mur ênggènipun agêng ing kabêgjanipun sarta kauntunganipun wau, amargi saking lare punika ingkang ambêkta kabêgjan sarta kauntungan, mila lare wau lajêng kanamakakên pun Untung sarta kaakên anak, ingugung sapolahipun. Dene Dêlèr Mur inggih sampun darbe anak nonah satunggil sakalangkung ayu [a...]

--- 383 ---

[...yu] warninipun, kasadhèrèkakên kalihan Ki Untung, sampun sami diwasa ing kalih-kalihipun. Ing lami-lami Ki Untung arêrêmênan kalihan nyonyah, sarta nyonyah kathah pawèwèhipun dhatêng Ki Untung, ing sabarang panjalukipun botên lêpat, dados nyonyah wau tansah angulêri donyanipun Dêlèr Mur, nanging botên kadamêl kasugihan dhatêng Ki Untung, amung kawèwèhakên dhatêng prasanakanipun, inggih sami pudhaking[8] Kumpêni, tiyang Bali, Bugis, Makasar, kathahipun wolung dasa, sami andadosakên ing kasugihanipun, amargi saking pawèwèhipun Ki Untung sarta sampun sami manjing sudarawèdi, tiyang wolung dasa wau sami rumaos kapotangan dhatêng Ki Untung. Kala samantên Dêlèr Mur sampun sumêrêp bilih anakipun nyonyah rêrêmênan kalihan Ki Untung, sarta donyanipun kathah kang ical. Pinuju satunggil dintên ênggènipun rêrêmênan kalihan nyonyah kawênangan, andadosakên nêpsunipun Dêlèr Mur, aningali solah kang botên prayogi, Ki Untung lajêng dipun cêpêng, karangkèt ngantos satêngah pêjah, Ki Untung sêsambatipun tansah mentak ampun. Dêlèr Mur inggih sangêt ing wêlasipun sarta lajêng angapuntên. Sarêng sampun antawis lami Ki Untung rêrêmênan malih kalihan nyonyah, nuntên kauningan dhatêng Dêlèr Mur, Ki Untung enggal dipun cêpêng, kalêbêtakên ing kunjaran, dipun tunggilakên [tunggilakê...]

--- 384 ---

[...n] pasakitan kathah sarta kabêlok. Dene nyonyah wau inggih lajêng kasapu ngantos satêngah pêjah.

Ki Untung ênggènipun wontên ing pambêlokan punika sakalangkung mêmêlas, panunggilanipun kabêlok tiyang sawidak. Sarêng sampun antawis lami, Ki Untung wicantên dhatêng kancanipun kang sami kabêlok. Kônca pambêlokan kabèh, kapriye kang padha dadi pamikirmu, yèn awèt mangkene amêsthi bakal padha mati ana ing pambêlokan. Tiyang pambêlokan sami sumaur, Untung, olèhku padha mikir kapriye, wong wis ora bisa polah mêngkene, rak kaliwat anglêngkara yèn bisaa ucul, kang dhingin bêlokan iki wêsi, bangêt ing santosane, kaping pindho ana sajroning gêdhong, kaping têlu ing jaba dijagani Kumpêni. Ki Untung wicantên, mungguh manawa ana pitulunging Allah marang sawijining wong, bisa anguculi wong kang dibêlok iki kabèh kapriye. Tiyang sêpuh satunggil sumaur, Untung, kowe iki kumaki têmên, aku iki wong wis tuwa, sarta ora mangan-mangan kongsi pitung sasi ana ing kene, parandene ora bisa ucul, bangêt olèhku ngina mênyang kowe. Ki Untung wicantên, ah aku ora rêmbugan karo kowe, wong akèh iku kang daktari. Tiyang ing pambêlokan sami sumaur, iya Untung, manawa ana wong kang bisa nguculi ênggonku dibêlok [di...]

--- 385 ---

[...bêlok] iki, mêsthi dakturut ing saparentahe, sanajan tumêka ing pati ya daklakoni, ala mati ana ing pambêlokan, angur matia prang. Ki Untung sarêng mirêng wicantênipun tiyang kathah, nuntên gumujêng, sarwi ngunus sukunipun saking pambêlokan wêsi, tiyang ing pambêlokan sami cingak sadaya, lajêng sami dipun uculi saking pirantosipun. Kantun tiyang sêpuh satunggil, ingkang anyênyampahi wau, botên dipun luwari dhatêng Ki Untung, tiyang satunggil wau inggih sangêt ênggènipun ngrêrêpa nêdha ucul, nanging botên dipun paèlu dhatêng Ki Untung. Tiyang ingkang sampun dipun ucul[9] lajêng wicantên, Untung, sarèhning wong kabèh iki wis padha ucul saking ing pambêlokan amarga ing kowe, ing mêngko priye kang dadi parentahmu, amêsthi padha nurut. Ki Untung amangsuli, aku bakal sumêja ngamuk marang wong Walônda, sanak-sanakku kabèh iki ya padha dakjak ngamuk. Tiyang kathah sami wicantên, yèn mangkono kang dadi karêpmu, wong akèh iki padha wèhana gêgaman lan upayakna sêga, sarèhning wis lawas ênggone padha ora mangan, kang supaya padha rosa ngamuk. Ki Untung wicantên sarta gumuyu, ya wis padha kèria ana ing kene bae, aku daklunga dhewe. Ki Untung lajêng andêdêl korining pakunjaran. Kuncinipun malêsat. Ki Untung èngêt, yèn ngandhut patrêm sakalangkung ampuh, Kumpêni [Ku...]

--- 386 ---

[...mpêni] ingkang jagi ing ngriku satunggil pinatrêm sampun pêjah, kuncining kori sampun kaêtrapakên malih, Ki Untung lajêng kesah sumêja ngupadosi prasanakanipun. Wontên ing margi kêpêthuk prasanakanipun tiyang kalih, Ki Untung rinangkul sarta dipun tangisi, nuntên kabêkta mantuk dhatêng griyanipun. Prasanakanipun sadaya inggih lajêng sami dipun undangi dhatêng Ki Untung, wontên ing ngriku inggih sampun dhatêng sadaya, kathahipun wolung dasa, Ki Untung wicantên nêdha sêkul sarta pêpanganan tuwin kinang ingkang kathah, ingkang sarta anêdha gêgaman waos dhuwung tuwin pêdhang. Para prasanakanipun wau inggih lajêng sami anyukani ingkang dados panêdhanipun Ki Untung, sarta sami sagah badhe anglabuhi tumut ngamuk. Ki Untung mirêng kasagahaning para prasanakanipun sakalangkung suka, sêkul sapanunggilanipun sarta gêgaman nuntên sami kabêktakakên ing para prasanakanipun dhatêng ing pakunjaran. Tiyang sêwidak kang wontên ing pakunjaran wau lajêng dipun kèn nêdha, lajêng kumarubut sami nêdha pating

karêcap, sarta sami eram dhatêng Ki Untung, sasampuning nêdha nuntên sami sinungan gêgaman ing sasênêngipun piyambak-piyambak, lajêng sami katata wontên palataraning pakunjaran, sarta sami angatos-atos.

Botên dangu Kumpêni ingkang badhe anggiliri jagi dhatêng, kathahipun sanga kopral. Ki Untung lan sakancanipun [saka...]

--- 387 ---

[...ncanipun] anêrajang, Kumpêni wau sampun pêjah ingkang wolu, amung kantun satunggil lumajêng matur ing pangagêngipun. Pangagêngipun tiyang Kumpêni enggal parentah anabuh tambur tuwin salomprèt. Tiyang Kumpêni sampun ngalêmpak, nuntên kaangkatakên dhatêng pakunjaran amung sabrêgada, sadhatêngipun ing pakunjaran lajêng angêdrèl. Ki Untung anadhahi, rame ulêng-ulêngan. Ki Untung ngiwa nêngên ênggènipun anyuduki, dipun karutug ing sanjata botên kenging, Kumpêni ingkang sabrêgada wau sampun sami pêjah sadaya, nanging bantunipun tiyang Kumpêni botên kêndhat -kêndhat dhatêngipun. Dangu-dangu rencangipun Ki Untung suwidak wau sampun sami pêjah sadaya, kantun Ki Untung piyambak lumajêng, dipun bêbujung dhatêng tiyang Kumpêni, sarta kasanjatanan, nanging botên kenging. Palajêngipun Ki Untung dhatêng ing bètèng ngalang-alang, lajêng anyalimpêt. Tiyang Kumpêni sampun kaicalan lari, nuntên sami mantuk. Dene Ki Untung wau sabên dalu dhatêng ing nagari amanggihi para prasanakanipun. Para prasanakanipun inggih lajêng sami tumut dhatêng ing bètèng ngalang-alang, sarta sami ambêkta gêgamaning prang, sumêja sami anglabuhi lara pêjah dhatêng Ki Untung, kathahipun wolung dasa.

Kala samantên Ki Untung ing sabên dalu lumêbêt dhatêng nagari, lêbêtipun ing wanci jam gangsal tuwin jam nêm sontên. Sarta [Sar...]

--- 388 ---

[...ta] ambêkta patrêm, kadèkèk ing salêbêting sêdhah sacandhikan. Sabên kêpêthuk tiyang Kumpêni kang sami lêledhang lajêng kagêpyok ing sêdhah sacandhikan kang isi patrêm wau inggih lajêng pêjah, sarêng ing lami-lami misuwur ing tiyang sa-Batawi, yèn Ki Untung ucul saking pambêlokan, sarta kathah tiyang Kumpêni kang sami dolan sami pêjah, Kumpêni sa-Batawi sami tintrim, lajêng botên wontên kang purun alêledhang, nuntên sami dipun pirantosi, tiyang Kumpêni sabrêgada amêndhêm wontên sakiwa têngêning margi, sarta dipun dèkèki pakan Kumpêni satunggil. Sarêng wanci sontên jam gangsal Ki Untung dhatêng, Kumpêni satunggil wau lajêng dipun gêpyok ing sêdhah sacandhikan mawi patrêm sampun pêjah, Kumpêni sabrêgada enggal sami ngarutug ing sanjata saking sakiwatêngêning margi, Ki Untung nuntên ngamuk kalihan patrêm. Tiyang Kumpêni ingkang pêjah kalih wêlas. Ki Untung nuntên lumajêng, tiyang Kumpêni ambujêng, rencangipun Ki Untung kang wontên ing bètèng ngalang- alang amirêng swaraning sanjata enggal mangkat, sumêja têtulung, lajêng prang kalihan tiyang Kumpêni sakalangkung rame, rencangipun Ki Untung pêjah sadaya, Kumpêni sabrêgada sampun sami pêjah, amung kantun titi[10] lumajêng asanjang dhatêng pangagêngipun sarta katur ing gurnadur jendral. Gurnadur jendral enggal parentah anglampahakên Kumpêni sabrêgada, têtindhihipun anama [a...]

--- 389 ---

[...nama] Amral sakalangkung digdaya, sadhatêngipun ing bètèng ngalang-alang lajêng prang rame, Kumpêni Bugis tuwin Makasar kathah kang pêjah, nanging bantunipun tiyang

Kumpêni taksih andalêdêg, kados toya mili, lajêng sami angêdrèl saking kiwa têngên. Rencangipun Ki Untung tiyang wolung dasa sampun pêjah sapalih, kantun kawan dasa, nuntên sami lumajêng, sarta kasaput ing dalu, Kumpêni inggih sami mantuk dhatêng ing kitha.

Kacariyos Ki Untung wau ing dalu sami pirêmbagan prayogining lampah, wontên kamisêpuhipun satunggil anama Ki Êbun. Punika angajak kesah dhatêng Ki Untung saking bètèng Ngalang-alang, kaajak ngungsi dhatêng Carêbon. Ki Untung sarta sarencangipun tiyang kawan dasa inggih sami angrujuki ing pirêmbagipun Ki Êbun. Ing dalu lajêng sami mangkat saking ngriku, lampahipun ngidul ngetan, sumêja dhatêng ing Carêbon. Enjingipun tiyang Kumpêni sami dhatêng ing bètèng ngalang-alang, sawontênipun kêrig sadaya, badhe anumpês ing Ki Untung kalihan sarencangipun, nanging kêpanggih suwêng,[11]sakiwatêngêning ngriku dipun ubrês botên pinanggih, tiyang Kumpêni sakalangkung cuwa manahipun. Lajêng anglampahakên Kumpêni kêkapalan tigang dasa, angupadosi salasahipun Ki Untung, lampahipun ngantos dumugi ing Cianjur, tiyang Kumpêni nuntên angsal pawartos, yèn Ki Untung

--- 390 ---

kesah mangetan. Kumpêni lajêng parentah dhatêng tiyang Cianjur kinèn sami pacak baris, ing samangsanipun wontên tiyang langkung botên ambêkta dagangan, kadhawahan anyêpêng, kaaturna dhatêng Batawi, sasampuning parentah tiyang Kumpêni tigang dasa wau lajêng wangsul mantuk dhatêng Batawi.

Wondene lampahipun Ki Untung inggih sampun dumugi ing Carêbon, lajêng kêpêthuk kalihan putranipun angkat sultan ing Carêbon, anama Radèn Surapati, pinuju badhe ambêbêrêg dhatêng wana, rencangipun tiyang satus, sarta sami ambêkta gêgaman. Radèn Surapati kagèt aningali dhatêng Ki Untung, enggal kaandhêg sarta dipun pitakèni, adhi, kowe iki wong têka ngêndi lan sapa jênêngmu, arêp mênyang ngêndi. Ki Untung amangsuli, kula punika tiyang saking Batawi, budhaking Kumpêni, nama kula pun Untung, mila kula kesah saking Batawi sabab dipun sikara dhatêng tiyang Kumpêni, kula sumêja ngungsi dhatêng kangjêng sultan ing ngriki, kalih kangjêng sultan karsa ngukub dhatêng tiyang musakat kawêlas asih. Radèn Surapati mirêng wicantêne Ki Untung lajêng amikir salêbêting galih, wong iki yèn katura ing kangjêng sultan kiraku banjur disihi bangêt, sabab rupane bêcik sarta limpad ing tatakrama lan kaduksura, môngka rêrêmênane kangjêng sultan, yèn ana wong mêngkono iku, dakkira [da...]

--- 391 ---

[...kkira] aku bakal kalorod. Radèn Surapati nuntên wicantên. Adhi, yèn kowe têmên sumêja suwita, ya aku kang ngaturake, nanging pasraha gêgaman lan sabaturmu kabèh. Ki Untung inggih lajêng amasrahakên gêgamane rencangipun sadaya, amung awakipun piyambak kang taksih mawi dhuwung, Radèn Surapati wicantên malih, yagene adhi, kowe dhewe ora pasrah kris. Dene baturmu wis pasrah kabèh. Untung matur sarwi ngrêrêpa, ênggèr, amung kula piyambak taksiha kalilan ngangge dhuwung, mugi wontêna ing pananggêl sampeyan dhatêng kangjêng sultan. Radèn Surapati anyêntak sarta manthêlêng, ah yèn mêngkono ora bêcik sêjamu, apa kowe nganti dakplaksana, wong siji gôndra pira. Ki Untung sakalangkung kagèt, ngadêg suraning galih sarta wicantên. Ah aku dhasar ora awèh krisku kokjaluk, kajaba yèn wis sêmpal bauku kiwa têngên, iku aku awèh. Radèn Surapati enggal parentah dhatêng balanipun anubruk dhatêng Ki Untung, Untung enggal malumpat sarta akèn sumingkir dhatêng rencangipun, lajêng angamuk. Tanganipun têngên nyêpêng patrêm, kang kiwa nyêpêng dhuwung, dipun suduki tuwin kawaosan dhatêng

rencangipun Surapati botên kenging, yèn pinuju kenging botên pasah, rencangipun Surapati kang pêjah sadasa, ingkang sangang dasa sami lumajêng, Radèn Surapati inggih [ing...]

--- 392 ---

[...gih] tumut lumajêng sumêja wêwadul dhatêng kangjêng sultan. Dene Ki Untung lan sarencangipun inggih tut wingking ing palajêngipun Radèn Surapati, Radèn Surapati wau sadhatêngipun ing ngarsane kangjêng sultan nuntên matur, yèn kabegal wontên ing margi, ingkang ambegal tiyang saking Batawi anama Untung, rencangipun kawan dasa, ing mangke inggih angodhol dhatêng kula sowan mariki, akathah-kathah wêwadulipun wau. Kangjêng sultan enggal utusan animbali Untung, inggih sampun kairid dhatêng utusan. Rencangipun sami kandhêg sajawining regol, sadhatênging ngarsanipun kangjêng sultan Ki Untung lajêng ngabêkti, kangjêng sultan alon andangu, Untung, têkamu ana ing nagaraku kene baturmu wong pira. Ki Untung matur, gusti, rencang kula amung kawan dasa. Kangjêng sultan sarêng mirêng aturipun Ki Untung lajêng duka dhatêng Radèn Surapati, pangandikanipun. Surapati, yèn mêngkono, kowe dhewe kang luwih ala, sabab ora nana adate yèn wong patang puluh wani marang wong satus. Karo dene Si Untung iku wong têka kadohan amêsthi ora wani yèn nyikaraa marang wong bumi, yagene kowe duwe solah kaya mêngkono, dene kowe dakpèk anak, sarta ora kêkurangan ing pêparingku, wêkasan kowe agawe jêmbêr marang nagaraku, hèh bocah ing Carêbon, [Carêbo...]

--- 393 ---

[...n,] dikêbat Si Surapati iki cêkêlên. Radèn Surapati sampun kacêpêng sarta binêsta, lajêng andikakakên nyuduki wontên ing alun-alun. Inggih sampun pêjah. Kangjêng sultan angandika dhatêng Untung, Untung, kowe aja susah tutur marang aku, aku wis sumurup kang dadi karêpmu, dene ênggonmu sumêja ngungsi marang aku ya wis bangêt panrimaku, nanging aku ora kêlar yèn kanggonan marang kowe, sabab nagaraku ing Carêbon iki bangêt cilike, aku amung duwe pituduh bae, kowe banjura mangetan, angungsia marang Raja Mataram. Iku layake kuwawa yèn ngukupa marang kowe, sabab nagarane gêdhe, amarentah wong satanah Jawa kabèh, karo dene kowe daksurupake, yèn wis pinêsthi karsaning Allah, kowe lan saturunmu besuk padha dadi satruning wong Walônda, sarta aku awèh wasiyat nama marang kowe, kowe ajênênga Radèn Surapati, wis, kowe mangkata, aku anjurungi pandonga bae. Untung sakalangkung panuwun, nyêmbah sarta ngaras ing sukunipun kangjêng sultan. Rencangipun sami suka sadaya, dene pikantuk idinipun ratu mukmin. Radèn Surapati wicantên malih, ing mêngko kang dadi karêpku, Ki Êbun iki dakjênêngake Ki Êbun Jaladriya, angêrèhna wong patang puluh iki, sabab iku kang tuwa dhewe.

--- 394 ---

Rencangipun tiyang kawan dasa sami jumurung sadaya, lajêng sami mangkat mangetan. Sarêng dumugi ing Malang lajêng menggok mangidul. Anjog ing tanah Toyamas. Kèndêl wontên ing dhusun Ngajibarang. Ing ngriku wontên patinggi kêkalih sami sadulur, anama Saradênta kalih Saradênti, tiyang kêkalih wau lajêng dipun dêgakên raja dhatêng Radèn Surapati, inggih anama Prabu Saradênta kalih Saradênti, nuntên anêlukakên tiyang dhusun sakiwa têngên ing ngriku, sarêng sampun kathah balanipun lajêng anggêbag nagari ing Toyamas. Dipati ing Toyamas kawon pêrangipun, kèngsêr saking kithanipun, abêbarisan sawetaning kitha Toyamas. Prabu Saradênta kalih Saradênti tuwin Radèn Surapati inggih lajêng angêbrêgi kitha, dene ingkang minôngka patih amarentah tiyang sabêbarisan, Ki Bun Jaladriya. Kala samantên Radèn Surapati abêbisik dhatêng Ki Bun Jaladriya, bapa Bun,

kowe kèria, têtêpa bêbarisan ana ing kene, sarta aja kêndhat anggonmu anêluk-nêlukake, dene aku arêp lunga marang Karta, sumêja suwita ing Sang Prabu Mangkurat. Manawa ratumu takon, aku awadna lunga martapa marang gunung, nanging wêkasku marang kowe, besuk yèn ana kongkonanku lan anggawa pratôndha ali-aliku iki, ratumu nuli cêkêlên, aturna bêbandan marang aku. Ki Bun Jaladriya

--- 395 ---

matur sandika.

Radèn Surapati ing dalu lajêng mangkat ijèn. Lampahipun sampun dumugi ing Kartasura, anjujug ing Radèn Dipati Nrangkusuma, Radèn Nrangkusuma alon andangu, adhi, kowe iki wong têka ngêndi, lan sapa jênêngmu. Radèn Surapati matur, kula tiyang saking Batawi, nama kula Surapati, dhatêng kula mariki angungsi gêsang sumêja ngawula ing sampeyan utawi katuripun ing sang prabu inggih sumôngga ing sampeyan. Milanipun kula kesah saking Batawi, awit dipun niaya dhatêng tiyang Kumpêni, saupami ing benjing kula dipun têdha dhatêng tiyang Kumpêni, inggih sampun sampeyan kêkahi, kadhawahan nyêpêng piyambak dhatêng kula, nanging panyuwun kula têtiyang Jawi kemawon sampun tumut-tumut, sami anontona kemawon, kula piyambak ingkang badhe anyêmbadani ing sagêndhingipun tiyang Kumpêni. Radèn Nêrangkusuma sarêng mirêng aturipun Surapati sangêt wêlas ing galihipun. Sarta rêsêp aningali warninipun, bagus taksih anèm. Lajêng alon anggènipun ngandika, iya, aja sumêlang atimu, aku kang ngaturake ing sang prabu. Radèn Surapati sampun pinêrnahakên sarta sinuba-suba, ingakên sadhèrèk nèm. Ing sabên dintên dipun jak atunggil dhahar.

Wondene Bupati Toyamas wau, sarêng kawon pêrangipun [pê...]

--- 396 ---

[...rangipun] kalihan Prabu Saradênta, inggih lajêng angaturi uninga dhatêng ing Kartasura, sarêng katur ing sang prabu nuntên parentah anglurugi, ingkang kadhawahan Radèn Nêrangkusuma, inggih lajêng pradandosan. Anuntên Radèn Surapati agadhah atur, sagah anyêpêng kraman ijèn, amung nyuwun kanthi jêjênêng satunggil kemawon. Radèn Nêrangkusuma inggih amarêngi, lajêng lumêbêt ing kadhaton, matur ing sang prabu, gusti, kula angaturi uninga, kula kadhatêngan tiyang satunggil, pêpalajêngan saking Batawi, anama pun Surapati, punika sumêja angabdi ing panjênêngan dalêm, angungsi gêsang, sabab dipun niaya dhatêng tiyang Kumpêni, aturipun Surapati wau, saupami benjing dipun suwun dhatêng Kumpêni, inggih kaparingna kemawon. Nanging dipun cêpênga piyambak dhatêng tiyang Kumpêni, dene abdi dalêm tiyang Jawi sadaya sampun wontên kang tumut-tumut, sami aningalana kemawon. Pun Surapati piyambak ingkang sagah anadhahi prangipun tiyang Kumpêni, sanajan kinarubuta sèwu, pun Surapati botên ajrih, ing mangke sarêng mirêng yèn kula badhe nglurug, pun Surapati gadhah kasagahan anyêpêng sarta amêjahi dhatêng kraman kang wontên Toyamas. Ingkang punika atur kula gusti, kasagahanipun pun Surapati wau prayogi dipun turuti, yèn sayêktos piyambakipun sagêd amêjahi dhatêng tiyang kraman. Inggih

--- 397 ---

katampènana pangabdinipun. Manawi botên sagêd inggih lajêng katundhunga kemawon. Sang nata alon ngandika, Nrangkusuma, apa kang dadi karêpira ingsun ya nurut bae, sabab ingsun wis pracaya marang sira. Radèn Nêrangkusuma sakalangkung suka manahipun. Lajêng mantuk sampun kêpanggih kalihan Surapati, andhawahakên timbalan dalêm. Yèn

sampun kalilan ingkang dados panyuwunipun. Ki Surapati sangêt bingah ing manahipun. Lajêng mangkat saking Kartasura kalihan dipati ing Toyamas. Sadhatêngipun ing Toyamas, amasanggrahan ing dhusun Kalijirak. Radèn Surapati anuntên anglampahakên utusan lare kêkalih, amaringakên sêsupe dhatêng Ki Bun Jaladriya. Ki Bun Jaladriya sarêng anampèni sêsupe, anggraita ing manahipun, lajêng amangsiti rencangipun babêktan saking Batawi, dipun kèn sami angrasuk gêgamaning prang, sarêng sampun samêkta nuntên sami sowan ing ratunipun. Prabu kêkalih sawêg sami kalangênan angabên sawung, kagèt aningali Ki Bun Jaladriya dhatêng, enggal andangu, bapa Bun, ana pawarta apa, majua mrene. Ki Bun Jaladriya sumaur, botên wontên pawartos. Kula namung sowan kemawon. Ki Bun sarwi angêjèpi rencangipun, lajêng sami anubruk ing Prabu Saradênta kalih Saradênti, sampun sami binêsta, balanipun [bala...]

--- 398 ---

[...nipun] lajêng sami bibar sadaya, Saradênda Saradênti sampun binêkta dhatêng pasanggrahanipun Radèn Surapati sarta Tumênggung Toyamas. Lajêng sami dipun kêthok gulunipun kalih pisan. Dene sabarang gadhahanipun inggih sampun jinarahan sadaya. Radèn Surapati kalihan Dipati Toyamas nuntên sami wangsul dhatêng ing Kartasura, Sang Prabu Mangkurat sawêg sinewaka wontên ing sitinggil. Dipati Toyamas sarta Radèn Surapati inggih lajêng sowan angaturakên sirahing kraman kêkalih tuwin bêboyongan. Sang nata sakalangkung suka ing galihipun. Sirahing kraman kêkalih andikakakên sami manjêr wontên ing margi parapatan. Radèn Surapati sarencangipun tiyang kawan dasa lajêng ginanjar arta sarta busana, sarta sampun kaanggêp pangabdinipun. Nanging kapasrahakên ing Radèn Nêrangkusuma kemawon. Sang nata lajêng kondur angadhaton. Radèn Surapati inggih sampun kabêkta mantuk ing Radèn Nêrangkusuma sarta sangêt ing asihipun.

Kacariyos ing nagari Batawi para Kumpêni sampun mirêng pawartos yèn Ki Untung samangke sampun ngawula ing Sang Prabu Kartasura, sangêt dipun sihi, sarta sampun salin nama Radèn Surapati. Gurnadur jendral kalihan para rad lajêng sami pirêmbagan, dadosing rêmbag anuntên anantun dhatêng para Kumpêni, sintên ingkang purun amêngsah [amêng...]

--- 399 ---

[...sah] prang kalihan Surapati, nanging para Kumpêni botên wontên ingkang gadhah kasagahan, awit sampun sami sumêrêp tandangipun Surapati yèn prang. Gurnadur jendral sarta para rat sakalangkung èmêng ing galihipun. Lajêng andhawahakên parentah, sintên-sintên kang sagah anyêpêng Surapati, badhe agêng ganjaranipun sarta kajunjung ing kalênggahanipun. Anuntên wontên kapitan Wêlandi satunggil anama Kapitan Tak. Sakalangkung digdaya, ing aprang tanpa tandhing, dene ingkang gadhah anak tiyang agêng ingkang ambêdhah ing Makasar rumiyin. Kapitan Tak wau sagah anyêpêng Surapati anuntên katarik astanipun. Kasandhing lênggah ing tuwan gurnadur jendral, sarta linarihan. Para rat tuwin para upsir inggih sami angurmati gêntos-gêntos, nglarihi, wondene Kapitan Tak wau dêdêgipun gagah prakosa, sarta asring ngangge makutha mas, abêbadhong kêlat bau, yèn sinawang warninipun kados danawa raja, kala samantên Kapitan Tak sampun kadhawahan pradandosan, sarta binêktanan Kumpêni satus, kalihan rajabrana tuwin sêrat badhe katur ing sang prabu, sarêng sampun samêkta lajêng mangkat anumpak baita, lampahipun sampun dumugi ing Japara, kumêndur ing Japara inggih enggal amêthuk, Kapitan Tak sakumpêninipun sampun binêkta dhatêng ing loji. Kapitan anuntên anglampahakên utusan [utusa...]

--- 400 ---

[...n] ajidan satunggil, sareyan satunggil sarta mawi sêrat saking gurnadur jendral katur ing Sang Prabu Kartasura, lampahipun sampun dumugi ing Kartasura, sang nata nuju miyos sinewaka, utusan Wêlandi anjujug ing Radèn Dipati Nrangkusuma, angaturakên sêrat, lajêng kaaturakên Radèn Dipati Sindurêja, katur ing sang prabu, sampun tinampèn sarta winaos. Sang nata sasampuning maos sêrat nuntên ngandika bêbisik dhatêng Radèn Dipati Sindurêja, Sindurêja, wruhanira iki layang têka si kaki jendral, anjaluk marang Si Surapati, kapriye kang dadi rêmbugira. Arya Sindurêja nêmbah matur, sinuhun ing pamanah kula prayogi kaparingna tumuntên, sabab punika bêbujênganipun Kumpêni, manawi botên kaparingakên amêsthi tiyang Kumpêni sakit manahipun. Kalih dening yèn panjênêngan dalêm angêkahana pun Surapati kadamêl punapa, mindhak angribêdi nagari dalêm. Sang nata angandika, yèn mêngkono, Sindurêja, kongkonan iku sira kona aso dhingin, prênahna kang bêcik. Aja kongsi kêkurangan. Karodene sira andhawuhana marang adhi mas Dipati Pugêr, karo Si Dipati Cakraningrat, katêlu Si Jangrana, yèn ing mêngko bêngi padha ingsun timbali marang kadhaton, ênggone lumêbu kang rêmit ajana wong kang wêruh. Arya Sindurêja matur sandika, sang nata

--- 401 ---

kondur angadhaton.

Sarêng ing wanci dalu Pangeran Dipati Pugêr, kalih Cakraningrat, tiga Jangrana, sakawan Dipati Sindurêja, inggih lajêng sami sowan dhatêng kadhaton, adhêdhêmitan. Sadhatênge ing ngarsanipun sang prabu nuntên sami lênggah cakêt. Sang nata alon angandika, mulane sira padha sun timbali, sarèhning ingsun tômpa layang têka gurnadur jendral, anjaluk Si Surapati, kang dikongkon Kapitan Tak, samêngko isih ana ing Japara, iku kapriye kang padha dadi rêmbugira. Pangeran Cakraningrat sarta Jangrana matur, gusti prayogi kaparingna tumuntên babêstan. Mila makatên, yèn saupami kakêkahana, botên wande panjênêngan dalêm amamêngsahan kalihan Kumpêni. Sang nata sarêng mirêng aturipun bupati kêkalih sakalangkung ribêng[12] galihipun, dangu ênggènipun kèndêl. Pangeran Pugêr aningali ingkang raka kèwêdan ing galih, tumuntên matur, kakang prabu, saupami panjênêngan dalêm angulungna pun Surapati, punika têtêp nama anganiaya, sabab pun Surapati wau botên gadhah dosa ing panjênêngan dalêm. Yèn botên kaulungna amêsthi Kumpêni sakit manahipun. Punika mênggah pamanah kula makatên kemawon, inggih kaulungna pun Surapati wau, nanging dipun cêpênga piyambak dhatêng tiyang Kumpêni, abdi dalêm tiyang Jawi sampun [sampu...]

--- 402 ---

[...n] wontên ingkang tumut-tumut. Ing batos sami ngilonana pun Surapati, ing lair inggih ngilonana tiyang Kumpêni, nanging yèn tiyang Jawi sami tumut prang sanjatanipun sampun ngantos wontên kadekekan mimis. Sarta panjênêngan dalêm sampun ngangkêni gadhah abdi pun Surapati, dene ingkang gadhah rencangipun Surapati wau Radèn Nêrangkusuma, amung makatên atur kula. Sang nata sarêng mirêng aturipun ingkang rayi sakalangkung suka ing galihipun, sarta ngandika dhatêng ingkang rayi, adhi mas, ya bênêr sira, Sindurêja, sira gawea layang wangsulan marang Si Kapitan Tak, dene unine kaya rêmbuge adhi mas mau, sarta sira anggawanana mantri loro, rumêksaa marang si ajidan, pangane ana ing dêdalan aja kongsi kêkurangan. Lan Si Rôngga ing Samarang parentahana utawa bocah desa urut dalan kabèh, besuk samangsane Si Kapitan Tak têka ing kono, padha sêsuguha lan padha rumêksaa kang bêcik. Adipati Sindurêja matur sandika lajêng mêdal. Sampun kêpanggih kalihan ajidan, utawi sareyan, sarta kaparingan pasangon yatra, punapa malih mantri ingkang badhe andhèrèkakên inggih sampun dhatêng, ajidan lajêng mangkat saking Kartasura.

Wondene sang nata wau taksih pirêmbagan kalihan priyantun têtiga, sang nata lajêng angandika dhatêng Pangeran [Pange...]

--- 403 ---

[...ran] Pugêr, adhi mas, sira sun pasrahi pagawean, Si Surapati sira taria, sarèhning dhèwèke dijaluk marang wong Walônda, apa wani anglawana prang, yèn dhasar wani sira nuli marentahana marang bocah bupati kabèh, padha awèha gêgaman marang Si Surapati, apa kang dadi kasênêngane, lan Si Nêrangkusuma dhawuhana, yèn dhèwèke bakal ingsun gawe wayang, akêmbula lan Si Surapati, ing saupama Si Surapati mau ora wani anglawan prang marang wong Walônda ya enggal sira tundhunga, supaya aja anyênyukêri nêgaraningsun. Wis, adhi mas, sira muliha, para bupati padha timbalana marang ing omahira kabèh sarta Si Surapati. Pangeran Pugêr matur sandika, nuntên lèngsèr saking ngarsaning sang prabu sarta bupati kêkalih, sarawuhe ing dalêmipun, ing dalu para dipati lajêng sami tinimbalan, tuwin Radèn Nêrangkusuma sarta Surapati sampun sami dhatêng sadaya wontên ing kapugêran. Sang pangeran alon ngandika dhatêng Surapati, Surapati, mulane kowe daktimbali, aku ngêmban dhawuhe kakang prabu, andikakake marang kowe, sarèhning kowe dijaluk marang wong Walônda, kowe apa wani anglawana prang, manawa kowe wani kakang prabu bakal amaringi kanthi, yèn kowe ora wani, dikakake nundhung têka ing Kartasura. Surapati umatur saha

--- 404 ---

sêmbah, gusti, dhasar sampun dados pikajêngan kula apêrang kalihan tiyang Kumpêni, sanajan rintên tuwin dalu kula botên ajrih, samangke kula sampun angsal idining ratu malih yèn ajriha, kala rumiyin kula dèrèng angsal idining ratu botên ajrih. Pangeran Pugêr nuntên angandika dhatêng Radèn Nêrangkusuma, paman Nêrangkusuma, timbalane kakang prabu kowe dikakake anglabuhi marang Si Surapati, lan sabalamu kabèh tumuli angrakita gêgamaning prang. Radèn Nêrangkusuma matur sandika. Pangeran Pugêr angandika malih dhatêng para bupati, para bupati kabèh, timbalane kakang prabu, kowe padha dikakake awèh gêgaman. Apa kang dadi dhêmênane padha tumuli awèha. Para bupati enggal sami anyukani dhuwung dhatêng Surapati, nanging panyuwunipun Surapati dhuwung kang sami dhapur lêrês. Yèn dhuwung parung Surapati botên ajêng nampèni. Sasampuning makatên nuntên sami bibar mantuk piyambak-piyambak. Radèn Nêrangkusuma lajêng atata-tata gêgamaning prang sarta anggêganjar dhatêng ing balanipun tuwin dhatêng rencangipun Surapati, awarni busana kang sae-sae.

Kawuwusa lampahe ajidan sampun dumugi ing Japara, lajêng angaturakên sêrat kang saking sang prabu, sampun tinampèn dhatêng Kapitan Tak sarta winaos. Sasampuning [Sasa...]

--- 405 ---

[...mpuning] maos sêrat Kapitan Tak sakalangkung suka, lajêng bidhal saking Japara sakumpêninipun. Lampahipun dumugi ing Samawis. Alêrêp tigang dalu, Ki Rôngga ing Samawis inggih sangêt ênggènipun sêsugun. Kapitan Tak anuntên bidhal, Ki Rôngga inggih andhèrèkakên. Sarêng dumugi ing Kênêr alêrêp malih wontên ing ngriku, Ki Rôngga nuntên angrumiyinakên utusan, sarta mawi sêrat, angaturi uninga ing sang prabu, yèn Kapitan Tak sampun dumugi ing Kênêr. Sang nata sarêng sampun nampèni sêrat lajêng angandika dhatêng Dipati Sindurêja, Sindurêja, sira mênyanga ing Banyudana amapaga Si Tak, sarta agawea pasanggrahan ana ing kono utawa bakal suguhe ya aja kêkurangan. Ki Sindurêja wau lajêng dipun bisiki ing sang prabu mênggah ingkang badhe dados karsanipun bab

prang, Ki Sindurêja sarêng sampun tampi wangsitipun sang nata lajêng bidhal. Sadhatêngipun ing Banyudana inggih nuntên adamêl pasanggrahan. Sarêng sampun dados lajêng anglampahakên utusan sarta mawi sêrat dhatêng Ki Rôngga ing Samawis kang sawêg wontên ing Kênêr, utusan wau inggih lajêng mangkat, sampun kêpanggih kalihan Ki Rôngga, sarta angaturakên sêrat. Ungêling sêrat, Kapitan Tak tinimbalan ing sang prabu dhatêng ing Banyudana, Ki Rôngga sarêng sampun maos sêrat lajêng wicantên dhatêng Tak. Payo tuwan, kowe ditimbali [diti...]

--- 406 ---

[...mbali] ing sang prabu marang Banyudana, Kapitan Tak inggih mangkat sakumpêninipun.

Kala samantên sang nata lajêng parentah dhatêng Tumênggung ing Surabaya, andikakakên ngobongi pasowan kidul, sarta aloka yèn Surapati sumêja ngamuk dhatêng kadhaton. Ki Tumênggung Surabaya inggih nuntên angobongi griya pasowanipun, sarta Surapati kaêlokakên ngamuk. Têtiyang nagari Kartasura sami gègèr, kala samantên lajêng misuwur, yèn Surapati sumêja angrisak nagari ing Kartasura akanthi Radèn Nêrangkusuma. Sarêng ing dalunipun sang nata animbali Pangeran Pugêr, kalih Surapati, tiga Nêrangkusuma sarta para dipati sadaya, sang nata angandika dhatêng Pangeran Pugêr, adhi mas, besuk yèn Si Kapitan Tak wis têka ana ing Banyudana Si Surapati lan Si Nêrangkusuma tumuli gusahên têka ing omahe, misuwurna yèn balela marang ingsun. Dene kang bakal sun kon anggusah Si Cakraningrat lan Si Jangrana sarta bocah môncanagara sabalane kabèh, padha ambêburua marang Si Surapati, sarta ambêdhilana kang rame, nanging aja ana kang nganggo mimis. Dene yèn Si Tak wis têka ana ing alun-alun ingsun, Si Surapati gêntos ambêburua marang Si Cakraningrat lan Si Jangrana,

sarta ambêdhilana Si Cakraningrat lan sabalane enggal lumayua, kayadene [kayade...]

--- 407 ---

[...ne] wong kalah prang mêngkono, banjur angungsia marang ing ngarsaningsun. Si Surapati angêsuka marang ing alun-alun. Banjura prang karo Si Tak, ana ing alun-alun, supaya ingsun bisaa andêlêng prange Si Surapati lan wong Kumpêni. Pangeran Pugêr sarta kang sami kadhawahan aturipun sandika, lajêng sami mantuk atata-tata.

Kawuwusa lampahipun Kapitan Tak sampun dumugi ing Banyudana sakumpêninipun. Ki Dipati Sindurêja enggal amêthuk, sarta têtabehan. Ki Dipati Sindurêja sangêt ênggènipun urmat. Kapitan Tak sakumpêninipun sakalangkung suka. Ki Dipati Sindurêja lajêng utusan angaturi uninga ing sang prabu, yèn Kapitan Tak sampun dhatêng wontên ing Banyudana. Sang nata sarêng sumêrêp Kapitan Tak dhatêng wontên Banyudana, enggal amangsiti dhatêng Dipati Cakraningrat kalihan Tumênggung Jangrana, andikakakên gusah Surapati. Ki Cakraningrat sarêng sampun tampi wangsitipun sang prabu, lajêng ambudhalakên gêgaman, sarta utusan asuka pariksa dhatêng Kumpêni ingkang jagi ing Kartasura, yèn Pangeran Cakraningrat badhe anggêbag prang dhatêng Surapati tuwin Nêrangkusuma, tiyang Kumpêni dipun kèn baris wontên pagêlaran anjagèni sang prabu, pangagênging Kumpêni sarêng tampi utusan saking Cakraningrat, inggih enggal angangkatakên [angangka...]

--- 408 ---

[...takên] Kumpêninipun kathahipun kalih atus, sami kabarisakên wontên ing pagêlaran. Dene Ki Cakraningrat kalihan Ki Jangrana wau inggih sampun ambudhalakên gêgaman.

Sadhatêngipun ing nrangkusuman lajêng sami angarutug ing sanjata, sarta sami surak, nanging sanjatanipun botên mawi mimis. Bala ing nrangkusuman tuwin rencangipun Surapati inggih sami malês anyanjatani, anuntên Surapati sarta Nrangkusuma kèngsêr saking ing dalêmipun, lajêng dipun bêbujêng dhatêng Ki Cakraningrat, arame sami bêdhil-binêdhil. Surapati lajêng anêrajang barisipun tiyang môncanagari sarta ambêsmèni padhusunan kang sami kamargenan. Baris môncanagari dhadhal sami lumajêng, nuntên dipun tulungi dhatêng Ki Cakraningrat, arame pêrangipun.

Gêntos kacariyos Kapitan Tak kang wontên ing Banyudana, Kapitan Tak wicastên[13] dhatêng Ki Sindurêja, radèn dipati, dhatêng kula mriki punika dipun utus ing tuwan gurnadur jendral, tuwin para rat[14] sadaya, ingkang rumiyin angaturakêm[15] pisungsung awarni baludru, renda sapanunggilanipun awarni- warni, katur ing sang prabu, kaping kalih anyuwun pun Surapati, inggih badhe kula cêpêng piyambak, sok ugi sampuna kalilan kemawon ing sang prabu, sabab punika agêng dosanipun dhatêng tiyang Kumpêni. Ki Dipati Sindurêja amangsuli, tuwan, sampeyan [sampe...]

--- 409 ---

[...yan] sumêrêpa, pun Surapati punika salaminipun botên ngabdi ing sang prabu, suwita dhatêng Radèn Dipati Nrangkusuma kemawon. Milanipun kala sang nata tampi sêrat babêktan sampeyan rumiyin, karsanipun Sang Prabu Surapati badhe kacêpêng, kasrahakên babêstan dhatêng ing sampeyan, nanging Radèn Nrangkusuma sangêt gènipun angêkahi, dados samangke Radèn Nrangkusuma wau balela dhatêng sang prabu, pandugi kula para tiyang agêng-agêng ing Batawi tuwin sampeyan dèrèng sami sumêrêp yèn sang prabu samangke mamêngsahan kalihan pêpatihipun, malah kala wingi pun Surapati sumêja ngamuk dhatêng kadhaton, sampun angobongi griya pasowan kidul, munduripun pun Surapati wau amargi saking Pangeran Pugêr ingkang têtulung dhatêng kadhaton.

Kapitan Tak sarêng mirêng aturipun Ki Sindurêja lajêng ambanting têpiyonipun, agêdrug-gêdrug anyakot rawis sarta pêrdam-pêrdom, andik maripatipun, ingkang aningali sami ajrih, lajêng wicantên. Radèn dipati, sampeyan angantos ing dintên benjing-enjing, pun Surapati amêsthi badhe pêjah dening kula. Botên dangu Kapitan Tak mirêng swaraning sanjata ambal-ambalan, kados rêdi rêbah sarta aningali kukus griya kabêsmèn anglandêng, Kapitan Tak pitakèn, radèn dipati, punika swaraning sanjata punapa, dene botên kèndêl-kèndêl, [kèndê...]

--- 410 ---

[...l-kèndêl,] sarta kukus anglandêng, Radèn Sindurêja amangsuli, tuwan, inggih punika pun Surapati sarta Radèn Nrangkusuma, apêrang kalihan sang prabu, suwawi nuntên mangkat atêtulung ing sang prabu, manawi sêlak kasoran. Kapitan Tak wicantên. Inggih sumôngga sami bidhal, atêtulung ing sang nata, nanging kula badhe lajêng pêrang kemawon. Botên mawi sowan ing sang prabu, bilih Surapati sampun kacêpêng kemawon kula sowan. Ki Sindurêja wicantên malih, tuwan, kula ajrih yèn anglilanana gèn sampeyan karsa pêrang, prayogi sampeyan sowan rumiyin. Sanajan sampeyan pêranga yèn sampun angsal idinipun sang prabu. Kapitan Tak inggih anurut dhatêng Ki Sindurêja, lajêng sami bidhal sakumpêninipun, angêbêki lêlurung, lampahipun ginêlak, sampun dumugi ing alun-alun Kartasura, bala Kumpêni kabarisakên salèring waringin kurung, kapitan kalihan Ki Sindurêja sowan minggah ing sitinggil. Sadhatêngipun ing ngarsa dalêm Ki Sindurêja matur, gusti, punika warninipun Kapitan Tak, kula bêkta sowan ing ngarsa dalêm. Sang prabu lajêng angawe sarwi mulung astanipun. Kapitan Tak enggal nyandhak atêtabehan. Kapitan

Tak matur, sinuhun, kula angaturakên tabenipun kaki jendral sarta para rad sadaya, kaping kalih kula angaturakên pakintunipun pun kaki jendral, [je...]

--- 411 ---

[...ndral,] rajabrana awarni-warni, kaatura ing panjênêngan dalêm. Kaping tiga kula kautus nyuwun bêbujênganipun tiyang Kumpêni kang wontên ing nagari dalêm, anama pun Surapati, sabab dosanipun agêng dhatêng tiyang Kumpêni, mugi andadosna parênging galih dalêm. Inggih kula piyambak kang badhe nyêpêng, amung mugi kaidinana kemawon. Sang nata alon angandika, kapitan, ing sakèhe pakirime si kaki jendral ya bangêt tarima kasih ingsun. Dene prakara Si Surapati sira aja susah, ingsun ya ambiyantoni marang sira, nanging Si Surapati samêngko wis golong sabyantu karo pêpatih ingsun kang jênêng Nrangkusuma, amungsuh marang ingsun. Malah ingsun wis matah bupati loro lan sabalane, ingsun kon angrusak ing kapatihan, ingsun kon anyêkêl marang Si Surapati karo Si Nrangkusuma, samêngko wis padha pêrang rame, sira anaa ing ngarsaningsun bae, sabab bangêt sumêlang ingsun, manawa bupati loro mau kasoran pêrange, Si Surapati mêsthi angêsuk sumêja ngrusak kadhaton, kang sun jaluki tulung sapa, kajabane amung sira, mulane sira barisa ing alun-alun bae, sanajan sira pêranga ya anaa ing ngarsaningsun. Kapitan sarêng mirêng pangandikanipun sang prabu sakalangkung suka manahipun sarta alon matur, sinuhun, panjênêngan dalêm sampun kuwatos. [kuwato...]

--- 412 ---

[...s.] Yèn kula taksih gêsang, pun Surapati prasasat sampun kagêgêm ing tangan kula, amêsthi badhe pêjah dening kula. Kapitan Tak nuntên tumurun saking ing sitinggil anata barisipun. Ki Dipati Sindurêja enggal utusan sarta mawi sêrat dhatêng Ki Cakraningrat kalihan Tumênggung Jangrana, ungêling sêrat, asuka uninga, yèn Kapitan Tak sampun dhatêng wontên ing alun-alun, utusan wau inggih sampun kêpanggih kalihan Cakraningrat kang sawêg pêrang wontên ing padhusunan sawetaning kadhaton. Cakraningrat sarêng sampun tampi sêrat, enggal ambêrêg pêrangipun, Surapati kapurih dhatênga ing alun-alun sarta dipun sanjatani, nanging botên mawi mimis. Anuntên wontên bala ing Sampang satunggil anama Konang Pasir awicantên dhatêng kancanipun. Kônca, iki pêrang apa gêguyon, awakku kêsêl têmên, sarta kapanasên, payo padha dijajal nganggo mimis. Konang Pasir wau lajêng anyanjata mawi mimis, angsal rencangipun Surapati satunggil pêjah, Surapati sarêng sumêrêp sangêt nêpsu dene tiyang Sampang anglairakên wawêlinge gustinipun. Surapati wau lajêng angamuk dhatêng balanipun Cakraningrat, tiyang tiga sampun sami dipun suduki nanging botên pêjah, lajêng dipun rêmbat dhatêng kancanipun, kaaturakên ing sang dipati. Dipati Cakraningrat sarêng aningali rencangipun tiga sami

--- 413 ---

tatu, sangêt suka ing galihipun, dene wontên pratandhanipun yèn prang sayêktos. Ki Cakraningrat wau nuntên lumajêng sabalanipun sarta ambêkta rencangipun tiga kang sami tatu, Surapati inggih nuntên ambujêng sarta anyanjatani, palajêngipun Ki Cakraningrat wau sampun dumugi ing alun-alun. Rencangipun kang sami tatu kabêkta langkung ngarsaning baris Kumpêni, Ki Dipati Sindurêja lajêng sanjang dhatêng Kapitan Tak. Tuwan, punika tiyang Sampang sampun kawon pêrangipun, sampeyan angatos-atosa. Kapitan Tak sarêng aningali têtiyang Sampan,g sakalangkung duka, ambanting têpiyonipun sarta parentah anabuh tambur, kathahipun pitulas. Tinabuh sarêng swaranipun brang-brangan. Botên dangu Surapati sabalanipun dhatêng, lumêbêt ing alun-alun sarta asurak-surak. Para bupati enggal sami mêthukakên pêrangipun Surapati, sarwi angarutug ing sanjata, Surapati sarta balanipun lajêng sami ngamuk. Para bupati sabalanipun dhadhal, sami lumajêng

angungsi ing sawingkingipun sang prabu. Kapitan Tak enggal angabani Kumpêninipun, sarêng angêdrèl dhatêng Surapati, swaranipun kados gêlap, ing paprangan pêtêng sangêt dening kugus.[16] Surapati lan sabalanipun lajêng sami ngamuk anusup kukus, arame prangipun. Balanipun Surapati sarta bala Nrangkusuman kathah kang pêjah, bala Kumpêni inggih kathah [ka...]

--- 414 ---

[...thah] kang pêjah, bangke sungsun atindhih, kang pêrang sami angidak bathang. Surapati nuntên mundur dhatêng ing pagongan, sumêja badhe ngombe, nuntên wontên utusanipun sang prabu, andhawuhi Surapati dikakakên majêng prang, Surapati matur sandika lajêng mangsah prang, katadhahan ing Kapitan Wêlandi anama Brikman. Surapati dipun pêdhang awali-wali, nanging botên pasah, lajêng malês anyuduk. Kapitan inggih botên pasah, Surapati dipun candhak dhatêng kapitan sarta kacakot gulunipun, Surapati sangêt gila dening ilêr, nuntên lumajêng sakêdhap, èngêt yèn angandhut patrêm, lajêng katarik sarta wangsul. Kapitan Brikman dipun patrêm gulunipun sampun pêjah. Kapitan Tak sarêng aningali Brikman pêjah, sakalangkung bramatya, lajêng angabani Kumpêninipun, angarutug ing sanjata dhatêng Surapati tuwin amêdhangi, nanging botên kenging, Radèn Nrangkusuma sabalanipun atêtulung, arame pêrangipun, tiyang Jawi tuwin Kumpêni kathah ingkang pêjah, Kapitan Tak kinarubut dipun waosi tuwin sinudukan, inggih botên pasah, dhuwungipun Surapati sakawan sami putung sadaya, Kapitan Tak sakalangkung têguh, Surapati sabalanipun nuntên mundur dhatêng pagongan, sumêja aso, tiyang Kumpêni inggih taksih ngarutug ing sanjata saking katêbihan. Nuntên wontên utusan saking sang prabu andhawahi

--- 415 ---

dhatêng Surapati andikakakên majêng prang malih, Surapati amangsuli, prikônca utusan, dika matur ing sang nata, kula aso rumiyin kalihan badhe ngombe, sabab sangêt gènipun sami kasatan. Dene kula botên-botênipun lumajêng, tiyang sampun kula sêja awor gêtih kalihan Kumpêni. Utusan lajêng wangsul matur ing sang prabu, sang nata sarêng mirêng aturing utusan lajêng mèsêm, sarta angandika dhatêng Pangeran Pugêr, adhi mas, sira têtulunga pêrang, Si Surapati bangêt gone sayah, manawa katiwasan. Pangeran Pugêr matur sandika lajêng tumurun saking sitinggil dhatêng kori kamandhungan, amanggihi abdinipun, kathahipun wolulas. Pangeran Pugêr sarta abdinipun wolulas wau lajêng sami salin busana, amindha rencangipun Surapati, sasampuning sami dandos lajêng sami mangkat ngalèr ngilèn anjog ing masjid. Nuntên menggok mangetan mêdal kori ing masjid dumugi ing alun-alun. Surapati kalihan Nrangkusuma awas aningali, yèn Pangeran Pugêr atêtulung, enggal majêng ngamuk, Pangeran Pugêr wau sampun ajêng-ajêngan kalihan Kapitan Tak, sarta amandhi waos Kyai Palèrèd. Kapitan Tak lajêng dipun larihi, iganipun tatas têrus ing walikat sampun pêjah botên angulicik. Kumpêni sakantunipun lajêng dipun amuk dhatêng Surapati sarta abdinipun Pangeran Pugêr, [Pu...]

--- 416 ---

[...gêr,] sampun sami pêjah sadaya, ingkang taksih gêsang amung salawe, sumyur sami lumajêng, Ki Dipati Sindurêja enggal amitulungi anglêmpakakên Kumpêni kang sami kataton taksih gêsang, sami kabêkta dhatêng loji.

Sang Prabu sarêng aningali pêrangipun Surapati sakalangkung suka, sarta angalêm dhatêng ingkang rayi sarta dhatêng Surapati, lajêng utusan animbali ingkang rayi, kalih Surapati, tiga Nrangkusuma, priyantun têtiga sampun sami dhatêng ing ngarsanipun sang prabu, sang

nata mèsêm sarwi ngandika, bagea kang padha mêntas pêrang, priyantun têtiga matur saha sêmbah, inggih wilujêng sabab saking pangèstu dalêm, lajêng sami pinaringan dhêdhaharan, wowohan tuwin unjuk-unjukan. Sang nata angandika malih dhatêng Radèn Surapati, Surapati, wis bangêt tarimaningsun marang sira, sira ingsun ganjar nagara ing Pasuruan, ênggonana, lan sira sun ganjar nama Radèn Tumênggung Wiranagara, ana ing kono aja pêgat ênggonira pacak baris, sarta anêlukna desa sakiwa têngêning kono, dene Si Nrangkusuma ya milua marang ing Pasuruan, aja pisah lan sira, ana ing dêdalan angobongana dêdesan. Kang bakal sun kon ambêburu marang sira bocah môncanagara kabèh, sang nata lajêng angandika dhatêng para bupati, bocah bupati kabèh, sira padha nêksènana yèn Si Sindurêja samêngko sun gawe patih [pa...]

--- 417 ---

[...tih] anggêntèni Si Nrangkusuma, lan adhimas Pangeran Panular sun lih arane, ajênênga Pangeran Arya Mataram, sun paringi lêlungguh bumi sèwu karya. Para bupati inggih jumênêng sadaya. Sang nata angandika malih dhatêng Ki Sindurêja, Sindurêja, sira kirima layang marang kumêndur ing Japara, awèha wêruh yèn Si Tak tumpês lan sakumpênine kabèh ana ing paprangan. Ingkang sami kadhawahan matur sandika, sang nata kondur angadhaton. Radèn Tumênggung Wiranagara kalihan Radèn Nrangkusuma inggih lajêng bidhal sabalanipun sarta dipun bêbujêng dhatêng bala môncanagari, sadhatêngipun ing Pasuruan bala môncanagari nuntên wangsul dhatêng ing Kartasura. Dene Radèn Tumênggung Wiranagara wau wontên ing ngriku inggih lajêng abêbètèng sarta ajêjagang, anêluk-anêlukakên dhusun sakiwatêngêning ngriku, sampun agêng bêbarisanipun.

Kacariyos Radèn Dipati Sindurêja, sampun anglampahakên utusan dhatêng ing Japara sarta mawi sêrat mungêl saking sang prabu, sadhatêngipun ing Japara kêpanggih kalihan kumêndur Sêlupriyansah, sarta ngaturakên sêrat. Kumêndur sasampuning maos sêrat sakalangkung duka, wadana dados rah, andik netranipun sarta agêdrug-gêdrug. Milanipun kumêndur sangêt duka, sabab sampun mirêng pawartos yèn têtiyang Jawi pêrangipun silip.

--- 418 ---

Ing lair mitulungi dhatêng Kapitan Tak, nanging ing batos amitulungi dhatêng Surapati, utusanipun sang prabu lajêng dipun pitambuhi kemawon, sarta botên kasukanan sêrat wangsulan. Utusan inggih nuntên mantuk palarasan. Sadhatêngipun ing Kartasura inggih lajêng matur ing sang prabu yèn kumêndur sangêt ênggènipun nêpsu sarta botên amangsuli sêrat. Sang nata sarêng mirêng aturing utusan sakalangkung duka, lajêng ngandika dhatêng Pangeran Pugêr, adhi mas, sarèhning si kumêndur samêngko sangêt ênggone nêpsu, iku kapriye kang dadi rêmbugira, yèn ing karsaningsun ya aja tanggung gonira dadi mungsuh, Walônda ing Japara bakal sun tumpês pisan. Pangeran Pugêr matur, kakang prabu, ing panuwun kula, ing saupami panjênêngan dalêm karsa amamêngsahan kalihan tiyang Kumpêni sampun ngantos ngèglèh, prayogi mawi aling-aling, nanging yèn kenging inggih sampun ngantos mamêngsahan, sabab sanajan punika tiyang kapir sampun amitulungi prang ing panjênêngan dalêm. Panjênêngan dalêm sampun kapotangan padamêlan tuwin kasaenan. Saupami Panjênêngan dalêm sangêt-sangêt anyidrani, botên wande badhe angapêsakên karaton dalêm. Sang nata sarêng mirêng aturipun ingkang rayi, lajêng sarèh ing dukanipun sarta alon ngandika, adhi mas, yèn kaya mêngkono sira marentahna marang bocah ingsun [ing...]

--- 419 ---

[...sun] kabèh, sapa-sapa kang bisa angrêrapu ing nêpsune si kumêndur, bakal gêdhe ganjaran ingsun. Pangeran Pugêr matur sandika lajêng mêdal saking kadhaton, anantun dhatêng para bupati sapangandhap. Anuntên wontên mantri kaparak satunggil, turunipun tiyang anêlèh, anama Jiwaraga, punika sagah angrêrapu dhatêng kumêndur, lajêng kadhawahan mangkat dhatêng Japara, sarta binêktanan sêrat. Ki Jiwaraga inggih lajêng mangkat. Sadhatêngipun ing Japara sampun kêpanggih kalihan kumêndur amaringakên sêrat sarta kapal rakitan. Ungêling sêrat, sang prabu amratelakakên ing katêmênanipun dhatêng Kumpêni, kalanipun pêrang Kapitan Tak kalihan Surapati. Kumêndur sasampuning maos sêrat sangêt kaduwungipun ênggènipun nêpsu kala rumiyin. Ki Jiwaraga wicantên. Tuwan, lampah kula punika kautus ing sang nata amratelakakên dhatêng sampeyan. Supados sampeyan sampun ngantos sanès tampi, mênggah prangipun Kapitan Tak rumiyin, sayêktos yèn tiyang Jawi ngiloni dhatêng Kumpêni, malah kathah ingkang sami pêjah, suprandosipun dipun wastani silip pêrangipun dhatêng tiyang botên rêmên ing sang prabu. Akathah-kathah pangrêpanipun Ki Jiwaraga wau ênggènipun murih ngrapêtakên ing arênggang, supados sang prabu sampun ngantos crah kalihan kumêndur. Kumêndur sarêng mirêng pangrêpanipun Ki Jiwaraga, sakalangkung [saka...]

--- 420 ---

[...langkung] suka manahipun sarta wicantên. Kyai Jiwaraga, kula kaparingan kapal sarta sêrat, inggih sakalangkung panuwun kula sarta bingah, ingkang kaping kalih kula mugi sampeyan suwunakên pangapuntên ing sang prabu mênggah ing kalêpatan kula, dene kula anggêga pawartos ingkang botên prayogi, ing mangke kula amborongakên ing sampeyan. Supados sang prabu sampun ngantos êru galihipun dhatêng kula, kalihan kula angaturi baludru sarta renda tuwin barang sanèsipun. Mugi sampeyan aturakên ing sang prabu. Ki Jiwaraga sangêt bingah ing manahipun. Anuntên pamitan, kumêndur urmat angatêrakên sajawining kori. Lampahipun Ki Jiwaraga sampun dumugi ing Kartasura, sang nata pinuju sinewaka, Ki Jiwaraga wau inggih lajêng sowan angaturakên wiwitan dumugi ing wêkasan, tuwin rêruba saking ing kumêndur kang warni baludru, renda sapanunggilanipun inggih sampun kaaturakên sadaya, sarta aturipun Ki Jiwaraga yèn kumêndur wau sampun ical sakite manahipun. Malah sangêt pangrêpanipun anyuwun pangapuntên. Sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Jiwaraga sakalangkung suka ing galihipun, lajêng ngandika dhatêng para dipati, bocahku bupati kabèh, sira padha ngèstrènana, yèn Si Jiwaraga ingsun gawe bupati ing Japara, ingsun paringi jênêng Tumênggung Martapura. Para bupati [bu...]

--- 421 ---

[...pati] sami saur paksi sadaya. Sang nata ngandika malih dhatêng Ki Tumênggung Martapura, Martapura, sira mangkata sesuk marang Japara, sarta layang ingsun paringna marang kumêndur. Martapura matur sandika, lajêng pradangdosan. Ing enjingipun anuntên mangkat kalihan saanakbojonipun tuwin kulawangsanipun sadaya, sadhatêngipun ing Japara lajêng lumêbêt ing loji, sarta amaringakên sêrat. Kumêndur sasampuning maos sêrat sakalangkung suka manahipun, alon ênggènipun wicantên. Kyai tumênggung, sangêt ing sokur kula dene sampeyan angsal sihipun sang prabu kadadosakên bupati wontên ing Japara ngriki, amêsthi badhe kenging kula bekani, panêdha kula mugi sampeyan nuntên yasa padalêman ingkang prayogi. Ki Tumênggung Martapura anuntên pamit dhatêng pamondhokan.

Kacariyos Ki Martapura wau sampun ayasa padalêman sakalangkung sae, sarta sampun mukti sasêntananipun tuwin anak bojonipun. Têtiyang ing Japara inggih sami asih. Sarêng ing lami-lami anuntên wontên tiyang Wêlandi satunggil ambêdhog ayamipun tiyang Jawi, sarêng kawênangan dhatêng ingkang gadhah, Wêlandi wau lajêng dipun cêpêng sarta dipun

gêbagi, rai dipun calorèngi ênjêt lan nila, nuntên kauculakên. Tiyang Wêlandi lajêng lapur dhatêng pangagêngipun sarta katur dhatêng pangagêngipun kumêndur. [ku...]

--- 422 ---

[...mêndur.] Kumêndur sarêng sumêrêp sakalangkung duka dhatêng Tumênggung Martapura, pamanahipun kumêndur kawastanan saking pangajanipun Ki Martapura ingkang ambêg digung, adamêl sawênang-wênang dhatêng tiyang Wêlandi, kumêndur wau lajêng adamêl sêrat katur ing sang prabu, anyuwun pêjahipun Ki Tumênggung Martapura, utusanipun kumêndur lajêng mangkat dhatêng ing Kartasura, anjujug ing panangkilan, lajêng angaturakên sêrat, sampun tinampenan ing sang prabu sarta winaos. Sang nata sasampuning maos sêrat sakalangkung duka, pasuryanipun abrit, lajêng angandika dhatêng Arya Sindurêja, Sindurêja, layange kumêndur iki wangsulana, prakara ênggone anjaluk patine Si Martapura, ya bakal ingsun turuti, nanging konên sumêne ing sasi ngarêp iki, ingsun bakal kongkonan bocah bupati marang ing Japara, sun kon matèni marang Si Martapura. Arya Sindurêja matur sandika, utusan saking Japara wau inggih sampun winangsulan.

Kala samantên sang nata ing dalu animbali para bupati lumêbêt ing kadhaton. sang prabu angandika dhatêng Arya Sindurêja, Sindurêja, sira lumakua marang Japara, karo Si Jangrana, têlu Si Mangunonêng, kapat Suranata, kalima Si Binarong, lan sabalane kabèh, Si Martapura sira taria, sarèhning dhèwèke dijaluk patine marang si kumêndur, apa dhèwèke wani anglawana

--- 423 ---

pêrang karo wong Walônda, manawa Si Martapura wani, sira lan sakancanira bupati mau padha ambiyantonana, anglabuhana marang Si Martapura, nanging kang rêmit, aja kongsi angêtarani, ya môngsa bodhoa sira ênggonira angreka, mulane mêngkono, dene si kumêndur mau tanpa ngrasa, wani-wani anjaluk patine bocah ingsun bupati, manawa Si Martapura ora wania banjur wisna pisan, poma sira dibisa sarta dingati-ati. Ki Sindurêja sarta bupati sakawan matur sandika, nuntên sami mantuk apradangdosan. Ing enjingipun lajêng sami mangkat, lampahipun sampun dumugi ing Japara, anjujug ing loji, kumêndur ing Japara inggih amêthuk sarta para upêsiripun, Kumpêninipun sami urmat êdrèl sanjata tuwin mariyêm. Radèn Dipati Sindurêja sarta bupati sakawan sampuning têtabean lajêng binêkta lumêbêt ing loji sarta sinuguhan waradin sabalanipun. Radèn Dipati Sindurêja alon wicantên dhatêng kumêndur, tuwan lampah kula mriki punika, kula kautus ing sang prabu, andikakakên mêjahi dhatêng pun Martapura nanging wêlingipun sang prabu, pun Martapura pêjaha wontên salêbêting loji ing ngarsa sampeyan, tuwin ing ngarsanipun para upsir, kula kaparingan kanthi bupati sakawan. Kumêndur sarêng mirêng sakalangkung suka sarta amangsuli, radèn dipati, sangêt ing tarima [ta...]

--- 424 ---

[...rima] kasih kula ing sih pracayanipun sang prabu kang dhumatêng ing kula tuwin tiyang Kumpêni sadaya, kula rumaos botên sagêd malês. Ki Sindurêja wicantên malih, tuwan, benjing-enjing pun Martapura badhe kula timbali mriki, yèn sampun dhatêng lajêng kula kèn nyuduki dhatêng bupati sakawan punika wontên ing ngarsa sampeyan. Sampeyan mugi angatos-atosa. Kumêndur amangsuli, radèn dipati, kula inggih miturut ing sakarsa sampeyan. Ki Dipati Sindurêja lajêng pamit amasanggrahan. Sarêng wanci ing dalu Ki Dipati Sindurêja apirêmbagan kalihan bupati sakawan sarta Ki Tumênggung Martapura dipun timbali adhêdhêmitan. Radèn Sindurêja angandika dhatêng Ki Martapura, têkaku

mrene iki diutus ing sang prabu anari marang kowe, sarèhning kowe dijaluk patimu marang wong Kumpêni, iku kowe apa wani anglawan pêrang, yèn kowe wani aku sarta bupati papat iki dikakake anglabuhi marang kowe. Martapura matur, yèn makatên ingkang dados karsanipun sang prabu, kula inggih anglampahi, sarta kula inggih botên ajrih amêngsah prang kalihan Kumpêni, lan pintên laminipun tiyang gêsang wontên ing donya, ing benjing inggih botên wande badhe pêjah, aluhung pêjah aprang sabil. Ki Dipati Sindurêja mirêng kasagahanipun Martapura, lajêng angandika, yèn mêngkono, [mêngko...]

--- 425 ---

[...no,] sesuk bakal sida rêrêmpon ana sajroning loji, Martapura, yèn aku sesuk wis ana sajroning loji sarta bupati papat iki, kowe bakal dakkongkoni dakundang, ya nuli têkaa, banjur amuka bae, dene aku sarta bupati papat iki ya milu ngamuk lan sabalane kabèh. Ki Martapura matur, inggih sampun sumêlang galih sampeyan. Benjing-enjing tiyang Kumpêni amêsthi tumpês dening kula. Ki Suranata anyambungi, benjing-enjing kula kang nyuduk kumêndur, adhi Jangrana dakbubuhi anyuduk kapitane, kakang Binarong anyuduka lutnane, adhi Mangunonêng alpèrèse, ki lurah anjênêngana bae, aja milu-milu, sabab iku prasasat sarirane sang prabu. Anuntên sami bibaran.

Sarêng enjingipun lajêng sami dangdos, sami angangge gêgamaning prang, sarta amilihi balanipun ingkang pantês kabêkta lumêbêt ing loji, badhe kaajak ngamuk. Radèn Sindurêja balanipun pêpilihan suwidak. Ki Jangrana kawan dasa, Ki Suranata sèkêt, Ki Binarong kalih dasa, Ki Mangunonêng tigang dasa, dados tiyang kalih atus sampun sami angatos-atos, lajêng bidhal saking pasanggrahan. sadhatêngipun ing loji balanipun ingkang kathah sami kadèkèk ing jawi sadaya, amung bala pêpilihan wau ingkang kabêkta lumêbêt. [lu...]

--- 426 ---

[...mêbêt.] Dene kumêndur sarta upsiripun inggih sampun sami lênggah ing kursi, ajêng-ajêngan kalihan para bupati sarta kasêgah inuman. Radèn Dipati Sindurêja nuntên utusan animbali Ki Tumênggung Martapura, utusan inggih sampun mangkat. Sadhatêngipun ing ngriku Ki Martapura kêpanggih tilêm, asêngadi sakit. Bathukipun dipun pilisi ing jêjampi, utusan wau inggih lajêng matur, ki tumênggung, jêngandika dipun timbali ing radèn dipati dhatêng ing loji. Ki Martapura amangsuli, munjuka marang ki lurah, yèn aku lara ngêlu, mumêt ora bisa lumaku. Ing batos Ki Martapura wau sangêt kaduwungipun ênggènipun sagah badhe ngamuk dhatêng Kumpêni, upami wontêna kang sagêd nyandèkakên. Ki Martapura barang darbèkipun suka yèn kapêndhêtana sadaya, utusan wau lajêng wangsul matur ing Radèn Sindurêja, Radèn Sindurêja sarêng mirêng sakalangkung duka, wadananipun abrit dados rah, lajêng ngandika dhatêng Tumênggung Binarong, kakang Binarong, Si Martapura edan, agawe lingsêming nagara, layake anaking wong edan, turuning wong kumpra, kowe mênyanga ngomahe Si Martapura, takonana dhèwèke iku bupati apa wong edan, apa ta wong kumpra, manawa dhèwèke ngaku wong kumpra banjur sudukana bae, kêthok-kêthok gulune, êndhase cangkingên marene, [mare...]

--- 427 ---

[...ne,] yèn dhèwèke ngaku bupati, yagene daktimbali ora têka. Ki Binarong matur sandika lajêng mangkat. Kumêndur alon wicantên dhatêng Radèn Sindurêja sarwi mèsêm. Saudara, lah punika yèn Martapura, wawratipun sampeyan ingkang nimbali purun matur makatên, lêrêsipun sampeyan punika dipun anggêpa sang prabu, yèn sawêg sakit ngêlu kemawon, bok dipun bêtah-bêtahakên. Upami botên sagêd lumampah dipun gotonga inggih pantês.

Radèn Sindurêja sarêng dipun unggar-unggar dhatêng kumêndur sangsaya sangêt nêpsunipun, sarwi wicantên, tuwan, sampeyan antos sadintên punika, pun Martapura amêsthi badhe pêjah dening kula. Kumêndur sakalangkung suka ing manahipun. Wondene lampahe Ki Binarong wau igih sampun dumugi ing griyanipun Martapura, Ki Martapura kêpanggih tilêman sarwi kêmul. Ki Binarong abêngis wicantênipun dhatêng Martapura, hèh Martapura, kowe iki anak nguwong apa anaking asu, aku diutus ing ki lurah dikakake mriksani marang kowe, kowe isih dhêmên dadi bupati apa wis korucat gonmu dadi bupati, angulihi wijiling bêburuh, yèn kowe sumêja dadi buruh manèh, aku dikakake nyangking êndhasmu. Ki Martapura mirêng wicantêne Ki Binarong sakalangkung kagèt, lênggah sarta amangsuli,

1. drubiksa. (kembali)

2. apucêt. (kembali)

3. kêkèsèd. (kembali)

4. gatra. (kembali)

5. suyud. (kembali)

6. anyarirani. (kembali)

7. anggawa. (kembali)

8. budhaking. (kembali)

9. uculi. (kembali)

10. thithik. (kembali)

11. suwung. (kembali)

12. ribêt. (kembali)

13. wicantên. (kembali)

14. rad. (kembali)

15. angaturakên. (kembali)

16. kukus. (kembali)

--- 428 ---

Kakang Binarong, aku ora wêdi angamuk marang wong Kumpêni, sanajan dikarubuta satus aku ya ora gumingsir, aku wong lagi lara têmênan, ing saiki wis waras. Ki Binarong anyêntak, ah aja êmbrêbêgi kuping, cocotmu calêmang-calêmong mau bêngi saguhmu kumrêsêk kaya garimis, toging ngêndon awad-awad lara, lah saiki kapriye, yèn kowe wani

ayo mangkat. Manawa kowe dhasar ora wani gulumu prènèkna dakkêthoke. Ki Martapura sumaur, iya ayo padha mangkat. Martapura enggal dangdos, angangge dhuwung têtiga anuntên mangkat. Sadhatêngipun ing loji sampun ingancaran lênggah, Radèn Sindurêja pitakèn. Martapura, kowe mau apa lagi ewuh umbal, dene taktimbali suwe ora têka. Martapura tumungkul sarta linggih ing kursi. Kumêndur enggal angêjepi lutnan Wêlandi satunggil. Lutnan wau inggih sampun sumêrêp ing wangsit, lajêng anyandhak gêlas, anglarihi inuman dhatêng Martapura, Martapura enggal ngadêg anampani gêlas. Astanipun gumêtêr, Radèn Sindurêja sarta bupati sakawan inggih sami ngadêg saking ing kursi, sarta sami angatos- atos sumêja sarêng ngamuk. Wondene lutnan wau sarêng gêlas sampun tinampèn, enggal anyêndhal dhuwungipun Martapura, sampun kenging satunggil. Martapura

- -- 429 ---

ulatipun biyas, nuntên lumajêng, Radèn Sindurêja salêbêting galih sakalangkung ngungun sarta duka, nuntên parentah dhatêng bupati sakawan andikakakên nututi sarta anyuduki dhatêng Martapura, Martapura inggih sampun kacandhak, lajêng sinudukan sampun pêjah, bathangipun ajur, bupati sakawan nuntên wangsul ing panggenanipun lênggah, kumêndur sakalangkung suka sarta angrêrêpa, alon ênggènipun wicantên dhatêng Radèn Sindurêja, saudara, pun Martapura kula kintên sangêt digdayanipun, dene adamêl ebahipun tiyang sanagari. Radèn Sindurêja awicantên. Tuwan, kala taksih dados mantri kaparak inggih sangêt digdayanipun, mila kaabdèkakên. Radèn Sindurêja lajêng parentah anjarahi barang darbèkipun Martapura sarta amboyongi anak rabinipun. Utusan inggih sampun lumampah, sabarang darbèkipun Ki Martapura sampun kaklêmpakakên katur ing Radèn Sindurêja, Radèn Sindurêja nuntên wicantên dhatêng kumêndur, tuwan, sabarang gêgadhahanipun Martapura sampun sami kula klêmpakakên. Manawi wontên ingkang sampeyan karsani mugi kapundhuta. Kumêndur alon amangsuli, saudara, kula botên ajêng, kula damêl punapa barang punika, sang prabu ingkang wajib kagungan, dene mênggah awak kula, sampun sangêt ing tarima kasih kula, inggih pracayanipun sang prabu kang dhumatêng

--- 430 ---

ing kula tuwin tiyang Kumpêni sadaya, kula rumaos botên sagêd malês. Radèn Sindurêja wicantên malih, yèn sampeyan botên karsa inggih sampun. Kalih dene malih sampeyan tampia dhawahipun sang prabu aprakawis pun Surapati, sarèhning sêmangke sampun kantênan panggenanipun wontên ing Pasêdhahan. Mila makatên manawi sêlak ngrêbda, amêsthi badhe ngrisakakên nagari kang cêlak-cêlak ing ngriku, dene sang nata inggih sampun anglampahakên bupati kêkalih, anggêbag ing Pasuruan. Nanging botên kangge samênut, lajêng tumpês sadaya, mila sang prabu sangêt ing susahipun. Nuntên dhawah dhatêng kula amundhut bantu tiyang Kumpêni. Kumêndur amangsuli, saudara, yèn makatên, kula utusan ngaturi priksa dhatêng ing Batawi rumiyin. Sasampuning rampung ênggèn kula pirêmbagan. Radèn Sindurêja sarta bupati sakawan lajêng pamit bidhal. Kumêndur inggih sampun ambêktani barang warni-warni badhe katur ing sang prabu, lampahipun Ki Sindurêja sampun dumugi ing Kartasura, lajêng sowan ing sang prabu angaturakên ing wiwitan dumugi wêkasan. Sang nata mirêng aturipun Ki Sindurêja sakalangkung ngungun, lajêng dhawah dhatêng Radèn Sindurêja dikakakên ambucal sabèbètipun Martapura, sang nata botên karsa angabdèkakên.

Amangsuli cariyosipun Panêmbahan Rama marasêpuhipun [marasêpuh...]

--- 431 ---

[...ipun] Trunajaya kala bêdhahipun ing Kadhiri, sapêjahipun Trunajaya Panêmbahan Rama wau lumajêng, botên wontên ingkang sumêrêp. Ing mangke Panêmbahan Rama adêdunung wontên ing dhusun Mêlambang tanah rêdi kidul, sarta anêluk-nêlukakên tiyang dhusun sakiwatêngêning ngriku, sampun kathah kang sami suyud wau, adamêl tatêngêr panggang ayam minôngka asor ungguling prang, yèn Panêmbahan Rama badhe unggul pêrangipun, panggang ayam punika amêsthi sagêd gêsang malih sarta kaluruk, yèn badhe kawon pêrangipun inggih taksih atulus dados panggang, sarêng sampun adamêl têtêngêr makatên, Panêmbahan Rama nuntên anggêtak dhatêng panggang, panggang ayam lajêng mabur sarta kaluruk. Balanipun sami eram sarta sami pitados, yèn badhe unggul pêrangipun. Anuntên ulam lele sajodho kadèkèkakên ing pinggan, dipun kèn mènèk galugu, ulam lele wau inggih lajêng mancolot dhatêng wit kalapa, mènèk manginggil dumugi ing pupus. Balanipun Panêmbahan sangsaya sangêt eramipun. Kala samantên Panêmbahan Rama sampun kathah balanipun. Misuwur ing tanah sakiwatêngêning ngriku. Yèn sakalangkung sakti.

Anuntên katur ing sang prabu, sang nata enggal parentah dhatêng Tumênggung Jangrana, kalih Tumênggung Mangkuyuda, tiga Natayuda, dikakakên anglurugi dhatêng Mêlambang, Tumênggung [Tumêng...]

--- 432 ---

[...gung] têtiga inggih lajêng bidhal sabalanisun.[1] Wondene Panêmbahan Rama inggih sampun sumêrêp, yèn badhe dipun inggahi gêgaman saking ing Kartasura, nuntên parentah dhatêng rencangipun anama Rôngga Dhadhapan. Rôngga Dhadhapan, kowe amapagna mungsuh kang saka ing Kartasura, bala kabèh padha adunên prang, nungganga jaran sarta wêwuda, pêcut iki unèkna, lan kowe cêlathua pêcut larut, aja mênêng-mênêng, amêsthi bakal mênang pêrangmu. Rôngga Dhadhapan matur sandika sarta anampèni pêcut. Lajêng parentah ambidhalakên gêgaman. Balanipun sadaya inggih sami wicantên pêthut[2] larut, gumuruh swaranipun. Bala ing Kartasura anadhahi, botên dangu balanipun Panêmbahan Rama kathah ingkang pêjah, sakantunipun sami lumajêng, Rôngga Dhadhapan pêcutipun lajêng kabucal, badhe nyandhak waos sumêja ngamuk, kasêlak dipun karocok ing kathah sampun pêjah, bala ing Kartasura nuntên sami lumêbêt dhusun ing Mêlambang, sumêja badhe anyêpêng Panêmbahan Rama. Wondene Panêmbahan Rama wau sarêng sumêrêp balanipun sampun sami tumpês, lajêng lumêbêt ing sanggar malêngan. Wontên ing ngriku Panêmbahan Rama amêgêng napas, lajêng sirna, bala ing Kartasura anuntên anjarah saisining dhusun, sarta angubrês Panêmbahan Rama, nanging botên pinanggih, lajêng sami bidhal mantuk [mantu...]

--- 433 ---

[...k] dhatêng ing Kartasura, sampun katur ing sang prabu yèn Panêmbahan Rama ical, botên kantênan palajêngipun. Sang nata sakalangkung ngungun.

Botên antawis lami ing tanah rêdi Kidul wontên tiyang tapa satunggil, turunipin Kyai Agêng Giring, ingkang gadhah dawêgan kang dipun ombe dhatêng Kyai Agêng Matawis rumiyin. Tiyang tapa wau anama Ki Wanakusuma, sangêt anggènipun ambantêr tapanipun, panêjanipun supados katurunan wahyu, sagêda jumênêng nata amêngku ing tanah Jawi sadaya, gêntos waris. Mila makatên Ki Wanakusuma wau sumêrêp ing jangjinipun Kyai Pamanahan kalihan Ki Agêng Giring, benjing yèn turunipun Ki Pamanahan ingkang jumênêng nata sampun kaping pitu, punika suka yèn dipun gêntosana turunipun Ki Agêng Giring, môngka ing mangke sampun turunipun kaping nêm. Mila Ki Wanakusuma sangêt ênggènipun ambantêr tapanipun. Ki Wanakusuma wau agadhah anak jalêr kêkalih, anama Jayaparusa kalih Jayalêlana, punika tansah dipun bujuk dhatêng êmbanipun anama

Ardikarun, dipun aturi angrêbat nagari ing Kartasura, gêntos waris. Putra kêkalih wau inggih amiturut. Lajêng anêluk-nêlukakên tiyang dhusun sakiwatêngên ing ngriku sarta angubalakên ing kasêktènipun. Têtiyang dhusun kathah kang sami kerut, amargi kenging ing kêmat ing ngèlmu singkir, kala samantên [samantê...]

--- 434 ---

[...n] sampun kathah balanipun, antawis gangsal èwu. Jayaparusa sarta Jayalêlana lajêng sami sowan dhatêng ingkang rama sarwi matur, rama, kula anyuwun idi sampeyan. Kula badhe ngrêbat nagari ing Kartasura gêntos waris. Ingkang rama angandika, kulup, bêcik sarèhna dhingin, krana ing samêngko durung mangsane, kurang saturunan. Wruhanamu, mulane aku tapa iki, ya kowe kang sun tapakake, supaya kowe kalilanan dening Allah jumênênga ratu ing tanah Jawa, sarèhning samêngko durung mangsane, luwih bêcik bantêrên ênggonmu tapa bae, karêpmu iku kêna diarani wong anggege môngsa, manawa ora lastari, dene wong mangun pêrang iku luwih gampange, yèn wis mangsane. Ingkang putra matur, rama, kula amêksa, botên kenging sampeyan palangi, manawi sampeyan botên karsa tindak, inggih kula kalihan pun adhi kemawon kang badhe nglurug dhatêng ing Kartasura, amung kagungan sampeyan bandera Waring kula suwun, badhe kula bêkta prang. Ingkang Rama angandika, kulup, manawa kowe ora kêna dakpalangi, aku ya môngsa tegaa. Kyai Wanakusuma lajêng amêndhêt bandera Waring, kaparingakên ingkang putra, Jayaparusa anampèni, bandera Waring lajêng mabur dhatêng ing awang-awang nuntên sirna, Jayaparusa matur, rama, kados badhe unggul pêrang kula, [ku...]

--- 435 ---

[...la,] pratandhanipun, dene bandera Waring malêsat dhatêng antariksa. Ingkang rama ngandika, kulup, saka rêmbuganmu ngarani, nanging aku gawèkna jolang, bakal daktunggangi milu pêrang ing sira. Ingkang putra matur sandika, lajêng parentah adamêl jolang sarta angundhangi balanipun, yèn badhe tumuntên anglurug dhatêng Kartasura, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal. Sakalangkung kathah balanipun. Ingkang dados pangajêngipun baris Ki Ardikarun, putra kêkalih wontên ing têngah sarta numpak kapal. Ki Wanakusuma kapikul ing jolang sawingkinging baris. Jayaparusa lan Jayalêlana samargi-margi tansah angubalakên kasêktènipun, anyênggut alang-alang tuwin rumput. Lajêng kasêbar ing siti, nuntên dados tiyang sarta sami anyêpêng gêgamaning prang, mila balanipun yèn tiningalan sakalangkung kathah, padhusunan ingkang kamargenan sami risak kajarah-rayah, têtiyang dhusun sami ngungsi ing nagari Kartasura, sampun katur ing sang prabu, yèn wontên mêngsah dhatêng saking rêdi Kidul, balanipun sakalangkung kathah.

Sang nata enggal anglêmpakakên para bupati sabalanipun, inggih sampun sami baris wontên ing alun-alun. Sang nata sampun têdhak wontên ing pagêlaran. Botên dangu mêngsah dhatêng wontên ing palaraban. Lajêng sami ngamuk. Bala Kartasura anadhahi, arame

--- 436 ---

pêrangipun. Bala Kartasura kathah kang pêjah, nuntên Pangeran Pugêr anglambung saking lèr sarta abdinipun kalih dasa lajêng ngamuk. Bala Wanakusuman kathah kang pêjah, Jayalêlana anuntên sumêja mêdalakên kasêktèn, nanging botên wontên dados, kakên manahipun, lajêng ngamuk kalihan dhuwung, Pangeran Pugêr sinudukan botên pasah, Pangeran Pugêr lajêng malês kalihan waos Kyai Palèrèd. Jayalêlana tatas iganipun sampun pêjah. Jayaparusa lajêng ngamuk, dipun tadhahi balanipun sang prabu tiyang Bugis anama Singabarong, kancanipun Bugis kawandasa, tiyang Bugis wau kathah kang pêjah dening

Jayaparusa, Jayaparusa inggih nuntên pêjah dening tiyang Bugis. Nanging tiyang Bugis botên sumêrêp, yèn punika gustining mêngsah, bathangipun Jayaparusa katilar, angamuki balanipun kemawon. Nuntên wontên abdinipun sang prabu lurah pakêbonan, anama Nayatruna, nyuwun pamit ing sang prabu sumêja badhe ngamuk ing mêngsah, inggih sampun kalilan. Nayatruna lajêng mènèk ing wit waringin inggil, awas aningali yèn Jayaparusa sampun pêjah, dene[3] tiyang Bugis jisimipun katilar, Ki Nayatruna enggal malorod amurugi jisim, nuntên kakêthok gulunipun. Sirahipun kabêkta kaaturakên ing sang prabu, sarta aturipun Nayatruna asamudana yèn Jayaparusa pêjah dening [de...]

--- 437 ---

[...ning] piyambakipun. Sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Nayatruna sarta aningali sirahipun Jayaparusa, sakalangkung suka, Ki Nayatruna lajêng kajunjung dados wadana pamajêgan, kaparingan nama Tumênggung Rajamênggala. Wondene Pangeran Pugêr wau taksih ambujêng angamuk balanipun Jayalêlana, Ki Wanakusuma sarêng sumêrêp yèn putranipun kêkalih sampun sami pêjah, Ki Wanakusuma lajêng sirna saking jolang, tiyang ingkang ngrêmbat tuwin balanipun sanès inggih sampun sami lumajêng, Pangeran Pugêr nuntên wangsul, sowan ing sang prabu sarta ambêkta jisimapun[4] Jayalêlana, sadhatêngipun ing ngarsane ingkang raka lajêng ngabêkti, ingkang raka angrangkul jôngga sarwi angaras lungayanipun. Sang nata tansah anggunggung dhatêng ingkang rayi, pangandikanipun alon. Adhi mas, ingsun dêrma bae jumênêng nata, mungguh paparentahaning tanah Jawa môngsa bodhoa sira, ênggonira angreka angrèhake ingsun wus pitaya marang sira. Ingkang rayi matur sakalangkung nuhun. Wondene mustakanipun Jayalêlana lan Jayaparusa lajêng dikakakên manjêr wontên ing margi parapatan.

Sarêng antara sataun sang nata utusan dhatêng ing Japara sarta mawi sêrat. Ungêling sêrat, amundhut bantu tiyang Kumpêni, badhe andikakakên anggêbag ing Pasuruan. Ingkang kautus anama Sêcanagara, inggih [ing...]

--- 438 ---

[...gih] sampun mangkat saking ing Kartasura. Sang nata nuntên dhêdhawah dhatêng Pangeran Cakraningrat kalihan Tumênggung Jangrana, andikakakên ngalurug dhatêng ing Pasuruan adamêl sandining pêrang kados ingkang sampun kalampahan. Pangeran Cakraningrat sarta Jangrana inggih sampun mangkat saking ing Kartasura sabalanipun kalihan tiyang môncanagari sadaya. Wondene lampahipun Ki Sêcanagara inggih sampun dhatêng wontên ing Japara, sarta amaringakên sêrat dhatêng kumêndur, kumêndur sasampuning maos sêrat lajêng wicantên dhatêng Ki Sêcanagara, Kiyai, dika antèni ontên ing Japara ngriki kriyin. Kula badhe kengkenan dhatêng Bêtawi anyuwun bantu ingkang dados pamundhutipun sang prabu. Kumêndur lajêng anglampahakên sêrat katur ing gurnadur jendral ing Bêtawi. Gurnadur jendral sarêng sampun nampeni sêrat saking Japara, enggal anglampahakên Kumpêni wolung atus. Litnanipun wolu, kapitanipun sakawan, têtindhihipun anama Mayor Burham, prawira sarta digdaya, lampahipun sampun dumugi ing Japara, kumêndur enggal ênggènipun amêthuk. Mayor Burham sakumpêninipun sampun binêkta dhatêng loji sarta sinêgahan, wontên ing ngriku tigang dintên. Mayor wicantên dhatêng kumêndur, kumêndur, aku iki dikakakên bêdhah ing Pasuruan, anyêkêl marang Si Surapati, awit [awi...]

--- 439 ---

[...t] têka karsane sang prabu, sabab sang nata wis kawalahên ênggone arêp ambêdhah ing Pasuruan. Dene aku ya bakal banjur marang ing Pasuruan bae. Kumêndur alon amangsuli,

mayor, yèn kowe kudu banjur marang Pasuruan. Utusane sang prabu iki gawanên pisan. Mayor wicantên malih, iya bêcik, tak gawane tunggal prau lan aku. Mayor Burham lajêng bidhal sakumpêninipun mêdal ing laut. Ki Sêcanagara inggih tumut. Lampahipun baita sampun dumugi muwara Madura, kèndêl ing ngriku. Kala samantên wontên putranipun Pangeran Cakraningrat jalêr satunggil anama Radèn Dêmang Pasisir amêthuk dhatêng ing muwara, Mayor Burham sakumpêninipun kabêkta mêntas dhatêng dharatan sarta sinuguhan, waradin sami tuwuk sadaya, Radèn Dêmang sangêt ênggènipun ngurmati dhatêng tiyang Kumpêni, wontên ing ngriku tigang dalu tigang siyang, mayor wicantên alon dhatêng Radèn Dêmang, saudara Radèn Dêmang sangêt tarima kasih kula ênggèn sampeyan nyanggata[5] dhatêng tiyang Kumpêni sadaya, dene lampah kula punika kautus ing tuwan jendral, bêbantun[6] prang dhatêng Pasuruan, inggih saking karsanipun sang prabu ing Kartasura. Radèn Dêmang alon amangsuli, tuwan, yèn makatên, kula badhe tumut sarta atêtuwi ing kangjêng rama, bapak kula, wau sampun lami ênggènipun [ênggènipu...]

--- 440 ---

[...n] pêrang wontên ing Pasuruan, inggih awit saking karsanipun sang nata, dikakakên ambêdhah ing Pasuruan. Mayor sakalangkung suka manahipun sarta wicantên. Inggih sakalangkung prayogi sampeyan sarêng kalihan kula, suwawi nuntên mangkat. Radèn Demang lajêng parentah dhatêng balanipun angrakit gêgamaning prang, sarêng sampun samêkta lajêng bidhal dhatêng ing Surabaya mêdal ing dharatan sumêja dhatêng ing Pasuruan. Kumpêni lumampah ing wingking, bala Madura ing ngajêng sarta pitêdah margi.

Kacariyos Ki Dipati Cakraningrat kalihan Tumênggung Jangrana kang sami pêrang ngantos wontên ing Pasuruan. Ing sabên dintên bêdhil-binêdhil, kèndêlipun yèn wanci sêrap srêngenge, yèn wanci enjing sami wiwit pêrang malih, nanging botên wontên ingkang sami pêjah, sabab botên wontên ngangge mimis, sarta sabên ing wanci dalu Ki Tumênggung Wiranagara anyilibakên balanipun, sowan dhatêng pasanggrahanipun Ki Dipati Cakraningrat, sami arêrêmbagan. Yèn sampun wanci bangun enjing lajêng mantuk dhatêng kithanipun ing Pasuruan punapa dene ing sabên môngsa garêbêg Ki Tumênggung Wiranagara wau inggih botên pêgat ênggènipun atur upêkti ing sang prabu, tuwin sabarang wawêdalanipun nagari ing Pasuruan inggih kaaturakên ing sang prabu. Kala samantên Ki Dipati Cakraningrat mundur pêrangipun anêbih saking kitha Pasuruan, [Pasurua...]

- -- 441 ---

[...n,] sumêja ngasokakên balanipun. Dene Ki Tumênggung Wiranagara inggih sampun adamêl pacalang anjagèni yèn wontên baris Kumpêni dhatêng sarta tansah angatos- atos.

Kawuwusa lampahipun Mayor Burham sarta Radèn Dêmang Pasisir, sampun dumugi tapêl watês ing Pasuruan, arêrêp ngasokakên balanipun. Wondening Ki Tumênggung Wiranagara inggih sampun dipun aturi pariksa ing balanipun ingkang dados pacalang wau. Ki Tumênggung Wiranagara sarêng mirêng tiyang Kumpêni dhatêng sangêt suka ing manahipun, sabab sampun lami ênggènipun ngajêng-ajêng, sumêja awor gêtih kalihan Kumpêni, lajêng bidhal saking kitha sabalanipun sumêja mêthukakên pêrangipun tiyang Kumpêni, lampahing bala gumuruh asurak-surak, angajab enggala têmpuh ing pêrang, botên dangu bala Kumpêni dhatêng, andalêdêg kados toya mêdal saking rong, Kumpêni lajêng ngarutug ing sanjata, mimis mindha garimis, ing paprangan pêtêng dening kukus. Ki Wiranagara sabalanipun lajêng sami anusup ing kukus, angamuk kalihan dhuwung tuwin waos. Sakalangkung rame pêrangipun bala, sabab sami purunipun. Bala Pasuruan tuwin

bala Kumpêni kathah ingkang pêjah, dangu-dangu bala Kumpêni sampun sami pêjah sadaya, ingkang taksih gêsang watawis amung kawan wêlas, sampun sami

--- 442 ---

lumajêng. Radèn Dêmang Pasisir sarêng aningali tiyang Kumpêni tumpês, sakalangkung suka, lajêng narik pêdhang sarta angabani balanipun, majêng sarênga ngamuk. Bala Pasuruan kathah kang pêjah, Radèn Dêmang sabalanipun sami angamuk punggung, botên sumêrêp ing wadi, sabab dèrèng dipun jarwani dhatêng ingkang rama. Ki Tumênggung Wiranagara sarêng aningali balanipun kathah pêjah amargi dipun amuk tiyang Mêduntên, Ki Wiranagara sakalangkung kagèt, sarta sangêt nêpsu, sêru wicantênipun. Hèh bocah Pasuruan, wong Madura iki nêja pêrang têtêmênan apa saking durung sumurupe, apa dhasar dijarag, anglirake ing wasesa gustine, payo padha walêsên, aja wêdi. Bala Pasuruan enggal sami majêng, angamuk rampak, bala Madura anadhahi, sakalangkung rame pêrangipun. Bala Madura kathah kang pêjah, Radèn Dêmang Pasisir dipun waos dhatêng Ki Bun Jaladriya, lambungipun tatas, sampun pêjah, sarta êmbanipun kêkalih anama Jangpati kalih Mangkewuh inggih sarêng pêjah lan gustinipun. Bala Madura sarêng aningali gustinipun pêjah, lajêng sami ambyuk angamuk liwung, botên wontên nêja gêsang, inggih lajêng tumpês sadaya, ing wingking taksih anggili botên kêndhat-kêndhat. Kacariyos wontên kapenakanipun Pangeran Cakraningrat, adhinipun dening Radèn Trunajaya kang sampun pêjah,

--- 443 ---

anama Radèn Trunadilaga, sakalangkung wantêripun. Sarêng aningali Radèn Dêmang pêjah lajêng ngamuk sabala tuwin santananipun. Bala ing Pasuruan kathah ingkang pêjah, Radèn Trunadilaga dipun pasêr mawi upas dhatêng bala Pasuruan, kenging lambungipun rahipun sumêmbur, lajêng kantaka dhawah ing siti. Anuntên wontên santananipun anama Radèn Durgajaya, kalih Panji Wanèngpati, tiga Panji Wanèngsêkar, sakawan Panji Dipanagara, priyantun sakawan wau lajêng sami ngamuk liwung, bala Pasuruan kathah kang pêjah, Radèn Durgawijaya kagèt aningali, yèn Radèn Trunadilaga kantaka kenging upas pasêr, enggal dipun purugi lajêng kasepak ing suku sarta wicantên sêru, adhi Trunadilaga, yagene kowe pêrang karo wong rucah bae kongsi mati, apa kowe dudu trahing Brawijaya Majapait. Tangia, ayo ngamuk. Radèn Trunadilaga kagèt lajêng lênggah, tatunipun sampun saras sami sakala, sarta wicantên, kakang Durgajaya, payo padha ngamuk. Radèn Durgajaya amangsuli, adhi, awakmu lêrêbêna dhisik. Aku ora-orane sumêja mundur sarta aku sêksenana, ing samangsane aku ora bisa bêdhah ing Pasuruan. Amêsthi guluku dakpagas dhewe. Radèn Durgajaya sarta Trunadilaga lajêng sami ngamuk malih lan sabalanipun, gumulung angrêbat mêngsah, bala ing Pasuruan kathah [ka...]

--- 444 ---

[...thah] ingkang pêjah, sabab kêkathahên mêngsah, Ki Tumênggung Wiranagara sabalanipun anuntên sami lumajêng angungsi salêbêting bètèng Pasuruan sarta tutup kori, bala Madura anglud sumêja ngrangsang biting, Radèn Trunadilaga sêru ênggènipun sêsumbar saking sanjawining biting, hèh budhaking Kumpêni mêtua, ayo padha pêrang, aja inêp lawang, yèn kowe wis wêdi ing aku, nututa takbônda.

Anuntên wontên utusanipun Pangeran Cakraningrat anama Radèn Panji Dipapraja, ambêkta bala kathah, sadhatêngipun ing paprangan, eram aningali tilas ramening prang, lajêng enggal amurugi dhatêng Radèn Trunadilaga sarta Durgajaya, Radèn kêkalih nuntên pitakèn. Kakang Dipapraja, kowe iki apa têtulung ing prang arêp ambalèni[7] Radèn

Dêmang Pasisir utawa sanak-sanakmu kang wis padha mati pêrang, mulane aku aprasêtya, ing samangsane aku ora bisa bêdhah ing Pasuruan, guluku bakal dakpagas dhewe, sabab bangêt wirangku. Radèn Panji Dipapraja sarêng mirêng sakalangkung ngungun, alon ênggènipun wicantên. Adhi Durgajaya lan adhi Trunadilaga, kapriye polahmu iku, dene adhimu Radèn Dêmang kongsi mati utawa wong Madura ya akèh kang padha mati, apa kowe ora sumurup, yèn pêrang iki gêgorohan. Radèn Durgajaya anyêntak. Ah ngêndi ana

--- 445 ---

wong pêrang gêgorohan, rak lagi cêlathumu iki, ayo padha ngamuk, bètèng iki padha diunggahi. Balanipun sami dipun parentahi angrangsang bètèng, Radèn Panji Dipapraja enggal angêjèpi balanipun, kinèn anyikêp dhatêng Radèn Durgajaya, inggih sampun dipun cêpêngi, Radèn Dipapraja alon amituturi, adhi Durgajaya, sarèhning nêpsumu, yèn kowe ora sumurup, nagara ing Pasuruan iki wadining ratu, manawa kowe kêlakon angrusak ing Pasuruan, kowe prasasat angrusak ing sang prabu, angur ayo padha mundur, angaturi uninga ing Pangeran Cakraningrat. Akathah-kathah ênggènipun pitutur Radèn Panji Dipapraja wau, Radèn Panji Durgajaya sampun sarèh galihipun. Tumuntên sami bidhal sabalanipun. Sadhatêngipun ing pasanggrahan ing ngarsane Pangeran Cakraningrat, Radèn Panji Dipapraja lajêng anyungkêmi sukunipun Pangeran Cakraningrat, matur sarwi nangis. Kula angaturi uninga yèn putra sampeyan Radèn Dêmang Pasisir pêjah wontên ing paprangan. Tiyang Maduntên inggih kathah ingkang pêjah, lumajêng angungsi salêbêting biting, witning yèn sampuna kula tumuntên dhatêng, ing Pasuruan kados kalampahan bêdhah, wadining ratu badhe kalingkab, awit saking prasêtyanipun pun Durgajaya. Akathah-kathah aturipun Radèn Panji Dipapraja [Dipapra...]

--- 446 ---

[...ja] wau, Sang Pangeran Cakraningrat sarêng mirêng sakalangkung ngungun, alon ênggènipun ngandika, Dipapraja, baya wis pinêsthi karsa Allah patine anakku, amarga bangêt ênggone bodho, apa manèh Si Durgajaya iku cangkême calêbang-calêbung, gêlis têmên mêtokake basa kang larang, yèn adat trahing wong Majapait ora kêna ambalèni calathu kang wus kawêtu, mêsthi nuli dilakoni. Radèn Durgajaya sarêng mirêng enggal nyandhak sêking, jangganipun lajêng kapagas piyambak, namung pasah sakadhêle, rahipun sampun mêdal, punika namanipun pagas sarat. Supados basanipun kang sampun kawêdal sampun ngantos botên kalampahan. Nuntên wontên utusanipun Ki Tumênggung Wiranagara ing Pasuruan sarta mawi sêrat. Têmbunging sêrat Ki Tumênggung Wiranagara anyuwun pangapuntên ingkang kathah-kathah dhatêng Pangeran Cakraningrat. Amargi pêjahipun Dêmang Pasisir. Pangeran Cakraningrat inggih sampun amangsuli sêrat dhatêng Radèn Tumênggung Wiranagara, suraosing sêrat, Pangeran Cakraningrat sampun narima pêjahipun ingkang putra, amargi saking dèrèng sumêrêp ing wadi. Ki Tumênggung Wiranagara sarêng sampun maos sêrat wangsulan, sakalangkung suka manahipun sarta ical kuwatosipun. Sabab sangêt ênggènipun ajrih dhatêng Pangeran Cakraningrat. Kala samantên Pangeran Cakraningrat [Cakraningra...]

--- 447 ---

[...t] lajêng utusan dhatêng ing Kartasura sarta mawi sêrat, angaturi uninga ing sang prabu, yèn putranipun pêjah wontên ing paprangan. Sêrat katur ing sang prabu, sang nata sakalangkung ngungun, lajêng adhêdhawah dhatêng para bupati, sami andikakakên kintun salawat awarni arta, bupati satunggil-tunggilipun ngalih atus ringgit. Sang nata piyambak amaringi pitung atus ringgit. Arta wau inggih sampun katampèn dhatêng Pangeran Cakraningrat.

Kacariyos Sang Prabu Mangkurat, sampun kagungan putra jalêr satunggil, nanging kêncèt sukunipun. Sampun kaangkat nama Pangeran Dipati Anom. Pinuju satunggiling dintên sang nata animbali ingkang putra dhatêng ing dalêmipun. Sang nata alon angandika, kulup, sarèhning sira wus diwasa lan ing besuk sira ora wurung anggêntèni marang panjênêngan ingsun. Sira dibisa angêmpèk atine pamanira adhi Mas Pugêr, karo Si Cakraningrat, katêlu Si Jangrana, kapat Si Rôngga Yudanagara ing Samarang, wêruhanira wong papat iku kang minôngka pikukuhe nagara ing Kartasura, sira aja wani-wani anglarakake atine, ênggonira bakal jumênêng nata upamane wong gawe tampah, pamanira dhimas Pugêr kang minôngka wêngkune, kang minôngka jêjêt utawa anamane bupati têlu iku, dene têgêse manawa wong papat iku ana kang rêngat atine [a...]

--- 448 ---

[...tine] ing salah sawiji, amêsthi ênggonira jumênêng nata ora kapenak, bakal akèh pêrang, wong cilik padha susah atine, dene manawa sira bisa angêmpèk atine wong papat iku, amêsthi tulus ênggonira jumênêng nata, tutug ing sabarang karsanira, sarta nagaranira raharja, mulane mêngkono satêmêne bangêt sumêlanging atiningsun, andêlêng tatêkonira, ing samangsane tatêkonira kang ala iku ora sira marèni, ingsun ora tega tinggal karaton marang sira. Akathah-kathah pamulangipun sang prabu wau, sarta amulang pratingkah jumênêng nata utawi suraosing Sêrat Asthabrata, Nitipraja, Panitisastra, inggih sami kawulangakên sadaya, Pangeran Dipati Anom mirêng pamulangipun ingkang rama akathah-kathah, lajêng tumungkul asêmu waspa sarwi alon matur, rama prabu, kula mugi angsala pangèstu dalêm, sagêda anglampahi wulang dalêm wau sadaya. Sang nata angandika malih, kulup yèn sira wis miturut marang ingsun, ing mêngko sarèhning sira wus diwasa, sira bakal ingsun kramakake olèh anake wadon adhi Mas Pugêr, kaya-kaya patut dadi jatukramanira, ewadene bêcik sira anontonana dhewe marang Kapugêran. Pangeran dipati matur sandika lajêng mangkat dhatêng ing Kapugêran.

Kacariyos Pangeran Pugêr sampun apêputra

--- 449 ---

kalih wêlas. Pambajêngipun èstri, sakalangkung ayu warninipun sarta sampun diwasa, anama Radèn Ajêng Lêmbah, kalih Radèn Mas Sudira, tiga Radèn Mas Surya, sakawan Radèn Mas Mêsir, gangsal Radèn Mas Papa, nênêm Radèn Mas Sungkawa, pitu Radèn Mas Sôngka, wolu Radèn Mas Sudama, sanga Radèn Ayu Ayunan. Sadasa Radèn Impun, ingkang kêkalih taksih alit. Kala samantên Pangeran Pugêr pinuju lênggah ing pandhapi, ingadhêp para putra, kagèt aningali Pangeran Dipati Anom dhatêng, Radèn Mas Sudira enggal amêthuk dhatêng regol. Pangeran Dipati Anom kaaturan lajêng dhatêng ing pandhapi, Pangeran Pugêr amêthuk ing sawatawis tindak, anuntên sami tata lênggah, Pangeran Pugêr alon angandika, kadingarèn anggèr, kowe marene, ora nganggo awèh wêruh dhisik. Bangêt gugupe atiku. Pangeran Dipati Anom matur saha sêmbah, paman, kala wau kula dipun dhawahi raka dalêm, andikakakên dolan mariki. Pangeran Pugêr sarêng mirêng lajêng sumêrêp yèn badhe anontoni dhatêng ingkang putra, Pangeran Pugêr anuntên angêjèpi ing Radèn Mas Sudira, Radèn Mas Sudira inggih lajêng tampi ing sêmunipun ingkang rama, enggal lumêbêt ing dalêm, amanggihi ingkang bak ayu, dipun aturi angladosêna pasêgah gantèn. Radèn [Ra...]

--- 450 ---

[...dèn] Ajêng Lêmbah awrat niyatipun, nanging kapêksa dhatêng ingkang ibu tuwin ingkang sadulur, inggih nuntên lumampah, sarwi ambêkta pasêgah gantèn. Nanging botên

karsa salin busana ingkang sae, ambombrong kemawon, sarta basêngut ulatipun. Sadhatêngipun ing ngajêngan inggih angaturakên pasêgah gantèn ing ngarsanipun Pangeran Dipati Anom. Nanging anuntên enggal wangsul lumêbêt ing dalêm. Pangeran Dipati Anom kalanipun aningali dhatêng sang rêtna, dangu ênggènipun kami tênggêngên, sangêt ênggènipun kasmaran. Awit sang putri sangêt ayunipun, amindha widadari ing Suralaya, Pangeran Dipati Anom alon matur dhumatêng ingkang paman Pangeran Pugêr, paman, putra dalêm adhi Ajêng Lêmbah sampun pintên ing yuswanipun, Pangeran Pugêr amangsuli, ênggèr, aming kacèk rong taun tuwa kowe. Pangeran Dipati Anom anuntên pamit kondur angadhaton. Sadhatênge ing ngarsane ingkang rama lajêng dinangu, kapriye, apa sira wis wêruh ing rupane arinira. Ingkang putra matur, kula sampun aningali dhatêng adhi Ajêng Lêmbah, sarta kula inggih sampun sênêng, ing mangke kula sumôngga ing karsa dalêm. Sang nata angandika, sira ya bakal nuli ingsun dhaupake, nanging wêkas ingsun, sira dibisa momong, sabab bakal bojonira iku sadulurira nak-sanak. Prasasat sadulurira [sadulur...]

--- 451 ---

[...ira] dhewe. Ingkang putra matur sandika, sang nata nuntên parentah dhatêng ingkang garwa, andikakakên acêcawis badhe rêrêngganing pangantèn tuwin para dipati inggih sami kadhawahan amakajangan wontên ing alun-alun. Sarêng sampun sami mirantos, enjingipun lajêng kaningkahakên wontên ing kadhaton. Ing sontênipun para bupati sagarwanipun andikakakên sami murugi pangantèn èstri dhatêng Kapugêran, sarta ambêkta joli. Wondene Radèn Ajêng Lêmbah inggih sampun pinaesan, badhe sangêt ing pamoponipun, nanging pinêksa dhatêng ingkang rama kalihan kang ibu, mila Radèn Ajêng Lêmbah wau badhe mopo, sabab sampun sumêrêp ing wêwatêkanipun Pangeran Dipati Anom. Asring panastèn, ewan, nyalunthang, brancah sarta digung, dados sang putri wau ing batos sangêt ing prihatosipun. Sadhatêngipun ingkang sami mêthuk, sang putri sampun katitihakên ing joli, lajêng binêkta dhatêng ing kadhaton, kaudhunakên wontên sangajêngipun ing korining dalêm kadhaton. Kangjêng Ratu Mangkurat enggal amêthuk. Pangantèn èstri nuntên dipun kanthi astanipun. Sang prabu inggih sampun anganthi pangantèn jalêr, lajêng kapanggihakên. Anuntên kabêkta dhatêng ing jrambah, sami kalênggahakên ing pangkonipun sang prabu, sang nata sadangunipun [sadangunipu...]

--- 452 ---

[...n] amangku pangantèn, botên kèndêl-kèndêl ênggènipun amêmulang dhatêng ing pangantèn jalêr èstri, supados atuta ênggènipun ajêjodhon. Sasampuning sawatawis dangunipun pangantèn lajêng kadhawahan sami sare, sang nata têdhak kasukan dhatêng ing pandhapi, dene ing sapêkênipun inggih lajêng kaundhuh dhatêng ing Kapugêran, anuntên kakondurakên dhatêng ing kadhaton malih.

Kala samantên nagari ing Kartasura awis têdha, kathah tiyang sakit amargi kaluwèn, têmah dados ing pêjahipun, lajêng kabubuh ing gêgêring, kathah têtiyang pêjah, sang prabu sakalangkung susah ing galihipun. Ing wanci dalu animbali ingkang rayi Pangeran Pugêr, sang nata alon angandika, adhi mas, kapriye kang dadi rêmbugira, nagara ing Kartasura samêngko bangêt ênggone rusak. Sapa kang kelangan kajabane ingsun namung sira, ing mêngko môngsa bodhoa sira ênggonira amurih supaya mulyaa ing nagara Kartasura, bisaa murah pangan lan ilanga sakèhing gêgêring. Pangeran Pugêr matur, yèn makatên ingkang dados karsa dalêm, kula nyuwun pamit badhe kesah, sumêja anêdha ing Gusti Allah, mugi angsala pangèstu dalêm. Pangeran Pugêr anuntên lumèngsèr saking ing ngarsane ingkang raka, sadhatêngipun ing dalêm, lajêng salin busana cara santri [sa...]

--- 453 ---

[...ntri] ingkang asring papariman, anuntên mangkat piyambak kemawon. Sumêja aningali sawarninipun pêkên-pêkên. Yèn dalu ing saênggèn- ênggènipun tansah manêngkung, sadhatêngipun ing pêkên Kapundhung Pangeran Pugêr eram aningali, dene botên wontên tiyang wade sêkul. Ingkang sami dipun sade amung katela, jagung, uwi, gêmbili tuwin canthèl alas. Kang mindha santri pitakèn dhatêng ingkang sami wêwadean. Bibi, punapa sababe dene botên wontên wong adol sêga. Ingkang satunggil amangsuli, anama Nyai Cumbring, gus santri, apa kowe ora sumurup, yèn nagara iki lagi têntrêm saiki, awit sang prabu ing Kartasura tansah papêrangan lan ingkang rayi Susunan ing Ngalaga, wong cilik orana kaur asêsawah, pijêr uyang-uyung bae, barêng wis kakumpulan ingkang rayi banjur larang pangan mêngkene. Kang mindha santri sarêng mirêng lajêng mèsêm, karaos ing galihipun, dados sangsaya ênggènipun prihatos. Pangraosipun Nyai Cumbring kajawat. Pangeran Pugêr dipun jiyat kaajak mantuk dhatêng griyanipun. Pangeran Pugêr inggih anurut kemawon. Sadhatênge ing griyanipun, lajêng kaaturan lênggah ing kalasa sarta kaladosan panganan ing sawontênipun. Nyai Cumbring lajêng dhatêng lèpèn, sumêja arêrêsik. Kang mindha santri anuntên kesah,

--- 454 ---

lampahipun lajêng dhatêng ing Matawis, anjujug ing masjid agêng, wontên ing ngriku ing dalu anêngkung, anêgês karsaning Hyang ingkang murwèng pandulu, sarêng ing wanci bangun enjing Pangeran Pugêr angsal pitulunging Allah, wontên tompo pênakêran uwos saking ing nginggil dhawah ing ngarsanipun, agêngipun sakalapa, pangeran enggal anyandhak, sarta sangêt suka ing galihipun. Sabab sumêrêp, yèn angsal pitulunging Allah, ing wanci byar pangeran lajêng dhatêng ing pêkên agêng Matawis sarta ambêkta tompo, anjujug tiyang wade uwos, lajêng pitakèn mênggah pangaosipun uwos ing satompo punika, wangsulanipun ingkang wade, pangaos pitung reyal. Pangeran Pugêr angawis pitung wang, Pangeran Pugêr wau lajêng dipun sêntak sarta dipun srêngêni, ing sabên dintên Pangeran Pugêr padamêlanipun makatên. Yèn ing dalu ananêdha ing Allah, nanging tansah dipun uyak-uyak dhatêng sawarnine tiyang wade uwos. Kala samantên botên antawis lami, lajêng mirah têdha sarta sakathahing sêsakit sampun sirna, Pangeran Pugêr nuntên kondur dhatêng ing Kartasura, sowan ingkang raka sang prabu angaturakên ing sasolahipun sadaya, sang nata mirêng cariyosipun ingkang rayi angêrês ing galihipun. Ing wusana sangêt suka, sabab nagarinipun sampun mulya.

--- 455 ---

Kacariyos Pangeran Dipati Anom, pinuju lênggah kalihan garwanipun wontên ing dalêm, ingadhêp ipenipun ingkang nama Radèn Mas Sudira, dene ipe ingkang kathah-kathah botên wontên sowan, sabab botên wontên ingkang dipun rêmêni, amung Radèn Mas Sudira piyambak ingkang dipun sihi, pangeran dipati andangu dhatêng Radèn Mas Sudira, Sudira, sadulurmu lanang kabèh ing samêngko apa wis padha dilih jênêng tuwa marang kangjêng paman. Radèn Mas Sudira matur, adhi kula kang sampun ngalih nama sakawan. Radèn Mas Papa angalih nama Radèn Mas Ôntawirya, pun Mêsir nama Radèn Mas Martataruna, pun Sungkawa nama Radèn Mas Dipataruna, pun Surya anama Radèn Mas Suryaputra, sanèsipun dèrèng wontên salin nama. Pangeran dipati sarêng mirêng yèn wontên nama Suryaputra, sangêt ewa ing galihipun. Mila makatên, pangeran dipati wau dhasar sangêt sêngitipun dhatêng Radèn Mas Suryaputra, awit sangêt bagusipun, kathah têtiyang kang sami angalêm ing warninipun. Anuntên ngandika dhatêng Radèn Mas Sudira, Sudira, kowe mênyanga ing Kapugêran, Si Suryaputra dhawuhana, yèn daklih jênêng Radèn Wôngsatruna. Radèn Mas Sudira matur sandika, lajêng mangkat. Radèn ayu dipati sarêng mirêng sakalangkung sakit

galihipun sarta alon matur, kangmas, adhi kula dosanipun punapa, tiyang warninipun bagus, [bagu...]

--- 456 - --

[...s,] kok dipun salini nama kados tiyang dhusun. Sampeyan punika nyêrwètèh sangêt saking têtiyang kathah, dene kang kalimrahan, tiyang gadhah sadhèrèk punika amêsthi dipun agêngakên manahipun sarta winalungsung ing busana kang adi-adi, botên kados sampeyan makatên, kok mindhak anganiaya. Pangeran dipati angandika, adhi ajêng, mulane adhimu iku daksalini jênêng, yaiku pratandhane yèn sadulurku, puluh-puluh kapriye, wong lagi mêngkono kang dadi karêpku. Radèn ayu dipati sakalangkung ngangat[8] ing galihipun, lajêng lumêbêt ing dalêm sarta muwun.

Wondene lampahipun Radèn Suryakusuma inggih sampun dhatêng ing ngarsanipun ingkang rama sarta matur. Kangjêng rama, kula dipun utus ing kangmas Dipati Anom, andikakakên êndhawuhi ing sampeyan, yèn pun Suryaputra samangke dipun salini namanipun, kanamakakên Radèn Wôngsataruna. Pangeran Pugêr amangsuli, thole, kowe matura marang kangmasmu dipati, prakara ênggone nyalini jênênge Si Suryaputra, aturku sandika, karodene kowe sarta adhi-adhimu kabèh aja ana lara atimu marang Pangeran Dipati Anom. Krana iku gustimu, kaping pindho sadulur tuwa, wajib tinurut sabarang parentahe, apa manèh [ma...]

--- 457 ---

[...nèh] wêkasku marang kowe, sarèhning kowe disihi ing Pangeran Dipati Anom, kowe aja kurang ing pangati-ati, wis, kowe muliha. Radèn Suryakusuma lèngsèr saking ngarsane sang rama, sadhatêngipun ing kadipatèn lajêng matur ing pangeran dipati.

Kala samantên sang prabu utusan dhatêng pabarisan ing Pasuruan sarta mawi sêrat. Suraosing sêrat, animbali Ki Dipati Cakraningrat lan sakancanipun bupati môncanagari kang sami baris ing ngriku, nanging bidhalipun saking ngriku margi ya kawon prang kalihan Surapati. Utusan wau inggih sampun dhatêng wontên ing pabarisan. Sêrat sampun katampèn ing Pangeran Cakraningrat, sakalangkung suka manahipun. Sabab ênggènipun bêbarisan wontên ing ngriku laminipun sampun sawindu, Pangeran Cakraningrat ing wanci dalu lajêng utusan sarta mawi sêrat dhatêng Surapati, suraosing sêrat, Surapati kapurih anggêbaga prang dhatêng piyambakipun. Surapati sarêng sampun tampi sêrat enggal parentah angrakit gêgamaning prang, ing enjingipun Surapati lajêng bidhal saking kitha sabalanipun. Sadhatêngipun ing pabarisan Gênthong lajêng prang kalihan Pangeran Cakraningrat. Pangeran Cakraningrat sabalanipun dhadhal lumajêng sadaya. Sumêja mantuk dhatêng ing Kartasura, pasanggrahanipun lajêng binèsmenan dhatêng bala Pasuruan. Palajêngipun

--- 458 ---

Pangeran Cakraningrat sampun dumugi ing Kartasura, Pangeran Cakraningrat wau lajêng katariman tilas garwanipun sang prabu, putra saking Giri anama Ratu Wetan.

Kacariyos Pangeran Dipati Anom ênggènipun palakrama botên atut. Tansah awawan pabên. Sabab pangeran dipati wau amundhut garwa sêlir kêkalih, sangêt dipun sihi, satunggil anakipun tiyang kalang, satunggilipun èstri saking Ngonje tanah ing Toyamas. Ngantos supe dhatêng garwanipun. Kajawi saking punika inggih asring rêmên dhatêng èstri sanèsipun, sangêt ênggènipun brancah, sarta watêkanipun botên kenging kapêncok ngajêng, panastèn

sarta digung. Wondene sêlir kêkalih wau sampun sami kainggahakên garwa, sangêt andadosakên nêpsunipun radèn ayu dipati, lajêng purik dhatêng Kapugêran, tanpa pamit ingkang raka, wontên ing ngriku sang putri dipun pitambuhi kemawon dhatêng ingkang rama, pangeran dipati inggih botên karsa andangu utawi animbali dhatêng garwanipun, dados sang putri wau sangêt ênggènipun prihatos, yèn siyang amanggèn wontên ing patamanan, anglêlipur galihipun piyambak. Amung yèn dalu kemawon kondur dhatêng ing gandhok.

Anuntên sang nata mirêng yèn garwanipun pangeran dipati purik dhatêng Kapugêran. Sang nata enggal animbali

--- 459 ---

lurah suranata têtiga, anama Ki Ôngga, kalih Ki Sèh, tiga Sarawèdi, sami kautus dhatêng Kapugêran. Amariksa sababipun radèn ayu dipati purik kalihan mundhut pola wasiyat ing Kapugêran, kang nama Kyai Palèrèd kalihan Kyai Maesanular. Tiyang têtiga matur sandika, lèngsèr saking ngarsa dalêm, sampun kêpanggih kalihan Pangeran Dipati Pugêr, utusan matur alon angaturakên ing dhawahipun prabu sadaya, Pangeran Pugêr amangsuli, Ôngga, Êsèh, kowe matura ing kakang prabu, prakara ênggone purik radèn ayu dipati aku ora têtakon. Salawase ana ing kene takpitambuhi bae, krana Pangeran Dipati Anom durung ana utusan amasrahake marang aku, sarèhning kowe diutus bêcik têmonana dhewe, aku wis anglilani, malêbua marang kaputrèn. Ki Ôngga sarta Ki Sèh aturipun mopo. Pangeran Dipati Pugêr ngandika malih, dene prakara pamundhute pola wasiyatku, samêngko kris sarta tumbakku gawanên bae, kakang prabu aturana mola dhewe. Dhuwung sarta waos sampun katampèn dhatêng utusan, lajêng binêta dhatêng kadhaton. Sadhatêngipun ing ngarsane sang nata utusan matur ing purwa madya wusana, sang nata sakalangkung ngungun. Utusan lajêng angaturakên dhuwung kalihan waos wasiyat ing Kapugêran. [Kapu...]

--- 460 ---

[...gêran.] Sang prabu sakalangkung duka dhatêng ingkang ingutus. Dene purun-purun ambêkta wasiyat, botên kalawan parentahipun sang prabu, abdi ingkang ambêkta wau badhe kinèn mêjahi, dangu-dangu sang nata èngêt lilih ing dukanipun, yèn purun-purunipun ambêkta wasiyat wau saking parentahipun Pangeran Pugêr, sang nata enggal dhawah amangsulakên, amung mundhut pola kemawon, wasiyat inggih sampun kawangsulakên. Pangeran Pugêr inggih sampun anyaosi pola, sang nata lajêng dhawah dhatêng pandhe, andikakakên damêl dhuwung kalihan waos, anelad pola wau.

Botên antawis lami sang prabu dhêdhawah adamêl sagaran sakidul kilèning kadhaton. Ingkang anggarap tiyang sanagari Kartasura, tuwin tiyang pasisir môncanagari sami bêbah-bêbahan. Botên lami nuntên dados sarta kaingonan baya, sang nata nuntên parentah anggiring buron wana ing Matawis, kapurugakên dhatêng Kartasura, kaprênahakên sakilèning sagaran, dipun krapyak. Pagiringipun buron wana wau urut margi mawi karajêgan sarta kabêthekan. Manjangan, kidang, kancil, banthèng, jêjawa sapanunggilanipun sampun sami dhatêng wontên krapyaking sagaran. Amung sima kalihan cèlèng sami pinêjahan. Sang nata lajêng parentah adamêl masjid agêng, kang tinelad Masjid Dêmak. Botên lami

--- 461 ---

masjid sampun dados, sakalangkung sae, sang prabu nuntên parentah dhatêng têtiyang sanagari, andikakakên sami salat dhatêng masjid ing sabên dintên Jumungah, kala

samantên inggih kalampahan. Ing sabên Jumungah ing masjid agêng jêjêl tiyang ngantos balèbèr dhatêng surambi.

Kacariyos Radèn Dipati Sindurêja adarbe putra jalêr satunggil, patutanipun kalihan ingkang rayi sang prabu randhanipun Trunajaya kang sampun pêjah, putra wau anama Radèn Sukra, sakalangkung bagus warninipun, amênthelang lampahipun, ambêranyak kados putra Dyarawati,[9] tiyang sanagari Kartasura botên wontên kang nyamèni bagusipun, ngantos dados panjang kidunging para pawèstri, adamêl brôngta, utawi yèn wontên tiyang mêmantu, Radèn Sukra wau prêlu dipun aturi tumut angarak pangantèn, kadamêl têtingalan ing tiyang kang sami ngarak pangantèn. Kala samantên Radèn Sukra dipun suruhi ngarak pangantèn atêtêgar sangajêngipun tiyang kathah, kang ningali sami kasmaran. Pangaraking pangantèn wau mêdal ing alun-alun. Pangeran Dipati Anom pinuju ningali momor tiyang kathah, pangeran kagèt aningali ing tiyang bagus warninipun karêngga ing busana, têtêgar nêlasakên tênaga sangajênge tiyang angarak pangantèn. Pangeran andangu dhatêng abdinipun. Ingkang kadangu matur pêsaja, pangeran enggal [eng...]

--- 462 ---

[...gal] kondur, sarta dhawah animbali Radèn Sukra, sabab sangêt panasing galih aningali bagusipun. Radèn Sukra sampun dhatêng ing ngarsanipun sang pangeran, lajêng kinèn nyêpêng sarta binêsta, Radèn Sukra ginitikan ing panjalin, jinêjêkan tinabokan ing tiyang kathah, maripat jinêjêlan ing sêmut cêmêng, Sukra asambat botên dosa sarta nyuwun pangapura druwili, pangeran amangsuli sêru, kowe aja takon dosa, yagene polahmu sawênang-wênang, kaya kang duwe nagara, têtêgar sangarêping wong kathah, jaranmu ora wurung nunjang wong, wong akèh iku baturku kabèh, hèh bocah ing kadipatèn, Si Sukra gitikana manèh, matane lêbonana sêmut manèh. Para abdi enggal tumandang, Sukra sambatipun ngaruara sarta nangis awaspa gêtih, lajêng botên èngêt. Nuntên dipun usung kasèlèhakên satêngahing radinan agêng, panakawanipun Sukra enggal sami amêndhêt. Sukra ginendhong binêkta mantuk. Ingkang ningali sami wêlas. Sadhatênge ing kapatihan ingkang rama tuwin kang ibu sami nangisi, Radèn Arya Sindurêja ing sakêdhap mèh supe ing galihipun, sumêja angrurah ing kadipatèn. Dene putranipun dipun niaya tanpa dosa, dangu-dangu èngêt yèn abdi, lajêng lilih ing dukanipun. Ingkang putra enggal ingusadan, antawis pitung dintên waluywa [wa...]

--- 463 ---

[...luywa] kados wingi uni, nuntên pamit dhatêng ingkang rama sumêja ngamuk dhatêng ing kadipatèn. Ingkang rama botên anglilani, Radèn Sukra sangêt cuwa ing manahipun, tansah angonta-onta dhatêng pangeran dipati, ing pundi ênggènipun badhe kêpanggih Sukra botên ajrih, lajêng anggêgabah balanipun tiyang Bugis, kathahipun pitung dasa, sumêja dipun jak ngamuk, amung ngantos ngupados jalaran kemawon.

Kala samantên Radèn Sukra engêt ing galih, yèn garwanipun pangeran dipati purik, wontên ing Kapugêran. Radèn Sukra ngandika ing salêbêting galih, takjajale garwane pangeran dipati iku taksanake, supaya nêpsua marang aku, dadia jalarane ênggonku bakal ngayoni. Radèn Sukra nuntên animbali êmbanipun jalêr kêkalih, anama Singanoda, kalih Patrawisa, Radèn Sukra ngandika, bapa, kowe apa wis padha wêruh warnane radèn ayu dipati lan apa kowe sumurup sababe purik iku. Êmban kêkalih matur, bandara, kula inggih sampun mirêng saking pawartosipun prasanakan kula tiyang Kapugêran. Mênggah warninipun radèn ayu wau inggih sakalangkung ayu, dene nalaripun purik punika, awit kawon rêbat sih

kalihan èstri pêpundhutan saking ing dhusun Ngonje, samangke sampun kainggahakên garwa, amung

--- 464 ---

makatên prakawisipun. Radèn Ayu wau salaminipun wontên Kapugêran kados gêrah kapit. Ingkang raka tan animbali, mila ingkang rama botên karsa andangu, pamrihipun supados puruna kondur dhatêng kadipatèn, nanging radèn ayu dèrèng karsa kondur, dados samangke radèn ayu wau ing sabên siyang tansah wontên panggung patamanan, katingal saking ing margi agêng Kapugêran, anglipur ing brangtanipun dhatêng ingkang raka,

bapa, dhawuhana bocahku gamêl, jaranku kore putih Si Nirwati, sikile papat pisan watês dhêngkul sarta buntut suri kuncunge konên ngumbah ing nila wardi, banjur konên ngabah-abahi biludru[10] ijo. Êmban kêkalih matur sandika. Radèn lajêng ngrasuk busana kang adi-adi, akuluk cêmêng, sarta ngagêm sumping sêkar sumarsana, sapêlik sisih, Radèn Sukra dhasar bagus karêngga ing busana. Ing wanci srêngenge lumarab, Radèn Sukra nuntên nitih kuda sumêja têgar dhatêng ing Kapugêran ingiring rencang kalih wêlas kêlêbêt êmban kêkalih, kudanipun anyirig. Ênggènipun têtêgar maripit banon ing Kapugêran wingking, wira-wiri ing ngriku kemawon.

Kacariyos radèn ayu dipati ênggènipun wontên ing Kapugêran sampun kalih wulan sarta kirang dhahar sare, warninipun wêwah ayu, anglir gambar wêwangunan. Wadana amindha wulan. Netranipun lir intên sinarawèdi, [sinarawè...]

--- 465 ---

[...di,] waja kados mirah sinundukan. Alis ananggal sapisan. Rema kêtêl cêmêng, dêdêgipun rêspati, èsême kang ningali sami kumêsar, paningalipun lindri, anglir murca kinêdhèpakên. Ing nalika punika sang putri pinuju lênggah ing pêpanggungan, ingadhêp êmban èstri kêkalih, para nyai satunggil anyurèni remanipun sarwi rimong sinjang jingga tinêpi ing renda, sang rêtna kagèt aningali ing kakung nitih kuda nyirig, wira-wiri, kang angiring ragi têbih, sang putri alon ngandika dhatêng êmban. Sapa kang têgar iki, bola-bali ngetan ngulon lan angungak-ungak mrene, ayo padha andêlêng ing dhuwur bata kana. Êmbanipun matur, ênggèr, sampeyan sampun ngantos ningali mriku, ingkang têgar punika bilih raka dalêm kangjêng pangeran dipati, dados sampeyan badhe angsal lêpat. Sang rêtna angandika, kae dudu bojoku, katara kang ngiring ming sathithik. Yèn bojoku kang ngiring mêsthi akèh, lan aku môngsa panglinga, sanajan nganggoa cara guprênur, aku mêsthi ora pangling, wong ika anyar katon. Sang rêtna enggal tumurun saking panggung sarwi mundhut ôndha kaêtrap ing banon. Sang rêtna sampun minggah ngôndha, jaja manglung sanginggiling banon, wadananipun katalorong soroting raditya ing wanci jam gangsal sontên. Gumêbyar kadya wulan purnama sêdhêng andhadhari, kalih- kalihipun

--- 466 ---

sarêng ênggènipun sami ningali, dangu ênggènipun sami kamitênggêngên. Sukra sangêt ênggènipun kasmaran dhatêng radèn ayu, sanalika kudanipun kèndêl. Sukra malongok. Sang rêtna lajêng akèn dhatêng êmbanipun kang tumut mènèk ing banon satunggil, kapurih pitakena dhatêng Sukra, êmban inggih enggal pitakèn. Wong bagus, kula ingutus sang rêtna andangu, jêngandika punika sintên. Radèn Sukra kagèt, lajêng amangsuli sarwi nyirigakên kapal. Kula putrane Radèn Adipati Sindurêja, nama kula kala rare pun Sukra, nama kula sêpuh Natadirja, nanging dèrèng patos karan, taksih karan pun Sukra kemawon. Sang putri sarêng mirêng lajêng ngandika sêru, he, kalingane kowe Si Sukra, dene bangêt

têmên ênggonmu dêksura sarta gumagus, ora rumôngsa yèn wong cilik, lan ora ngeman bagusmu, upama kowe kauningana marang kangmas dipati, amêsthi dipothol gulumu, amarga solahmu bangêt daladak, ora pêrnah. Radèn Sukra wicantên sarwi mèsêm. Dhuh wong ayu gustine pun Sukra, kula botên ajrih dhatêng pun Kêncèt, ngabên karosan tuwin kadigdayan. Ing saênggèning kêpanggih dhasar kula sêdya agêntos kêris tuwin gêntos waos, sok ugi gusti kula wong ayu asiha dhatêng kula, kapandhinga bagusipun [bagusipu...]

--- 467 ---

[...n]

inggih taksih bagus kula. Sukra lajêng nyamêthi kuda, nyandêr mantuk. Sadhatênge ing griyanipun tumurun saking titihan, aniba ing pasarean, sangêt ênggènipun brôngta dhatêng sang putri. Wondene radèn ayu wau inggih nuntên kondur ing dalêm, angandika dhatêng êmbanipun. Biyung, aku isih gêtun, Si Sukra mau dakkira sida kedanan marang aku, upamane aku sida dipêgat marang kangmas, aku apatut yèn banjura laki Si Sukra. Êmbanipun matur, ênggèr, pamanah kula botên prayogi, sabab pun Sukra anaking bala, raka dalêm putraning ratu, ewadene upami raka dalêm sedaa inggih prayogi anêmpah bêbêtahan. Sabab pun Sukra bagus, dhasar putraning pêpatih, kaprênah sadhèrèk nak-sanak. Sang rêtna gumujêng suka.

Kacariyos Radèn Sukra, sawungunipun sare lajêng rêngêng-rêngêng kêkidungan, kados satêngah ewah, ingkang kacipta amung putri ing Kapugêran. Êmbanipun kêkalih sami matur kathah-kathah, amurih sampun ngantos anglanturakên ing pikajênganipun, nanging Sukra botên keguh, malah sumêja lampah dhustha dhatêng ing Kapugêran anyidrèng rêsmi, ing wanci dalu Sukra lajêng dandos cêcawêtan, anyandhak karbin sarwi akalung kêrga. Êmbanipun matur, anggêgendholi sarwi nangis. Ênggèr, sampun ngantos kalajêngakên karsa sampeyan punika, sabab [sa...]

--- 468 ---

[...bab] sangêt ênggènipun botên prayogi, kaping kalih, tiyang lampah makatên punika amêsthi kêdah mawi jaruman rumiyin, sarat ambucal arta utawi rajabrana, karsa sampeyan punika upamènipun tiyang mêndhêt ulam ing toya, tiwas buthêk toyanipun, ulam botên kenging, upami sampeyan kapara ing tiwas, badhe sangêt ing nisthanipun. Radèn Sukra amangsuli, iya bênêr kowe, bapa, nanging aku mêksa, sanajan aku tumêka ing tiwas, sok uga wis andêlêng sadhela marang radèn ayu. Sukra nuntên mangkat. Êmban kêkalih atut wingking, sadhatêngipun sajawining banon pagêr ing Kapugêran, kèwêdan ing marginipun. Kakên ing manah Sukra anangis. Karbin sarta krêganipun binanting ing siti, êmbanipun enggal anguculi sabuk, kacêlupakên ing toya, lajêng kauncalakên sumampir ing pagêr banon. Sinjang karakêt. Sukra marambat anurut wastra, nuntên malorod dhatêng salêbêting pagêr banon. Êmbanipun kantun wontên ing jawi, Sukra amatak aji lêlimunan. Nanging lajêng sinambêran ing pêksi kolik, bênce, têtuhu.

Kacariyos para putra ing Kapugêran, anama Radèn Mas Ôntawirya, kalih Radèn Martataruna, Radèn Dipataruna, sakawan Radèn Mas Wôngsataruna, gangsal Radèn Mas Sôngka, nêm Radèn Mas Sudama, ing wanci dalu

--- 469 ---

dèrèng wontên sare, sami kagèt mirêng ungêling pêksi wau, anyambêri ing patamanan. Sami graita yèn wontên pandung, enggal sami nganglang dhatêng prênahing ungêling

pêksi, tanpa obor, Radèn Mas Ôntawirya wantêr ing galihipun, têrang kang nurut banon. Radèn Sukra uninga dhatêng kang sami ngênganglang wau, enggal nyalimpêt alingan wiwitan,[11] sumêja wangsul mêdal. Lampahipun anyampar ron aking kumrèsèk. Radèn Mas Ôntawirya mirêng swara kumrèsèk, enggal parentah mundhut obor, para rayi enggal amundhut obor, sampun dhatêng, Sukra sampun mènèk pagêr banon marginipun wau, lajêng aniba ing jawi, nuntên lumajêng kalihan êmbanipun. Nanging kalanipun marambat ing pagêr banon katalorong ing obor, para putra sami awas paningalipun, lajêng opyak wontên pandung, Radèn Mas Ôntawirya enggal anglumpati pagêr banon. Sampun dumugi ing jawi, lajêng ambujêng pandung, ingkang para rayi malumpat botên wontên bakit, nuntên sami mêdal ing kori, sarta abdi ingkang sami caos, sumêja sami nusul bujêng pandung sarwi alok, gumêdêr swaranipun. Tiyang ing kapatihan inggih sami tandang sumêja nyêgati pandung, oboripun kados raina, tiyang ing Kasindurêjan sami kagèt aningali [a...]

--- 470 ---

[...ningali] Radèn Sukra sarta êmbanipun, sami mêmpis-mêmpis. Enggal sami dipun alingi kasingkirakên. Anuntên Radèn Mas Ôntawirya dhatêng ing ngarsane tiyang Kasindurêjan. Tiyang Kasindurêjan sami mêndhak sarwi nyêmbah pitakèn pawartos. Radèn Mas Ôntawirya mangsuli, yèn bujêng pandung, plajêngipun mariki. Tiyang Kasindurêjan matur yèn botên wontên. Radèn nuntên kondur, kadhèrèkakên tiyang Kasindurêjan.

Kacariyos Radèn Sukra, manahipun sangsaya sangêt ênggènipun brôngta dhatêng sang putri, ajêng[12] adamêl rêrêpèn pitung pada kaaturakên ing sang rêtna, ingkang dipun utus ngaturakên anama Nyai Tambakbaya, kang minôngka jaruman. Rêrêpèn inggih sampun katur ing sang rêtna, lajêng kasimpên sangandhaping karangulu, botên antawis lami kawartos ing têtiyang kathah, yèn radèn ayu dipati amêmitra kalihan Sukra, pawartos punika katur ing Pangeran Dipati Anom. Pangeran dipati enggal akintun sêrat dhatêng ingkang paman Pangeran Pugêr, sêrat inggih sampun katampèn. Ungêlipun. Kula angaturi uninga ing sampeyan, yèn putra sampeyan adhi ajêng samangke lampah culika, alêlawanan kalihan pun Sukra, sampun urup-urupan wastra, tuwin kintun-kêkintunan samukawis. Pangeran Pugêr sasampuning maos sêrat, pasuryanipun [pasuryani...]

--- 471 ---

[...pun] abrit, sangêt ing dukanipun. Enggal animbali para putra, Pangeran Pugêr ngandika, thole Sudira, undangên bakyumu Si Lêmbah. Radèn Mas Sudira enggal lumampah dhatêng ing gandhok. Pangeran ngandika malih dhatêng putra Radèn Mas Ôntawirya, kulup Ôntawirya, mêngko samangsane bakyumu têka ing ngarêpku kowe dikêbat anggêledhahana paturone bakyumu, manawa kowe nêmu layang, sarupa- rupane, tumuli gawanên mrene. Ingkang putra matur sandika. Botên dangu radèn ayu dipati dhatêng ing ngarsane sang rama, Radèn Mas Ôntawirya sampun ambalengkrah pasareanipun kang bakyu, nuntên manggih sêrat rêrêpèn, lajêng kaaturakên ingkang rama, Pangeran Pugêr sarêng sampun nampèni rêrêpèn, lajêng ngandika dhatêng ingkang putra èstri, Lêmbah, sarèhning kowe laki gusti, manawa ana kaluputanamu sandhangên dhewe, aja anggêgawa sadulur utawa wong atuwamu. Radèn ayu dipati sarêng mirêng botên amangsuli, lajêng kondur sarta muwun. Saunduripun radèn ayu dipati Pangeran Pugêr lajêng amaos sêrat rêrêpèn wau, pangeran sangêt dukanipun, lajêng ngandika dhatêng ingkang para putra, baya wis pinêsthi yèn aku kawirangan têka ing anak wadon. Hèh Sudira sarta anakku lanang kabèh, dikêbat bakyumu Si Lêmbah untapna sadina iki, sarta bature wadon kang jênêng Si Tambakbaya,

--- 472 ---

yèn kowe padha ora nana kolu anguntapake, padha kênaa ing supataku. Para putra matur sandika sarta sami muwun. Para garwa tuwin tiyang salêbêting dalêm gumarumung sami nangis. Para putra wau sampun kêpanggih kalihan ingkang bakyu, matur amundhut pêjahipun. Radèn ayu dipati anglês galihipun, ngandika sarwi muwun. Sudira, kangjêng rama iku ora nganggo titi pariksa, anggugu wêwadule kangmas dipati bae, kowe matura ing kangjêng rama, yèn aku ora nglakoni culika sarta ora duwe niyat. Dene manawa kangjêng rama mêksa mundhut patiku, aku ya nyumanggakake, sêmbah kula bae aturna. Radèn Sudira angatag dhatêng Radèn Ôntawirya, kapurih katura ingkang rama. Radèn Ôntawirya inggih enggal matur dhatêng ingkang rama, Pangeran Pugêr agandika, Ôntawirya, kowe sarta sadulurmu kabèh aja ana kang mandhêg tumolèh, mulane bakyumu dakukum saiki, supaya besuk ing ngakherat oleha pangapuraning Allah, lan anyupêt pocapan. Karodene sapa anakku kang ora môngga anguntapake kêna ing supataku. Radèn Ôntawirya enggal wangsul dhatêng gandhok, matur dhatêng ingkang raka yèn ingkang rama kêkah ing karsa. Radèn Ayu Lêmbah sarêng mirêng lajêng amuwun. Ingkang rayi rinangkul gêntos, sarwi amamêling kathah-kathah, [kathah...]

--- 473 ---

[...-kathah,] anuntên siram kujamas, sarta agêgônda, lajêng lênggah sarwi kukup wadana, ingkang rayi kêkalih astanipun têngên nyandhak cindhe, katangsulakên jangganipun ingkang bakyu, astanipun kang kiwa ngusapi waspa, ingkang rayi sanèsipun sami nyêpêngi suku tuwin astanipun kang bakyu, sarta sami nangis. Radèn Ayu Lêmbah sampun seda amargi katangsulan jangganipun. Tuwin Nyai Tambakbaya inggih sampun pinêjahan. Ing Kapugêran tangis gumêrah swaranipun, layon sampun pinêtak.

Ing sasedanipun Radèn Ayu Lêmbah ingkang ibu enggal lumajêng dhatêng kadhaton, matur ing sang prabu wiwitan dumugi wêkasan. Sang nata sarêng mirêng saklangkung kagèt, têbah jaja sarwi ngusapi waspa, asêrêt pangandikanipun. Bok ipe, ya talah lakinira dene ora nganggo tutur marang ingsun. Karodene têka aninggal paribasaning wong, paribasaning wong iku, sagalakane macan, môngsa kolua matèni marang anake, adhi mas iku kok kolu. Dangu-dangu sang prabu duka ing galihipun dhatêng Sukra, lajêng parentah animbali para bupati sabalanipun. Para bupati inggih enggal sami dhatêng, sang nata lajêng utusan dhatêng Radèn Sindurêja amundhut pêjahipun Sukra, utusan sampun lumampah, nanging enggal wangsul, sabab botên angsal margi, kori ing Kasindurêjan dipun kunci, ing lêbêt [lê...]

--- 474 ---

[...bêt] sami pacak baris. Sukra sumêja soroh amuk dhatêng ing kadipaten, ambelani radèn ayu, Radèn Dipati Sindurêja tansah angampah sarta amituturi, Radèn Sukra mêksa badhe ngamuk. Radèn Sindurêja awêlas ningali dhatêng ingkang putra, kèlu ing galih sumêja nglabuhi putra, lajêng parentah angrakit gêgaman. Wondene utusanipun sang prabu wau inggih sampun matur yèn botên angsal margi, sabab Radèn Sindurêja sampun pacak baris, supe yèn ngabdi saking sangêting trêsnanipun dhatêng anak jalêr amung satunggil. Sang prabu sarêng mirêng atur makatên saklangkung duka, lajêng parentah dhatêng para bupati, andikakakên ngrurah ing Kasindurêjan. Ki Tumênggung Sumabrata enggal matur, gusti, bilih panjênêngan dalêm marêngi, prayogi rayi dalêm Radèn Ayu Sindurêja katimbalana dhatêng kadhaton. Kadangua kadospundi ingkang badhe dados kaniyatane lakinipun. Sang nata anurut dhatêng aturipun Ki Sumabrata, lajêng dhawah dhatêng lurah abdi èstri, anama Wilaja kalihan Suwônda, andikakakên nimbali Radèn Ayu

Sindurêja, utusan enggal lumampah, kairing ing para bupati sabalanipun, kinèn ngêpung ing Kasindurêjan. Inggih sampun kinêpung, dene Nyai Wilaja kalihan Nyai Suwônda sampun sami lumêbêt. Radèn Dipati Sindurêja sakalihan kêpanggih angrangkul Radèn Sukra, [Su...]

--- 475 ---

[...kra,] sabab Sukra sumêja mêdal ing Jawi angamuk. Nyai Wilaja sarta Nyai Suwônda lajêng andhawahakên timbalan. Radèn Dipati Sindurêja, jêngandika tômpaa timbalan dalêm. Putra jêngandika Radèn Sukra kenging ing kukum molah, pinundhut ing sang prabu badhe pinêjahan. Radèn Sindurêja dangu ênggènipun anjêtung, nuntên amangsuli, Nyai, dika matur ing sang prabu, bilih parêng kula kemawon kenginga analangi pêjahe pun Sukra. Nyai Wilaja sarêng mirêng wangsulan mêngkatên, nuntên wicantên dhatêng Radèn Ayu Sindurêja, yèn dipun timbali ing sang nata. Radèn Ayu enggal mangkat, kairingakên ing utusan. Sampun dumugi ing ngarsa dalêm. Sang nata ngandika alon. Adhi ajêng, sira tutura marang lakinira, yèn dhèwèke arêp nêmu bêcik sarta arêp anjaluk uripe anake, konên tumuli seba ing ngarsaningsun. Samangsane ora mêngkono, amêsthi ingsun bakal tindak dhewe angrusak ing Kasindurêjan. Radèn Ayu Sindurêja aturipun sandika enggal mantuk. Sampun sanjang dhatêng lakinipun punapa ing sadhawahipun sang prabu sadaya, Radèn Sindurêja sangêt kèwêdan ing galihipun, ing wusana anurut dhatêng garwanipun. Nuntên wicantên dhatêng ingkang putra sarwi ingaras êmbunipun. Ênggèr, kèria ana ing omah bae, taksuwunake pangapura ing sang prabu. Radèn [Ra...]

--- 476 ---

[...dèn] Sindurêja lajêng mangkat kalihan ingkang garwa, sowan dhatêng kadhaton. Sadhatêngipun wontên ing kori kamandhungan kapêthukakên dhatêng Ki Tumênggung Sumabrata, Radèn Sindurêja kapundhut dhuwungipun sarta kinubêng para prajurit, rinêksa wontên ing ngriku. Sang nata nuntên utusan dhatêng bupati ingkang sami angêpung ing Kasindurêjan. Andikakakên mêjahi Sukra, para bupati ingkang kadhawuhan wau sami kèwêdan, ajrih lumêbêt. Awit Sukra sampun pacak baris angatos-atos. Anuntên wontên santananipun Radèn Sindurêja, kaprênah paman dening Radèn Sukra, anama Ngabèi Môndaraka, punika kang sagah lumêbêt angipuk Sukra, Ngabèi Môndaraka enggal mènèk pagêr banon, sampun dumugi ing lêbêt panggih kalihan Sukra, Ki Môndaraka lajêng angrangkul dhatêng Sukra sarwi nangis, sarta pitutur kathah-kathah, amurih icale nêpsunipun Sukra, sarta katanggêl yèn ngantosa manggih tiwas. Sampun dilalah Radèn Sukra gampil manahipun, miturut dhatêng Ki Môndaraka, balanipun lajêng kabibarakên. Para bupati enggal sami lumêbêt. Sukra sampun cinêpêng, nuntên dèn ombèni upas, nanging botên tumama, enggal Ngabèi Môndaraka angukêl rambutipun Sukra, gulunipun dèn idêk sarta binêthok. Radèn Sukra sampun pêjah, para

--- 477 ---

bupati nuntên sami matur ing sang prabu yèn Sukra sampun pêjah, Radèn Sindurêja lajêng linuwaran sarta kalilan mantuk. Kala samantên sang nata lajêng amundhut putranipun èstri Pangeran Pugêr, anama Radèn Ajêng Impun kalihan kapenakanipun èstri Radèn Ayu Pugêr, sami pinundhut putra ing sang prabu kadèkèkakên ing kadhaton. Sang nata lajêng parentah ing para bupati, sami andikakakên ngusungi maryêm agêng kang sami wontên ing Matawis, kabêkta dhatêng ing Kartasura, inggih sampun kalampahan.

Kacariyos sang nata tampi sêrat saking guprênur jendral ing Batawi, anagih prajangjian, kala rumiyin sang prabu sagah anêmpahi têlasing obat mimis kang kadamêl prang tuwin balanjanipun sarta ajinipun Kumpni kang sami pêjah salêbêting pêrang, sang nata sarêng

sampun tampi sêrat sakalangkung pakèwêd ing galihipun, lajêng andikakakên nimbali Pangeran Pugêr kalihan Cakraningrat, tiga Radèn Sindurêja, sampun sami dhatêng wontên ing ngarsa dalêm. Sang nata angandika dhatêng Radèn Sindurêja, Sindurêja, sira kongkona marang ing Pasuruan. Si Surapati konên angêlar jajahan, anêlukna wong môncanagara, yèn wus têkan sawetaning gunung lawu, ingsun tumuli anglakokake gêgaman. Amapagake pêrange Si Surapati,

--- 478 ---

kang sun tuduh anindhihi Mas Pugêr, sarta wong Kartasura saparo, yèn wis padha kalakon, sira tumuli amangsulana layang marang Batawi, warahên yèn ingsun ora bisa mikir panagihe iku, krana lagi ewuh amapagake mungsuh, lan sira amundhuta bantu Kumpêni, manawa wong Kumpêni ora gêlêm ambantoni apa gawene anagih. Sang prabu lajêng ngandika dhatêng Pangeran Pugêr sarta dhatêng Pangeran Cakraningrat. Adhi sakarone, kapriye kang dadi rêmbugira, ing besuk manawa ana layang panagih manèh wangsulan ingsun kapriye. Pangeran Pugêr matur, kakang prabu, ing pamanah kula bilih panjênêngan dalêm pancèn botên karsa amaringi, prayogi dipun wangsuli pasaja kemawon. Sarèhning Panjênêngan dalêm sampun amaringi siti ing Pasundhan tuwin ing Carêbon. Punika kemawon lêrêsipun sampun anyêkapi kadamêl lintonipun wragating prang kang têlas. Radèn Dipati Sindurêja anyambungi, ênggèr, atur sampeyan punika inggih sampun lêrês. Ananging sarèhning raka paduka ingkang sinuhun sampun katrucut sagah amaringi têtêmpah, kadospundi ênggènipun nyêlêd, dene nagari Pasundhan punika minôngka ganjaran kemawon. Pangeran Pugêr ngandika, mêngkono iku gampang bae, sarèhning ing tanah Jawa kabèh iki kagunganing ratu, mungguh bumi

--- 479 ---

kang dèn anciki, banyu kang dèn ombe, utawa sukêt godhong sapanunggalane, iku apa ora akèh pangajine, mungguh kakang prabu karsaa angrêgani, apa maneh wong Kumpêni ênggone dagang ana ing tanah Jawa ya wis akèh untunge sarta kajèn. Wong Jawa ora ana kang wani nyikara, mêngkono iku rak sêka sawabe sang prabu, wong Kumpêni yèn ora angatokna sawabe kakang prabu luwih bêcik lungaa têka ing tanah Jawa. Pangeran Cakraningrat sumambung, kakang mas, inggih lêrês sampeyan, mênggaha tiyang bêbêrah tiyang sampun pinaringan umbalan. Inggih nuntên kesaha ingkang têbih, parandosipun yèn prang inggih botên mêntas piyambak, inggih ugi tiyang Jawi ingkang nglampahi pêrang, tiyang Kumpêni amung ngêtêbi kemawon. sang prabu sarêng mirêng saklangkung suka ing galihipun, lajêng ngandika dhatêng Radèn Sindurêja, Sindurêja, besuk samangsane sira kêtêmu lan si kumêndur utawi si petor, yèn pitêmbung anagih, sira dikukuh bae, dene yèn panagihe mêksa, ing kono sêdhênge nundhung têka ing tanah Jawa, dene yèn narima sarta rumôngsa ngêmpèk-êmpèk marang ingsun, ingsun ya anglulusake ênggon ingsun prasanakan, awit ingsun diwêkas marang kangjêng rama swargi, dikakake têpung bêcik karo wong Walônda, ing samêngko [samêng...]

--- 480 ---

[...ko] sira dikêbat anglakokna kongkonan marang Pasuruan. Yèn gêgaman ing Pasuruan wis têka sawetane gunung Lawu, adhi mas Pugêr tumuli ingsun kone mangkat amapagêna prang. Radèn Sindurêja kalihan Pangeran Pugêr nuntên sami mundur saking ngarsanipun sang prabu, Radèn Sindurêja lajêng nglampahakên utusan dhatêng Pasuruan.

Kacariyos Surapati sampun anglampahakên baris antawis tigang èwu, têtindhihipun ingkang putra kêkalih, samargi-margi tansah anjêjarah, kèndêl masanggrahan ing Madiun.

Wondene Pangeran Pugêr inggih sampun bidhal saking Kartasura, sarta bala ing Kartasura sapalih, lampahipun mêdal ing Jagaraga, lajêng campuh wontên ing Kalitambang bawah Madiun. Tiyang Pasuruan kawon prangipun, lumajêng dhatêng ing Caruban. Pangeran Pugêr sabalanipun amasanggrahan wontên ing kitha Pranaraga.

Gêntos kacariyos sang prabu ing Kartasura gêrah lumpuh, sangêt ngantos botên sagêd miyos sinewaka, Pangeran Pugêr sabalanipun sami katimbalan mantuk. Inggih sampun dhatêng wontên ing Kartasura, antawis sataun gêrahipun sang prabu waluya, sang nata anadar ngrampog sima kathah sarta lêlumban ing sagara yasa kalihan para garwa, dene ingon-ingonipun [ingon-ingoni...]

--- 481 ---

[...pun] baya sampun sami kapêndhêtan dhatêng Radèn Suryakusuma, ênggènipun lumêbêt ing toya Radèn Suryakusuma wau busananipun botên têlês. Ingkang ningali sami eram. Nadaripun sang prabu wau inggih sampun sami kalampahan. Kala samantên nagari ing Kartasura sakalangkung gêmah arja, Pangeran Dipati Anom sampun pêputra sakawan. Pambajêngipun anama Radèn Mas Bumi, ingkang rayi nama Radèn Mas Panênggak. Pandhadha nama Radèn Mas Alit. Wuragilipun èstri, anama Radèn Ajêng Sasi, sakawan pisan sami patutan saking garwa sêlir sarta sami pinundhut putra dhatêng ingkang eyang sadaya, dene Radèn Mas Bumi wau sampun kaangkat nama Pangeran Buminata.

Kacariyos Pangeran Dipati Anom kapêksa dhatêng ingkang rama, kadhaupakên kalihan putri ing Kapugêran Radèn Ajêng Impun, angarang ulu Radèn Ayu Lêmbah, dene kapenakanipun èstri Radèn Ayu Pugêr katrimakakên dhatêng kapenakanipun jalêr Ratu Kancana, anama Radèn Sumaningrat. Kala samantên sinêngkalan 1623.

Anuntên wontên kapenakanipun sang prabu, putranipun Pangeran Singasari swargi, anama Radèn Mas Punta, punika andêdagan wontên ing astana Têgal Arum, sumêja ngraman. Sarêng katur ing sang nata lajêng kinèn nyêpêng, sarta [sar...]

--- 482 ---

[...ta] sampun pinêjahan. Sarêng ing taun 1625, Radèn Dipati Sindurêja gêrah, andadosakên ing pêjahipun. Dene ingkang kagêntosakên dados pêpatih Jawi aparentah tiyang satanah Jawi, Ki Tumênggung Sumabrata, ingkang ênggêntosi dados patih lêbêt, Ki Tumênggung Wiraguna. Kala samantên Pangeran Dipati Anom pinaringan wawênang amarentah para dipati sarta tiyang satanah Jawi, dados pêpatih kêkalih wau sabarang prakawis mawi ngaturi uninga ing Pangeran Dipati Anom. Wondene sang prabu ing sabên-sabên inggih tansah amulang dhatêng ingkang putra pratingkahipun tiyang jumênêng ratu utawi tiyang agêsang, sarta pinardi ambucala kalakuwanipun ingkang botên prayogi, punapa malih pinurih asiha dhumatêng Pangeran Dipati Pugêr kalihan dhatêng Pangeran Cakraningrat, sampun ngantos adamêl sakiting galihipun. Panggalihipun sang prabu supados ing têmbe lulusa ênggènipun badhe anggêntosi jumênêng nata, mila makatên, sang nata wau sampun rumaos yèn badhe puput yuswanipun, nanging sangêt sumêlangipun dhatêng kalakuwanipun ingkang putra, mila sangêt pamardinipun. Botên antawis lami sang prabu gêrah sangêt, andadosakên ing sedanipun pinuju ing taun Alip ôngka 1627.

--- 483 ---

Babad Tanah Jawi Sêrat Ingkang Kaping 3

--- 484 ---

Sasedanipun Sang prabu Mangkurat Pangeran Dipati Anom lajêng pinarak wontên ing srimanganti sarta amêpakakên para bupati sabalanipun. Inggih sampun sami dhatêng abaris ing alun-alun. Anuntên Sang Pangeran Pugêr, kalih Pangeran Arya Mataram, tiga Pangeran Arya Panular anyuwuni lilah ing Pangeran Dipati Anom, sumêja sami ngujung ing layonipun sang nata, Pangeran Dipati Anom inggih anglilani, pangeran têtiga inggih lajêng sami lumêbêt anyungkêmi ing layonipun sang prabu sarwi sami muwun. Kacariyos kalananganipun sang nata angadêg, sarta wontên cahyanipun mancorong amung samarica, wontên ing sapucuking kalam. Nanging botên wontên ingkang uninga, namung Pangeran Pugêr piyambak ingkang aningali, Pangeran Pugêr wau enggal anêcêp cahya kang wontên sapucuking kalam. Sarêng cahya sampun kacêcêp, kalam mantun angadêg. Sampun pinêsthi karsa Allah yèn Pangeran Pugêr ingkang badhe anggêntosi jumênêng nata, wondene jumênêngipun nata Pangeran Dipati Anom punika ratu wêwêla kemawon. Layonipun sang nata sampun binêrsihan, lajêng binêkta dhatêng Mogiri, kadhèrèkakên bala ing Kartasura sawatawis. Ingkang angirit Radèn Suryakusuma, garwanipun sang prabu kang nama Ratu Kancana inggih tumut andhèrèkakên dhatêng Mogiri, sarta

--- 485 ---

ambêkta reyal sèwu, kas kaya saking panggaotanipun sang prabu piyambak, badhe kadamêl salawat.

Ing sapêngkêring layon Pangeran Dipati Anom parentah dhatêng Ki Dipati Sumabrata, andikakakên mêpak para bupati mantri wontên ing pagêlaran. Sabab badhe karsa jumênêng nata anggêntosi ingkang rama. Ki Sumabrata matur, gusti, prayoginipun amaringana uninga dhatêng tiyang Kumpêni rumiyin, bilih rama dalêm seda, sarta aparinga uninga yèn panjênêngan dalêm karsa jumênêng anggêntosi nata. Pangeran dipati amangsuli, besuk yèn ingsun wis jumênêng bae bakal awèh wêruh, samêngko ingsun ora karsa awèh wêruh, sira dikêbat anglumpukna kancanira kabèh, ingsun dandan dhingin, tumuli miyos ing pagêlaran. Ki Sumabrata matur sandika lajêng mêdal anglêmpakakên mantri bupati sadaya tuwin para khaji sarta pangulu punapa dene sarip satunggil, gurunipun sang nata swargi, saking nyalatakên layon dèrèng ngantos sami mantuk, lajêng sami sowan ing pagêlaran. Botên antawis dangu Pangeran Dipati Anom miyos saking kadhaton, ginarêbêg ing pawongan, sami angampil upacara kaprabon. Pangeran Pugêr sarta ingkang rayi pangeran kêkalih amêthukakên ing sitinggil. Pangeran Dipati Anom matur dhatêng Pangeran Pugêr, paman, kula [ku...]

--- 486 ---

[...la] badhe karsa jumênêng nata, mugi sampeyan idini. Pangeran Pugêr mangsuli sêndika sarta jumurung. Pangeran Dipati Anom lajêng têdhak dhatêng pagêlaran, pinarak ing dhêdhampar, ingkang sowan sampun sami pêpak. Pangeran Pugêr nuntên jumênêng sawingkinge pangeran dipati sarwi ngandika sêru, sarupaning wong ing Kartasura kabèh, padha anêksenana, yèn Pangeran Dipati Anom saiki takjunjung nata angrèh ing tanah Jawa kabèh, ajêjuluk Kangjêng Susuhunan Mangkurat, Senapati ing Ngalaga Sayidin Panatagama. Para bupati sapangandhap sami saur pêksi jumurung, Ki Dipati Sumabrata enggal anyêntak dhatêng Pangeran Pugêr, ah ampun kêdah andika junjung, Pangeran Dipati Anom sampun sagêd jumênêng nata piyambak. Pangeran Pugêr sarêng mirêng saklangkung wirangipun, kados botên sagêd aningali têtiyang, ing dalêm batos tansah anyêbut ngudu bilihi,[13] Ki Dipati Sumabrata sakancanipun para bupati mantri enggal sami ngaras ing sukunipun sang prabu, Pangeran Pugêr sarta ingkang rayi kêkalih sami asêsalaman. Sang nata nuntên

kondur angêdhaton. Sarawuhe ing kadhaton lajêng andhawahakên parentah dhatêng tiyang sakadhaton, yèn ingkang ibu Ratu Kulon samangke kanamakakên Ratu Agêng. Kacariyos putranipun sang prabu ingkang sampun seda amung satunggil sang

--- 487 ---

nata punika, patutanipun kalihan Ratu Kulon. Garwa sanèsipun botên wontên patutan. Mila makatên, Ratu Kulon punika sangêt dursila ing manahipun. Yèn wontên marunipun ingkang wawrat lajêng dipun sanjani, wawratipun lajêng ical sami sakala.

Kala samantên pinuju ing dina Rêspati sang prabu anyar miyos sinewaka, anjunjung panakawanipun kêkalih, paranakan Cina ing Samawis anama Ki Pusparaga, kaangkat nama Tumênggung Jayaningrat, sarta abdinipun ing kadospatèn inggih kathah kang sami jinunjung lênggah, sang nata lajêng parentah dhatêng Ki Sumabrata, andikakakên kintun sêrat paring pariksa dhatêng kumêndur ing Japara kalihan Kapitan Kênol ing Samawis, bab sedanipun ingkang rama sarta ênggènipun anggêntosi jumênêng nata. Ki Sumabrata matur sandika. Sang prabu nuntên ngandika bisik-bisik dhatêng Ki Sumabrata, Sumabrata, mungguh ênggon ingsun jumênêng nata iki apa ana kang dadi sumêlang, agawe pakewuhing ati. Ki Sumabrata matur, pangraosing manah kula amung priyantun satunggil ingkang dados sumêlang, nanging kula ajrih amastani. Sang nata mèsêm sarwi ngandika, iya ingsun wus sumurup kang dadi sumêlangira iku, ora liya amung Si Paman Pugêr, nanging panduganingsun yèn putrane wadon isih ingsun wêngku, kaya ora kêlakon aduwea cipta ala.

--- 488 ---

Ki Sumabrata matur, gusti, mêngkatên punika sangsaya gampil anglampahakên, kadursilan anênungkul amurih pêjah, sabab tiyang arêbat karaton punika amêsthi botên angetang anak èstri, saupami Pangeran Pugêr akèn dhatêng garwa dalêm, kapurih anyedanana ing panjênêngan dalêm. Pandugi kula inggih badhe kalampahan. Sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Sumabrata, dilalah lajêng kasupèn ing wawêlingipun ingkang rama swargi, anggêga aturipun Ki Sumabrata. Kala samantên pinuju sidêkah pitung dintênipun ingkang rama, garwanipun sang prabu putri ing Kapugêran lajêng kaantukakên dhatêng ingkang rama Pangeran Pugêr, dene ingkang kainggahakên dados garwa, sêlir saking Onje, kaparingan nama Ratu Kancana.

Kacariyos ingkang sami andhèrèkakên layon dhatêng Magiri,[14] sarêng layon sampun kinubur, lajêng sami mantuk dhatêng Kartasura, amung Ratu Mangkurat taksih kantun angaosakên kalihan para santri kathah, wondene Radèn Suryakusuma botên purun mantuk, lajêng apacak baris wontên ing dhusun Ngenta-enta tanah Matawis, anêlukakên tiyang sakiwa têngên ing ngriku, dipun purih kondur dhatêng abdinipun kamisêpuh anama Ki Surôngga, radèn botên purun, pangandikanipun, Surôngga, yèn kangmas pangeran dipati anggêntèni jumênêng nata, aku [a...]

--- 489 ---

[...ku] suthik mulih, wis pêsthi jagad bakal rêtu, krana kangmas dipati iku budine bangêt ala, kagawa têka biyunge, dudu turun Mataram. Wis dilalah swargi uwa prabu ora pêputra karo garwane kang padha turun Mataram. Kangmas dipati dhewe ya wis dilalah ênggone jêjodhon karo sadulurku ora tutug. Iku mratandhani yèn bakal sirna wijine, luwih bêcik aku jumênênga nata dhewe, dene bêgja utawa cilaka, iku ana ing awakku dhewe, lan wis wiyahe yèn wong ngrêbut nagara, yèn kalah sirna, yèn mênang pêsthi ngukup. Hèh Kakang

Surôngga, nuli dikêbat anêluk-nêlukna wong tanah Mataram utawa ing Pagêlèn. Lan misuwurna yèn saiki aku jumênêng nata ajêjuluk Prabu Panata Agama. Radèn Surôngga matur sandika. Kala samantên sampun kathah tiyang ingkang sami suyud, agêng bêbarisanipun, sarta sampun angreka kadhaton tuwin alun-alun wontên ing dhusun Ngenta-ngenta.

Kangjêng Ratu Mangkurat sarta tiyang sa-Magiri sami kagegeran. Ratu Mangkurat angili mangetan dhatêng ing Gunung Kidul, anjog ing dhusun Masaran, lajêng kondur dhatêng ing Kartasura, sampun katur ing sang prabu yèn Radèn Suryakusuma balela sarta sampun kathah balanipun. Sang nata sangêt duka dhatêng Pangeran Pugêr, katêrka saking pangajanipun ingkang rama, sang prabu lajêng parentah dhatêng Ki

--- 490 - --

Sumabrata, paman Pugêr timbalana dienggal saanakbojone, yèn wis têka banjur bêthekana ana ing paseban ngalun-alun, aja sira wèhi nganggo gêgaman. Ki Sumabrata enggal utusan nimbali, Pangeran Pugêr sagarwaputranipun inggih sampun dhatêng wontên ing pagêlaran. Ki Sumabrata lajêng andhawahakên timbalan dalêm, sarta amundhut agêmanipun. Pangeran Pugêr inggih botên suwala, sampun asrah dhuwung, dalasan para putra tuwin para abdinipun inggih sampun sami asrah gaman, amung Radèn Mas Ôntawirya ingkang dèrèng asrah dhuwung, andik netranipun, wadananipun abrit. Para bupati ebah sami angantos-antos. Pangeran Pugêr enggal andhawahi dhatêng ingkang putra, Ôntawirya, kêrismu pasrahna, sanajan kowe dipatenana ya aja suwala, sarèhning kowe ora dosa, amêsthi patimu sahid. Balik yèn kowe bôngga, amêsthi bakal duraka ing ratu, lan yèn kowe ora srah gêgaman kêna ing supataku. Radèn Ôntawirya sangêt ajrih dhatêng ingkang rama, sampun pasrah dhuwung, Pangeran Pugêr saputragarwanipun tuwin para abdi lajêng sami kabêthekan, ing jawi karêksa gêgamanipun para bupati, Pangeran Pugêr saputragarwanipun saklangkung mamêlas. Siyang dalu sami anangis sarta anênutuh dhatêng Radèn Suryakusuma.

--- 491 ---

Para bupati ingkang sami rumêksa ing kabêthekan tuwin Ki Dipati Sumabrata ing sabên sontên sami têtêgar maripit pabêthekan sarta sami wicantên mêmiringi amêmirang dhatêng Pangeran Pugêr. Wondene Pangeran Pugêr inggih sangêt jarêm ing galihipun. Botên karsa dhahar utawi sare, tansah anêdha pangapura sarta pitulunging Allah, bilih wanci dalu sangêt ênggènipun nêkung angêningakên tingal. Yèn ing dintên Sênèn tuwin Kêmis, Pangeran Pugêr siram kujamas, arêrêsik, madhêp ing karsanipun sang prabu manawi badhe anêlasi.

Kacariyos sang nata sampun parentah anglurugi kraman Radèn Suryakusuma, inggih sampun kalampahan. Radèn Suryakusuma kawon pêrangipun, sabab kêkathahên mêngsah, balanipun kathah kang pêjah, nuntên lumajêng dhatêng tanah Pagêlèn. Bala ing Kartasura lajêng sami mantuk. Sang prabu pinuju miyos sinewaka, angrêmbag badhe sumêja anêlasi Pangeran Pugêr. Ki Sumabrata matur ajrih ing walatipun. Amêsthi badhe damêl rêngkaning nagari. Ki Tumênggung Wiraguna sumambung, upamènipun arak sakopi, bilih dipun ombe tiyang satunggil amêsthi ngêndêmi, yèn dèn ombe tiyang kathah amêsthi tawa. Nuntên kasaru dhatêngipun ingkang sami nglurug. Matur yèn unggul pêrangipun. Radèn Suryakusuma lumajêng mangilèn. Sang nata saklangkung suka, lajêng

--- 492 ---

parentah ambujênga ing sapurugipun Radèn Suryakusuma, ingkang kadhawahan inggih enggal mangkat. Kala samantên Ki Sumabrata nuntên matur anyuwunakên pangapura Pangeran Pugêr, sabab kraman Radèn Suryakusuma sampun kawon prangipun. Akathah-kathah aturipun Ki Sumabrata wau ênggènipun amurih icale dukanipun sang prabu dhatêng Pangeran Pugêr. Sang nata inggih lajêng amarêngi, alon pangandikanipun. Iya wis, luwarana paman Pugêr, nanging pundhutên tokide yèn angajanana ngêraman marang putrane kabèh, sarta dhawuhana ngalih omah cêdhak ing alun-alun. Ki Sumabrata matur sandika, lajêng dhatêng ing pabêthekan. Pangeran Pugêr sampun kapundhut katêmênanipun. Sarta kadhawahan ngalih, adalêma cakêt ing alun-alun, lajêng linuwaran. Pangeran Pugêr wau inggih sampun ngalih padalêman.

Gêntos kacariyos nagari ing Batawi, ingkang dados guprênur jendral anama Hirpèk Husdiman, kala samantên tampi sêrat saking kumêndur ing Japara, angaturi pariksa yèn pisêrat saking ing Kartasura, amaringi pariksa yèn Sang Prabu Mangkurat sampun seda, putranipun kang nama Pangeran Dipati Anom sampun anggêntosi jumênêng nata, nanging ênggènipun paring pariksa sampun antawis lami saking gènipun jumênêng, wêtawisipun

--- 493 ---

kumêndur, sang prabu enggal punika sumêja amêdhot ênggèning prasanakan kalihan Kumpêni, botên anglastantunakên jangjènipun ingkang rama swargi kalihan Kumpêni. Tuwan gurnadur jendral lajêng pirêmbagan kalihan tiyang agêng-agêng ing Batawi, para tiyang agêng wau sampun sami amastani yèn sang prabu têtêp cidra ing jangji, nuntên sami rêmbag sumêja anglampahakên kadursilan ingkang rêmit, amurih sedanipun sang nata. Kala samantên lajêng sami ngupados tênung, inggih sampun angsal isaratipun têlas gangsal kêthi reyal. Tênung sampun nate adamêl pêjahipun para ratu ing sabrang, ing nalika punika tênung wau awarni jalma, agêngipun sapra unthing, panjanging suku sacêngkal. Rambutipun gambal,[15] tagang gotongan, tênung sampun lumaksana dhatêng ing Kartasura, nyiluman amor angin, anjujug ing kadhaton wanci têngah dalu, sang nata pinuju mêdal ing plataran prabayasa. Tênung sarêng aningali sang prabu nuntên tumurun saking jumantara, anjênggêlêg ing ngarsane sang prabu, sang nata sangêt kagèt, githokipun mangkarag, sariranipun gumêtêr, sang nata nuntên angintên yèn kalangênanipun Panêmbahan Senapati ing Mataram rumiyin. Lajêng purun pitakèn. Kowe iku sapa, dene gêdhemu angluwihi, apa kowe Si Juru Taman, kalangênane eyang Senapati biyèn. Tênung matur sêru, aku

--- 494 ---

dudu Juru Taman, aku tênunge wong Walônda, kang dadi raja ing tanah Jawa apa kowe. Sang nata sarêng mirêng sakêlangkung ajrih sarta dhêrodhog, gugup ênggènipun mangsuli, dudu aku kang dadi raja, dene kang dadi nata amêngku ing tanah Jawa kaprênah pamanku, kadhatone ing Kapugêran, lor bênêr sêka ing kene. Tênung enggal kesah, sang nata lêga galihipun. Marasipun sampun ical. Lampahing tênung sakêdhap netra dumugi ing Kapugêran. Anjujug ing latar panêpèn. Pangeran Pugêr amarêngi turas ing latar ngriku, kagèt aningali ing jalma botên kaprah agêngipun. Pangeran sampun angintên yèn punika brêkasakan. Pangeran lajêng amatak donga sepi, amurugi tênung sarta pitakèn. Kowe iki setan apa êjim, dene gêdhemu kagila-gila. Tênung sumaur, aku tênung Walônda, sapa kang dadi ratu ing tanah Jawa. Pangeran amangsuli, ratuku ana ing kadhaton. Tênung wicantên malih sarwi nyêntak. Ah aku mau saka ing kadhaton. Ana wong siji kang nêmoni ing aku, atutur marang aku yèn ratune ana ing kene, malah kaprênah pamane lan kang tutur iku. Pangeran sarêng mirêng lajêng mèsêm sarwi ngandika, ansaallah ya ingsun kang

jumênêng nata amêngku ing tanah Jawa, kowe sumêja apa têkamu ing kene. Tênung amangsuli, ana kang kongkon marang aku,

angadu kasêktèn [ka...]

--- 495 ---

[...sêktèn] lan ratu Jawa, yèn ratune wis kalah mati dening aku, nuli balane kabèh dakkon numpês marang sarupaning wong Jawa. Pangeran Pugêr mèsêm sarwi ngandika, lah payo têkakna kasêktènmu, kowe iki lêlêmbut sumêja sikara. Pangeran Pugêr lajêng amatak donga bêsmah sarta donga bala sêrèwu tuwin donga sanèsipun. Tênung lajêng ngalumpruk. Badanipun awarni rare alit, kajuwat-kajuwit botên sagêd wicantên, mripatipun pucicilan. Pangeran Pugêr ngandika malih, saiki kowe wis kalah kasêktènmu, nuli lungaa dikêbat, balia marang panggonamu ing sabrang, lungamu ngalora nurut Gunung Kêndhêng kana, ana ing dêdalan aja ganggu-ganggu marang sarupaning wong, sabab wong tanah Jawa batur kabèh, yèn kowe ora tumuli lunga, apa kowe nganti dakdulang ing tai lingsang. Tênung enggal kesah mangalèr nurut rêdi Kêndhêng, kang kamargenan kathah têtiyang sakit rumab. Kala samantên sampun tatas raintên. Sang nata lajêng utusan anêlik Pangeran Pugêr gêrah utawi botênipun. Utusan inggih sampun wangsul, matur yèn pangeran taksih wilujêng, botên ewah taksih kados sabên. Sang nata sangêt ngungun.

Kacariyos putranipun sang prabu ingkang pambajêng seda, panênggakipun jalêr sampun kaangkat nama Pangeran Mangkunagara, [Mangku...]

--- 496 ---

[...nagara,] ingkang rayi kaangkat nama Pangeran Mangkuningrat. Radèn Dipati Sindurêja atilar putra jalêr satunggil, sampun kajunjung nama Tumênggung Sindurêja, santananipun sang nata saking kang ibu anama Radèn Ônggadimêja kaangkat nama Pangeran Balitar.

Kala samantên amarêngi sidêkah satus dintênipun sang prabu kang sampun seda, para bupati sami lumêbêt ing kadhaton sarimbit, sarta sami nyipêng. Kacariyos wontên garwanipun anèm Pangeran Cakraningrat, ayu warninipun, dèrèng pêputra, anama Radèn Ayu Pakuwati, pantês salêlewanipun. Sarêng kauningan sang prabu lajêng ingapusan dhatêng pajungutan. Sadhatênge ing ngriku lajêng kagujêg, pinêksa katunggil sare, radèn ayu badhe mopo, nanging botên kuwawi nyêmbadani karosanipun sang prabu, dados anangis sarta jêlih-jêlih, sarêng sampun radèn ayu nuntên mantuk, sarta mrêbês mili, sadhatêngipun ing pondhokan Pangeran Cakraningrat sawêg nguwêt puyuh, kagèt aningali garwanipun dhatêng, puyuh lajêng kalêbêtakên ing kurungan. Pangeran enggal mêthukakên. Pangeran kagèt aningali garwanipun mêrbês mili, enggal pitakèn. Garwanipun amangsuli bêlaka yèn kawasesa ing sang prabu, pangeran sarêng mirêng saklangkung duka, pasuryanipun abrit, andik paningalipun. Sakala agadhah [aga...]

--- 497 ---

[...dhah] cipta sumêja angrurah ing kadhaton. Dangu-dangu pangeran emut wawêlingipun sang nata swargi, kinèn angêmong ing sang prabu punika, pangeran lilih ing dukanipun. Lajêng utusan angaturi Ki Tumênggung Jangrana ing Surabaya, inggih sampun dhatêng wontên ing ngriku, Pangeran Cakraningrat ngandika, kakang Jangrana, ing saiki aku sumêja amalik tingal, sabab sang prabu solahe acalunthangan, ayo padha angipuk Pangeran Pugêr, diangkat jumênêng nata, sabab iku kang alus budine, asih marang bala, patut yèn jumênênga nata. Ki Tumênggung Jangrana inggih lajêng kèlu kemawon. Sabab sampun

mirêng pawartos yèn ing Surabaya badhe kadadosakên kêkalih. Pangeran Cakraningrat kalihan Ki Jangrana ing wanci dalu lajêng sami sowan dhatêng Kapugêran, sampun kêpanggih, ingancaran lênggah panêpèn. Pangeran Pugêr alon ngandika, adhi, sakarone kadingarèn, kowe padha mrene bêngi-bêngi, ana karêpmu apa. Pangeran Cakraningrat matur bêlaka yèn sakit manahipun dhatêng sang nata, lajêng angipuk sarta anggêgasah dhatêng Pangeran Pugêr, ingaturan jumênêng nata, angrêbata nagari ing Kartasura, dene ingkang dados gêgêbaging prang inggih Pangeran Cakraningrat sarta Ki Tumênggung Jangrana ingkang anyagahi. Pangeran Pugêr alon amangsuli, kang ora-ora, adhi, koucapake, lan yèn [yè...]

--- 498 ---

[...n] wong wani-wani ing ratu, iku ora bêcik kang bakal tinêmu, krana ratu iku minôngka warananing Allah, karo dene adhi, aku ora duwe sêja angêndhih nagara ing Kartasura, amung niyat momong bae marang kang dadi ratu. Pangeran ing Sampang matur, kaka mas, pangandika sampeyan punika inggih lêrês, bilih sang prabu anglulusna wêwêlingipun ingkang rama swargi, môngka dhatêng sampeyan sampun anganiaya, dhatêng ing kula sawiyah-wiyah makatên. Pun kakang Jangrana punika inggih sakit manahipun. Lajêng kathah-kathah pangipukipun Pangeran Cakraningrat wau, wangsulanipun Pangeran Pugêr kagalih rumiyin.

Gêntos kacariyos Ki Rôngga Yudanagara ing Samawis, sangêt ênggènipun prihatos. Amirêng pawartos yèn sang prabu kagungan abdi kêkasih paranakan Cina, sampun kaangkat nama Tumênggung Jayaningrat sarta agadhah panyuwun dados bupati wontên ing Samawis. Sang prabu inggih badhe amarêngi. Kala samantên Ki Rôngga ing Samawis lajêng utusan ngaturi sêrat dhatêng ing Pangeran Pugêr, ingkang dipun utus mantri kêkalih, anama Tanpanaha kalih Sawunggaling, sadhatêngipun ing Kartasura anjujug pêpatih ing Kapugêran, anama Sêtrajaya, inggih lajêng kaaturakên ing gustinipun. Sêrat lajêng kawaos, suraosipun, Ki Rôngga angaturi [angatur...]

--- 499 ---

[...i] uninga yèn Kapitan Kênol ing Samawis dalasan para Kumpêni kang wontên ing tanah Jawi sadaya sami sakit manahipun dhatêng sang prabu, awit kalanipun jumênêng nata botên mawi pratela dhatêng tiyang Kumpni, ing mangke tiyang Kumpêni angajêng-ajêng ing Pangeran Pugêr lolosa saking Kartasura, tumêdhaka dhatêng ing Samawis. Wontên ing ngriku badhe kaangkat jumênêng nata dhatêng tiyang Kumpêni. Pangeran Pugêr sasampuning maos sêrat sakalangkung lêga galihipun. Utusan lajêng dipun ganjar busana sapangadêg kalih pisan, pasangonipun mitung reyal, sarta sampun pinaringan wangsulan. Pangeran Pugêr nuntên èngêt dhatêng Pangeran Cakraningrat. Utusan saking Samawis kinèn ngêntosi. Pangeran Pugêr enggal dhawah animbali Pangeran Cakraningrat kalihan Tumênggung Jangrana, inggih sampun sami dhatêng wontên ing Kapugêran. Lajêng inguncalan sêrat kang saking Samawis. Sang dipati kêkalih sasampuning maos sêrat sangêt bingah ing manahipun. Angraos yèn angsal kanthi, utusan lajêng dèn pangadêg dhatêng Pangeran Cakraningrat sarta yatra nyadasa reyal. Ki Tumênggung Jangrana inggih maringi makatên. Pangeran Pugêr sampun amaringi wangsulan sêrat. Sarta angintuni lorodan rasukan dhatêng Ki Rôngga ing Samawis. Pangeran Cakraningrat inggih angintuni sêrat dhatêng ing Rôngga, [Rông...]

--- 500 ---

[...ga,] utusan sampun mêsat saking Kartasura. Priyantun têtiga wau lajêng sami pirêmbagan. Pangeran Cakraningrat matur alon. Kakang mas, ing pundi panggenan kang sampeyan rêmêni anglêmpakakên gêgaman. Pangeran Pugêr angandika, adhi mas, lungaku têka ing Kartasura aku bakal jumujug ing Dêmak. Ing kono ênggonku sumêja jumênêng nata, sarta akêklumpuk bala, dene wong Kumpêni tulung ya bêcik, nanging aku bakal prasabên bae. Pangeran ing Sampang matur, yèn karsa sampeyan sampun kêncêng, kula badhe pamit mantuk dhatêng ing Maduntên angrumiyini, badhe akêklêmpak gêgaman. Dene pun kakang ing Surabaya angantunana, sampun ngantos ngatawisi sarta rumêksa ing sampeyan ing kabatosan. Sarêng sampun giliging rêmbagipun sang dipati kêkalih lajêng mantuk dhatêng pondhokipun. Enjingipun Pangeran Cakraningrat sowan ing sang prabu anyuwun pamit sumêja tuwi nagarinipun, asêngados botên lami nuntên wangsul. Sabab sangêt sumêlangipun yèn anilara lami-lami ing sang prabu, aturipun Pangeran Cakraningrat wau botên katawis yèn ngandhut wêwados. Wondene sang prabu inggih botên pisan kagungan panggraita, yèn Pangeran Cakraningrat sakit manahipun. Sabab kamokalakên yèn garwanipun puruna bêlaka, pangandikanipun alon. Paman, [Pama...]

--- 501 ---

[...n,] kula gih anglilani, nanging ampun lawas-lawas. Nuli andika bali, kalih dene pondhokane paman saene ontêna kang nênggani, pun bibi salah satunggil prayogine tinilara. Pangeran Cakraningrat matur yèn garwanipun kêdah sami tumut. Sang nata lajêng amaringi pasangon pitung atus reyal. Pangeran Cakraningrat nuntên lèngsèr saking ngarsane sang prabu, sadhatênge ing pondhokan lajêng bidhal lan sagarwa putra tuwin balanipun sadaya, lampahipun sampun dumugi ing Sampang, lajêng tata-tata sarta anggêganjar dhatêng balanipun. Ing sabên dintên tansah anggêgulang pratingkahing pêrang.

Kacariyos Pangeran Dipati Pugêr, ing sabên dalu tansah anêkung anêgês karsaning Allah, kala samantên sampun angsal samitaning[16] Allah kalilan jumênêng nata, anuntên botên antawis lami Radèn Suryakusuma ingkang dados kraman kacêpêng dene[17] Arya Banyakwidhe, amargi dipun bujuk. Radèn Suryakusuma dèn bêronjongi, sampun misuwur ing têtiyang sanagari Kartasura, yèn Radèn Suryakusuma kacêpêng, Pangeran Pugêr sarêng mirêng pawartos mêngkatên, enggal amarentahi ing balanipun tuwin para garwa putranipun sadaya, yèn pangeran sumêja lolos. Parentahipun kadadak sarêng sadalu, usrêg pating kalêsik. Para putra sami gugup, solahipun awarni-warni, wontên kang ngêmban putra, [pu...]

--- 502 ---

[...tra,] wontên kang bêbondhetan kalihan sêliripun. Sawênèh mandhi waos sarwi kêkalung karbin. Ing wanci pukul kalih dalu, ing taun 1628 Pangeran Pugêr lolos, mêdal ing kori bêbutulan, lan saputragarwanipun tuwin ingkang abdi sadaya, gumarêdêg swaranipun, angalèr ngilèn. Kadet[18] ingkang sami kamargenan, sarta sami sumêrêp yèn Pangeran Pugêr lolos. Tiyang ingkang sami sumêrêp wau lajêng sami ngaturi uninga ing lêlurah bêkêlipun. Nuntên katur dhatêng Ki Dipati Sumabrata, Ki Sumabrata enggal lumêbêt dhatêng kadhaton. Sampun kapanggih kalihan wadana kang kêmit tuwin lurah abdi èstri, Ki Sumabrata akèn amungu sang prabu, sang nata inggih sampun kawungu, nuntên têdhak amanggihi Ki Sumabrata, Ki Sumabrata inggih sampun matur yèn Pangeran Pugêr lolos. Sang nata sarêng mirêng saklangkung gugup, enggal amundhut bêndhe Kyai Bicak. Nuntên tinabuh, binarung kalihan têtêg. Tiyang sanagari Kartasura gègèr abilulungan. Sami anarka yèn Pangeran Pugêr ngamuk dhatêng kadhaton. Para bupati mantri sabalanipun pating balêbêr lajêng sami baris ing korining kadhaton tuwin ing alun-alun. Saking bantêripun

swaraning bêndhe tuwin swaraning tangara sanèsipun, ingkang sawêg lolos sami mirêng, lampahipun sawêg dumugi [du...]

--- 503 ---

[...mugi] ing Cêpaga, sangêt sami gugupipun. Pinêlak[19] ing lampahipun mêdal ing Kênêr, sumêja anjog ing Ngampèl. Radèn Ôntawirya binondhetan ing sêliripun, kudanipun ingêmotan barang, sarêng mirêng swaraning bêndhe momotan dèn tatasi, sêlir katumpakakên ing kuda, sarta kinèn mangku karbin. Radèn amandhi talêmpak wontên ing wingking. Radèn Wôngsataruna dharat angêmban putra jalêr sawêg umur sataun, anama Mas Bêladho, patutanipun kalihan sêlir Bok Karoh, sêlir inggih tumut lolos katumpakakên kapal. Mênggah Mas Bêladho wau, ing ngakiripun nama Pangeran Riya Mangkunagara. Lampahipun dumugi sakidul Ngampèl tatas raina, Radèn Wôngsataruna ginugujêng ing kathah, sabab kang dipun angge ngêmban putranipun calana, dipun nyana sinjang. Pangeran Pugêr lajêng parentah anata lampah, rêrepot kadèkèk ngajêng, sawontênipun ingkang sami nyêpêng gêgaman kadèkèk ing wingking, ingkang nindhihi Kiyai Sêtrajaya kanthi para putra, sarta sampun sami angatos-atos. Wondene sang prabu ing Kartasura inggih sampun ambodholakên baris. Para bupati pasisir kalihan môncanagari, têtindhihipun Ki Tumênggung Jangrana, kinèn anututi Pangeran Pugêr, ingkang dados cucuking baris Ki Tumênggung Jangrana, lampahipun sampun [sa...]

--- 504 ---

[...mpun] untap-untapan kalihan Pangeran Pugêr, nanging samangsanipun Pangeran Pugêr katingal, Ki Jangrana lajêng angrindhikakên lampahipun. Pangeran Pugêr sampun langkung ing lèpèn Tuntang, karêtêg nuntên binubrah, Pangeran Pugêr bamban ing lampahipun. Bala kang anututi mingêr mêdal Bahrawa anjog ing Jambu. Pangeran Pugêr sampun ngrumiyinakên utusan dhatêng Samawis, amaringi pariksa ing Ki Rôngga Yudanagara, utusan inggih sampun dumugi ing Samawis asanjang dhatêng Ki Rôngga, Ki Rôngga sarêng mirêng saklangkung gugup, enggal anglampahakên Ki Dêmang Sawunggaling kalihan Ki Dêmang Tanpanaha kinèn mêthuk ing Pangeran Pugêr sarta binektanan kuda tundhan kalihan jagul kang badhe angrêmbat rêrepot. Ki Rôngga lumampah ing wingking, mampir ing loji, panggih kalihan Kapitan Kênol, asanjang yèn Pangeran Pugêr lolos saking ing Kartasura, samangke sampun wontên ing margi, sarta dèn bujung ing bala Kartasura, Kapitan Kênol saklangkung gugup sarta bingah, wicantênipun, kyai, dikêbat tulungana, manawa sêlak kacandhak marang bala Kartasura, karo dene yèn parêng Pangeran Pugêr iku aturana mrene, sanajan karsa amadêg nata, ya anaa ing Samarang kene, dene yèn kudu anjujug liyane, ing Samarang ya orana[20] kang mênging, sabab ing pulo Jawa iki wajibe kabèh, nanging yèn kêna purihên [purih...]

--- 505 ---

[...ên] mrene bae, kowe dèn bisa ngipuk. Ing samangsane Pangeran Pugêr iku anurut marang ing aturmu, karsa têdhak marang ing Samarang kene, amêsthi kowe bakal tinarima marang jendral utawa marang Kumpêni kabèh, kowe prasasat angilangake susahe wong Walônda, krana kang dadi ratu ing Kartasura saiki kêpaung. Kyai Rôngga mèsêm sarwi anyagahi nuntên mangkat.

Wondene lampahipun Ki Dêmang Sawunggaling kalihan Dêmang Tanpanaha inggih sampun kapêthuk kalihan Pangeran Pugêr, Ki Dêmang angaturakên kuda tundhan sarta sikêp. Rêrepot ing Kapugêran sampun sami karêmbat tuwin katumpakakên ing kuda, Pangeran Pugêr sakalangkung trustha ing galih, sarta rumaos kapotangan dhatêng Ki Rôngga, alon

pangandikanipun. Sawunggaling, si thole rôngga samêngko ana ing ngêndi, Sawunggaling matur yèn wontên ing wingking, pangeran nuntên bidhal, asipêng ing Ungaran sadalu, enjing nuntên mangkat, dumugi ing Pudhakpayung kêpêthuk kalihan Ki Rôngga, Ki Rôngga enggal ngrangkul sukunipun sang pangeran, matur sarwi nangis, sabab botên angintên yèn pangeran tumuntên lolos sarta wilujêng, pangeran angaras êmbunipun Ki Rôngga, sampun sami tata lênggah, Ki Rôngga angaturi sêkul sarta dhaharan kathah, pangeran saabdinipun [saabdini...]

--- 506 ---

[...pun] sampun sami nêdha, tuwuk sadaya. Pangeran Pugêr ngandika dhatêng Ki Rôngga, anak ingsun Ki Rôngga, kapriye kang dadi rêmbugira, ingsun bakal banjur marang ing Dêmak. Ing kono ênggon ingsun bakal sumêja jumênêng nata, lan angêntèni si adhi ing Sampang lan ing Surabaya. Ki Rôngga matur, gusti, prayogi jumênêng nata wontên ing Samawis. Sanajan angêntosana rayi sampeyan ing Sampang, inggih sae wontên ing Samawis. Sabab sangêt ing kuwatos kula bilih sampeyan botên akanthi tiyang Wêlandi, dhasar tiyang Wêlandi punika sugih, prakosa sarta guna, pitados yèn kaêbuhna ing prang, inggih sarat dipun êbang sawatawis. Mila makatên, tiyang Jawi punika kathah ingkang botên wilujêng manahipun. Kalih dene bokmênawi tiyang Wêlandi wau kenging ing pangêbangipun sang prabu ing Kartasura, kapurih sampun ngantos maèlu dhatêng ing sampeyan. Têmahanipun sampeyan gadhah mêngsah kêkalih, mila prayogi dipun rukêt katêdhanan tulung, dene bilih sampun karumiyinan ing pangêbangipun sang prabu, tiyang Kumpêni melik, botên maèlu dhatêng sampeyan, inggih kula kang angrêmbat[21] prakawisipun. Tiyang Kumpêni badhe kula pangkring, kados makatên wicantên kula, yèn wong Kumpêni ora gêlêm têtulung, Pangeran Pugêr ya wis kêlar dhewe ngrêbut karaton [karato...]

--- 507 ---

[...n] ing Kartasura, sabab wis duwe kanthi wong Madura, sarta wong pasisir ya wis padha suyud, amêsthi wis santosa, ora susah nganggo wong Kumpêni, makatên gusti, ingkang badhe dados wicantên kula, sarta amêsthi badhe ènthèng panêdhanipun epahaning prang tiyang Kumpêni. Pangeran Pugêr sarêng mirêng enggal angrangkul dhatêng Ki Rôngga, alon pangandikanipun. Anak ingsun Ki Rôngga, ya bênêr aturira, lan sakèhe prakaraningsun iki ya wis môngsa bodhoa sira, ingsun nurut ing sira bae, amung panjaluk ingsun, sira dikêbat awèha wêruh marang si adhi ing Sampang, yèn ingsun wis têka ing Samarang, lan amratelakna sarta têtarenana kang dadi karêpira iku kabèh. Ki Rôngga matur malih, inggih gusti, punika prêlu sangêt. Sabab rayi sampeyan ing Sampang punika badhe dados agul-aguling prakawis sarta agul-aguling prang.

Anuntên sami mangkat saking Pudhakpayung, Ki Rôngga sampun ngrumiyinakên utusan, asuka pariksa dhatêng Kapitan Kênol. Kapitan Kênol sarêng tampi pratelaning utusan inggih enggal mêthuk dhatêng Paterongan. Numpak kreta sarta ambêkta prajurit drahgundêr wolung dasa, wondene Wêlandi sanèsipun utawi tiyang Jawi ing Samawis sampun sami kadhawahan tata angapit margi agêng badhe angurmati rawuhipun [rawuhi...]

--- 508 ---

[...pun] Pangeran Pugêr. Wondene lampahipun Pangeran Pugêr inggih sampun rawuh ing Paterongan, kêpanggih kalihan Kapitan Kênol atêtabean. Anuntên sakathahing rêrepot karumiyinakên, anjujug griyanipun Ki Rôngga, pangeran kalihan Kapitan Kênol nuntên

bidhal saking Paterongan anitih kreta ginarêbyêg ing prajurit drahgundêr wolung dasa, sarawuhipun ing Samawis lajêng ingurmatan ungêling maryêm sarta sanjata ambal-ambalan. Binarung kalihan ungêling tambur tuwin gamêlanipun tiyang Jawi, pangeran anjujug ing loji, nuntên têdhak saking kreta atêtabean kalihan para upsir, sampun tata sami lênggah, Kapitan Kênol alon matur, kangjêng pangeran, sarawuh sampeyan ing Samawis kula kalihan tiyang Kumpêni sadaya raosing manahipun lir amanggih êmas sarêdi Marapi, punapa malih tiyang Kumpêni upamènipun mina kasatan toya sampun lami, ing mangke kabanjiran ing toya, salira sampeyan kang minôngka toya, abdi sampeyan tiyang Kumpêni saklangkung asrêp sarta nikmat raosing manahipun. Kangjêng pangeran manthuk, sarta mangsuli trima kasih, Kyai Rôngga nuntên wicantên dhatêng Kapitan Kênol. Saudara, kangjêng pangeran punika sampun ngantos kadangon wontên ing ngriku, sabab mêntas lêlampah, amêsthi sangêt ing sayahipun, badhe kula [ku...]

--- 509 ---

[...la] aturi lêrêp ing griya kula, dene sakathahe ing prakawisipun inggih kula kemawon ingkang ngrêmbat, botên susah dhatêng kangjêng pangeran. Pangeran Pugêr inggih nuntên têdhak saking loji, kapitan angêtêrakên dhatêng griyanipun Ki Rôngga, wondene Ki Rôngga inggih lajêng angaturakên bale griyanipun. Piyambakipun amasanggrahan ing jawi, para putra tuwin para abdi ing Kapugêran sampun sami pinêrnah, Ki Rôngga nuntên anglampahakên utusan sarta mawi sêrat dhatêng ing Maduntên mêdal ing laut. Wondene bala ing Kartasura ingkang sami ambujêng Pangeran Pugêr sampun sami wangsul dhatêng ing Kartasura, angaturakên tiwasing sang prabu, yèn Pangeran Pugêr botên kacandhak sarta sampun dipun tadhahi dhatêng tiyang Kumpêni kalihan Ki Rôngga, pinêthuk ing margi, lajêng binêkta dhatêng nagari Samawis. Sang nata sarêng mirêng saklangkung susah ing galihipun. Kala samantên kasarêngan ing tanah Rêdi Kidul wontên kêraman anama Wirawôngsa, sarêng katur ing sang prabu lajêng kinèn anglurugi, kraman Wirawôngsa sampun kawon prangipun sarta lajêng pinêjahan. Anuntên ingkang sami nglurugi kraman Radèn Suryakusuma dhatêng sarta ambêkta Radèn Suryakusuma dèn bêronjongi, sadhatêngipun ing Kartasura radèn lajêng kinunjara, gunjaranipun[22] mawi kaluruban rajut. Mila

--- 510 ---

mêngkatên, Radèn Suryakusuma wau kawartos yèn sêkti, supados sampun ngantos ucul saking pagunjaran.

Kacariyos utusanipun Ki Rôngga ing Samawis, sampun dhatêng wontên ing Sampang, sampun angaturakên sêrat. Pangeran Cakraningrat sarêng sampun maos sêrat saking ing Samawis, sakalangkung suka ing galihipun, lajêng parentah adamêl pratôndha ing pambilikipun, anêlukakên tiyang saurutipun pulo Maduntên. Nuntên misuwur saking nagari Kartasura, yèn Pangeran Cakraningrat balela, Ki Tumênggung Jangrana enggal nyuwun pamit ing sang prabu, asêngadi badhe anjagèni nagarinipun ing Surabaya. Sang nata inggih lajêng anglilani, Ki Tumênggung Jangrana nuntên budhal sabalanipun, gêgancangan, jujug ing Sampang, sampun kêpanggih kalihan Pangeran Cakraningrat, lajêng sami rêrangkulan. Pangeran angandika, kakang, bangêt kangênku marang kowe sarta kuwatir. Ki Jangrana amangsuli, kula salamine sampeyan tilar, sabên sowan sang prabu tansah angatos-atos. Ki Jangrana lajêng nyariyosakên kalanipun Pangeran Pugêr lolos. Ingkang tinuduh anyenopatèni baris kang bêbujêng piyambakipun. Pangeran Cakraningrat sarêng mirêng nuntên gumujêng ngakak, sarwi ngandika, wis dilalah kang tinuduh [tinu...]

--- 511 ---

[...duh] amburu kok kowe, Pangeran Pugêr môngsa kacandhaka. Ki Jangrana wicantên malih, kalih dene sang prabu ing sapunika kula sawang cahyanipun sampun ical, warninipun pêthak, kados Cina pinuju mulês wêtêngipun. Pangeran angakak malih, dangu ênggènipun sami gêgujêngan angraosi awonipun sang prabu, nuntên apirêmbagan. Pangeran angandika, kakang, kang dadi karêpku samêngko, aku bakal anonjok layang marang Si Surapati, takwèhe wêruh yèn aku bakal anjungjung nata Pangeran Pugêr, dhèwèke apa bakal amitulungi sang prabu apa tumambuh bae, samangsane Si Surapati sumêja amitulungi marang sang prabu, ing Pasuruan bakal dakgêcak tumuli, supaya aja angregoni pikir, yèn dhèwèke apitambuh iya sokur. Ki Tumênggung Jangrana inggih jumurung, Pangeran Cakraningrat nuntên anglampahakên utusan dhatêng Pasuruan. Sêratipun Pangeran Cakraningrat sampun katampèn dhatêng Surapati, sarta sampun dipun wangsuli, suraosing sêrat wangsulan, prakawis karsanipun Pangeran Cakraningrat, badhe angadêgakên ratu ing Pangeran Pugêr, punika Surapati botên purun tumut-tumut. Sabab arêbatan nagari sami ingkang gadhah wajib. Panyuwunipun Surapati amung ing Pasuruan kemawon, sampun ngantos kaungkih-ungkih. Pangeran Cakraningrat sampune maos [ma...]

- -- 512 ---

[...os] sêrat angsulan saklangkung lêga galihipun. Nuntên ngandika dhatêng Tumênggung Jangrana, kakang, kowe muliha marang Surabaya, siyagaa sarta angirupana nagara kang cêdhak-cêdhak. Yèn ana kang bôngga gêcêkên. Dene nagara kang urut pasisir, besuk yèn mangkat marang Samarang bae padha sinampe bari lumaku. Ki Tumênggung Jangrana inggih lajêng bidhal. Pangeran Cakraningrat nuntên tata-tata bala, rajabrana ing Sampang winutahkên, kadamêl anggêganjar sarta ambusanani bala, punapa malih nagari sauruting pulo Maduntên urunanipun sampun sami ngalêmpak wontên ing ngriku, watawis kathahe balanipun Pangeran Cakraningrat pitung èwu, sarta sampun pinatah-patah kang pancèn mêdal dharat utawi kang badhe mêdal ing laut. Ingkang anindhihi bala ingkang mêdal dharat, tanaya ing Sampang kêkalih, anama Radèn Sasradiningrat kalihan Radèn Suradiningrat. Têtindhihipun kang mêdal ing laut Pangeran piyambak. Anuntên sami bidhal. Wondene Tumênggung Jangrana sadhatêngipun ing Surabaya, inggih lajêng anêlukakên nagari kang cakêt ing ngriku, sampun sami nungkul. Amung bupati ing Lamongan kang lumajêng dhatêng Kartasura, Ki Tumênggung Jangrana nuntên angrakit gêgamaning prang, balanipun tigang èwu, têtindhihipun ingkang rayi têtiga, anama Jayapuspita, kalih Kartayuda,

--- 513 ---

tiga Surènggana, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal mêdal dharat. Ki tumênggung mêdal ing laut sarêng kalihan Pangeran Sampang. Palajêngipun tumênggung ing Lamongan sarêng dumugi ing Kartasura lajêng matur ing sang prabu, yèn Ki Jangrana ambalik mêngsah ing sang prabu, gotong kalihan Pangeran Cakraningrat, sumêja ambiyantoni Pangeran Pugêr, sarta sampun ambidhalakên gêgaman dhatêng ing Samawis. Sang nata sarêng mirêng atur makatên, sangêt ing dukanipun kaworan prihatin. Lajêng parentah sawarninipun bupati pasisir sami katundhung mantuk, anjagèni nagarinipun piyambak-piyambak, sarta sang nata anglampahakên Ki Tumênggung Mandurarêja kalihan Tumênggung Wirasêtra, tiga Wirawôngsa kinèn bantu dhatêng Dêmak lan sabalanipun. Dene ingkang kabantokakên dhatêng Têgal Arya Banyakwidhe kalihan Tumênggung Toyamas. Ingkang dhatêng Kaliwungu santananipun sang prabu saking kang ibu anama Pangeran Balitar, akanthi Ki Tumênggung Mangkuyuda lan Natayuda, inggih sampun sami bidhal sabalanipun. Sang prabu lajêng anglampahakên utusan anama Ôntagopa amaringi sêrat dhatêng Kapitan Kênol ing Samawis, suraosipun. Sang nata amundhut

bêbujênganipun kang nama Pangeran Pugêr. Ki Ôntagopa enggal mangkat saking ing Kartasura.

Gêntos kacariyos nagari ing Samawis, wontên kumisaris [kumi...]

--- 514 ---

[...saris] saking ing Bêtawi satunggil, kalihan kumêndur ing Japara inggih wontên ing ngriku, tiga Kapitan Kênol. Ing sabên dintên tansah bicara kalihan Rôngga kang minôngka wakilipun Pangeran Pugêr, dene ingkang dados karsanipun kumisaris, botên anganggêp dhatêng Pangeran Pugêr, sabab pangeran wau sampun adamêl piawon dhatêng tiyang Kumpêni, Ki Rôngga kapurih angupadosa dharah Matawis sanèsipun, ingkang prayogi badhe kajunjung sang nata, nanging Ki Rôngga kêkah, kêdah angêdêgakên nata Pangeran Pugêr kemawon, andadosakên ruwêding prakawis. Tuwin kang saking Samawis dhatêng Batawi inggih botên kêndhat-kêndhat. Nanging botên sagêd angrampungakên prakawis. Kala samantên Kapitan Kênol, kalih kumêndur ing Japara, tiga Ki Rôngga ing Samawis sami tinimbalan dhatêng ing Batawi, inggih sampun sami mangkat numpak baita. Sadhatêngipun ing Batawi lajêng sami wiwit bicantên[23] malih wontên ing ngarsanipun gurnadur jendral, sarta para rad, tuwin Wêlandi agêng-agêng ing Batawi, dêlèr satunggil wicantên dhatêng Ki Rôngga, Kyai Rôngga, sarèhning awakmu iku pêparon, saparo Jawa, saparo Walônda, kowe taktari, tutura ing satêmêne, mungguh kang dadi karsane gurnadur jendral utawa para rad kabèh, ora amrayogakake yèn andadèkna ratu ing Pangeran [Pa...]

--- 515 ---

[...ngeran] Pugêr, krana wis duwe lêlabêt ala, kang sapisan wis anglakoni dadi kraman, ajênêng Sunan Ngalaga, sarta amatèni marang wong Walônda, kapindho wis ngumum, ing nalika patine Kapitan Tak, iku saka Pangeran Pugêr kang amitulungi marang Si Surapati, apa ora nyata mêngkono iku, dene karsane gurnadur jendral sarta para rad, yèn dhasar Sunan Mangkurat Mas kang dadi ratu saiki, têtela ora nêja têpung bêcik karo wong Walônda, luwih bêcik kowe angupayaa darah Mataram liyane, kang prayoga diangkat ratu, amung Pangeran Pugêr bae aja. Ki Rôngga mèsêm sarta matur, tuwan, ingkang sampeyan dhawahakên punika inggih sayêktos sadaya, nanging botên lêrês. Sabab kalanipun Pangeran Pugêr anama Sunan Ngalaga, punika arêbat nagari kalihan saduluripun piyambak. Dene tiyang Walandi kang sami pêjah salêbêting prang ngriku, awit amitulungi dhatêng Sunan Mangkurat. Dene kala pêjahipun Kapitan Tak, punika inggih sayêktos saking Pangeran Pugêr, nanging anglampahi saking parentahipun Sunan Mangkurat. Sarèhning Pangeran Pugêr wau angabdi dhatêng ingkang raka, amêsthi ajrih yèn botên anglampahana sabarang parentahipun. Wondene bilih tiyang Kumpêni botên purun anjunjung nata sarta botên maèlu, amêsthi Pangeran Pugêr jumênêng [ju...]

--- 516 ---

[...mênêng] nata piyambak. Sabab sampun gadhah andêl-andêl Pangeran Sampang, akanthi tiyang sapulo Madura sadaya, kalihan Tumênggung Jangrana ing Surabaya, punapa malih tiyang urut pasisir inggih sampun suyud sadaya dhatêng Pangeran Pugêr, amêsthi kuwawi yèn angrêbata karaton ing Kartasura, botên susah mawi tiyang Kumpêni, wondene kala lolosipun saking Kartasura, Pangeran Pugêr wau sumêja malajêng dhatêng ing Dêmak. Wontên ing ngriku ênggènipun badhe jumênêng ratu, têdhakipun dhatêng Samawis punika awit saking atur kula, kula aturi mundhut tulung dhatêng Kumpêni, mila makatên, sarèhning kula dados pitadosing Kumpêni, saèstu ing sasagêd-sagêd kula amurih ing têmbe tiyang Kumpêni sagêda kèringan sarta angsala kauntungan. Kapitan Kênol kalihan

kumêndur ing Japara anyambungi wicantên, anglêrêsakên aturipun Ki Rôngga, mila makatên, ing samangsanipun tiyang Kumpêni botên purun amitulungi tuwin botên anjunjung nata dhatêng Pangeran Pugêr, pamanahipun kumêndur ing têmbe tiyang Kumpêni badhe amanggih pakèwêd ênggènipun wontên ing tanah Jawi, aluhung tumuta anjunjung nata sarta anyantosanana ing prang, têrkadhang angsal epahan nêgari, sarta têtêp ênggènipun wontên ing tanah Jawi. Gurnadur jendral sarta para rad botên wontên kang wicantên malih,

--- 517 ---

Ki Rôngga lajêng kaêrès, dipun gêdhong. Kacariyos Ki Rôngga ênggènipun dipun gêdhong tigang Ngahad, ing sabên-sabên dipun wêdalakên katodhi, nanging Ki Rôngga taksih kêncêng, aturipun botên ewah-ewah, kala samantên sampun linuwaran. Ki Rôngga kalihan kumêndur, tiga Kapitan Kênol sampun sami kalilan mantuk dhatêng ing Samawis. Inggih nuntên sami bidhal numpak baita, lastantun dumugi ing Samawis.

Botên antawis lami nuntên wontên sêrat saking Batawi dhatêng kumisaris kang wontên ing Samawis. Ki Rôngga nuntên dipun timbali dhatêng loji, kang minôngka wakilipun Pangeran Pugêr, awit saking aturipun Ki Rôngga Pangeran Pugêr botên suka kêpanggih piyambak kalihan tiyang Kumpêni, supados sampun ngantos kenging dipun pangangkah dhatêng tiyang Kumpêni. Sadhatêngipun ing loji Ki Rôngga dipun dêdahi sêrat karampungan kang saking Batawi, yèn gurnadur jendral sarta para rad sampun sami angidèni ênggènipun badhe jumênêng ratu Pangeran Pugêr, sarta sagah amitulungi ing prang, ananging gadhah panyuwun nagari ing Japara, kalih ing Dêmak, tiga ing Têgal, kalihan anyuwun têtêmpah rêginipun tiyang Kumpêni yèn wontên kang pêjah prang, sarta wragad salêbêting prang, punapa malih badhe prajangjeanipun tiyang Kumpêni kalihan ratu ing tanah Jawi inggih kadêdahakên [kadêdahakê...]

--- 518 ---

[...n] dhatêng Ki Rôngga. Wangsulanipun Ki Rôngga, sadaya wau inggih sampun dipun sagahi, namung sêrat badhe prajangjean kalihan têtêmpah salêbêting prang, punika badhe karêmbag kalihan Pangeran Cakraningrat rumiyin. Sabab dèrèng dhatêng wontên ing Samawis. Kalihan Ki Rôngga anyuwun idinipun tiyang Kumpêni badhe angêdêgakên bandar dharat, supados bangginipun anyêkapana kasanggèkakên ing karsanipun kang dados ratu, kumasaris [24] inggih sampun anglilani. Kala samantên ênggènipun badhe angangkat ratu amung angêntosi dhatêngipun Pangeran Sampang kemawon kalihan para bupati pasisir, sarta angupados dintên kang dipun sênêngi Pangeran Pugêr.

Anuntên wontên utusanipun sang prabu ing Kartasura, anama Ôntagopa amatêdhakakên sêrat dhatêng Kapitan Kênol, suraosipun, sang nata amundhut bêbujênganipun kang nama Pangeran Pugêr. Kapitan Kênol sarêng sampun tampi sêrat lajêng wicantên. Kongkonan, kowe matura marang ratumu, Pangeran Pugêr têkane ing Samarang wong Kumpêni ora angundang, awit karsane dhewe, banjur anêlukake wong pasisir kabèh, wong Kumpêni ora dahwèn. Sabab ing tanah Jawa iki duwèke dhewe, dene yèn ratumu wani konên nyêkêl dhewe, wis muliha, aku ora [o...]

--- 519 ---

[...ra] mangsuli layang. Utusan enggal mantuk. Sadhatêngipun ing Kartasura lajêng matur ing sang prabu, yèn wangsulanipun Kênol saklangkung nyênyêngit. Sang nata mirêng aturing utusan sangêt ing dukanipun, nanging botên kantênan kang dipun dukani, lajêng

badhe anêlasi sêsakitan Radèn Suryakusuma, nanging botên kalampahan. Sabab sabên Radèn Suryakusuma badhe dipun pêjahi, rêdi Marapi lajêng murub, swaranipun anggêgirisi, kala samantên Radèn Suryakusuma sampun linuwaran sarta kaangkat nama Pangeran Bèi, pinaringan lêlênggah sabin sèwu karya.

Kacariyos Pangeran Cakraningrat kalihan Tumênggung Jangrana sabalanipun, sampun sami dhatêng wontên ing Samawis. Utawi para bupati pasisir sabalanipun inggih sampun dhatêng ing Samawis. Amung ing Dêmak, Kaliwungu lan ing Têgal ingkang maksih bôngga, dèrèng purun sowan. Kala samantên praja ing Samawis sauruting lêlurung tuwin pasabinan patêgilan kêbak tiyang sadaya, punapa malih para pandhita, ngulama, para khaji inggih sampun sami ngalêmpak. Panêmbahan Wujil ing Adilangu inggih sampun wontên ing ngriku, nanging saduluripun kêkalih sami kèrêm pêjah ing laut. Wondene sangajênge pasanggrahanipun Pangeran Pugêr sampun karakit alun-alun tuwin taratag, waringin [wari...]

--- 520 ---

[...ngin] kurun sakêmbaran.

Sarêng ing dintên Sênèn, taun 1629, Pangeran Pugêr ingaturan miyos pinarak ing dhampar wontên ing taratag. Kumasaris lênggah têngênipun, kumêndur kalihan Kapitan Kênol lênggah sakiwanipun pangeran, sinambungan para upsir, Pangeran Cakraningrat sarta para bupati sapangandhap tuwin para khaji sapanunggilanipun punapa malih para putra sami sowan ing ngarsa, bala Kumpêni baris ing alun-alun. Pangeran Cakraningrat lajêng ngadêg sarta wicantên sêru, sarupaning kancaku bupati sapangisor kabèh, utawa para khaji sapanunggalane kabèh, padha angestokna, yèn ing sadina iki Kangjêng Pangeran Pugêr jumênêng nata, amêngku ing tanah Jawa, kaidèn ing kangjêng tuwan gurnadur jendral sarta para rad ing Batawi, ajêjuluk Kangjêng Susuhunan Pakubuwana Senapati ing Ngalaga Ngabdurrahman Saidin Panatagama. Tiyang kang sami sowan sadaya asaur pêksi, para khaji, pandhita, ngulama sami donga jumurung, bala Kumpêni lajêng sami urmat ngungêlakên maryêm sarta sanjata ambal-ambalan. Awor swaraning gamêlan sarta tambur, kados mêcahakên kuping, kumasaris sapanunggilanipun lajêng sami têtabean. Para bupati tuwin para putra gêntos-gêntos angaras sukunipun sang prabu, sang nata nuntên kondur masanggrahan. Ing sadintên [sadi...]

--- 521 ---

[...ntên] punika ugi ngantos dumuginipun arame swaranipun kang sami suka-suka, saênggèn-ênggèn gumuruh. Ing sanèsing dintên sang prabu anyar miyos sinewaka, anjunjung nama Pangeran Cakraningrat, kaparingan nama Panêmbahan Cakraningrat, sarta amadanani bupati pasisir sadaya tuwin bupati saurutipun pulo Madura, Ki Tumênggung Jangrana kaparingan nama Dipati Jangrana, kadadosakên kaliwon, sosoranipun Panêmbahan Cakraningrat. Ki Rôngga Yudanagara ing Samawis kajunjung nama Dipati Sura Adimênggala, sarta kaparingan angrèh siti dhusun urut margi agêng ingkang saking Samawis dumuginipun ing Kartasura. Ki Sêtrajaya pêpatih ing Kapugêran kadadosakên pêpatih amarentah tiyang satanah Jawi, kaparingan nama Dipati Cakrajaya. Ki Banyakpatra kadadosakên patih lêbêt, kaparingan nama Tumênggung Kartanagara. Abdi ing Kapugêran dalasan gamêl sampun sami jinunjung lênggahipun sadaya, wontên kang dados tumênggung, mantri, ing sapantêsipun piyambak-piyambak. Anuntên para putra sami kaangkat nama sadaya, Radèn Wôngsatruna kaangkat nama Pangeran Dipati Anom Amêngkunagara, Radèn Mas Sôngka anama Pangeran Dipati Purbaya, Radèn Mas Sudama

anama Pangeran Dipati Balitar, Radèn Mas Ôntawirya anama Pangeran Prangwadana, Radèn Mas Martataruna anama [a...]

--- 522 ---

[...nama] Pangeran Dipati Sônta, Radèn Mas Dipataruna anama Pangeran Dipataruna. Putranipun Panêmbahan Cakraningrat ingkang pambajêng kaangkat nama Tumênggung Natadiningrat. Saduluripun anèm Dipati Jangrana kêkalih sami kajunjung lênggah, ingkang sêpuh kagêmpalakên siti sèwu karya ing Surabaya sarta kapatêdhan nama Arya Jayapuspita, adhinipun kadadosakên bupati ing Lamongan, kapatêdhan nama Panji Surèngrana. Sang nata nuntên parentah dhatêng Tumênggung Rêksanagara kalihan Tumênggung Wiranagara kinèn anggêbag bala ing Kartasura kang baris sakiduling nagari ing Têgal, kinanthèn tiyang Kumpêni sawatawis, têtindhihipun Lutnang[25] Jaisman.

1. sabalanipun. (kembali)

2. pêcut. (kembali)

3. dening. (kembali)

4. jisimipun. (kembali)

5. nyugata. (kembali)

6. bêbantu. (kembali)

7. ambelani. (kembali)

8. rêngat. (kembali)

9. Dwarawati. (kembali)

10. baludru. (kembali)

11. wit-witan. (kembali)

12. lajêng. (kembali)

13. bilahi. (kembali)

14. Mogiri (dan di tempat lain). (kembali)

15. gimbal. (kembali)

16. sasmitaning. (kembali)

17. dening. (kembali)

18. Kagèt. (kembali)

19. Ginêlak. (kembali)

20. ora ana. (kembali)

21. angrêmbag (dan di tempat lain). (kembali)

22. kunjaranipun. (kembali)

23. wicantên. (kembali)

24. kumisaris (dan di tempat lain). (kembali)

25. Lutnan (dan di tempat lain). (kembali)

--- 523 ---

Kapitan Kênol kadhawahan anggêbag bala Kartasura kang baris ing Dêmak, angirit Kumpêni sabrêgada, akanthi bala Madura sèwu, têtindhihipun ingkang putra panêmbahan anama Radèn Suradiningrat kalih Radèn Dêmang, bala ing Surabaya sèwu, têtindhihipun Panji Surèngrana, ingkang tinuduh anggêbag bala ing Kartasura kang baris ing Tugu tanah Kêdhu, Kapitan Gusman ambêkta Kumpêni sabrêgada, kanthi bala Madura sèwu, bala Surabaya wolung atus, têtindhihipun Radèn Tumênggung Natadiningrat kalihan Arya Jayapuspita, sadaya wau sarêng ing angkatipun. Wondene ingkang dhatêng ing Têgal inggih sampun campuh prang, bala ing Kartasura lumajêng. Ingkang dhatêng ing Tugu saklangkung rame prangipun. Sabab sami ing purunipun. Mêngsah rewang kathah ingkang pêjah, têtindhihipun bala ing Kartasura Ki Tumênggung Mangkuyuda lan Natayuda tansah anêrêgakên bala, gumulung sarêng magut. Bala Madura Surabaya tadhah, kang sampun pêjah dèn idak kemawon. Bala Kumpêni anulungi ngarutug ing sanjata, bala ing Kartasura gulagêpan kathah kang pêjah, nuntên sami lumajêng arêbat gêsang. Wondening bala ing Kartasura kang baris ing Dêmak, têtindhihipun Ki Arya Mandurarêja, kalih Tumênggung Wirasêtra, tiga Wirawôngsa inggih sampun têmpuh prang, bala ing Kartasura sumêja pêngkuh, nanging botên tahan kajawahan mimisipun bala Kumpêni sarta kathah kang pêjah, lajêng dhadhal angungsi ing Têmbiring, ingêlud dhatêng bala Kumpêni tuwin bala Madura, bala ing Kartasura lumajêng sumêja mantuk dhatêng ing Kartasura. Bala ing Pakubuwanan sarta Kumpêni sampun sami wangsul dhatêng ing Samawis. Palajêngipun ingkang sami kawon prang sampun sami dumugi ing Kartasura, matur ing sang prabu yèn kawon pêrangipun. Sabab aprang kalihan Kumpêni, kalih dene Pangeran Pugêr samangke sampun jumênêng ratu anama Kangjêng Susuhunan Pakubuwana, tiyang saurutipun pasisir tuwin Madura sampun sami suyud, sarta sampun sami ngalêmpak wontên ing Samawis, kathahing

--- 524 ---

bala tanpa wilangan. Ing samangsan-mangsanipun[1] badhe tumuntên bidhal ambêdhah ing Kartasura. Sunan Mangkurat Mas sarêng mirêng pawartos makatên anglês ing galihipun sarta awuyungan. Ing batos sangêt kaduwung ênggènipun anyakitakên galihipun Pangeran Pugêr rumiyin. Nanging ing lairipun sangêt duka, lajêng parentah dhatêng kêkasihipun paranakan Cina, anama Tumênggung Jayaningrat. Andikakakên baris wontên ing Ungaran, amêpêtana margi, mila Ki Tumênggung Jayaningrat, ingkang pinatah abaris ing ngajêng piyambak. Sabab kathah balanipun tiyang têtumbasan. Bugis, Makasar, Bali tuwin Cina,

inggih awit saking karsanipun Sunan Mangkurat Mas. Sarta Ki Jayaningrat wau sangêt ênggènipun dipun pitados dhatêng sang nata, Ki Jayaningrat inggih sampun mangkat saking Kartasura, sarta kinanthenan bupati kêkalih sabalanipun. Dumuginipun ing Ungaran lajêng abêbiting sarta ajêjagang. Sunan Mangkurat Mas nuntên parentah malih dhatêng Ki Dipati Sumabrata, kinèn baris ing Salahtiga, sarta para bupati môncanagari, Banyumas, Kêdhu, Bagêlèn, tuwin para bupati ing nagari Kartasura sabalanipun kinêrig, kinèn sami baris ing Salahtiga, kang minôngka senapatining prang Ki Dipati Sumabrata, inggih sampun sami mangkat. Lampahing gêgaman andalêdêg kados toya mêdal saking rong, sadhatêngipun

--- 525 ---

ing Salahtiga[2] lajêng abêbiting wontên ing Kalicacing, bala kathah sami tata pakuwon. Untabing bala kados kapuk kapracondhang ing samirana, saklangkung agêng barisipun. Dene ingkang tinuduh abaris ing Bayalali para santana sadaya têtindhihipun Pangeran Arya Mataram, punika ingkang sagah angêmbari pêrangipun Sunan Pakubuwana, mila sangêt dèn ugung dhatêng Sunan Mangkurat Mas.

Gêntos kacariyos nagari ing Samawis, sakalangkung rêja, rintên dalu tansah sami kasukan. Bala ing Kartasura sampun kathah ingkang sami nungkul dhatêng ing Samawis. Sunan Pakubuwana ing sabên dintên Sêptu miyos watang kalihan para bupati mantri, yèn ing dintên Sênèn Kêmis miyos sinewaka, sabibare sinewaka lajêng kasukan badhayan, sarta babêksan gambuh para bupati sarta para putra sami gêntos-gêntos. Pangeran Dipati Anom ambêksa rangin, têtandhing kalihan panêmbahan. Kang aningali sami kasmaran. Nuntên wontên putranipun mantu èstri Ki Dipati Samawis, anama Bok Martayuda, ingkang jalêr dados carikipun sang prabu, sampun darbe putra kêkalih, Bok Martayuda wau yèn ing Samawis sampun anglangkungi ayunipun. Kala samantên Bok Martayuda sowan ing sang prabu aningali kang sami babêksan. Sarêng aningali bêksanipun pangeran dipati, [dipa...]

--- 526 ---

[...ti,] sangêt gènipun kasmaran, kumyus karingêtipun, gêlungipun lukar, mripatipun kumêdhèp têsmak. Lajêng dipun jawil dhatêng rencangipun èstri anama Biyang Garêm, kaajak lênggah nyanès. Pangeran dipati sumêrêp ing solahipun Bok Martayuda wau, sabibaring bêksan lajêng amurugi, sarta sagah badhe dhatêng griyanipun ing wanci dalu, Bok Martayuda inggih sampun mantuk. Sarêng ing wanci dalu Ki Martayuda kêmit ing pasanggrahanipun sang nata, pangeran dipati sampun têdhak mriku kêpanggih kalihan Bok Martayuda, andumugèkakên sakarsanipun. Ki Martayuda kang sawêg kêmit wau botên sakeca manahipun. Nuntên mantuk sumêja nyambangi griya, sarêng dugi ing griya mirêng swaraning tiyang jalêr wicantênan kalihan semahipun. Nuntên kainjên. Botên pandung yèn pangeran dipati, Ki Martayuda kanggêg ênggènipun nêpsu, lajêng adhèhèm-dhèhèm saking ing jawi, pangeran dipati sarêng mirêng dhèhèm, enggal mêdal ing korining griya wingking, lumajêng ambêdhah pagêr. Ki Martayuda enggal lumêbêt ing griya, Bok Martayuda mêthukakên sarwi dhodhok ing siti, Ki Martayuda nuntên angukêl gêlungipun kang èstri sarta jinêjêkan, linarak, tinapukan jinagur, tinabokan, sinotho. Ingkang èstri nangis anjêrit sarta wicantên. Aku nuli ukumên mati, wong dhasar nyata culika

--- 527 ---

tindakku, mung aja[3] kolêlara bae. Ki Martayuda sumaur sarwi mêmisuh, aja susah kojaluk, mêngko kowe mêsthi takpatèni, nanging daklara dhingin. Ki Martayuda nuntên nyandhak kursi, dèn antêbakên dhatêng kang èstri, Bok Martayuda kantu, gumuling ing siti, Ki Martayuda lilih nêpsunipun. Nuntên katilar tilêm mujung. Bok Martayuda èngêt

lajêng tangi, sarêng aningali ingkang jalêr tilêm nuntên mêdal saking griya, sumêja purik dhatêng pasanggrahanipun sang prabu, lampahipun wontên ing margi tansah sêsambat pangeran dipati, dene anilar lumajêng botên darbe wêlas. Sarêng wanci byar dumugi pasanggrahan dalêm. Bok Martayuda lajêng sowan dhatêng pramèswarinipun sang prabu, kang nama Ratu Pakubuwana, matur ing kawitan dumugi wêkasan. Sori na[4] saklangkung ngungun, nuntên enggal matur dhatêng sang prabu, sang nata sarêng mirêng saklangkung gugup, enggal utusan animbali Ki Martayuda, Ki Martayuda pinanggih taksih tilêm, nuntên ginugah dhatêng utusan. Inggih lajêng tangi tumuntên sowan alênggah tumungkul. Sang nata alon ngandika, kulup Martayuda, bojonira purik marene, tutur yèn kopala, amarga cêlor lan si dipati, kang iku kulup, muga aja dadi sake pikirmu, mupusa yèn lagi kêna rêncananing iblis, amurih pêcahe wong saduluran. Dene yèn [yè...]

- -- 528 ---

[...n] sira wis cuwa marang rabinira ingsun kang anglironi, sira amilihana bocah ingsun wadon kang ana sajroning pasanggrahan iki kabèh, êndi kang sira sênêngi ya ingsun paringake, akathah-kathah pangrapunipun sang prabu wau. Ki Martayuda sarêng mirêng andikanipun sang nata lajêng lilih nêpsunipun, atêmahan waspa, kaemutan yèn ngabdi, anuntên matur, gusti, bilih amarêngi lêga galih dalêm, abdi dalêm bojo kula kemawon kula suwun malih. Sang nata angandika, iya sokur kulup. Nanging wêkas ingsun, bojonira aja sira larani bae, lan aja sira sakake atine. Martayuda matur sandika. Sang nata lajêng dhêdhawah dhatêng ingkang garwa, andikakakên maringakên Bok Martayuda, Bok Martayuda inggih sampun kawêdalakên, sarta akathah-kathah pawulangipun sang pramèswari, kalihan pinaringan arta tuwin busana, Ki Martayuda inggih sampun mantuk sarimbit.

Kacariyos wontên Wêlandi dhatêng ing Samawis saking ing Batawi, anama Amral Sêpilman, ambêkta Kumpêni gangsal atus, sampun kêpanggih kalihan sang nata lajêng atêtabean. Tuwan Amral matur, sinuhun, kula dipun utus ing pun kaki gurnadur jendral angaturakên tabenipun sarta tabenipun para rad sadaya, kaping kalih pun kaki jendral angintuni rajabrana awarni-warni [awarni...]

--- 529 ---

[...-warni] katur ing panjênêngan dalêm sarta para putra sadaya, kaping tiga, kula sarta Kumpêni gangsal atus kabantokakên ing panjênêngan dalêm, mugi kaabêna pêrang, ingkang kaping sakawan, bilih ing panjênêngan dalêm marêngi, pun Kapitan Kênol kainggahakên komasaris, kalih ing Samawis ngriki badhe kadekekan kumêndur, dene ing Japara badhe kadekekan petor kemawon. Ingkang kaping gangsal, pun Adipati Sura Adimênggala kalilanana botên sowan ing sabên kala môngsa, yèn botên sarêng kalihan kumêndur ing Samawis. Punapa malih panuwunipun kaki jendral, tulusa ênggènipun pawong sanak sang nata kalihan tiyang Wêlandi, ing sapancoronging wulan, sagêbyaring surya gèning pawong sanak sampun ngantos ewah, sarta sintên kang sumêja adamêl awon, sampun ngantos amanggih raharja. Sang nata mangsuli trima kasih, sarta sampun amarêngi ingkang dados aturipun Amral wau sadaya, nuntên ing loji Samawis ngungêlakêm[5] maryêm ambal-ambalan. Amral lajêng angaturakên buk prajangjean satunggil, kacêpêng Amral piyambak satunggil. Kala samantên ênggènipun prajangjean pinuju ing dintên Kêmis ping, 29 wulan, Jumadilawal taun Jimawal, 1629.

Anuntên Ki Tumênggung Jayaningrat kang abaris ing Ungaran angaturi [a...]

--- 530 ---

[...ngaturi] ngaturi sêrat panungkul dhatêng susuhunan ing Samawis, sarta anyagahi padhanging margi, ananging gadhah panuwun siti dhusun ing Bahrawa, sang nata inggih sampun amarêngi. Sang prabu lajêng parentah dhatêng panêmbahan tuwin dhatêng para bupati sadaya, kinèn sami samêkta ing prang, sang nata badhe tumuntên ngalurug dhatêng ing Kartasura, panêmbahan alon matur, bilih amarêngi sang nata sampun ngantos têdhak ngalurug piyambak, eca-eca kasukan wontên ing Samawis, ingkang ambêdhah ing Kartasura kula kalihan pun Adipati Surabaya kemawon. Sabab dèrèng lêga manah kula, yèn kula dèrèng agêntos lawung kalihan pun Kêncèt. Ing saupami kula botên sagêd ambêdhah ing Kartasura, aluhung kula mantuka aran, dene yèn ing Kartasura sampun bêdhah, kula inggih tumuntên wangsul amondhongi ing sang nata. Sang prabu alon amangsuli, yayi panêmbahan utawa yayi ing Surabaya, ya wis ingsun tarima ing sakèhe prasêtyanira, nanging karsaningsun kudu wêruh ing gêblage badanira yèn kapupu ana ing adilaga. Panêmbahan sarta Dipati Jangrana lajêng tumungkul, botên sagêd mangsuli saking sangêt asihipun sang prabu, anuntên mundur saking ngarsane sang nata angundhangi bala samêktaa ing prang, sarêng balanipun sampun pêpak sarta sampun samêkta, lajêng bidhal saking Samawis. Lampahing

--- 531 ---

bala anggêrgut, ingkang dados panganjur bala Madura, nuntên kasambatan bala Surabaya, sang nata munggèng têngah amangku bala Kumpêni, anitih kuda gula gêsêng, bala pasisir wontên ing wingking, gêgamanipun yèn tiningalan saklangkung asri, apindha sêkar sataman. Balanipun sang nata awarni-warni, tiyang sabrang lan tiyang Jawi kathahipun tanpa wilangan, kados mêndhung alêlampah, sang nata nuntên lêrêp wontên ing Ungaran. Pangajênging bala sampun dumugi ing Lopait. Kala samantên Tuwan Komasaris kênol wicantên dhatêng Amral. Amral, mêngko jam lima sore ayo padha seba marang sang prabu, aku arêp nyênyuwun, mupung sêpi para bupati ana ing pondhoke dhewe-dhewe, yèn ana Ki Dipati Samarang môngsa olèha. Amral anuruti, sarêng ing wanci jam gangsal sontên kumasaris kalihan Amral sami sowan ing sang prabu, sang nata pinuju lênggah piyambak. Komasaris alon matur, sinuhun, awit saking parentahipun jendral, kula akalihan tiyang Kumpêni sadaya kinèn sumaos ing karsa dalêm, kaabêna prang, sanajan pêjaha awor kalihan siti inggih botên gumingsir, nanging mugi wontêna sih kawêlasan dalêm, amaringi uwos sèwu koyan ing sabên taun, dados saingonipun tiyang Kumpêni ingkang rumêksa ing panjênêngan dalêm. Sintên [Sintê...]

--- 532 ---

[...n] malih ingkang kuwajiban sanèsipun panjênêngan dalêm, utawi ingkang dipun ajêng-ajêng tiyang Kumpêni sadaya inggih amung kêkucah dalêm, sarta têtêpipun wontên ing tanah Jawi. Sang nata botên mangsuli pangandika, amung manthuk kemawon. Amral kalihan komasaris lajêng sami nyêrat pratôndha, kaaturakên sang prabu, sarta anyuwun tôndha astanipun sang prabu, yèn sampun amarêngi ing panuwun wau, Amral kalihan komasaris sampun mundur saking ngarsa dalêm. Sarêng dumugi pondhokipun lajêng angungêlakên maryêm kaping pitu, angurmati yèn panuwunipun wau sampun angsal. Para bupati sami kagèt, anarka wontên mêngsah, enggal sami sowan ing sang prabu, sang nata inggih lajêng wêwartos dhatêng para bupati, Ki Dipati Sura Adimênggala sarêng mirêng sangêt gêgêtun, sarwi matur anênutuh, punapaa panjênêngan dalêm wau botên animbali kula, ing saupami kula wontêna,[6] panyuwunipun tuwan komasaris wau kados botên angsal. Kalih dene panjênêngan-dalêm sumêrêpa, watêkipun tiyang Kumpêni punika saklangkung naracak. Yèn angsal bancik lajêng minggah ing pundhak. Têgêsipun, bilih dipun lêgani manahipun wêwah-wêwah ing pikajênganipun. Sang nata sangêt ngungun,

alon ênggènipun ngandika, puluh-puluh kapriye, ki besan, wong wis katrucut ingsun saguhi, ing buri [bu...]

--- 533 ---

[...ri] bae ingsun ati-atine. Sang nata lajêng pirêmbagan bab pêrang, angandika dhatêng Panêmbahan Cakraningrat. Adhi mas, sarèhning pawartaning mungsuh kang baris ana ing Salahtiga ngluwihi akèhe, bitinge bangêt santosa, miranti sagêgamane, iku adhi, sapa prayogane kang digawe cucuking prang. Panêmbahan matur, bilih amarêngi kalihan karsa dalêm, anak kula pun Suradiningrat kemawon dadosa cucuking prang, akalihan pun Jayapuspita, tiga pun Panji Surèngrana, ambêktaa bala Maduntên sarta bala Surabaya pêpilihan kalih èwu kemawon, ingkang purun angrangsang biting, sang nata lajêng ngandika dhatêng Radèn Suradiningrat, kalih Arya Jayapuspita, tiga Panji Surèngrana, kulup Suradiningrat sarta Adi sakarone, sira padha ingsun karsakake dadi cucuking prang, dene wêkas ingsun, yèn sakira sira kuwalahên angungsia marang ingsun, aja angamuk, eman mênawa mati, sanajan sira matia barêng balaningsun, ingsun ora sumêja kèri mati lan sanak ingsun kang padha asih marang ingsun. Priyantun tiga sarêng mirêng pangandikanipun sang nata lajêng sami bêrbês mili, sarta sami pratignya, yèn botên sagêd angrêbat biting, bingah sami pêjaha wontên samadyaning ranagana.[7] Sang prabu sarêng mirêng enggal têdhak saking ênggènipun lênggah, priyantun têtiga sami karangkul gêntos-gêntos, sarta [sar...]

--- 534 ---

[...ta] alon ngandika, wis, sira padha mangkata, ingsun dongakake salamêt. Priyantun têtiga lajêng mangkat kalihan bala tigang èwu, gambira manahipun dhasar sami bèr ing kuwanèn. Wondene sang prabu lajêng pirêmbagan kalihan para bupati tuwin para satriya, mênggah ingkang dados karsanipun sang nata inggih saupami kawon prangipun, botên karsa pradandosana malih, sumêdya seda wontên ing adilaga, para bupati tuwin satriya inggih sampun sami gilig pirêmbagipun, sabiyantu sarênga pêjah, sang prabu nuntên parentah anata lampahing bala, ingkang minôngka pamugarining[8] prang panêmbahan kalihan Ki Dipati Jangrana, sarêng sampun karakit nuntên bidhal. Ingkang dados panjawat kiwa têngên Ki Dipati Jangrana kalihan panêmbahan. Ingkang dados dhadha bala Kumpêni, sang nata wontên wingkingipun bala Kumpêni, sarta rinêksa bala Maduntên kalih èwu wontên sakiwatêngênipun sang nata, bala pasisir lumampah ing wingking gumuruh swaraning bala awor têtabuhaning prang, samargi sami surak-surak.

Gêntos kacariyos Ki Patih Sumabrata lan sakancanipun para bupati, ingkang sami bêbarisan wontên ing Kalicacing, sampun mirêng pawartos yèn gêgaman ing Samawis sampun bidhal, kathahipun tanpa wilangan, sumêja ambêdhah ing Kartasura, ki patih nuntên parentah anata [ana...]

--- 535 ---

[...ta] bala sarta anata maryêm, lela, kalataka sapanunggilanipun, dipun papanakên wontên ing balowartining biting, ki patih sumêdya mêthuk prang saking salêbêting biting kemawon. Kancanipun para bupati sami kapundhut prasêtyanipun, supados sampun wontên kang ngucira pêrangipun. Bilih wontên ingkang galigab badhe kapêjahan piyambak dhatêng ki patih, para bupati inggih lajêng sami sumaur pêksi, sarta sami jangji êndhog sapatarangan, sarênga pêjahipun. Ki patih nuntên parentah dhatêng Ki Banyakwidhe kalih Pangeran Balitar, kinèn dados pacalang lan sabalanipun. Ingkang kadhawahan inggih lajêng mangkat sarta sami angatos-atos.

Botên dangu bala Maduntên sarta Surabaya dhatêng, lajêng campuh prang, bala ing Kartasura sami gila aningali tandange mêngsahipun, nuntên lumajêng angungsi ing biting, bala Maduntên ambujêng, biting ing Kalicacing sampun katingal, kathahing bala tanpa wilangan, anggamêng mindha mêndhung, angêbêki ara-ara sakiwatêngêning biting, Arya Jayapuspita sarêng aningali kathahing mêngsah saklangkung eram sarta gèdhèg-gèdhèg. Alon ênggènipun wicantên dhatêng balanipun. E bocah ing Surabaya sarta wong Madura, dialon ênggonmu lumaku, wong têlung èwu iki dudu bobote amungsuh

--- 536 ---

wong samana, mêsthi bakal ora dadi salilid. Bêcik angêntèni bala Kumpêni ing buri. Panji Surèngrana amangsuli, kakang Jayapuspita, sampun kêkathahên pikir, mêngsah kang katingal punika inggih sayêktos yèn anglangkungi kathah, nanging bilih kula timbang kalihan sihipun sang prabu dhatêng kula taksih kirang mêngsah. Arya Jayapuspita kalihan Radèn Suradiningrat mèsêm, lajêng sami nêrêgakên bala, gumulung sarta surak. Bala ing Kartasura anadhahi sarta sami nyumêt maryêm ingkang sami wontên ing biting tuwin sanjata botên kèndêl. Bala Madura tuwin Surabaya kathah kang pêjah kenging mimis. Rêbah pating sulayah, nanging dèn idak kemawon, majêng anurut kukus. Sang prabu sarêng mirêng swaraning sanjata, ambal-ambalan kados rêdi rêbah, lajêng ginêlak lampahipun. Sang nata sarêng aningali bala Madura tuwin Surabaya kangelan sangêt ênggènipun angrêbat biting, sabab katulak dêrêsing mimis. Sang nata enggal nyandhak agêmanipun waos Kyai Plèrèd, pinandhi ing asta, sumêja tumut angrampit biting. Bala Madura kalih èwu kang sami rumêksa sakiwatêngênipun sang prabu, sarêng aningali sang nata sumêja nyalirani ngrêbat biting, enggal sami majêng anglancangi sarwi surak, tumut angrangsang biting. Panji Surèngrana, kalih Arya Jayapuspita, tiga Radèn Suradiningrat [Su...]

--- 537 ---

[...radiningrat] sarêng aningali balanipun kathah kang tatu tuwin pêjah botên sagêd malês. Priyantun têtiga enggal sami têdhak saking kuda, ngrumiyini tumèmpèl ing biting, balanipun enggal sami ngrangsang biting, sami anjat lawung, yèn sinawang kados sompil ngrubung watu, bala Kartasura sakeca ênggènipun nadhahi saking sanginggiling biting, maryêm tuwin sanjatanipun botên kêndhak-kêndhak, swaranipun kados rêdi rêbah, angobahakên bantala, ing paprangan pêtêng dening kukus. Dangu-dangu bala Madura tuwin Surabaya sampun sami lumêbêt ing biting, tandangipun lir sami[9] angrêbat daging, bala Kartasura panggah, pêjah sanjata, atarung waos, pêdhang tuwin dhuwung, pating barêkuh swaranipun, awor sêsambatipun ingkang sami tatu, kumêncranging pêdhang, cêklèking watang, arame prangipun, wangke tumpang-tinumpang, kang pêrang sami ngidak bêbathang, priyantun têtiga wau sami liwung pangamukipun. Sariranipun kuthah rah, bala kumpêni sami ngarutug ing sanjata tuwin maryêm. Mêngsah kang wontên sakiwatêngêning biting kathah kang pêjah, kenging mimisipun bala Kumpêni. Panêmbahan Cakraningrat ingkang dados panjawat kalihan Ki Dipati Jangrana inggih pêrang kalihan bala Kartasura kang dados panjawat, arame prangipun kathah kang sami pêjah, Ki Patih Sumabrata sadangunipun sakeca lênggah sarta pinayungan. [pinayung...]

--- 538 ---

[...an.] Sarêng sumêrêp yèn bitingipun sampun kalêbêtan bala Maduntên, ki patih enggal ngadêg sarwi nêrêgakên bala, bala Kartasura ambyuk sarêng mangsah, kang aprang bangun rukêt malih. Kacariyos bala ing Surabaya sarta Madura ewon kang sami pêjah, bala ing Kartasura inggih ewon ugi, sabab sami purunipun. Anuntên bala Kartasura kang dados

panjawat dhadhal, lumajêng sadaya, panêmbahan sabalanipun sumêja nangkêbi mêngsah kang wontên ing biting, Ki Patih Sumabrata awas aningali yèn barisipun linikung, ki patih enggal nyengklak kuda, lumajêng atilar bala, bala ing Kartasura kang taksih gêsang inggih lajêng nututi lumajêng sapurug-purug pating balêsar, bala ing Pakubuwanan suka sami bêbandhang.

Palajêngipun Ki Patih Sumabrata sampun dumugi ing Bayalali, kang baris ing ngriku para santana têtindhihipun Pangeran Arya Mataram. Punika kang sagah nanggulang prangipun Susuhunan Pakubuwana, mila sangêt dèn ugung dhatêng Sunan Mangkurat Mas. Bilih mênang prangipun kaêbang badhe kapasrahan bang-bang pangalum-alum ing tanah Jawi sadaya sarta lêlênggah sabin salêksa, kala samantên pangeran sawêg sakeca lênggah, kagèt aningali Ki Sumabrata dhatêng abiyas ulatipun. Pangeran gugup ênggènipun pitakèn. Ki Sumabrata sanjang yèn kawon prangipun sarta giris aningali

--- 539 ---

tandangipun bala Madura ênggènipun ngrangsang biting kados rewônda, tan mundur dening mimis, pêpêjahipun ewon. Anuntên têlikipun Pangeran Arya Mataram dhatêng, aturipun sami ugi kalihan Ki Sumabrata, kalih dene aturing têlik, yèn sang nata samangke makuwon ing Salahtiga, balanipun warni-warni tanpa wilangan, angêbêki ara-ara tuwin patêgilan. Sang nata wau sampun rêmbag sabiyantu kalihan balanipun sadaya, yèn saupami katèmpêr prangipun botên karsa mundur apradangdosan malih, sumêja têtumpêsan wontên ing paprangan, dalasan ingkang para garwa inggih sumêja bela pêjah. Pangeran Arya Mataram sarêng mirêng angênês manahipun sarta aclum ulatipun. Ki Sumabrata sampun mangkat mantuk dhatêng Kartasura. Pangeran lajêng apikir salêbêting galih, aku iki bakal mungsuh lan sadulur, kang dakiloni kaponakan, mungguh ing tindake cêdhak sadulur, angur aku gawea bêbêcik dhingin marang kakang prabu. Pangeran nuntên anglampahakên utusan dhatêng Salahtiga, abdinipun anama Wôngsamênggala kinèn angaturakên prasêtyanipun, sarta kathah-kathah wêwêlingipun. Ki Wôngsamênggala sampun mangkat.

Gêntos kacariyos sang nata ingkang makuwon ing Salahtiga, sawêg sineba ing balanipun. Sang nata

--- 540 ---

andangu pratingkahing prang kala angrêbat biting, Arya Jayapuspita, kalih Radèn Suradiningrat, tiga Panji Surèngrana sami matur ing kawitan dumugi wêkasan. Sang nata sarêng mirêng saklangkung suka, priyantun tiga lajêng sami ginanjar busana nyapêngadêg, mawi waos tuwin dhuwung sasaput prantinipun. Sarta botên kèndêl-kèndêl panggunggungipun dhatêng priyantun têtiga wau. Anuntên Panêmbahan Cakraningrat matur yèn wontên utusanipun Pangeran Arya Mataram. Utusan sampun tinimbalan sarta matur, kawula ingutus rayi dalêm Pangeran Arya Mataram, angaturakên ingkang pêjah gêsang, anungkul ing panjênêngan dalêm, nanging mawia samudana pêrang sakêdhap. Wondene padhange ing margi rayi dalêm ingkang anyagahi, sarta badhe angesahakên Sunan Mangkurat Mas saking kadhaton. Sang nata amangsuli, yèn mêngkono dhimas wis ora sida ênggone bakal angayoni marang ingsun. Sira tutura marang adhi mas, mungguh ênggone têluk ya wis ingsun tarima, wis sira muliha. Utusan nuntên wangsul dhatêng Bayalali agêgancangan. Sampun kêpanggih kalihan gustinipun, matur ing kawitan dumugi wêkasan. Pangeran Arya Mataram saklangkung suka galihipun. Lajêng parentah anata bala, badhe amêthuk prang, balanipun para santana sampun sami angatos-atos. Saking kathahing [kathah...]

--- 541 ---

[...ing] bala saking Bayalali barisipun ngantos dumugi ing Kênthèng.

Wondene Susunan Pakubuwana inggih sampun bidhal saking Salahtiga sabalanipun. Ingkang dados panganjur taksih bala Madura lan Surabaya, samargi-margi tansah surak-surak, Carabalènipun angungkung, awor swaraning tambur, lampahipun sampun dumugi Kênthèng, bala Madura sarêng aningali mêngsah enggal sami nêmpuh purun, angrêbat mêngsah, bala ing Kartasura gila ningali, senapatinipun sampun ngrumiyini lumajêng, balanipun inggih nuntên nututi lumajêng, gumarubyug salang tunjang, swaranipun kados ngobahakên siti, gêgaman tuwin dandosan kathah-kathah kang tinilar, bala Madura sarta Surabaya suka sami ambêbandhang. Palajêngipun Pangeran Arya Mataram sampun dumugi ing Asêm. Dene kang baris ing ngriku Ki Tumênggung Wiraguna sarta para bupati lêbêt sadaya, sami abêbiting wontên ing ngriku, sabab karsanipun Sunan Mangkurat Mas badhe amêthuk prang wontên ing Asêm. Sampun gêganjar dhatêng prajuritipun, tuwin abdinipun kala taksih kadipatèn inggih sampun sami dipun ganjar ing arta tuwin busana kang adi-adi, rajabrana ing kadhaton winutahakên dhatêng abdi, sarta sampun sami baris wontên ing alun-alun, sami angajêng-ajêng unggule prangipun Pangeran [Pa...]

--- 542 ---

[...ngeran] Arya Mataram, sabab punika ingkang dados andêl-andêlipun Sunan Mangkurat Mas. Botên wontên kang nyana yèn ambalenjani. Pangeran Arya Mataram wau sarêng dhatêng wontên ing Asêm lajêng wicantên sêru dhatêng tiyang kathah taksih numpak kapal. He wong Kartasura kabèh, dikêbat padha lumayua, aku wis ora kuwawa amungsuh wong Kumpêni sarta wong Madura, gustimu ora wurung bakal kendhang, kang ngiringake sapa. Ki Tumênggung Wiraguna lan bala kang sami baris ing Asêm lajêng sami dhadhal lumajêng sadaya, wondene Pangeran Arya Mataram wau inggih sampun dumugi ing kadhaton, kêpanggih kalihan sang prabu, atêbah jaja sarwi nyêgut,[10] sêru ênggènipun matur, anak prabu, pun bapa katiwasan, ênggèn kula prang kawon, sabab amêngsah dede sêsanggan. Bala sampeyan kathah kang pêjah, kula yèn sampuna èngêt atilar sampeyan kados inggih anêmahi pêjah, sabab mêngsah kula ewon kathahipun. Sasolahipun kados tiyang potang kasêngitan. Dene paman jêngandika Kangmas Pugêr inggih sampun supe ing sadulur, kalimput ing kawibawan. Wondene parentahipun Cakraningrat kalihan pun Jangrana mêngkatên dhatêng balanipun. Hèh bocah Madura lan Surabaya, samangsane sira olèh anyêkêl para santana ing Kartasura, aja ana koprajaya, [kopra...]

--- 543 ---

[...jaya,] padha wudanana bae, banjur tunggangêna kêbo bari mungkur, pêcutana saka buri, dene ratune yèn kacandhak ya banjur wudanana mêngkono, pandugi kula panganjuring mêngsah sadintên punika dhatêng wontên ing ngriki, mila suwawi nuntên enggal kendhang, arêbat gêsang, pintên banggi ing benjing yèn sagêd wangsul dhatêng Kartasura malih, samangke sokugi taksih agêsang, kula ingkang rumêksa ing wingking sampeyan, dados kawaling prang. Susuhunan Mangkurat Mas sarêng mirêng atur makatên sangêt kagegeran galihipun. Lajêng parentah dhatêng para garwa tuwin para putra kinèn sami pradandosan. Otêr tiyang sakadhaton sami nangis pating jalêrit. Sunan Mangkurat Mas inggih tansah anênggak waspa, nuntên mêdal saking kadhaton sagarwaputranipun. Para bupati mantri inggih sami andhèrèk ingkang sami trêsna, kala jêngkaripun Sunan Mangkurat Mas, ing dintên Kêmis tanggal ping 7 wulan Jumadilakir, taun Jimawal ôngka 1629. Lampahipun Sunan Mangkurat Mas ngetan lêrês mêdal ing Lawiyan, sumêja anjog ing Kaduwang, wondene Pangeran Arya Mataram, kalih Pangeran Panular, tiga Pangeran

Natakusuma mikantun, botên tumut kendhang, lajêng sami dhatêng Kalitan, sumêja mêthuk ing Sunan Pakubuwana sarta ambêkta sasêgah kathah.

--- 544 ---

Gêntos kacariyos Susuhunan Pakubuwana amasanggrahan ing Mojolêgi, balanipun tiyang Madura utawi tiyang Surabaya samargi-margi tansah angrêrayah ambêboyong, cucuking pêrang sampun dumugi ing Kalitan. Panêmbahan Cakraningrat, kalih Dipati Jangrana, tiga Tuwan Amral Sêpilman, sampun ngrumiyini dhatêng ing Kalitan, kêpanggih kalihan pangeran têtiga wau, sampun sami tata lênggah, Amral pitakèn dhatêng pangeran têtiga, pangeran, Sunan Mangkurat Mas samangke wontên pundi, Pangeran Arya Mataram mangsuli, nyariyosakên ing kawitan dumugi wêkasan. Tuwan Amral saklangkung suka manahipun. Amral sarta para bupati lan sabalanipun sampun sami dhahar sêsêgahipun pangeran tiga, wradin sarta tuwuk sadaya. Amral tuwin panêmbahan sarta para bupati sabalanipun nuntên bidhal, sumêja dhatêng kadhaton. Bala Madura tuwin Surabaya lajêng sami anjêjarah ambêboyong sajawining kadhaton têlas. Kathah solahipun ênggènipun sami suka-suka bala kang mênang prang, Amral sadhatêngipun ing alun-alun eram aningali maryêm agêng-agêng, dene botên kadamêl mêthuk prang, Amral lajêng minggah ing sitinggil sumêja lumêbêt ing kadhaton, nanging kori brajanala kinunci, Amral sarta para bupati ajrih mêngakakên, [mêngakakê...]

--- 545 ---

[...n,] nuntên sami wangsul dhatêng pagêlaran. Amral wicantên dhatêng panêmbahan. Panêmbahan, sampeyan kantun wontên ing ngriki, sarta para bupati kadhawahana nata balanipun ngapit-apit margi, kula badhe wangsul amêthuk sang nata. Amral nuntên mangkat. Panêmbahan enggal marentahi ing para bupati, balanipun kinèn sami baris ngapit-apit margi.

Kacariyos Susuhunan Pakubuwana sampun bidhal saking ing Mojolêgi, anitih dipôngga, pinêlanan asri, dipôngga wau ênggènipun atur-atur raja ing Siyêm dhatêng Sunan Mangkurat Mas. Sarêng dumugi ing Samawis dipun anggrak dhatêng Ki Dipati Sura Adimênggala, dipôngga dèn aturakên ing Susuhunan Pakubuwana. Lampahipun sang nata sampun dumugi ing Asêm. Kêpêthuk kalihan Amral, Amral matur, yèn pura kêpanggih sêpi, sang nata ingaturan lajêng angadhaton. Sang prabu saklangkung suka lajêng ing lampahipun. Sarawuhipun ing alun-alun bala Kumpêni sarta bala Jawi lajêng sami urmat ngungêlakên sanjata tuwin maryêm ambal-ambalan. Tambur salomprèt sarta gamêlan gumuruh swaranipun. Sang nata lajêng minggah ing sitinggil, kandhêg wontên ing kori gapit. Kuncining kori sampun katatas dhatêng Amral. Sang nata lajêng angadhaton saputragarwanipun. Kala ngadhatonipun Susuhunan Pakubuwana [Pa...]

--- 546 ---

[...kubuwana] gêntos dintên kemawon kalihan jêngkaripun Sunan Mangkurat Mas. Wondene para bupati sabalanipun inggih lajêng sami amangsuli pagriyanipun lami, Susuhunan Pakubuwana wau lastantun ênggènipun jumênêng nata wontên ing Kartasura.

Gêntos kacariyos Pangeran Ngabèi, kala kendhangipun Sunan Mangkurat Mas sagah dhèrèk, angkatipun sarêng, nanging lajêng nyimpang angili dhatêng dhusun ing Wêdhi sagarwaputranipun. Sarêng mirêng pawartos, yèn ingkang rama sampun ngadhaton nagari ing Kartasura, Pangeran Ngabèi wau nuntên sowan ing Kartasura sagarwaputranipun. Kalih-kalihipun saklangkung bingah, sabab botên nyana yèn taksih sami gêsang.

Amangsuli cariyosipun Sinuhun Pakubuwana kala mangkat saking Samawis, putranipun jalêr katilar wontên ing ngriku satunggil sabalanipun sarta ibunipun ingkang garwa sang prabu, putra wau andêling prang, anama Pangeran Prangwadana, sakalangkung têguh sarta digdaya, milanipun tinilar saking panyuwunipun tiyang Wêlandi, ing samangsanipun sang prabu sampun unggul prangipun, angadhaton ing Kartasura, putra wau katimbalana, kala samantên sang pangeran mirêng pawartos, yèn ingkang rama sampun mênang prangipun, sampun ngadhaton ing Kartasura, nanging dilalah sang prabu kasupèn, botên utusan [utu...]

--- 547 ---

[...san] nimbali dhatêng ingkang putra ngantos antawis lami, sang pangeran wau lajêng pradandosan sarta ingkang ibu, sumêja bidhal dhatêng ing Kartasura, Alpèrès tiyang Wêlandi ingkang jagi ing Samawis anggêgendholi, sang pangeran kaaturan sumêne, angêntosana utusanipun ingkang rama, sang pangeran inggih piturut.[11] Kacariyos ing sabên-sabên pangeran sumêja bidhal, Alpèrès tansah matur anggêgendholi makatên. Pinuju satunggaling dintên sang pangeran sampun pradandosan. Alpèrès tiyang Wêlandi matur anggêgendholi, Pangeran Prangwadana sampun kakên galihipun, dhasar watakipun panasbaranan. Alpèrès wau lajêng pinarjaya, jaja têrus ing gigir lajêng pêjah, sang pangeran nuntên bidhal sabalanipun sarta ingkang ibu, nanging botên karsa kondur dhatêng Kartasura, sabab ajrih dhatêng ingkang rama, nglalu ing galihipun, têmah lajêng marang ing Kêdhu, kèndêl ing dhusun Kabakalan, siti dhusun kagunganipun ingkang rama kala kapugêranipun. Wontên ing ngriku Pangeran Prangwadana angayuti têtiyang siti dhusun. Pangeran sumêja ngraman. Sampun kathah balanipun wêtawis gangsal èwu. Anuntên Tuwan Amral ngaturi uninga ing sang nata, yèn ingkang putra amêjahi Alpèrès Wêlandi, lajêng apacak baris wontên ing Kêdhu, sang prabu sarêng mirêng atur makatên, sangêt lingsêmipun [lingsê...]

--- 548 ---

[...mipun] dhatêng tiyang Wêlandi, têmah duka dhatêng ingkang putra, lajêng parentah dhatêng Ki Dipati Sujanapura, kinèn marang Kêdhu angipuki ingkang putra. Sang nata parentah malih dhatêng panêmbahan sarta Dipati Jangrana, kinèn êmbujêng ing Sunan Mangkurat Mas. Ingkang sami kadhawahan nuntên mangkat.

Wondene lampahipun Dipati Sujanapura sampun dumugi ing Kêdhu, Pangeran Prangwadana sampun kenging dèn bujuk, binêkta dhatêng ing Kartasura, lajêng dipun sedani amargi linawe jangganipun. Ingkang ibu kêdah bela, inggih sampun pêjah linawe. Wondene lampahipun panêmbahan kang sumêja bêbujung Sunan Mangkurat Mas, sampun ngancik ing dhusun Kabangkekan. Sunan kendhang wontên ing Laroh, sarêng sumêrêp yèn dèn bêbujung dhatêng tiyang Maduntên, Sunan Mangkurat Mas enggal mangkat saking Laroh, lumajêng mangetan anjog ing Kaduwang, para bupati tuwin para mantrinipun kathah kang nungkul dhatêng panêmbahan. Kêdhik kang taksih dhèrèk ing Sunan Mangkurat Mas. Panêmbahan Cakraningrat sabalanipun sampun wangsul dhatêng ing Kartasura.

Kala samantên nagari ing Kartasura sampun têntrêm, tiyang alit sami sakeca manahipun. Awit sang prabu ajêg parentahipun sarta asih ing bala, balanipun inggih ajrih asih, Tuwan Amral sampun kalilan mantuk dhatêng Samawis sakumpêninipun, sarta Ki Dipati [Dipa...]

--- 549 ---

[...ti] Sura Adimênggala kinèn anjagèni Kumpêni ing Samawis. Wondene ingkang taksih kantun wontên ing Kartasura Tuwan Kumasaris Kênol kalihan Kumpêni kalih atus, rumêksa ing sang prabu, têtindhihipun kapitan satunggil.

Ing dintên Rêspati sang nata miyos sinewaka, para bupati, mantri, santana, putra sampun pêpak sadaya, sang nata andangu panggenaning mêngsah, Panêmbahan Cakraningrat matur, putra dalêm Sunan Mangkurat Mas lumajêng dhatêng tanah Kaduwang, mantri bupatinipun kathah kang sami nungkul ing panjênêngan dalêm, amung kantun Ki Patih Sumabrata, kalih Mandurarêja, tiga Wiraguna, sakawan Mangunnagara, gangsal Arya Tiron sabalanipun. Amung punika kang taksih atut wingking ing putra dalêm. Sang nata angandika dhatêng Ki Dipati Cakrajaya, Cakrajaya, sakèhe bupati mantri têtêlukan padha lungsurana kalungguhane, amung Ki Tumênggung Mangkuyuda, karo Natayuda, têlu Si Sindurêja, papat Si paman Natakusuma isiha padha dadi bupati, dene adhi mas Arya Mataram lan adhi mas Arya Panular mingsiha têtêp kaya dene panjênêngane kakang prabu suwargi, kadene Si Wiracana sun gawe wadana gêdhong sisiha Si Citrasoma, putraningsun Pangeran Dipati Anom sun paringi lêlungguh bumi limang èwu karya, Ki Dipati Purbaya lan Ki Dipati Balitar nêlung èwu, [è...]

--- 550 ---

[...wu,] Pangeran Ngabèi rong èwu, Ki Dipanagara sarta Ki Upasônta sun paringi lêlungguh nyèwu karya. Ki Patih Cakrajaya matur sandika, sang nata kondur angadhaton.

Kawuwusa Sunan Mangkurat Mas sampun utusan mundhut bantu dhatêng Surapati ing Pasuruan. Surapati inggih enggal ambantoni wêtawis tiyang kalih èwu, ingkang dados têtindhih pêpatihipun kêkalih, anama Ngabèi Lor lan Ngabèi Kidul. Sampun kêpanggih kalihan Sunan Kendhang wontên ing Kaduwang, patih ing Pasuruan lajêng nyuwun pamit sumêja bêdhah ing Kartasura, Sunan Kendhang inggih anglilani, patih ing Pasuruan sabalanipun lajêng mangilèn. Samargi-margi tansah ngrêrayah, kèndêl masanggrahan ing dhusun Ngêluyu, ajêng-ajêngan kalihan bala Madura ing Kartasura. Wondene Sunan Kendhang wau lajêng dhatêng ing Pranaraga, samargi-margi tansah sih-sinihan kalihan para sêliripun, kathahipun kawan dasa wolu, èstri sanèsipun inggih kathah kang sami binêkta kendhang. Sarawuhipun ing Pranaragi amasanggrahan ing dalêmipun Radèn Martawôngsa bupati ing Pranaragi, wontên ing ngriku anggung cangkrama ing wana lan ing toya lan para garwanipun, botên wontên môntra-môntra yèn kendhang, lajêng amundhut garogolan kidang mênjangan. Radèn Martawôngsa inggih sampun [sampu...]

--- 551 ---

[...n] anyawisi, Sunan Kendhang lajêng têdhak dhatêng grogolan kalihan para garwanipun. Nuntên munggah ing pêpanggungan. Sunan Kendhang sangêt suka ing galihipun aningali sangsam kathah, enggal mênthang langkap, jêmparing lumêpas, sangsam satunggil kacundhuk ing jêmparing, ambrak[12] kapisanan. Radèn Martawôngsa enggal lumêbêt ing grogolan sarta bêkta rencang sawêtawis. Sêdyanipun Radèn Martawôngsa sangsam wau kapêndhêt badhe kinèn nyêmbêlèh ing kaum. Sunan Kendhang sarêng aningali saklangkung dukanipun, kagalih angrêsahi ênggènipun kalangênan. Lajêng parentah dhatêng balanipun babêgtan saking Kartasura kinèn nyêpêng ing Radèn Martawôngsa, inggih sampun cinêpêng, binêkta dhatêng ngajêngan, lajêng dipun kabiri, Radèn Martawôngsa aniba tan emut, nuntên tinilar kondur masanggrahan. Radèn Martawôngsa lajêng rinômpa tinangisan dhatêng para santananipun sarta sami wêlas, dene sapele dosanipun. Sawênèh wicantên. Sanak-sanakku kabèh, ayo padha angamuk marang Sunan Kendhang mêngko bêngi, sabab iku ratu dajalanat. Suprandene ing Kartasura wis ana kang jumênêng nata, sabar lila ing

donya, asih ing bala. Para santananipun Radèn Martawôngsa sampun sami gilig ing rêmbag, tuwin sakathahe bala ing Pranaragi inggih sampun sami kêklêmpakan wontên ing wana, angrakit

--- 552 ---

gêgamaning prang. Anuntên Ki Patih Sumabrata sumêrêp ing prakawis wau, enggal matur ing gustinipun. Sunan Kendhang saklangkung gugup galihipun, lajêng bidhal saking Pranaragi wanci dalu, lampahipun kasêsa pating bacècèr, sumêja ngili dhatêng Madiun, têtiyang Pranaragi nuntên sami nututi, kang kacandhak pinêjahan lajêng prang wontên ing wana Gagêlang, bala Kasunanan kathah kang pêjah, nuntên sami lumajêng dhatêng ing Madiun.

Wondene Ngabèi Lor lan Ngabèi Kidul kang sami baris ing Luyu wau, inggih sampun campuh prang kalihan bala ing Kartasura, bala Pasuruan kathah kang pêjah, sabab kathahên mêngsah. Ngabèi Lor lan Ngabèi Kidul nuntên lumajêng sabalanipun, anjog ing Jagaraga, lajêng dhatêng Madiun. Bala ing Kartasura ambujêng ngantos dumugi Madiun. Ngabèi Lor lan Ngabèi Kidul sampun kumpul kalihan Sunan Kendhang, nuntên sami lumajêng dhatêng nagari Daha, dene bala ing Pranaraga inggih sampun kumpul kalihan bala ing Kartasura, sami pacak baris wontên ing Madiun.

Kacariyos sang prabu ing Kartasura tampi sêrat saking gurnadur jendral ing Batawi, suraosing sêrat, sang nata dipun aturi andhawahna parentah, ambêbujung sapurugipun Sunan Kendhang, sarta ambêdhaha nagari Pasuruan, anumpês Surapati lan saanakputunipun. [saana...]

--- 553 ---

[...kputunipun.] Tuwan jendral inggih anyawisi bala Kumpêni wolung atus. Ingkang badhe dados têtindhih Komasaris Kênol. Sang nata kapanujon ing galih, lajêng parentah dhatêng Panêmbahan Cakraningrat. Adhi mas, sira ngluruga marang Pasuruan, sarta Si Jangrana, bupati pasisir kiwa têngên sira gawaa kabèh, anjujuga ing Surabaya, banjur kumpula lan si komisaris sarta bala Kumpêni ana ing kono. Sang nata ngandika malih dhatêng Pangeran Dipati Purbaya, kulup Purbaya, sira milua nglurug, bala ing Kartasura sira gawaa saparo, mêtua ing Pranaraga, saanane wong môncanagara gawanên kabèh, kang mingsih bôngga ngidhêp ing Sunan Kendhang gitikên ing prang. Ingkang sami dhinawuhan matur sandika, panêmbahan sampun prajangjean kalihan Pangeran Purbaya, benjing patêmpuhing prang botên tulung-tinulungan, anuntên sami mundur saking ngarsanipun sang prabu apradandosan.

Sarêng sampun samêkta lajêng sami bidhal saking ing Kartasura, Pangeran Dipati Purbaya ngidul ngetan mêdal Kaduwang anjog Pranaragi, panêmbahan sarta Dipati Jangrana mêdal ing Samawis, lajêng nurut pasisir, anjog ing Surabaya, wontên ing ngriku sampun kumpul kalihan Komasaris Kênol tuwin bala Kumpêni wolung atus, lajêng sami bidhal nêja dhatêng Pasuruan. Kathahing

--- 554 ---

bala tanpa wilangan. Kala samantên sinêngkalan 1630.

Kawuwusa Ki Tumênggung Wiranagara ing Pasuruan sampun mirêng pawartos yèn dipun lurugi bala Jawi sarta Kumpêni, kathahipun tanpa wilangan. Ki tumênggung saklangkung

suka manahipun, lajêng bidhal lan sabalanipun wêtawis salêksa, sumêja mêthukakên mêngsah dhatêng Bangil. Sadhatêngipun ing ngriku anata barisipun sarta sami angatos- atos. Panêmbahan sarta bala Kumpêni inggih sampun dhatêng ing Bangil, ajêng-ajêngan kalihan bala ing Pasuruan. Komasaris sarêng aningali Surapati mêthuk prang, sangêt suka manahipun, enggal anata Kumpêninipun dados dhadha, panêmbahan sarta Ki Jangrana dados panjawat kiwa têngên. Lajêng têmpuh prang rame, bala Kumpêni tuwin bala Madura sarta pasisir kathah kang pêjah, bala Pasuruan inggih kathah kang pêjah, bangke ambêlasah wontên kang tumpang-tinumpang, saklangkung rame prangipun. Bala Madura atusan kang pêjah, bala Kumpêni wolung atus wau kathah kang pêjah lan ingkang taksih gêsang, amung bala Surabaya sakêdhik ingkang pêjah, tuwan komasaris sarêng aningali prangipun Dipati Surabaya, lajêng angyêktosi ing batos, kakintên ênggènipun prang gêgorohan kemawon. Anuntên kasaput ing dalu, ingkang [ing...]

--- 555 ---

[...kang] prang sapih sami mundur, bala Kumpêni sarta tiyang Madura ngênês manahipun. Surapati lan sabalanipun inggih sami giris manahipun. Sabab balanipun salêksa wau wêtawisipun ingkang taksih gêsang amung kawan èwu, Surapati mundur alon-alonan anitih kuda wasta pun Pakèling, ginarêbyêg ing bala, tiyang Kumpêni amariyêmi saking katêbihan. Kala samantên Surapati katiban mimis kancana walikatipun kiwa, agênging mimis sajêruk lêgi, Sang Dipati Wiranagara jumbul, botên pasah, nanging karaos sakit. Dipati Wiranagara sangêt nêpsu, angingêr kuda sumêja ngamuk malih, balanipun sami anggêgendholi, sabab sampun wanci dalu, benjing-enjing siyang kemawon ingaturan magut prang malih, sing[13] dipati inggih miturut nuntên mundur dhatêng kithanipun. Wondene tuwan komasaris sakumpêninipun lajêng mantuk dhatêng ing Samawis. Panêmbahan sarta para bupati sabalanipun mantuk dhatêng Kartasura, panêmbahan wau sampun anglampahakên utusan sarta mawi sêrat dhatêng Pangeran Dipati Purbaya amratelakakên yèn kawon prangipun, tiyang Kumpêni tuwin tiyang Madura kathah kang pêjah, Pangeran Purbaya ingaturan kondur dhatêng Kartasura, sampun ngantos lajêng dhatêng Pasuruan. Utusan enggal mangkat.

--- 556 ---

Kacariyos Pangeran Purbaya abaris ing dhusun Gêlathik talatah ing Kadhiri, ajêng-ajêngan kalihan balanipun Sunan Kendhang, têtidhihipun anama Tumênggung Katawêngan ing Kadhiri, Pangeran Purbaya wau tampi dhawuhipun sang prabu ing Kartasura, kinèn bujuki Tumênggung Sumabrata, Pangeran Purbaya inggih sampun anglampahakên utusan sarta mawi sêrat dhatêng Ki Sumabrata kang sawêg dhèrèk Sunan Kendhang wontên ing kitha Kadhiri, utusan inggih sampun kêpanggih sarta nyukakakên sêrat. Ki Sumabrata enggal amaos sêrat, suraosipun, Ki Sumabrata, jêngandika tinimbalan rama prabu dhatêng Kartasura, kangjêng rama karsa amalês kasaenan dika, sabab kalanipun kangjêng rama binêthekan rumiyin amargi saking atur dika dhatêng Sunan Mangkurat. Wontên pabêthekan ngriku kangjêng rama sangêt ênggènipun nyênyuwun ing Gusti Allah, supados jumênênga nata, ing mangke sampun kalampahan jumênêng nata, mila kangjêng rama wau sumêja malês ing sih andika, akathah-kathah pangipuk kang mungêl ing sêrat wau. Ki Sumabrata sasampuning maos sêrat sangêt bingah ing manahipun. Nuntên akèn pradandosan dhatêng anak bojonipun. Sarêng wanci dalu Ki Sumabrata lolos saking ing kitha Kadhiri, anilar gustinipun, sampun kêpanggih kalihan Pangeran Dipati Purbaya, nuntên kinèn lajêng dhatêng [dha...]

--- 557 ---

[...têng] ing Kartasura sarta binêktanan mantri ingkang rumêksa ing margi, sadhatêngipun ing Kartasura anjujug ing Ki Patih Cakrajaya, lajêng dèn irid sowan ing sang prabu, Ki Sumabrata wau sampun katêtêpakên dados bupati ing nagari Kartasura.

Wondene Pangeran Dipati Purbaya inggih lajêng campuh prang kalihan Tumênggung Katawêngan. Balanipun Ki Tumênggung Katawêngan kathah kang pêjah, nuntên lumajêng dhatêng kitha Kadhiri, Sunan Kendhang sangêt giris manahipun, enggal lumajêng ngidul ngetan. Pangeran Purbaya sumêja anglud palajêngipun Sunan Kendhang, nuntên kêpêthuk utusanipun Panêmbahan Cakraningrat, amratelakakên yèn gènipun prang kalihan Surapati kawon. Pangeran Purbaya ingaturan kondur dhatêng Kartasura. Pangeran Purbaya sarêng sampun tampi pratela makatên, inggih nuntên bidhal kondur dhatêng ing Kartasura sabalanipun.

Gêntos kacariyos Ki Tumênggung Wiranagara ing Pasuruan. Saunduripun saking prang walikatipun kadhawahan mimis maryêm, andadosakên sakitipun sangêt, botên sagêd ebah, sang dipati nuntên mamêling dhatêng para putra tuwin para santananipun. Anak-anakku kabèh utawa sanak-sanakku, besuk yèn aku tinêkakake ing jangji, jisimku pêndhêmên ratanên bae, aja kodokoki maejan utawi kêkijang,[14] kang

--- 558 ---

supaya wong Walônda aja kongsi sumurup marang ing kuburku, karo dene wêkasku, ing saturun-turunku besuk aja ana kang têpung bêcik lan wong Walônda, ing samangsane ana kang têpung bêcik lan wong Walônda kênaa ing supataku aja nêmu slamêt. Ki Tumênggung Wiranagara wau ênggènipun sakit antawis pitung dintên, lajêng pêjah, layon sampun binêrsihan, nuntên pinêtak kados wêwêlingipun wau, sanginggiling pakuburan mawi dinekekan têtanêman, supados sampun ngantos katawis yèn pakuburan. Ing sapêjahipun Ki Tumênggung Wiranagara atilar putra jalêr têtiga, sampun sami diwasa, pambajêngipun nama Mas Surahim, sampun anggêntosi ingkang rama, anama Dipati Wiranagara, adhinipun sampun anama Radèn Surapati, wuragilipun anama Radèn Suradilaga, nanging ki dipati wau rêsah pambêkanipun, asring anjamah para bibinipun. Mila botên digdaya kados kang rama.

Sarêng sampun antawis kalih taun saking pêjahipun Surapati, sang prabu ing Kartasura parentah dhatêng Panêmbahan Cakraningrat, kalih Dipati Jangrana, tiga Pangeran Purbaya, kinèn sami nglurug dhatêng Pasuruan malih, wondene tuwan komasaris sakumpêninipun inggih sampun dhatêng wontên ing Kartasura, ingkang pancèn angrêmbat obat mimis sapanunggilanipun tiyang Kêdhu tuwin [tuwi...]

- -- 559 ---

[...n] Pagêlèn. Ingkang anyunggi uwos têdhanipun tiyang Kumpêni Dipati Japara, tiyang ing Madura tuwin Surabaya anjagèni waos kêncêng, têgêsipun, anglampahi pêrang. Sadaya wau mangkatipun sarêng, lampahipun dados satunggil, saklangkung agêng barisipun, anjujug ing Wirasaba, sumêja anggêbag barisipun Sunan Kendhang wontên ing Kadhiri. Wondene Sunan Kendhang sarêng mirêng wartos yèn dipun lurugi, enggal lumajêng angungsi dhatêng ing rêdi dhungkul. Pangeran Purbaya sarta bala Kumpêni lajêng bidhal dhatêng Kadhiri, ing Kadhiri sampun sêpên. Anuntên lampahipun dumugi ing rêdi Carat. Amasanggrahan alami wontên ing ngriku, Ki Dipati Sujanapura ing Japara sakit sangêt, nuntên kaantukakên. Sarêng dumugi ing Japara lajêng pêjah.

Kacariyos putra ing Pasuruan, kang nama Radèn Surapati kalih Radèn Suradilaga sami dhatêng ing Dhungkul, ambêkta bala sèwu, anyuwun idinipun Sunan Kendhang, sumêja mêthukakên mêngsah, Sunan Kendhang inggih angidèni sarta amaringi têtindhihing pêrang, putranipun jalêr kêkalih, anama Pangeran Pakunagara kalih Pangeran Pakuningrat. Sawontênipun bala babêktan saking Kartasura binêktakakên sadaya, nuntên sami bidhal, mêdal ing rêdi Antang lajêng mangalèr. Wondene Pangeran Purbaya sabalanipun tuwin bala Kumpêni

--- 560 ---

inggih sampun bidhal saking rêdi Carat, lampahipun alon-alonan. Anuntên bala ing Pasuruan wau dhatêng anêrajang saking wingking, balanipun Pangeran Purbaya anadhahi sarwi lumampah, bala Pasuruan kathah kang pêjah, Radèn Surapati lan Suradilaga rumaos botên kaconggah, lajêng mundur lan sabalanipun, mantuk dhatêng Pasuruan. Sunan Kendhang sampun kêpanggih wontên ing ngriku, kumpul kalihan Ki Dipati Wiranagara. Pangeran Purbaya sarta bala Kumpêni lajêng anurut salasahipun bala Pasuruan wau, bala Pasuruan botên wontên sumêrêp yèn dipun kodhol. Lampahipun Pangeran Purbaya sampun dumugi ing Pasuruan. Sang Dipati Wiranagara sakalangkung kagèt, gugup sami pradandosan lan sabalanipun, nuntên bidhal. Lajêng campuh prang wontên sajawining kitha, bala Kumpêni angarutug ing sanjata tuwin maryêm. Bala Madura sarta Surabaya anangkêbi saking kiwa têngên. Bala Pasuruan kathah kang pêjah, sabab kaclakuthak prangipun sarta karoban mêngsah, sang dipati sasêdhèrèkipun sampun sami lumajêng dhatêng Malang, Sunan Kendhang inggih botên pisah, kala bêdhahipun Pasuruan taun 1631.

Pangeran Purbaya sarta tuwan komasaris Kumpêninipun sampun malêbêt kitha Pasuruan, amasanggrahan [amasanggra...]

--- 561 ---

[...han] lami wontên ing ngriku, tiyang ing ngriku sampun kathah kang sami mantuk sarta têntrêm manahipun. Tuwan komasaris nuntên akèn ngupadosi pakuburanipun Surapati Untung, sakathahe pakuburan sami binalengkrah, nanging botên pinanggih, anuntên tuwan komasaris andhawahakên undhang-undhang dhatêng têtiyang ing ngriku, sintên kang manggihakên pakuburanipun Ki Untung ginanjar reyal sèwu, botên lami lajêng wontên tiyang ingkang andêdahakên pakuburan wau, mila botên katawis, sabab rinadin kemawon, ing nginggil dinekekan têtanêman. Tiyang ingkang andêdahakên wau sampun pinaringan ganjaran reyal sèwu sarta sangêt bingahipun. Pakuburan enggal dhinudhuk. Jisim sampun kêpanggih taksih wêtah, kacariyos pêjahipun Surapati wau sampun antawis kalih taun. Nanging jisimipun taksih wêtah, gandanipun wangi angambar, tuwan komasaris saklangkung suka manahipun. Jisim lajêng binusanan, linênggahakên ing kursi, ingkang aningali sami eram. Tuwan komasaris kalihan para pangagêngipun Kumpêni lajêng sami têtabean kalihan jisim, sami wicantên yèn Ki Untung prajurit sayêktos, dados satruning Kumpêni, tuwan komasaris lajêng parentah angurmati jisim. Kumpêni enggal sami ngungêlakên maryêm ambal-ambalan. Jisim lajêng binêsmi, nanging botên mêmpan, [mêmpa...]

--- 562 ---

[...n,] awali-wali pabêsmènipun wau, inggih botên pasah, tuwan komasaris saklangkung bramantya, enggal mêndhêt arak kathah, jisim siniram ing awis sarta binêsmi, sampun kobong gêsêng dados awu, sakathahe tiyang Kumpêni lajêng sami mêndhêt awunipun Ki Untung sakêdhik-sakêdhik. Tuwan Komasaris parentah adamêl loji ing Gêmbong, inggih

sampun dados, saklangkung santosa, sampun dinekekan maryêm sarta jinagèn Wêlandi, tuwan komasaris sarta Kumpêni sapalih nuntên bidhal mantuk dhatêng Samawis mêdal ing laut. Wondene Pangeran Purbaya inggih bidhal kondur dhatêng Kartasura mêdal dharat, kadhèrèkakên Kumpêni sapalihipun wau, para bupati sabalanipun inggih pinalih, ingkang saduman taksih kinèn bêbarisan ing ngriku, ingkang saduman dhèrèk konduripun Pangeran Purbaya, Panêmbahan Cakraningrat nyimpang, sumêja mantuk dhatêng ing Sampang, wontên ing margi nandhang gêrah sangêt. Sarêng lampahipun dumugi ing Kamal, padhusunan ing Madura, panêmbahan lajêng seda, layon sampun binêrsihan wontên ing ngriku, linajêngakên pinêtak ing Sampang, putra wayahipun panêmbahan wau lajêng sami bidhal, anusul lampahipun Pangeran Purbaya, tumut sowan ing sang prabu, lampahipun Pangeran Purbaya wau inggih sampun dumugi ing Kartasura.

--- 563 ---

Sang nata lajêng parentah dhatêng ingkang putra kang nama Pangeran Dipati Balitar, kinèn gêntos anglurug sarta binêktanan bala ing Kartasura sapalih, Pangeran Balitar nuntên bidhal dhatêng Pasuruan, sampun kumpul kalihan para bupati kang sami bêbarisan wontên ing ngriku, Pangeran Balitar sarta bupati sabalanipun nuntên bidhal saking Pasêdhahan, sumêja ambêdhah ing Malang, saklangkung agêng gêgamanipun. Wondene kang wontên ing Malang wau Sunan Kendhang kalihan Dipati Wiranagara, tiga Surapati, sakawan Suradilaga, sampun sami sumêrêp yèn dipun lurugi, lajêng sami mapan sajawining kitha lan sabalanipun. Botên dangu bala ing Kablitaran dhatêng, lajêng campuh prang, saklangkung rame, mêngsah dèrèng kathah kang pêjah, bala ing Kartasura sami riwut pangamukipun. Ngabèi Lor kalihan Ngabèi Kidul, tiga Ki Bun Jaladriya sampun sami pêjah, dening Ngabèi Wirasantika mantri ing Kartasura utawi para andêl-andêlipun Surapati inggih sampun sami pêjah sadaya, Ki Dipati Wiranagara lan sadhèrèkipun sampun sami lumajêng dhatêng satêngahing wana, Sunan Kendhang lumajêng dhatêng ing rêdi Dhungkul. Pangeran Balitar sabalanipun kathah ênggènipun angsal jarahan utawi bêboyongan, lajêng masanggrahan wontên ing ngriku.

Wondene palajêngipun Sunan Kendhang sarêng dumugi

--- 564 ---

ing Dhungkul, lajêng kenging ing pagêring, balanipun kathah kang pêjah, lajêng ngalih dhatêng ing Balitar, wontên ing Balitar Sunan Kendhang nuntên utusan dhatêng Surapringga, sumêja nungkul dhatêng tiyang Kumpêni, sarta mawi sêrat. Utusan inggih enggal lumampah, saungkuring utusan Sunan Kendhang tampi utusan saking Pangeran Balitar anyuwun wasiyat karaton, kang warni bêndhe Bicak, dhuwung Kyai Balabar, waos Kyai Baru, rasukan Kyai Gundhil. Wangsulanipun Sunan Kendhang sumaos benjing yèn sampun wontên ing Surabaya, wasiyat karaton badhe kasukakakên dhatêng Pangeran Balitar. Wondene utusanipun Sunan Kendhang kang dhatêng ing Surabaya inggih sampun kêpanggih kalihan kumêndur sarta ngaturakên sêrat. Kumêndur sampuning maos sêrat sangêt suka manahipun, lajêng wicantên. Kongkonan, kowe matura marang gustimu, yèn parêng takaturi marang Surabaya, besuk yèn wus rawuh ana ing kene sakarsane mêsthi takjurungi, sanajan karsaa jumênêng nata ana ing Kartasura manèh, aku iya nyaguhi. Utusan enggal pamit wangsul, sampun kêpanggih sarta matur ing gustinipun. Sunan Kendhang saklangkung suka, anuntên mangkat sagarwaputranipun, sarta abdi sawontênipun inggih kabêkta sadaya, lampahipun sampun dumugi ing Surabaya, kumêndur

--- 565 ---

enggal mêthuk. Sunan Kendhang sampun binêkta dhatêng padalêmanipun Dipati Surabaya sarta sangêt kinurmatan dhatêng Kumpêni tuwin dhatêng sang dipati, Sunan Kendhang saputra garwa tuwin abdi saklangkung suka manahipun. Tuwan kumêndur alon matur sarwi angrêrêpa, sinuhun, bilih amarêngi galih dalêm, mugi lajênga têdhak dhatêng Samawis, apanggiha kalihan tuwan komasaris. Benjing yèn sampun wontên ing Samawis, amêsthi panjênêngan dhatêng jinunjung nata malih amêngku ing tanah Jawi, angadhaton ing Kartasura. Sunan Kendhang sarêng mirêng aturipun tuwan komasaris, saklangkung suka galihipun. Botên sumêrêp yèn badhe kenging apus saking gunanipun tiyang Kumpêni. Anuntên wontên utusanipun Pangeran Balitar malih anyuwun wasiyat karaton. Sunan Kendhang sumaur cugal.[15] Tutura marang Sudama, besuk yèn aku wis ngadhaton ing Kartasura takwèhake dhewe. Utusan inggih sampun mantuk.

Anuntên wontên utusanipun sang prabu ing Kartasura dhatêng kumêndur, amundhut Ki Wiraguna, kalih Ki Mandurarêja, tiga Arya Tiron, sakawan Ki Pulangjiwa, gangsal Ki Mangunnagara, tuwan kumêndur inggih botên lênggana, lajêng kapasrahakên dhatêng Pangeran Balitar kang sawêg wontên ing Malang, nanging Ki Pulangjiwa wontên ing margi minggat, kacandhak lajêng pinêjahan.

--- 566 ---

Kacariyos Sunan Kendhang sampun kaangkatakên saking Surabaya, mêdal ing laut, linajêngakên dhatêng ing Batawi lan sagarwaputranipun kala ing taun 1632. Wondene Pangeran Balitar sarêng sampun anampèni tiyang gangsal saking Surabaya, inggih enggal linajêngakên dhatêng Kartasura sarta binêktanan sêrat, suraosipun angaturi uninga, yèn nagri bang wetang sampun suyud sadaya, para anakipun Surapati sampun sami lumajêng dhatêng ing wana, lan angaturi uninga, yèn sakathahing wasiyat sami binêkta Sunan Kendhang dhatêng sabrang, dipun suwun dhatêng Pangeran Balitar botên suka. Utusan wau inggih enggal mangkat sarta andhèrèkakên jarahan tuwin bêboyongan. Sadhatêngipun ing Kartasura anjujug Ki Patih Cakrajaya, lajêng kaaturakên ing sang prabu, sang nata sasampuning maos sêrat, saklangkung suka sarta sangêt ngungun. Nuntên ngandika dhatêng Ki Patih Cakrajaya, Cakrajaya, bangêt pangungun ingsun, sabab pusaka karaton digawa anak prabu kabèh, nanging wruhanira, sanadyan sakèhing pusaka ginawa kabèh, sok mingsiha masjid ing Dêmak karo astana ing Adilangu, amung loro iku ugêre pusaka ing tanah Jawa, karodene sira nuli kongkonan marang ing Malang, putraningsun Ki Balitar timbalana mulih lan sabalane kabèh. [ka...]

--- 567 ---

[...bèh.] Patih Cakrajaya matur sandika, lajêng anglampahakên utusan dhatêng Malang, Pangeran Balitar inggih enggal bidhal sabalanipun. Sadhatêngipun nagari ing Kartasura lajêng sowan ingkang rama sang prabu, sang nata saklangkung bingah ing galih, kêpanggih kalihan ingkang putra wuragil kêkalih unggul ing prangipun.

Anuju ing dintên Sênèn sang nata miyos sinewaka, anjunjung lênggah Ki Wirasantika kaganjar nagari ing Jipang, kaparingan nama Tumênggung Surawijaya, sarta kadamêl Wadananipun bupati môncanagari sadaya, Ki Citrasoma kadadosakên Dipati ing Japara, Ki Jayaningrat kadadosakên Dipati ing Pakalongan. Ki Pusparudita ing Batang, Ki Wirasêmita kaangkat dados Tumênggung ing Wirasaba, wondene nagari Maduntên kapra tiga, ingkang saduman kaparingakên putranipun pambajêng Panêmbahan Cakraningrat, kang nama Sasranagara, kaêlih nama Pangegan[16] Cakraningrat. Dene ingkang kalih duman kaparingakên dhatêng wayahipun jalêr panêmbahan, anama Suryawinata kalih

Sasrawinata, wondene tiyang gangsal kang saking Surabaya wau sami kalorodan kalênggahan sarta namanipun bupati, sang prabu lajêng kondur saking sinewaka.

Kacariyos kapitan Wêlandi ingkang jagi ing Kartasura sowan dhatêng ing kadhaton kalihan Ki Patih Cakrajaya, angaturakên sêrat saking jendral ing Batawi, sampun [sampu...]

--- 568 ---

[...n] tinampèn ing sang prabu lajêng winaos. Suraosipun, tuwan jendral anyuwun pêjahipun Ki Dipati Jangrana ing Surabaya, sabab kawastanan sakuthu kalihan Surapati kang sampun pêjah, pratandhanipun kala pêrang ing Pasuruan, tiyang Kumpêni sarta tiyang Madura kathah kang pêjah, amung balanipun Ki Dipati Jangrana botên wontên kang pêjah, bilih sang prabu botên anuruti panuwunipun jendral wau, tiyang Kumpêni sumêja amutungi gènipun pawong sanak kalihan sang prabu. Sang nata sarêng sampun maos sêrat, sangêt susah ing galihipun. Sabab bupati andêl-andêling prang kasuwun pêjahipun. Kapitan sarta ki patih sampun sami kinèn mantuk. Ing dalunipun sang prabu animbali Ki Patih Cakrajaya, kalih Ki Dipati Cakrasoma, tiga Ki Tumênggung Wiracana, sang nata angandika alon. Cakrajaya, Wiracana, Citrasoma, layang têka jendral iki prakara gêdhe, anjaluk patine Jangrana, iku bangêt susahe galih ingsun. Krana Si Jangrana iku andêl-andêl ingsun, prasasat bahuningsun kiwa, lan ora nana kaluputane marang ingsun. Iku kapriye kang padha dadi rêmbugira. Ki Cakrajaya sarta bupati kêkalih wau sami tumungkul, botên sagêd angaturi rêmbag. Sang nata angandika malih, yèn kaya mêngkono Cakrajaya, sira kirima layang, anjaluka

--- 569 ---

rêmbug marang Si Adipati Sura Adimênggala ing Samarang, lan layange jendral wangsulana, prakara panjaluke iku, iya bakal ingsun turuti, nanging ingsun mundhut sarèh ing sawatara, krana nagara ing Surabaya iku gêdhe, Si Jangrana sugih bala sarta abôndha santana, upama ingsun kasapa amêsthi ya kêna, nanging ora wurung agawe rusake prajaningsun. Wis, wangsulana mêngkono bae layange si jendral. Ki Cakrajaya sarta kancanipun kêkalih nuntên mundur saking ing ngarsa dalêm. Ing enjingipun Ki Patih sampun amangsuli sêratipun jendral, tinampèn dhatêng kapitan. Punapa malih sêrat ingkang dhatêng ing Samawis tuwin kang dhatêng Surabaya inggih sampun sami kalampahakên dhêdhêmitan. Wondene ingkang dhatêng ing Samawis inggih sampun katampèn dhatêng Ki Dipati Sura Adimênggala sarta sampun winangsulan, sampun katur ing sang prabu, suraosipun. Kula pun Adipati Sura Adimênggala kapundhutan rêmbag prakawis tiyang Kumpêni gènipun nyuwun pêjahipun Adipati Jangrana, ingkang punika atur wangsulan kula, saupami pinaringêna, amêsthi dados susahipun galih dalêm. Sabab pun Adipati Jangrana punika dados pikukuhipun nagari dalêm. Upami botên pinaringêna, amêsthi tiyang Kumpêni sami sakit manahipun ing panjênêngan dalêm. Dados kawula nyumanggakakên punapa [pu...]

--- 570 ---

[...napa] ingkang dados kêkêncênganipun galih dalêm piyambak. Sang nata sasampuning maos sêrat kang saking Samawis, sangsaya èmêng galihipun.

Kacariyos sêrat dalêm ingkang dhatêng Surabaya inggih sampun katampèn dhatêng Ki Jangrana, suraosipun. Sang prabu aparing pariksa, yèn piyambakipun kasuwun pêjahipun dhatêng tiyang Kumpêni, sang nata anyarah ingkang dados kêkêncênganipun Ki Jangrana, bilih Ki Jangrana sumêja mragagah, sang nata inggih angidèni. Ki Dipati Jangrana sarêng

sampun maos sêrat, sangêt gènipun jêngat.[17] Nanging lajêng sarèh manahipun. Enggal animbali mantrinipun kêkasih anama Wiratanta, sangêt limpat ing panggraita, sarta ingkang rayi sang dipati têtiga anama Arya Jayapuspita, kalih Panji Surèngrana, tiga Panji Kartayuda, priyantun sakawan wau lajêng sami pinaringan ningali sêrat saking Kartasura. Ingkang rayi têtiga sarêng sampun maos sêrat, lajêng sami anangis sarwi sami nungkêmi sukunipun sang dipati, matur sarta ngusapi waspa, kakang, sampeyan botên dosa dhatêng sang prabu tuwin dhatêng Kumpêni, suwawi sami mragagah, aluhung pêjaha wontên paprangan. Ki Wiratanta matur, sang dipati, pêjah sampeyan prayogi sampeyan sumanggakakên. Sampeyan sampun ngantos balela ing ratu, anututa kemawon. Mila mêngkatên, ing samangsanipun [samangsa...]

--- 571 ---

[...nipun] sampeyan sumêja balela, amêsthi turun sampeyan sadaya botên badhe andarbèni nagari ing Surabaya, amêsthi badhe kaliya lan badhe adamêl risakipun nagari dalêm, para santana sampeyan sarta têtiyang sa-Surabaya anêmahi tiwas. Saupami sampeyan nutut angamungakên sarira sampeyan piyambak, ing wingking sami wilujêng. Nanging ingkang rayi têtiga wau kêdah nanggulang ing mêngsah tiyang Kumpêni, sabab kamanah sang dipati botên dosa. Sang dipati angandika, adhi-adhiku kabèh, wis, padha mênênga, bobot timbang ana ing aku dhewe, pituture si kakang Wiratanta iki bênêr, ing wêkasan sêlamêt. Sanajan aku nêmahana mati, sok uga anak sadulurku kabèh padha tulusa mukti. Sang dipati tumuntên pamit dhatêng ingkang garwa sarta angarasi ing putranipun jalêr kang taksih rare anama Jaka Tangkêban. Sarwi angusapi waspa, sang dipati lajêng bidhal dhatêng ing Kartasura, para santananipun sami tumut. Sadhatêngipun ing Kartasura anjujug padalêmanipun pondhok ing Surabayan. Sang dipati ngantos kalih wulan ênggènipun wontên ing Kartasura, dèrèng wontên punapa-punapa, ing sabên dintên Sênèn Kêmis sang dipati arêrêsik, lajêng sowan dhatêng pagêlaran, madhêp ing ngarsanipun sang prabu. Anuntên tuwan komasaris dhatêng anêrang prakawis punika, nanging [na...]

--- 572 ---

[...nging] taksih sinanggi krami dhatêng sang prabu, sang nata tansah anantun dhatêng sang dipati mênggah kêkêncênganipun. Atur wangsulanipun sang dipati botên ewah, anyumanggakakên pêjahipun kemawon. Namung adhinipun kang nama Arya Jayapuspita kasuwunakên anggêntosana kalênggahanipun dados bupati ing Surabaya, sang nata inggih sampun amarêngi ingkang dados panyuwunipun.

Kala samantên pinuju ing dintên Kêmis para bupati mantri sampun sami sowan wontên ing pagêlaran. Sang Dipati Jangrana inggih sampun sowan, para santananipun sami tumut. Sang dipati tinimbalan dhatêng kadhaton. Sarêng dumugi kori ing Kamandhungan lajêng pinêthukakên ing lêlurah Martalulutan Singanagara, Sang Dipati Jangrana pinarjaya, jaja têrus ing gigir lajêng pêjah. Arya Jayapuspita kang wontên ing pagêlaran sumêrêp, yèn kakangipun sampun pêjah, lajêng angêjèpi balanipun. Bala ing Surabaya nuntên sami dhatêng, kang wontên ing pondhokan, sagêlar sapapan sami abaris ing panggungan, watawis kalih èwu, para bupati mantri kang sami wontên ing pagêlaran, ebah sami angatos-atos, anarka yèn badhe dados prang. Anuntên Ki Tummênggung Sumabrata mêdal saking kadhaton, angêmban timbalan dalêm dhatêng Ki Arya Jayapuspita, [Jayapuspi...]

--- 573 ---

[...ta,] Ki Jayapuspita, pakênira pinaringan wêruh, yèn kakangira ing biyèn bisa anjumênêngake nata ing sang prabu, samêngko kakangira wis pinatenan ing sang prabu

tanpa dosa, aja dadi sake ati pakênira, pakênira ginêntèkake dadi bupati ing Surabaya. Arya Jayapuspita sarêng mirêng sangêt ing krodhanipun. Nanging pinêkan, têmah nangis anggrêro, mukanipun tinutupan usap tangan. Kang ningali sami wêlas. Anuntên matur bêbisik dhatêng Ki Sumabrata, Kyai Sumabrata, timbalan dalêm wau sadaya inggih sampun saklangkung ing panuwun kula, nanging kula anyuwun lila dalêm. Sarèhning kula sumêrêp, yèn pêjahipun pun kakang punika dede saking karsanipun sang prabu, awit panyuwunipun Kumpêni ingkang aniaya, punika kula sarta tiyang Surabaya sadaya badhe sami bela pêjah, bilih sang nata anglilani, ing sadintên punika kula sumêja ngamuk dhatêng tiyang Wêlandi kang wontên ing Kartasura ngriki. Ki Sumabrata enggal wangsul lumêbêt matur ing sang prabu, sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Sumabrata saklangkung pugêt galihipun. Lajêng andhawahi kyai pangulu tuwin suranata, kêtib lawan modin, kinèn sami andêdonga, supados liliha krodhanipun Ki Arya Jayapuspita, Ki Sumabrata nuntên mêdal malih, andhawahakên timbalan dalêm dhatêng Ki Arya, Ki Jayapuspita, ing panuwun pakênira mau sang

--- 574 ---

prabu boya anglilani, wikan mêngko, yèn baris pakênira wus mêtu sêka panangkilan. Ki Arya lajêng bidhal sabalanipun saking pasowan ing wanci lingsir kilèn. Lampahipun alon kados amilang tindak. Sarêng dumugi sakiduling masjid agêng lajêng sami nolih, abaris ngajêngakên alun-alun. Anuntên sang prabu utusan malih, Ki Jayapuspita, pakênira andikakakên baris kang adoh sêka ngalun-alun. Yèn barisira wus adoh, bokmanawa sang nata karsa angrojongi marang pakênira. Ki Jayapuspita inggih lajêng ambudhalakên barisipun ing wanci sêrap srêngenge, mangalèr anjog ing pakundhèn. Arêrêp wontên ing ngriku. Ing wanci dalu Ki Tumênggung Sumabrata dhatêng kautus ing sang prabu, amatêdhakakên sêrat kalihan busana sapatadhahan sarta arta kalih èwu ringgit. Sampun sami tinampèn dhatêng ki arya, ungêlipun ingkang sêrat, kulup Jayapuspita, ing samêngko sira sun gêntèkakên marang kakangira, dadi bupati ing Surabaya, sira tumuli muliha marang Surabaya, nagara ing kono sira tataa sarta angayumana sanak sadulurira, supaya têntrêma atine, besuk ing samangsane wong cilik wis padha kapenak atine, ingsun anjurungi ing kaniyatanira, bakal ambelani patine kakangira. Ki Jayapuspita sarêng sampun [sa...]

--- 575 ---

[...mpun] maos sêrat, lajêng sujud ing siti sarwi anangis. Sabab napsunipun kapapas dening agênging sihipun sang prabu, wangsulanipun Ki Arya saklangkung nuwun sarta sandika, nuntên bidhal mantuk dhatêng ing Surabaya sabalanipun. Sadhatêngipun ing Surabaya lajêng atata-tata gêgamaning prang sarta adamêl bingahing balanipun. Tiyang ing padhusunan jalêr èstri sami kapardi ngibadah kalihan ngaos Kur'an. Ing samangsanipun tiyang padhusunan wau sami purun sêmbayang, lajêng kalêpatakên ing paos tuwin takêr turun sapanunggilanipun. Malah asring tampi pêparing, dados kathah têtiyang padhusunan kang sami kapradikakakên. Têtiyang bawah ing Surabaya jalêr èstri sami ajrih asih dhatêng Sang Dipati Jayapuspita, tuwin tiyang ing nagari sanès inggih kathah ingkang sami agêgriya ing Surabaya, awit sami trêsna dhatêng sang dipati, ambêkipun sabar sarta sagêd angecani manahing bala, dana bojanipun lumintu, sinêngkalan 1633.

Kacariyos sang prabu amêrnata kalênggahanipun para bupati mantri, kawangsulakên kados kala alam Matawis. Anuntên Pangeran Natakusuma bupati ing Kartasura pêjah, sampun kagêntosan ing anakipun jalêr, kaparingan nama Pangeran Arya Pringgalaya. Taksih tunggil taun ing dhusun Ngenta-enta wontên tiyang kraman anama Ki Mandana, mantunipun Ki Gêdhe ing Pacukilan. [Pacukila...]

--- 576 ---

[...n.] Sampun kathah balanipun sarta sampun adamêl mantri bupati, anuntên dipun lurugi dhatêng Ki Jayawinata bupati ing Matawis. Ki Jayawinata kawon pêrangipun, enggal lumajêng dhatêng ing Kartasura, ngaturi uninga ing sang prabu. Sang nata inggih enggal aparentah dhatêng Pangeran Pringgalaya, kinèn anglurugi kraman Ki Mas Dana, kacêpênga gêsang, sabab sang nata kagungan punagi, ing samangsanipun Ki Mas Dana wau kacêpêng gêsang, badhe kadamêl tontonan, karampog ing êdom dhatêng têtiyang sanagari Kartasura. Pangeran Pringgalaya nuntên bidhal sarta kinanthenan bupati ing Kartasura sapalih lan sabalanipun. Sadhatêngipun ing Ngenta-enta lajêng campuh prang, tiyang kraman kathah kang pêjah, Ki Mas Dana lumajêng angungsi ing rêdi Barabudhur, Pangeran Pringgalaya sabalanipun angêlud. Rêdi nuntên kinêpang, Ki Mas Dana sampun kacêpêng, lajêng binêkta mantuk dhatêng Kartasura, kaaturakên ing sang prabu, sang nata nuntên angundhangi ing têtiyang sanagari, sami kadhawahan dhatêng ing alun-alun sarta sami ambêktaa êdom. Ki Mas Dana lajêng kaugêr wontên sangandhaping waringin kurung, nuntên karampog ing êdom. Ngantos tigang dintên waradinipun têyang[18] sanagari ênggènipun angrampog. Nuntên kakêthok gulunipun, sirah kapanjêr. Sasampuning pêjah Ki Mas Dana, marasêpuhipun kang nama Ki Gêdhe Pacukilan katur ing

--- 577 ---

sang prabu yèn sumêja balela, sang nata inggih enggal parentah anglurugi, Ki Gêdhe sampun cinêpêng lajêng pinêjahan.

Anuntên Ki Tumênggung Kartanagara ênggènipun dados Patih lêbêt kamantunan. Padamêlaning patih kadadosakên satunggil, wontên Ki Patih Cakrajaya, angingêrakên ing tiyang satanah Jawi. Botên antawis lami sang nata parentah dhatêng Ki Tumênggung Wiracana, andikakakên bangun masigid[19] Dêmak, nyalini sirapipun. Sang nata ambêktani arta sèwu ringgit dhatêng Ki Wiracana, kinèn damêl waragad. Ki Wiracana inggih enggal mangkat. Masigid sampun kabangun sinalinan sirapipun. Wondene lamine panggarapipun amung tigang wulan. Kala samantên sinêngkalan 1634.

Ki Tumênggung Wiracana sampun mantuk dhatêng ing Kartasura, lajêng sakit andadosakên ing pêjahipun. Kalênggahanipun wadana gêdhong sampun kagêntosan ing sadhèrèkipun. Dene ingkang kadadosakên Wadana kaparak kiwa têngên, Pangeran Dipati Balitar.

Sarêng sampun antawis kawan taun malih, sang nata amêmantu wayah sami wayah, putranipun Pangeran Dipati Anom pambajêng jalêr, anama Den Mas Damar kadhaupakên kalihan putranipun èstri Pangeran Balitar, anama Radèn Ajêng Wulan. Ananging Radèn Mas Damar wau timur mila [mi...]

--- 578 ---

[...la] kapêndhêt putra dhatêng Pangeran Dipati Purbaya, sarta sangêt ing trêsna kalih-kalihipun. Kala dhaupe panganten wau saklangkung agêng bawahanipun. Atut ênggènipun akrama, Radèn Mas Damar lajêng kaangkat nama pangeran riya, kaparingan lêlênggah sabin sèwu karya, kala panggihe pangantèn sinêngkalan 1639.

Anuntên Radèn Tirtakusuma ing Winongan ambalik, sumêja mêngsah ing sang prabu, sampun abêdhah[20] nagari Pasuruan. Bupati ing Pasuruan anama Ki Tumênggung Jadita, sampun lumajêng dhatêng ing Kartasura, sang nata enggal parentah dhatêng Ki Tumênggung Kartanagara sarta para bupati môncanagari, kinèn ambêdhah ing Winongan.

Inggih sampun kalampahan. Ênggènipun ambêdhah ing Winongan ngantos tigang wulan. Radèn Tirtakusuma lumajêng dhatêng ing Lumajang, anak rabinipun sami binoyongan, rajabrananipun kajarahan, kitha ing Winongan binêsmenan sadaya, Ki Tumênggung Kartanagara sakancanipun mantuk dhatêng ing Kartasura sarta ambêkta jarahan tuwin bêboyongan. Ki Tumênggung Jadita lajêng tinuwêk wontên ing alun-alun Kartasura, dosanipun tiwas anggènipun rumêksa nagari ing Pasuruan, botên purun amêthukakên prangipun tiyang ing Winongan.

Kacariyos Arya Jayapuspita, kala sampun anggêntosi [ang...]

--- 579 ---

[...gêntosi] kakangipun dados dipati ing Surabaya, ênggènipun sowan dhatêng ing Kartasura amung sapisan, pinuju ing wulan Mulud. Bala ing Surabaya kinêrig binêkta sadaya sarta sagêgamaning prang, wêtawis kathahipun gangsal èwu, utawi adhinipun jalêr kêkalih inggih binêkta, anama Panji Kartayuda kalih Panji Surèngrana, sami ambêkta bala nyèwu. Sang nata kalanipun aningali Ki Arya Jayapuspita sabalanipun samakta sagêgamaning prang, saklangkung suka ing galihipun. Lajêng angundhangi ing tiyang sanagari Kartasura, kinèn anyêlut ukiraning dhuwung ing salaka utawi ing kancana, inggih sampun kalampahan sarta saklangkung prayogi, wiwitan kala samantên wontênipun ukiran kasêlut. Ki Jayapuspita wau gènipun wontên ing Kartasura botên lami, tumuntên mantuk dhatêng Surabaya, botên purun sowan malih, sumêja balela. Sang prabu tumuntên uusan[21] Ki Tumênggung Sumabrata kalih Ki Ngabèi Wiramênggala animbali Ki Jayapuspita dhatêng ing Surabaya, gènipun wontên ing Surabaya samadya côndra, nanging Ki Jayapuspita tansah sumados kemawon. Ki Sumabrata kalih Ki Wiramênggala sumêrêp yèn sinanggi krami, tumuntên mantuk dhatêng Kartasura matur ing sang prabu, sang nata enggal akintun sêrat dhatêng kumêndur ing Samawis, aparing pariksa yèn Ki Jayapuspita [Jayapuspi...]

--- 580 ---

[...ta] mogok, sumêja balela, utusan kang ambêkta sêrat enggal lumampah, sampun kêpanggih kalihan kumêndur. Tuwan kumêndur sarêng sampun maos sêrat, sangêt gugup ing manahipun, lajêng mangkat dhatêng ing Surabaya mêdal ing laut. Wondene Ki Jayapuspita wau ing sapêngkêripun Ki Sumabrata lajêng parentah dhatêng adhinipun kang nama Panji Surèngrana, kinèn wiwit ambêdhah ing Garêsik. Panji Surèngrana inggih lajêng bidhal sabalanipun tiyang ing Lamongan, mêdal ing Giri, anjog ing Garêsik lajêng prang angrangsang biting, nanging botên kenging karêbat. Panji Surèngrana sabalanipun mundur dhatêng ing Lamongan.

Anuntên tuwan kumêndur dhatêng wontên ing Surabaya, kêpanggih kalihan Sang Dipati Jayapuspita, saklangkung sinuba-suba, kumêndur pitakèn bab Panji Surèngrana ênggènipun anginggahi ing Garêsik. Wangsulanipun Ki Jayapuspita apitambuh sarta sagah badhe andukani dhatêng adhinipun. Kumêndur pitakèn malih sabapipun botên purun sowan dhatêng ing Kartasura, wangsulanipun Ki Jayapuspita, inggih sagah tumuntên sowan. Kumêndur sarêng mirêng wangsulanipun Ki Jayapuspita makatên, sarta sangêt ênggènipun angurmati dhatêng piyambakipun. Saklangkung pakèwêd manahipun. Lajêng parentah ambangun bètèng ing Garêsik. Sarêng sampun dados, kumêndur tumuntên [tumu...]

--- 581 ---

[...ntên] mantuk dhatêng ing Samawis.

Ing sapêngkêripun tuwan kumêndur Panji Surèngrana lajêng utusan minta sraya dhatêng nagari Bali, mêdal ing Samawis. Botên dangu tumuntên dhatêng, kathahipun kawan atus. Têtindhihipun anama Dewa Kaloran. Dhatêngipun lajêng anukup ing Garêsik. Têtiyang ing Garêsik gègèr, sami lumajêng ing sapurug-purug. Sabab botên wontên nyana yèn wontên mêngsah dhatêng ing wanci dalu, rajabrananipun têlas kajarah karayah, sabêdhahipun nagari Garêsik Dewa Kaloran sabalanipun mantuk dhatêng ing Bali sarta jangji benjing badhe wangsul. Panji Surèngrana inggih kathah ênggènipun anyukani rajabrana, kinèn angaturakên rajanipun.

Kacariyos Sang Dipati Jayapuspita, aparentah dhatêng adhinipun kêkalih, sami kinèn wiwit anêlukakên tiyang môncanagari tuwin tiyang ing pasisir, sadhèrèk kêkalih sami bêbah-bêbahan. Panji Kartayuda angirid bala sèwu, lajêng anggêbag nagari Japan. Inggih sampun nungkul. Lajêng dhatêng Wirasaba, bupatinipun sêpên, anglêmpak dhatêng Kadhiri sumêja mapag prang, ing Wirasaba sampun katanêman bupati dhatêng Panji Kartayuda, Panji Kartayuda sabalanipun lajêng dhatêng Kadhiri, wontên ing ngriku pinêthuk prang, tiyang Kadhiri kawon, Bupatinipun lumajêng dhatêng ing Kartasura. Wondene Panji [Pa...]

--- 582 ---

[...nji] Surèngrana inggih angirid bala sèwu, anggêbag ing Sidayu, pinêthuk prang rame, kathah papêjah, ing Sidayu sampun bêdhah, Panji Surèngrana lajêng mingêr anggêbag ing Jipang, inggih sampun bêdhah, Bupatinipun kaplajêng, sabab kadêrojog botên sumêrêp. Panji Surèngrana nuntên wangsul anggêcak ing Tuban, sampun kancikan dhatêng Panji Surèngrana sabalanipun. Bupati ing Tuban lumajêng dhatêng ing Kartasura.

Kacariyos sang prabu ing Kartasura, pinuju miyos sinewaka, para bupati pasisir, môncanagari, ing Kêdhu, Banyumas pêpak sadaya, tuwin para bupati ing nagari Kartasura sarta putra santana inggih sampun pêpak, ing pagêlaran jêjêl botên wontên sêlanipun. Ki Patih Cakrajaya matur, yèn Ki Dipati Jayapuspita saèstu balik, sampun angirup-irup tanah pasisir tuwin môncanagari, kang bôngga ginêbag ing prang, ing Japan, Wirasaba, Kadhiri, Jipang sampun bêdhah, punapa malih ing Sidayu kalihan ing Tuban inggih sampun karisak dening tiyang Surabaya. Sang nata ngandika sêru, Cakrajaya, dikêbat awèha wêruh marang kumêndur ing Samarang, sarta anjaluka bantu bala Kumpêni, lan sira dhewe ngluruga, angirida wong pasisir kabèh, mêtua ing Samarang, lan Ki Tumênggung Kartanagara dhawuhana nglurug marang Surabaya, mêtua ing Jagaraga, anindhihana prange

--- 583 ---

bocah môncanagara. Ki patih matur sandika, sang nata kondur angadhaton. Ki Patih kalihan Ki Tumênggung Kartanagara lajêng pradandosan, sarta sampun anglampahakên sêrat dhatêng ing Samawis. Sarêng sampun samakta, Ki patih nuntên bidhal sabalanipun dhatêng ing Samawis, kèndêl wontên ing ngriku angêntosi bala Kumpêni kang saking Batawi. Wondene Ki Tumênggung Kartanagara inggih sampun bidhal, mêdal ing Jagaraga, angirid bala môncanagari sadaya, amung bupati ing Garobogan kapêthil tumut ing ki patih, Bupati Garobogan kêkalih, anama Suryawinata, Sasrawinata, wayahipun Panêmbahan Cakraningrat suwargi, kala rumiyin sampun kadadosakên bupati ing Madura, nanging botên lami lajêng kaêlih dhatêng garobogan.

Lampahipun Ki Tumênggung Kartanagara sampun ngancik ing dhusun Majaranu, bala môncanagari sampun sami kumpul tuwin Tumênggung Jipang inggih sampun anunggil. Saklangkung agêng gêgamanipun. Lajêng têmpuh prang kalihan Panji Surèngrana kang wontên ing kitha Jipang, balanipun Panji Surèngrana kathah kang pêjah, lajêng mundur

sabalanipun dhatêng ing Lamongan. Ing kitha Jipang sampun dipun ênggèni dhatêng Ki Tumênggung Kartanagara.

Kacariyos srayanipun Panji Surèngrana samangke dhatêng malih wontên ing Garêsik, anama Dewa Kaloran. [Ka...]

--- 584 ---

[...loran.] Ambêkta bupati têtiga, anama Dewa Soka, kalih Dewa Sade, tiga Dewa Bagus. Balanipun tiyang Bali pitung atus. Dewa Kaloran sampun kêpanggih kalihan Panji Surèngrana, rêmbagan badhe anginggahi ing Jipang malih. Ing Garêsik ngriku wontên Juragan satunggil, saklangkung sugih, kathah rencangipun tiyang têtumbasan, anama Juragan Bali, dêdêgipun gagah prakosa, watêkipun botên sabaran. Kaduk ing kapurunanipun. Nate pêrang ing sagantên. Ki Juragan wau sampun kadadosakên pamuking prang dhatêng Panji Surèngrana, sarta kathah ing pangêbangipun. Anak bojonipun sami kadekekakên ing Surabaya, kadamêl cêpêngan. Supados Ki Juragan sampun ngantos angoncati salêbêting prang, Panji Surèngrana nuntên bidhal sabalanipun, sumêja anggêbag ing Jipang, sarta ambêkta tiyang Bali satus. Ki Juragan sarencangipun têtumbasan kadamêl pangajênging prang, sadhatêngipun ing Jipang lajêng prang rame kalihan Ki Tumênggung Kartanagara sarta bala môncanagari, papêjahipun kathah, Ki Tumênggung Kartanagara sarta tiyang môncanagari lumajêng, kèndêl ing dhusun Barongkol sakilèning Jipang, amargi dipun amuk dhatêng Ki Juragan sarencangipun. Ing kitha Jipang sampun kancikan dhatêng Panji Surèngrana sabalanipun. Anuntên Panji Surèngrana tampi pratelane [pratela...]

--- 585 ---

[...ne] balanipun, yèn nagari Sidayu, ing Tuban sampun karêbat dening gêgaman pasisir, saking parentahipun Ki Patih Cakrajaya, samangke taksih wontên ing Samawis, sawêg angêntosi bala Kumpêni, Panji Surèngrana sarêng mirêng sangêt nêpsu, nuntên parentah dhatêng Ki Juragan Bali, kinèn anglanggar mêngsahipun kang wontên ing Sidayu sarta Tuban. Ki Juragan enggal mangkat, binêktanan bala kalih èwu, tiyang Bali sèkêt. Lampahipun Ki Juragan sampun dumugi ing Sidayu, lajêng campuh prang kalihan bala pasisir, Ki Juragan saklangkung wantêr mudhun saking kuda, wontên ing ngajêng angamuk sarencangipun. Kathah kang sami pêjah, bala pasisir gila aningali tandang pangamukipun Ki Juragan sarta têtiyang Bali, nuntên sami lumajêng dhatêng ing Tuban, anglêmpakakên bala sarta sami abêbiting, ing Sidayu sampun kancikan ing Ki Juragan Bali. Ki Juragan sabalanipun angêlud dhatêng Tuban, sumêja ngrangsang biting, bala pasisir anadhahi, Ki Tumênggung Tuban gadhah tiyang têtumbasan, kathahipun pitung dasa, lajêng ingabên pêrang anadhahi prangipun Ki Juragan. Bala pasisir angêbyuki saking kiwa têngên. Balanipun Ki Juragan kathah kang pêjah, utawi babêktanipun tiyang Bali sèkêt wau sampun sami pêjah sadaya, sabab kêkathahên mêngsahipun. Ki Juragan sabalanipun nuntên mundur lon-lonan, sarta lajêng

--- 586 ---

kengkenan asuka pariksa dhatêng Panji Surèngrana kang wontên ing Jipang. Panji Surèngrana sarêng tampi pratela, yèn Juragan kawon prangipun. Enggal bidhal saking Jipang sabalanipun, sumêja têtulung Ki Juragan. Ing sapêngkêripun Panji Surèngrana kitha ing Jipang lajêng dipun ênggèni malih dhatêng Ki Tumênggung Kartanagara, sarta angêrigi tiyang môncanagari, Ki Tumênggung Kartanagara barisipun sampun agêng malih. Wondene lampahipun Panji Surèngrana sabalanipun sampun dumugi ing Tuban. Lajêng prang kalihan Tumênggung Tuban sarta bala pasisir, Panji Surèngrana sabalanipun ngamuk liwung, bala

ing Tuban kathah kang pêjah, Tumênggung Tuban sabalanipun lumajêng dhatêng Lasêm, anglêmpakakên balanipun kang sami lumajêng, ing Tuban sampun kancikan dhatêng Panji Surèngrana. Anuntên bêbantu saking Ki Patih Cakrajaya dhatêng wontên ing Lasêm, têtindhihipun Ki Dipati Citrasoma ing Japara sabalanipun, sarta ambêkta bupati ing Kudus, Dêmak, Pathi, ing Juwana sabalanipun. Sampun sami ngalêmpak wontên ing Lasêm. Barisipun saklangkung agêng, lajêng bidhal angrêbat ing Tuban. Panji Surèngrana sabalanipun lumajêng dhatêng Paronggahan. Sabab karoban kathah, lawan ing Tuban sampun karêbat dening bala pasisir.

Kacariyos bala Kumpêni kang saking Batawi dhatêng wontên [wo...]

--- 587 ---

[...ntên] ing Samawis, kathahipun tigang brêgada, jinisipun warni-warni, Wêlandi, Ambon, Tarnate, Bugis, Makasar, têtindhihipun anama Amral Brikman. Punapa malih para bupati pasisir kang sakilèning Samawis inggih sampun pêpak wontên ing ngriku sabalanipun. Kala ing wêktu punika ing Samawis saklangkung kathah ing têtiyang, jinisipun warni-warni. Sarêng bala Kumpêni sampun aso ing sawêtawis, ingkang kalih brêgada nuntên kabidhalakên mêdal ing laut, têtindhihipun Kumêndur Gobyo ing Samawis, kalih Kapitan Krasbun. Amral Brikman kantun ing Samawis sarta bala Kumpêni sabrêgada, Ki Patih Cakrajaya tumut mêdal ing laut. Para bupati pasisir, ing Têgal, Pakalongan, ing Kêndhal, Kaliwungu, ing Batang, sabalanipun kinèn mêdal dharat. Saklangkung agêng lampahing gêgaman. Lampahipun Ki Patih kalihan kumêndur mampir dhatêng ing Tuban, angêntosi gêgaman kang mêdal dharat wau sarta anglêmpakakên balanipun para bupati pasisir kang sampun wontên ing ngriku. Ki Patih lajêng anglampahakên utusan dhatêng Jipang animbali Ki Tumênggung Kartanagara kalihan tiyang môncanagari sadaya, kinèn dhatêng Surabaya, sampun ngantos angopèni rêriwukipun Panji Surèngrana wontên ing margi, sarta kapêsthi ing dintên dhatêngipun wontên ing Surabaya, supados sarênga dhatêngipun kalihan [kaliha...]

--- 588 ---

[...n] ki patih. Utusan enggal mangkat, sampun dumugi ing Jipang, Ki Tumênggung Kartanagara inggih enggal bidhal kalihan bala môncanagari, ing Jipang tinilaran bala sawêtawis, têtindhihipun Ki Tumênggung Surawijaya ing Jipang, lampahe ki tumênggung lan sabalanipun sampun dumugi ing Surabaya, atata pasanggrahan sarta abêbiting wontên sakiduling kitha, nama ing dhusun Sapanjang, balanipun angêbêki ara-ara tuwin pasabinan.

Wondene Ki Patih Cakrajaya kalihan kumêndur sarta bala Kumpêni ing sarêng dhatêngipun wontên ing Surabaya, anjujugi loji, ing ngriku sampun wontên bètèngipun alit, kajagèn Kumpêni kawan dasa, kala rumiyin sampun kainggahan dhatêng gêgaman ing Surabaya, nanging botên kenging, kumêndur wau lajêng abêbiting malih, anuntên gêgaman pasisir kang mêdal dharat sami dhatêng, kathahipun tanpa wilangan. Lajêng sami abêbiting tunggil Ki Patih Cakrajaya, untabing bala ambêlabar kados toya sagantên tanpa têpi, sarta sami angatos-atos. Bala Kumpêni inggih sampun anata maryêmipun wontên ing bètèng, ki patih kalihan ti[22] Tumênggung Kartanagara lajêng sami anglampahakên utusan, angaturi palapuran ing sang prabu.

Gêntos kacariyos Panji Surèngrana kalihan Juragan Bali, kalanipun Ki Patih Cakrajaya dhatêng wontên ing

--- 589 ---

Tuban. Panji Surèngrana sumingkir saking ing Paronggahan. Sarêng ki patih sampun mangkat dhatêng Surabaya, Panji Surèngrana sarta Ki Juragan wangsul dhatêng ing Paronggahan malih. Kala samantên Ki Juragan Bali apikir ing manahipun. Si panji iki kapriye, tuture marang aku ênggone nglakoni pêrang iki awit saka parentahe sang prabu ing Kartasura, jêbulane amungsuh pêpatihe sang prabu sarta wong satanah Jawa, dadi aku iki milu wong duraka ing ratu, môngka ing kauripanaku iki anglakoni dagang kongsi dadi ing kasugihanaku, awit saka brêkahe kang jumênêng nata ing tanah Jawa, angur aku milua marang ki patih, têrkadhang dadi kamulyane awakku. Ki Juragan lajêng awad-awad sakit, botên nêdha-nêdha ngantos pitung dintên pitung dalu, nanging lajêng sakit sayêktos ising-isingên. Sarêng katur dhatêng Panji Surèngrana, Ki Juragan nuntên kinèn mantuk dhatêng Garêsik saanakbojonipun. Lampahipun karêmbat ing tandhu, sadhatênge ing griyanipun Garêsik Ki Juragan enggal nêdha sêkul, lajêng saras sami sakala.

Kacariyos srayanipun Panji Surèngrana kang nama Dewa Kaloran, lan sabalanipun tiyang Bali, amakuwon ing Garêsik. Dewa Kaloran wau pinuju ragi sakit. Nuntên angundang ing Ki Juragan Bali, Dewa [De...]

--- 590 ---

[...wa] Kaloran pitakèn pawartosing pabarisan. Ki Juragan inggih lajêng wêwartos kathah-kathah, Dewa Kaloran sarêng mirêng sangêt ênggènipun jêtung, nuntên wicantên dhatêng Ki Juragan. Ki Juragan, bangêt ênggonku gêtun angrungu pawartamu iku, dene calathune Si Panji ênggone angundang marang aku awit saka parentahe Susunan Pakubuwana, ing wusana dadi mungsuhe, yèn mangkono aku bakal tumuli mulih marang ing Nungsa Kambangan bae. Ki Juragan amangsuli, yèn dika ajêng mantuk, prayoga dika sanjang sarta anyuwuna pratôndha dhatêng Ki Patih Cakrajaya, bilih botên têrang dhatêng ki patih, pandugi kula dika botên angsal margi, sabab saurute pulo Madura puniku kaparentah ing Ki Patih Cakrajaya, môngka dika srayane Panji Surèngrana, dadi mungsuhe wong satanah Jawa, yèn botên kabênêran, dika amêsthi bakal nêmu bilahi lan sabala dika kabèh. Dewa Kaloran wicantên malih, Ki Juragan, aku amiturut apa kang dadi rèhmu. Ki Juragan nuntên anglampahakên kengkenan angaturakên sêrat panungkul dhatêng ki patih sarta amratelakakên ingkang dados pikajênganipun Dewa Kaloran, ênggènipun badhe mantuk dhatêng ing Bali sabalanipun, anyuwun pratandhanipun ki patih, supados wilujêngipun wontên ing margi. Kengkenanipun Ki

--- 591 ---

Juragan inggih sampun dumugi ing Surabaya, sêrat sampun kaaturakên. Ki patih sarêng sampun maos sêrat, sangêt suka ing manahipun. Lajêng amangsuli sêrat animbali Ki Juragan sarta amaringi pratôndha, yèn sampun anglilani ing mantukipun Dewa Kaloran dhatêng ing Bali lan sabalanipun. Ki Juragan sarta Dewa Kaloran sarêng sampun anampèni sêrat, enggal sami mangkat. Ki Juragan angatêr ing margi, Dewa Kaloran sabalanipun lastantun dumugi ing Bali. Ki Juragan lajêng dhatêng Surabaya, ki patih kalihan kumêndur sarêng aningali ing warninipun Ki Juragan, sangêt ing bingahipun. Dêdêgipun gagah prakosa sarta kathah rencangipun tiyang têtumbasan.

Ki patih lajêng anantun dhatêng Ki Juragan, punapa purun kaabên pêrang amêngsah Panji Surèngrana, atur wangsulanipun Ki Juragan. Inggih purun. Ing pundi panggenanipun kêpanggih botên ajrih amêngsah prang kalihan Surèngrana. Ki Patih lajêng parentah dhatêng bupati ing Têgal, kalih ing Kaliwungu, tiga bupati ing Barêbês. Kinèn angabên prang Ki Juragan dhatêng ing Lamongan. Ingkang sami kadhawuhan enggal mangkat

sabalanipun, mêdal ing Garêsik. Lajêng dhatêng ing Lamongan. Kala samantên Panji Surèngrana sawêg mantuk saking Paronggahan, kagèt kadhatêngan gêgaman saking

--- 592 ---

Surabaya, lajêng campuh prang, Ki Juragan dharat angamuk liwung sarencangipun. Bala ing Lamongan kathah kang pêjah, sabab gugup tandangipun, botên nyana yèn kadhatêngan mêngsah, anuntên bupati ing Tuban sabalanipun nangkêbi saking lèr, gêgaman ing Jipang nangkêbi saking kilèn. Panji Surèngrana sabalanipun kèngsêr saking kitha Lamongan. Lumajêng dhatêng satêngahing wana, sangêt pakèwêd papanipun. Balanipun botên wontên kang têluk satunggil-tunggila, kitha ing Lamongan sampun binêsmenan. Ki Juragan sarta para bupati sabalanipun wau lajêng wangsul dhatêng ing Surabaya.

Anuntên ki patih kalihan Ki Tumênggung Kartanagara tampi sêrat saking sang prabu, amundhut carikipun Ki Tumênggung Kartanagara, kang nama Saratruna, badhe kaabdèkakên. Sabab sang nata rêmên aningali ing sasêratanipun. Carik Saratruna inggih nuntên kaangkatakên. Sarta ki patih kalihan ki tumênggung sami angaturi sêrat palapuran bab prang, sarta mratelakakên yèn wontên juragan satunggil anama Juragan Bali, kathah rencangipun têtumbasan purun anglabuhi ing damêlipun sang prabu, sangêt kêndêlipun yèn prang, utusanipun Ki Patih inggih sampun mangkat sarta andhèrèkakên Carik.

Kacariyos adhinipun Dipati Jayapuspita, kang nama [na...]

--- 593 ---

[...ma] Panji Kartayuda, ingkang abaris ing kitha Kadhiri, kala samantên mantuk dhatêng Surabaya lan sabalanipun kalih èwu, nanging botên lumêbêt ing kitha, balanipun pinêrapat, lajêng angriwuk bala ing Kartasura kang sami baris wontên ing dhusun Sapanjang. Ingkang wontên sajawining biting ing sabên dalu sami dipun kampaki tuwin ing wanci siyang inggih dipun inggahi, dhatêngipun botên kenging katamtu, têrkadhang wanci sêrap, têngah dalu, lingsir dalu, bangun enjing, wanci enjing, siyang inggih dhatêng anggêbag ing pasanggrahan. Nuntên sami wangsul dhatêng ing wana, bala ing Kartasura sami giris manahipun. Yèn dalu botên sakeca tilêm. Bilih siyang botên wontên sagêd kêkrapa.

Kacariyos malih utusanipun Ki Patih kang dhatêng ing Kartasura, Ki Saratruna sampun kaaturakên ing sang prabu, lajêng kaabdèkakên, kadadosakên Lurah Carik, kaparingan nama Carik Bajra, sang nata inggih sampun amaringi sêrat wangsulan dhatêng ki patih bab Ki Juragan Bali, andikakakên ênggêmpalakên siti dhusun ing Garêsik karya tigang atus. Kinèn maringakên dhatêng Ki Juragan, sarta kapatêdhanan nama Ngabèi Tohjaya. Utusanipun Ki Patih sarêng sampun anampèni wangsulan dalêm, enggal mangkat wangsul dhatêng Surabaya, sêrat dalêm sampun katampèn dhatêng ki patih sarta sangêt bingah [bi...]

--- 594 ---

[...ngah] ing manahipun. Ki Juragan Bali lajêng kamupakatakên ing para bupati, yèn kaparingan nama Ngabèi Tohjaya, kapatêdhan lêlênggah tigang atus karya siti dhusun ing Garêsik.

Anuntên ki patih rêmbagan kalihan kumêndur, sarèhning sampun lami ênggènipun dhatêng wontên ing Surabaya, prayogi tumuntên lêkas pêrang, ambêdhah kitha Surabaya,

kumêndur kapanujon manahipun. Lajêng sami parentah anata baris. Ingkang kadadosakên panjawat kiwa bala pasisir kiwa, têtindhihipun Ki Dipati Jayaningrat. Ingkang dados panjawat têngên bala pasisir têngên, têtindhihipun Ki Dipati Citrasoma ing Japara, Ki Patih sabalanipun sarta bala Maduntên dados dhadha, tunggal kalihan bala Kumpêni, botên pisah kalihan kumêndur, anuntên bidhal saking pabitingan sumêja marêpêk kitha, kathahing bala tanpa wilangan. Bala Kumpêni yèn sinawang kados mêndhung alêlampah, bala pasisir kados toya sagantên ambalabar ngêbêki papan. Busananipun apindha sêkar sataman. Bala ingkang lumampah ing ngajêng sami ambêkta tingkês jagang.

Wondene Ki Dipati Jayapuspita ing Surabaya inggih sampun mêdal saking kitha sabalanipun sumêja mêthuk prang, amapan wontên ing ara-ara dhusun Kapasan. Kathahing bala antawis wolung èwu, ingkang kadadosakên [kadado...]

--- 595 ---

[...sakên] panjawat kiwa adhinipun sang dipati wuragil anama Ngabèi Jangrana, ingkang dados panjawat têngên putranipun Sang Dipati Jangrana suwargi anama Jaka Tangkêban, taksih jaka kumala- kala, ingkang dados dhadha sakathahe pangulu, kêtib, modin sapanunggilanipun, sami ngangge rasukan pêthak, anyothe cundrik, nyêpêng talêmpak, wêtawis kathahipun wolung atus. Têtindhihipun anama Ki Pangulu Khakim kalih Ki Pangulu Tambak Kaji, yèn sinawang kados pêksi kuntul sarawa, Sang Dipati Jayapuspita anjênêngi wontên ing wingking, lênggah sarta pinayungan, ingadhêp bala kang ngampil upacara. Gêgaman ing Surabaya sampun ajêng-ajêngan kalihan gêgaman pasisir utawi gêgaman Kumpêni, nanging tandhingipun jitus. Upaminipun tiyang Surabaya satunggil, mêngsahipun satus. Bala ing Surabaya inggih botên ajrih aningali mêngsahipun kathah, anuntên sami campuh prang, bala Kumpêni angarutug ing sanjata tuwin maryêm. Kaum ing Surabaya sami mêndhak. Sarêng ing paprangan sampun pêtêng dening kukus, para kaum lajêng sami mangsah sarwi surak, anusup kukus. Lajêng sami prang rukêt. Kathah kang sami pêjah, utawi kang sami dados panjawat inggih sampun sami prang sakalangkung rame, swaraning sanjata sarta maryêm kados galudhug botên kèndêl-kèndêl awor swaraning surak tuwin pasambating [pasamba...]

--- 596 ---

[...ting] tiyang kang kabranan, yèn kamirêngakên anggêgirisi, ing paprangan mili rah, wangke tumpang tindhih amindha pulo, kang minôngka toyaning sagantên êrah wau, putunganing watang amindha sarah, kang amindha mina tamèng tuwin lêlayu sarta bandera, kathahe ingkang sami pêjah tanpa wilangan. Bala Kumpêni kalih brêgada ingkang pêjah ing paprangan ngriku sabrêgada, bala pasisir sapanunggilanipun bala ing Kartasura pêpalihan ingkang pêjah lan ingkang taksih gêsang, sarta bibrah tatanipun. Wondene bala ing Surabaya taksih kathah ingkang gêsang lan ingkang pêjah, sabab gilig ing kapurunanipun sami sumêja prang sabil. Dados awrat sêsanggènipun.

Kacariyosakên wiwit nagari Majapait, wontênipun prang rame sarta kathahing pêpêjah botên anyamèni prang Surabaya punika, bala Kumpêni tuwin bala pasisir nuntên dhadhal sami lumajêng angungsi ing bitingipun. Bupati ing Têgal kang nama Panji Wiranagara lan sabalanipun kalih atus kawan dasa botên purun lumajêng, nuntên ingêbyukan dening bala Surabaya, Panji Wiranagara lan sabalanipun wau sampun tumpês sadaya, bala ing Surabaya sami wêlas aningali ing kunarpanipun Panji Wiranagara, sabab bagus warninipun panggah ing pêrang, kunarpanipun lajêng sami dipun saèni. Wondene palajêngipun [pala...]

--- 597 ---

[...jêngipun] bala pasisir wau kathah kang sami gêbyur ing lèpèn. Têmah salong wontên kang pêjah dening toya, Ki Ngabèi Tohjaya sarencangipun dados pangawat kiwa sumêdya panggah ing pêrang, nanging kèlês ing kathah, inggih nuntên lumajêng nurut lèpèn. Sampun kêpanggih kalihan ki patih wontên ing biting, Ki Tohjaya matur, ki patih sampun ngantos tumut ing pêrang, anjênêngana wontên ing wingking kemawon, dadosa pangungsènipun bala kang sami lumajêng. Ki patih sangêt suka ing manahipun lajêng anglempakakên bala kang sami lumajêng wau sarta katata malih, tuwin prajuritipun ki patih piyambak inggih sampun katata. Anuntên bala ing Surabaya dhatêng, sumêja ngrangsang bitingipun ki patih, gumuruh sarwi surak, gamêlanipun angungkung, lajêng anêmpuh, bala kapatihan sarta bala pasisir anadhahi, arame pêrangipun. Kathah kang sami pêjah, Ki Tohjaya munggèng ing ngarsane ki patih sarencangipun ngamuk liwung, kang tinarajang kathah kang pêjah, bala pasisir sami lumajêng angungsi ing ki patih, nuntên katulungan dhatêng bala ing kapatihan. Bala ing pasisir lajêng purun majêng pêrang malih, ing sabên-sabên mêngkab barisipun enggal tinulungan dhatêng ki patih, dados kêkah pêrangipun bala ing pasisir, bala ing Surabaya inggih sura pêrangipun. Pêpêjah anggulasah sak ênggèn-ênggèn. Anuntên Kumpêni anulungi kalayan mariyêm saking ing bètèng, [bè...]

--- 598 ---

[...tèng,] bala ing Surabaya kathah kang pêjah, lajêng sami mundur sabab kasaput ing dalu, Dipati Jayapuspita lajêng anabuh gamêlanipun wontên ing pabitinganipun, sarta sami asuka-suka, bala ing Kartasura kang sami mirêng angênês manahipun. Ki patih lajêng angaturi uninga ing sang prabu kawrat ing sêrat. Yèn kawon pêrangipun, balanipun kathah kang pêjah, punapa malih kumêndur inggih sampun kintun sêrat dhatêng Amral Barikman kang wontên ing Samawis. Kala samantên sinêngkalan 1643.

Kawuwusa Panji Surèngrana kalih Panji Kartayuda, sami bidhal sabalanipun wêtawis kathahipun kawan èwu, sumêja nukub bala môncanagari kang sami baris wontên ing dhusun Sapanjang, kala samantên Tumênggung Surawijaya ing Jipang sawêg dhatêng abêbantu mriku sabalanipun sarta ambêkta têtêdhan kathah, kang sami baris ing ngriku wau sami suka manahipun. anuntên gêgamanipun Panji Surèngrana kalih Panji Kartayuda dhatêng, anukub wanci têngah dalu amaju tiga, bala môncanagari kagèt, botên nyana ulêng-ulêngan kados gabah dèn intêri, sarta kathah kang pêjah dening mêngsah, gêgaman tuwin barangipun sami têlas kapêndhêt ing mêngsah, Tumênggung Surawijaya tatu kenging pasêr, Tumênggung Kartanagara sabalanipun badhe atêtulung, nanging sampun dipun ajangi, dados [dado...]

--- 599 ---

[...s] botên sagêd atêtulung, sarta balanipun kathah kang pêjah dening mêngsah, botên sagêd amalês. Ênggènipun pêrang wiwit têngah dalu ngantos ing wanci byar, sarêng wanci enjing Panji Surèngrana kalih Panji Kartayuda sabalanipun sami mundur dhatêng ing wana, bala Kartasura sarta môncanagari sami ngênês manahipun. Sarêng wanci siyang Ki Tumênggung Surawijaya pêjah, ing dalunipun Ki Tumênggung Kartanagara sabalanipun tiyang Kartasura sami ambolos. Enjingipun Panji Surèngrana sabalanipun dhatêng malih, bala môncanagari nungkul asrah bongkokan gêgaman. Lajêng kinèn anututi kang sami ambolos wau, bala Kartasura kathah kang kacandhak pinêjahan. Ênggènipun anututi wangsul ing Lamongan. Palajêngipun Ki Tumênggung Kartanagara mêdal ing Garêsik. Sumêja anjog ing Samawis. Sarta sangêt karisakanipun.

Kacariyos Amral Brikman, ingkang wontên ing Samawis. Sarêng tampi sêrat saking Surabaya, yèn Kumpêni kawon pêrangipun, sarta nuntên aningali bala ing Kartasura kang

sami kaplajêng wau, Amral anuntên mangkat ambêkta Kumpêni kalih brêgada, sumêja abêbantu dhatêng ing Surabaya mêdal ing laut. Sadhatêngipun ing Surabaya lajêng mêntas dhatêng dharatan sakumpêninipun. Sampun kêpanggih akalihan kumêndur tuwin ki patih, kumêndur

--- 600 ---

awêwartos yèn kawon prangipun. Amral lajêng ambanting tapiyonipun. Enggal anyandhak sêmprong kadamêl nyêmprong pabarisan ing Surabaya, Amral sarêng aningali agêngipun pabarisaning mêngsah sangêt eram, sarta agèdhèg-gèdhèg. Lajêng wicantên dhatêng Ki Patih Cakrajaya, ki patih, sangêt eraming manah kula aningali agênge barising mêngsah, salami kula pêrang wontên ing tanah Indhu ing sabrang, kula dèrèng aningali kathahing mêngsah kados punika, kula botên maibên yèn awrat ing sêsanggènipun. Kalih dene laminipun ênggèn sampeyan bêbarisan wontên ing ngriki, tiyang Surabaya dèrèng wontên kang nungkul satunggil-tunggila, ing saupami kula botêna anglampahi ayahanipun sang prabu, kula pilalah wangsul saking wêgah kula rumaos botên sagêd ambêdhah ing Surabaya. Kacariyos Amral wau lajêng botên nêdha-nêdha ngantos tigang dintên tigang dalu, amung anisil pari kemawon. Bilih tilêm anungsang, sukunipun kadèkèk ing inggil. Sarêng sampun tigang dintên lajêng wicantên dhatêng ki patih, radèn dipati, pandugi kula wontên pitulunging Allah dhatêng kula, nagari ing Surabaya kados badhe bêdhah dening kula, mila sampun ngantos maras galih sampeyan. Ki patih sakalangkung suka ing galihipun.

1. samôngsa-mangsanipun. (kembali)

2. Salatiga (dan di tempat lain). (kembali)

3. ora. (kembali)

4. nata. (kembali)

5. ngungêlakên. (kembali)

6. wontên. (kembali)

7. rananggana. (kembali)

8. pramugarining. (kembali)

9. sima. (kembali)

10. nyêbut. (kembali)

11. miturut. (kembali)

12. ambruk. (kembali)

13. sang. (kembali)

14. kêkijing. (kembali)

15. sugal. (kembali)

16. Pangeran. (kembali)

17. rêngat. (kembali)

18. tiyang. (kembali)

19. masjid (dan di tempat lain). (kembali)

20. ambêdhah. (kembali)

21. utusan. (kembali)

22. Ki. (kembali)

--- 601 ---

Ki Patih lajêng parentah dhatêng Ki Ngabèi Tohjaya, kinèn anindhihi bala kang sami ngupaya uwos tuwin pantun sapanunggilanipun kang warni tatêdhan dhatêng padhusunan sakiwatêngêning ngriku, Ki Tohjaya wau kinanthenan tiyang ing Kudus satunggil anama Sirnayuda, sami kakêndêlanipun akalihan Ki Tohjaya, tiyang kêkalih inggih lajêng mangkat angirit tiyang kathah, sarta sampun angsal tatêdhan kathah, tiyang ing bêbarisan sami ayêm manahipun. Ki patih anuntên anglampahakên utusan animbali Pangeran Cakraningrat ing Madura, nanging botên sagêd sowan. Sabab ing Madura pinuju pêrang agêng, amêngsah mantunipun kang anama Arya Dikara ing Pamêkasan. Wondene ingkang dados nalaring pêrang, garwanipun Arya Dikara wau purik dhatêng ing Maduntên. Lajêng dipun kêkahi dhatêng ingkang rama Pangeran Cakraningrat. Ing sabên dintên tansah pêrang sarta kathah kang sami pêjah, nanging tiyang Maduntên kathah kang sami ambalik tumut Arya Dikara. Pangeran Cakraningrat sangêt kewran ing galihipun. Lajêng parentah dhatêng ingkang rayi kang anama Radèn Suradiningrat, kinèn ambêdhah ing Pamêkasan, kinanthenan santananipun anama Jangkewuh, sarta binêktanan bala ing Maduntên sapalih.

Radèn Suradiningrat enggal bidhal sabalanipun. Sarêng dumugi sajawining kitha Radèn Suradiningrat sanès [sa...]

--- 602 ---

[...nès] pikajênganipun, melik ing kamuktèn, supe ing kadang sêpuh, kait kalihan Jangkewuh, sumêja ngêndhih ingkang raka Pangeran Cakraningrat. Radèn Suradiningrat wau lajêng adamêl sêrat katur ing Ki Patih Cakrajaya kalihan kumêndur, amadulakên yèn ingkang raka sumêja ambalik mêngsah ing sang prabu, bilih wontên pangajanipun ki patih, Radèn Suradiningrat inggih sagah ambêdhah ing Madura, akathah- kathah wêwadulipun kang kalêbêt ing sêrat. Utusan enggal lumampah dhatêng ing Surabaya, sêrat sampun katur dhatêng ki patih sarta kumêndur, ki patih enggal amangsuli sêrat. Radèn Suradiningrat kinèn anggêbag nagari ing Maduntên, anyêpênga kakangipun. Sarta ki patih amarentahi tiyang Sumênêp tuwin Pamêkasan, sami ambiyantonana dhatêng Radèn Suradiningrat. Punapa malih kumêndur inggih sampun amarentahi kapitan kapal satunggil anama Kapitan Kartas, kinèn anjathok wontên muwara Madura, Kapitan Kartas sampun nyêpak wontên ing muwara Madura, punapa malih tiyang ing Sumênêp tuwin Pamêkasan

inggih sampun kumpul kalihan Radèn Suradiningrat. Têtiyang ing Madura inggih kathah kang anungkul, dados Pangeran Cakraningrat kesisan bala. Kala samantên Pangeran Cakraningrat sampun sumêrêp yèn ingkang rayi ambalik sumêja ngêndhih ing Madura, Pangeran sangêt [sangê...]

--- 603 ---

[...t] ênggènipun prihatin sarta kesisan bala, lajêng utusan aminta sraya dhatêng ing Bali. Anuntên Radèn Suradiningrat sabalanipun dhatêng angêpung ing Madura, Pangeran amêmpên salêbêting cêpurinipun. Balanipun kantun nêm atus. Ing sabên dintên sami anglolosi anungkul ing Radèn Suradiningrat. Pangeran sangsaya ngênês. Kang pinanggih ing galihipun sumêja nungkul dhatêng Kumpêni kang wontên ing baita badhe lajêng sowan dhatêng ki patih, pangeran enggal anglampahakên utusan têluk dhatêng Kapitan Kartas. Kapitan Kartas sarêng anampèni pratelaning utusan, sangêt bingah ing manahipun, enggal winangsulan. Pangeran ingaturan lolos saking ing dalêmipun, tumêdhaka dhatêng baita, utusan sampun mantuk matur ing gustinipun. Pangeran sangêt bingah, lajêng pradandosan sagarwaputranipun. Anuntên Radèn Suradiningrat sabalanipun angrurah padalêman ing Madura, Pangeran Cakraningrat sampun lolos mêdal kori bêbutulan sagarwaputranipun tuwin abdi ing sawêtawis. Lampahipun sampun numpak ing baita konthing angunjal dhatêng kapal. Pangeran minggah ing kapal rumiyin. Kapitan mêthukakên sarta sangêt ing urmatipun. Atata lênggah wontên ing petak, sarta urmat angungêlakên mariyêm. Anuntên garwa putranipun sang pangeran minggah ing kapal.

--- 604 ---

Kapitan enggal mêthukakên sajawining petak, anyandhak astanipun radèn ayu sarwi anêcêp jangganipun. Radèn Ayu Cakraningrat sarèhning dèrèng sumêrêp ing adatipun tiyang Wêlandi lajêng anjêrit. Sariranipun gumêtêr asambat ingkang raka. Pangeran Cakraningrat amirêng panjêritipun ingkang garwa sangêt kagèt, andik netranipun, mukanipun kados sêkar wora-wari bang, sangêt ing krodhanipun. Enggal narik curiga, Kapitan Kartas sinuduk lambungipun têrus pêjah kapisanan aniba ing petak. Pangeran lan putranipun lajêng angamuk. Kumpêni sakapal gègèr, pangeran kinarubut pinêstulan, pinêdhangan, kinêrbinan, nanging botên pasah, Kumpêni kathah kang pêjah, Wêlandi gala-gala sami têtulung angêbyuki, pangeran tinubruk ing kursi tiba lênggah, lajêng pinoporan sarta ginêbagan ing sorok. Rêmak sariranipun lajêng pêjah saputranipun. Wêlandi sakapal kathah kang pêjah lan ingkang gêsang, jisimipun sang pangeran lajêng kinêthok jangganipun. Gêmbung binucal ing sagantên. Sirah binêkta dhatêng Surabaya lan garwa tuwin putranipun alit-alit. Dene kitha ing Madura lajêng dipun broki ing Radèn Suradiningrat. Lampahipun Kumpêni kang ambêkta sirahipun Pangeran Cakraningrat wau sampun katur dhatêng Amral tuwin ki patih, sarta sangêt ing ngungunipun. Ki patih enggal [engga...]

--- 605 ---

[...l] anglampahakên utusan sarta mawi sêrat angaturi uninga ing sang prabu, wondene sang nata sarêng anampèni sêrat saking ki patih, inggih sakalangkung ngungunipun. Enggal amaringi wangsulan, sarta nuwala kapatêdhakakên ing Radèn Suradiningrat. Sêrat wangsulan sarta nuwala inggih sampun katampèn dhatêng ki patih tuwin Amral. Sarta sami sangêt ing bingahipun sabab aturipun katarimah.

Ki patih nuntên utusan animbali ing Radèn Suradiningrat ing Madura lan sabalanipun, samaktaa sagêgamaning prang, utusan sampun dumugi ing Madura, Radèn Suradiningrat

sarêng tampi parentah, inggih enggal bidhal sabalanipun tiyang Madura Sumênêp Pamêkasan kinêrig. Sarta lajêng kamupakatakên yèn kadadosakên bupati ing Madura, kaparingan nama Pangeran Cakraningrat. Amral sarta ki patih lajêng parentah dhatêng para bupati sabalanipun. Yèn ing dintên Salasa badhe magut prang ambêdhah ing Surabaya, kang sami kadhawahan matur sandika, sarêng ing dintên Salasa inggih lajêng bidhal saking ngriku anyakêti bitinging mêngsah sajawining kitha, Kumpêni sampun adamêl biting, amunggul balowartinipun, maryêmipun sampun tinata, ajêng-ajêngan kalihan bitinge mêngsahipun. Para bupati pasisir tuwin ing Madura inggih sampun sami abêbiting piyambak-piyambak. [piyambak-piyamba...]

--- 606 ---

[...k.] Kumpêni wau kathahipun kawan bragada, bala Surabaya sarêng aningali Kumpêni angangsêk biting, lajêng sami angatos-atos sarta amapanakên mariyêmipun. Nuntên sami pêrang mariyêm saking pabitingan. Dipati Jayapuspita minggah ing pêpanggungan anabuh carabalèn. Tuwan Amral aningali solahipun sang dipati angeca-eca, agèdhèg-gèdhèg. Lajêng parentah anyipat mariyêm pêpanggungan. Binendrong botên kèndêl-kèndêl. Nanging botên kenging, sang dipati taksih ngeca-eca anabuh carabalèn, tuwin balanipun sadaya inggih botên wontên ingkang miris. Malah sami ura-ura, wontên kang anggambang tuwin calêmpungan. Punapa malih yèn wanci siyang para èstri inggih sami angintun dhatêng lakinipun kang sami wontên ing pabarisan pabitingan. Sarêng katingalan dhatêng tiyang Kumpêni lajêng kasipat ing mariyêm. Nanging botên wontên kang kenging, para èstri wau inggih botên wontên kang ajrih, sakeca ênggènipun sami lumampah sarwi anggendhong cênging[1] tuwin sumbul. Ing waktu punika pabarisan ing Surabaya prasasat abêbiting pandonga ajêjagang pamuji, mila makatên, têtiyang ing Surabaya jalêr èstri sadaya sami kaprêdi salat sarta kaprêdi angaji kitab Kur'an dhatêng sang dipati, ing samangsanipun wontên kang amiturut ing parentah wau, lajêng

--- 607 ---

kalêpatakên ing paos tuwin takêr têdhak, malah sami tampi ganjaran. Yèn pinuju tiyang padhusunan inggih sadhusun pisan kapradikakakên. Milanipun sadaya sami ajrih asih dhatêng sang dipati, sarêng prang punika sami nêja anglabuhi pêjah amalês kasaenanipun sang dipati, dene ênggènipun pêrang mariyêm punika laminipun pitung dintên pitung dalu, têtiyang ing Surabaya sami yuwana, botên wontên kang sami kadhawahan ing mimis. Punapa malih pamondhokanipun ingkang sami kadhawahan mimis gutuk api, mimis bum, inggih botên wontên kang pasah kabêsmi, amargi sang kipati sangêt kumandêlipun ing Allah sarta sae ing pambêkanipun.

Anuntên kacariyos Panji Surèngrana kalih Panji Kartayuda, ênggènipun minta sraya tiyang ing Bali dhatêng, pinanggihan wontên ing Lamongan anama Murah Panji Balèlèng, ambêkta bala sèwu, sakalangkung sinuba-suba dhatêng Panji Surèngrana kalih Kartayuda sarta kathahing pangêbangipun. Panji Surèngrana sarta Kartayuda wau lajêng sami angaturi uninga dhatêng ingkang raka sang dipati, ingaturan amanggihana Murah Panji Balèlèng wau, sang dipati botên karsa amanggihi, nanging ingkang rayi kalih kinèn abêbingaha ing srayanipun. Supados sampun ngantos mutik mantuk dhatêng ing Bali, ciptanipun sang dipati saupami benjing kasêsêr pêrangipun, tiyang ing Bali [Ba...]

--- 608 ---

[...li] wau badhe kenging kaabên pêrang, ciptanipun sang dipati makatên punika kalajêng kasiku ing Allah, sabab suda pangandêlipun ing Allah, angandêl dhatêng sêsamining tiyang,

andadosakên icale yuwananipun salêbêting prang, pratandhanipun, kala sang dipati dèrèng sumêrêp, yèn ingkang rayi kêkalih aminta sraya tiyang ing Bali, griya ing pabarisan Surabaya botên wontên kang kabêsmi dening mimis, utawi tiyangipun inggih botên wontên kang sami kenging ing mimis. Sarêng sang dipati anampèni ing dhatêngipun tiyang ing Bali wau, bala ing Surabaya lajêng kathah kang sami kenging ing mimis. Griya ing pabarisan inggih lajêng kathah kang sami kabêsmi dening mimisipun tiyang Kumpêni.

Gêntos kacariyos tuwan kumêndur sarta Amral apirêmbagan kalihan ki patih, tuwan kumêndur wicantên dhatêng ki patih, radèn dipati, kadospundi prakawis pêrang punika, yèn manggunga mêmriyêman kemawon, pandugi kula ing dalêm sawindu botên sagêd rampung pêrang puniki, obat mimis kula botên wande badhe têlas. Mênggahing rêmbag kula prayogi pêrang dhadha, bilih kawon inggih sirna, yèn mênang amêsthi ngukup, nanging tumuntên wontên kawêkasanipun. Kalih dene tiyang sampun botên kêkirangan. Bala Kumpêni tuwin bala Jawi sampun kathah, gêgamanipun sampun mirantos. Kang dipun [dipu...]

--- 609 ---

[...n] antosi punapa. Tuwin Amral kalihan ki patih kapanujon manahipun. Lajêng sami parentah anata baris. Ingkang dados panjawat kiwa Pangeran Cakraningrat akanthi têtiyang ing Sumênêp Pamêkasan, ing Grêsik Sidayu, para bupati pasisir sanèsipun sami dados panjawat têngên. Ki patih tunggil bala Kumpêni dados dhadha, kathahing bala tanpa wilangan. Wondene Ki Dipati Jayapuspita inggih sampun sumêrêp yèn mêngsahipun mêdal pêrang, balanipun sang dipati inggih sampun katata, lajêng sami anabuh tangara magut ing pêrang, sakalangkung ramening pêrangipun, sabab sami ing purunipun. Swaraning sanjata sarta surak angobahakên bumi, dhawahing mimis amindha jawah, kunarpa ambêlasah saênggèn-ênggèn. Bala Kumpêni kang tumpês kalih brêgada, kapitan Wêlandi kang pêjah anama Kapitan Krasbun. Lutnangipun kang pêjah kêkalih, anama Pan Dêrlin, kalih Lutnang Pambandhêm. Bala pasisir tuwin bala Madura kang pêjah tanpa wilangan. Wondene bala ing Surabaya kathah ingkang pêjah lan ingkang taksih gêsang, bala kang sami pêjah ing paprangan wau warni-warni, wontên kang pêjah kenging gêgaman, sawênèh pêjah sêsingunên aningali kunarpa kathah, wontên kang pêjah ambu-ambunên dening rah, wontên kang pêjah sayah sarta kaluwèn, sabab ênggènipun pêrang sadintên muput. Anuntên [A...]

--- 610 ---

[...nuntên] kasaput ing dalu, ingkang pêrang sapih sami mundur dhatêng ing pabitinganipun. Sarêng sanès ing dintên Sang Dipati Jayapuspita sabalanipun atilar kitha, lumèngsèr dhatêng sawetaning lèpèn, amapan baris wontên ing kori sakèthèng, kithanipun lajêng dipun broki dhatêng Kumpêni tuwin ki patih, anuntên bêbantunipun Kumpêni saking Jakarta dhatêng wontên ing ngriku, kathahipun kalih brêgada, têtindhihipun anama Mayor Gustap, kalih Kapitan Pardèmês, tiga Lutnang Jakin, sakawan Kapitan Tonar.

Anuntên tuwan kumêndur wicantên dhatêng ki patih tuwin dhatêng Amral, angajak magut pêrang malih, sabab kumêndur wau botên sabaran sarta sangêt ing kêndêlipun. Ki patih sarta Amral anuruti, ing enjingipun lajêng sami ambidhalakên gêgaman. Tataning baris botên ewah, taksih kados sabên. Wêdalipun saking kitha andalêdêg kados toya mêdal saking rong. Wondene Sang Dipati Jayapuspita inggih sampun mêdal saking kori sakèthèng sabalanipun, amapan wontên sakilèning lèpèn. Balanipun pinartiga, kang saduman kadèkèk pangawat kiwa, têtindhihipun anama Jaka Tangkêban. Kang saduman kadamêl pangawat

têngên, têtindhihipun Ki Ngabèi Jangrana, bala kang saduman dados dhadha, têtindhihipun sang dipati piyambak, tinunggilakên

--- 611 ---

kalihan prajurit kaum. Sang dipati wau agadhah prajurit dulangmangap kalih èwu, kinèn rumêksa wontên wingkingipun. Anuntên bala ing Kartasura sarta Kumpêni dhatêng, lajêng têmpuh pêrang rame, swaraning sanjata kados rêdi rêbah, swaraning surak amindha ampuhan. Bala ing Kartasura tuwin Kumpêni kathah kang pêjah, bala ing Surabaya inggih kathah ingkang pêjah, ramening pêrang sarta kathahipun kang sami pêjah angungkuli ingkang sampun kalampahan. Pêjah sanjata lajêng sami pêrang rumakêt. Tuwan kumêndur sarta para upêsir tandangipun mubat-mabit anêrêgakên bala, kang tinêrajang têtumpêsan. Sang Dipati Jayapuspita anglela wontên ing paprangan. Nanging taksih sakeca lênggah pinayungan sarwi udud. Arasukan pranakan pêthak, udhêng gilig wungu, anyamping limar, ingadhêp lare alit angampil upêt kalihan gantèn. Tuwan kumêndur sarêng aningali dhatêng sang dipati lajêng angabani Kumpêninipun, kinèn ngarutug ing sanjata tuwin mariyêm. Nanging botên kenging, sang dipati angawe-awe sarwi wicantên. Kumêndur, majua mrene, yèn obat mimismu êntèk usungana manèh. Bala ing Surabaya ingkang dados panjawat têngên têtumpêsan. Ki Ngabèi Jangrana kapupu ing paprangan. Dene ingkang dados panjawat kiwa inggih sakalangkung rame pêrangipun, têtindhihipun anama [a...]

--- 612 ---

[...nama] Jaka Tangkêban. Balanipun kathah ingkang pêjah, Jaka Tangkêban wau sarêng aningali Sang Dipati Jayapuspita kinarubut ing Kumpêni, kinarutug ing sanjata, Jaka Tangkêban enggal anilar pangamukipun, sumêja amurugi dhatêng panggenanipun sang dipati sarwi anumpak kapal. Nanging lampahipun kasangsang ing mimis tuwin jêmparing sarta pasêr, kapalipun Jaka Tangkêban malumpat. Lajêng anyêlaki sang dipati, matur sarwi nangis angaturi mundur, sang dipati angandika, thole, lèrèna dhisik, aja angamuk. Anuntên sang dipati ingaturan uninga dhatêng balanipun, yèn ingkang rayi Ki Ngabèi Jangrana kasambut ing paprangan, balanipun tumpês. Sang dipati sarêng mirêng enggal nyandhak waos karsa angamuk, sarwi angatag prajuritipun dulangmangap sarta prajurit talangpati kalih èwu, ayo bocah dulangmangap talangpati, ngamuk barêng lan aku, padha mêrêma bae cikbèn ilang marasmu, ya iki patukoning swarga. Bala kang ingatag enggal mangsah, ambyuk angamuk rampak. Kang tinêrajang kathah pêjah, kang pêrang bangun rame malih.

Para mantri tuwin prajurit kaum ing Surabaya sami matur dhatêng sang dipati, sampun ngantos anyarirani prang, anjênêngana saking wingking kemawon. Sabab balanipun taksih kathah sarta taksih sami purun. Sang dipati amangsuli, ing sadina iki aku ora kêna padha

--- 613 ---

kopalangi, ayo barêng ngamuk. Para mantri sarta para kaum wau lajêng sami anglancangi ngamuk. Anêrajang bala Kumpêni kathah ingkang pêjah, Mayor Gustap angabani Kumpêninipun kang sami angangge durbus kathahipun wolung dasa, kang tinêmpuh têtumpêsan, sinusunan ing gurnat lan gurnada, tiyang ing Surabaya sangsaya kathah ingkang pêjah. Anuntên para garwanipun sang dipati tuwin para santananipun èstri sami kamirêngan, yèn Ki Ngabèi Jangrana pêjah sarta bala ing Surabaya inggih kathah ingkang pêjah, para èstri wau lajêng sami nusul dhatêng ing paprangan atawan tangis, sami anggarumung sang dipati ingaturan mundur, atata-tataa rumiyin. Sabab balanipun sampun kathah ingkang sami pêjah, akumpula kalihan Panji Surèngrana punapa dene Panji

Kartayuda, nuntên majênga pêrang malih. Sang dipati sarêng ginubêl ing para arum, sangêt kewran ing galihipun. Lajêng mundur sabalanipun alon-lonan. Kumpêni botên ambujêng, angarutug ing sanjata saking katêbihan sarta kasaput ing dalu, Kumpêni sarta bala ing Kartasura sami wangsul dhatêng kitha ing Surabaya, Sang Dipati Jayapuspita wangsul dhatêng ing kori sakèthèng malih.

Ing dalunipun Panji Surèngrana kalih Panji Kartayuda sami sowan dhatêng ingkang raka, sang dipati ingaturan lumèngsèr saking kori sakèthèng, anunggila kalihan Murah [Mu...]

--- 614 ---

[...rah] Panji Balèlèng wontên ing Kapraban. Sang dipati alon amangsuli, adhi, aku durung gêlêm anyênyambat pêrang ing wong liyan. Samêngko aku isih dhêmên angadu pêrang wongku dhewe ing Surabaya, calathumu iku ya wis bênêr, sabab wongku ing Surabaya ming sathithik sarta wis akèh kang padha mati pêrang, mungsuhku wong saka tanah Jawa kèhe lêksan, êmbuh tikêle lan balaku ing Surabaya, nanging aku ora miris. Ingkang rayi kêkalih mêksa angaturi kèngsêr, sang dipati lajêng anantun dhatêng para lêlurahing kaum. Sarèhning badhe kumpul kalihan tiyang ing Bali, punapa botên ambatalakên ing sabilipun. Para kaum wau atur wangsulanipun sami pradongdi. Wontên ingkang matur yèn botên pikantuk ing prang sabil. Sabab têtunggilan kalihan tiyang kapir. Satêngah wontên ingkang matur pikantuk ing prang sabil, sanajan têtunggilan kalihan tiyang kapir, sabab amitulungi ing pêrang, amêsthi botên ambatalakên ing sabil. Kalih dene pikantuk ombèr angasokakên bala. Lajêng kathah kang sami matur amrayogèkakên kèngsêr, sang dipati kèlu ing tiyang kathah, lajêng bidhal saking ing kori sakèthèng lan sabalanipun tuwin sarepot sadaya, kèndêl wontên kapraban kalih dalu, lajêng dhatêng ing kaputran. Wontên ing ngriku amasanggrahan. Murah Panji Balèlèng inggih [ing...]

--- 615 ---

[...gih] wontên ing kaputran sabalanipun. Nanging pasanggrahanipun têbih kalihan sang dipati. Wondene tuwan kumêndur kalihan Amral punapa malih ki patih inggih sampun sami sumêrêp, yèn sang dipati kèngsêr dhatêng ing kaputran. Kumêndur angajak ngêlud. Amral kalihan ki patih botên angrêmbagi, kumêndur adrêng pangajakipun. Ki patih sarta Amral anuruti, kumêndur lajêng bidhal ambêkta Kumpêninipun kalih brêgada, Amral sarta ki patih tuwin para bupati botên wontên kang tumut, amung sami anguruni bala kemawon, antawis gangsal èwu, lampahing barisipun kumêndur sampun dumugi ing kaputran, pinêthuk ing prang lèrès. Baris ing Surabaya sumêja mapan dhatêng ing Wanakrama, panyananipun kumêndur tiyang Surabaya sampun kanji, botên sumêrêp yèn anggêlari, barisipun kumêndur anglud. Sarêng dumugi ing Wanakrama lajêng pinêthuk ing pêrang, Panji Surèngrana kalihan Murah Panji Balèlèng anangkêbi saking kiwa têngên. Bala Kumpêni kathah kang pêjah, sabab botên sagêd mikantukakên mariyêm tuwin sanjatanipun saking pakèwêding papan, sarta lajêng tinêrajang saking ing ngiringan. Kumpêni kang pêjah sabrêgada, lajêng mundur alêlumbungan. Bala ing Surabaya angêlud. Kumêndur mobat-mabit tandangipun, ênggènipun angabani angajêngakên. Nanging barisipun botên kenging kaajêngakên. [kaa...]

--- 616 ---

[...jêngakên.] Balanipun para bupati urunan wau sampun sami lumajêng rumiyin dhatêng ing kitha Surabaya, ki patih kalihan Tuwan Amral sarêng sumêrêp yèn kumêndur kaplajêng, enggal ambidhalakên barisipun sumêja têtulung, lajêng kêpêthuk campuh pêrang kalihan mêngsah, barisipun kumêndur sampun bênggang kalihan mêngsah,

balanipun Surèngrana kalihan Murah Panji Balèlèng anuntên mundur dhatêng Wanakrama malih, ki patih sarta Amral sampun wangsul dhatêng ing kitha Surabaya.

Sarêng sadintên punika ugi Tuwan Amral asêksi dhatêng ki patih bab karisakanipun bala Kumpêni, amargi saking kumêndur ênggènipun angabên prang amuta tuli kemawon. Dados Kumpêni kathah ingkang sami pêjah sarta ki patih wau dipun têdhèni tôndha namanipun. Sabab Tuwan Amral badhe angaturi sêrat dhatêng ing Batawi amadulakên kalêpatanipun kumêndur, panyuwunipun Amral, kumêndur kakesahna saking pabarisan ing Surabaya, bilih panyuwunipun wau botên katurutan, Amral badhe mutung mantuk dhatêng nagari Wêlandi, sabab botên sagêd yèn têtunggilan padamêlan kalihan kumêndur. Ki patih inggih sampun anyukani tôndha tangan sarta cap. Amral lajêng kintun sêrat dhatêng ing Batawi, botên antawis lami angsal wangsulan, katarimah ing aturipun. Kumêndur katimbalan Pêrlos dhatêng ing Batawi. [Bata...]

--- 617 ---

[...wi.] Anuntên bêbantu saking Kartasura dhatêng wontên ing Surabaya, bupati ing Banyumas, ing Dhayaluhur, Pamrêdèn, ing Rema sabalanipun, têtindhihipun Ki Tumênggung Jayawinata sampun pinêrnahakên pakuwonipun.

Kacariyos srayanipun Pangeran Cakraningrat kang pêjah wontên ing kapal, samangke dhatêng wontên ing Madura, anjujug ing Tunjungan. Pangagêngipun anama Dewa Kêtut, ambêkta bala tiyang Bali sèwu, sarêng dumugi ing Tunjungan, Dewa Kêtut angsal pawartos yèn ingkang aminta sraya ing piyambakipun sampun pêjah wontên ing baita kapal. Dewa Kêtut sakalangkung ngungun, lajêng parentah dhatêng balanipun, kinèn ambêbahak nagari tuwin padhusunan ing Madura, bala ing Nungsakambangan inggih lajêng anjarah angrayah, têtiyang ing Madura kagegeran, sami lumajêng dhatêng Surabaya sumêja sami ngaturi uninga ing gustinipun.

Kala samantên pabarisan ing Surabaya pinuju kèndêl, botên wontên ingkang pêrangan. Dene laminipun bala Kumpêni sarta ki patih ênggènipun bêbarisan wontên ing Surabaya sampun sadasa wulan. Kala Sang Dipati Jayapuspita taksih wontên salêbêting kitha Surabaya pitung wulan. Sarêng sang dipati kèngsêr dhatêng [dha...]

--- 618 ---

[...têng] Wanakrama punika laminipun sampun pitung wulan, lajêng kèndêl botên pagut-pinagut.

Anuntên kacariyos tiyang ing Maduntên kang sami kaplajêng wau, sampun dumugi ing Surabaya, lajêng matur ing gustinipun wiwitan dumugi wêkasan. Pangeran Cakraningrat enggal angaturi uninga dhatêng ki patih sarta Amral. Dhawahipun ki patih, Pangeran Cakraningrat kinèn mantuk dhatêng Maduntên, angrêbata nagarinipun. Pangeran matur malih, sarèhning mêngsah tiyang Bali kang wontên ing Maduntên amung sakêdhik, ènthèng linawan ing pêrang, kula badhe anglampahakên adhi kula kemawon anama Radèn Cakranagara, kala alit nama Radèn Jimat. Kula piyambak prayogi wontên ing ngriki, sabab mêngsah awrat ing ngriki. Ki patih sarta Amral inggih amarêngi, Pangeran Cakraningrat lajêng parentah dhatêng Radèn Cakranagara, kinèn anggêbag mêngsah kang wontên ing Madura, binêktanan bala sèwu, Radèn Cakranagara sampun bidhal saking Surabaya, sarêng dumugi ing Tunjungan lajêng campuh pêrang rame, tiyang Madura tuwin tiyang Bali kathah kang sami pêjah, ing sakèndêling pêrang Radèn Cakranagara lajêng dipun bujuk dhatêng Dewa Kêtut. Radèn Cakranagara inggih sampun kenging kabujuk, kumpul kalihan Dewa

Kêtut. Sakalangkung sinuba-suba, Radèn Cakranagara lajêng kaangkat nama Pangeran Cakraningrat, angêbrêki kitha

--- 619 ---

ing Madura, tiyang ing ngriku sampun sami suyud. Ingkang kadadosakên pêpatih nama Radèn Sewanagara, kala samantên sampun katur dhatêng Pangeran Cakraningrat kang wontên ing Surabaya, lajêng katur dhatêng Amral tuwin ki patih, yèn Radèn Cakranagara ambalik, kumpul kalihan tiyang ing Bali, sampun anama Pangeran Cakraningrat. Tuwan Amral kalihan ki patih tuwin para bupati sadaya lajêng sami pirêmbagan sumêja amungkasi ing pêrang salah satunggil. Ingkang pinanggihing rêmbagipun mêngsah ing Madura kêpanggih ing wingking, mêngsah kang wontên ing Wanakrama kang badhe kapungkasan rumiyin. Tuwan Amral nuntên amarentahi Mayor Gustap, kinèn anggêbag mêngsah ing Wanakrama, angirit Kumpêni kalih brêgada, sarta para bupati sabalanipun sadaya, Tuwan Amral kalihan ki patih botên tumut, kantun wontên ing kitha Surabaya sarta bala sawêtawis. Gêgamanipun tuwan mayor sampun bidhal saking ing ngriku, andalêdêg kados toya lèpèn banjir, kathahing bala tanpa wilangan. Bala Kumpêni kados mêndhung, kang minôngka calèrèt gêbyaring sanjata kasorotan ing raditya, busananipun bala Jawi awarni-warni kados sêkar sataman. Lampahing baris sampun dumugi ing Wanakrama. Wondene barisipun Sang Dipati Jayapuspita inggih sampun amapan sajawining [sajawi...]

--- 620 ---

[...ning] pabitingan sarta prajurit Bali, ingkang anindhihi Panji Surèngrana kalihan Panji Kartayuda, lajêng campuh pêrang rame, kathah kang sami pêjah, bêbathang anggêlasah, balanipun Sang Dipati Jayapuspita apês pêrangipun, sabab kumpul kalihan tiyang Bali, sanès kalihan kala dèrèng kumpul. Dhasar karoban tandhing, para mantri sarta para santananipun sang dipati kathah kang sami pêjah, balanipun Mayor Gustap amung sakêdhik kang sami pêjah, Sang Dipati Jayapuspita anjênêngi saking ing pabitingan. Sarêng aningali balanipun kathah kang sami pêjah, lajêng mêdal angajêngakên bala ing sakantunipun, nanging kados sêsulung malêbu ing gêni, balanipun sang dipati lajêng sami mundur dhatêng ing pabitingan, sarta kasaput ing dalu, barisipun tuwan mayor kèndêl sajawining bitinge sang dipati ragi têbih, sêjanipun tuwan mayor ing siyangipun malih badhe angrurah biting.

Sarêng ing wanci dalu Sang Dipati Jayapuspita ingaturan pirêmbagan dhatêng para santananipun. Sang dipati ingaturan kèngsêr dhatêng ing Japan. Papanipun wiyar cakêt lèpèn agêng, prayogi yèn kadamêla tata-tata sarta kaklêmpaka bala, sabab ing Wanakrama punika kasompokên. Sang dipati inggih miturut ing pirêmbag wau, lajêng angundhangi balanipun tuwin rêrepot kinèn sami pradandosan. Sarêng ing wanci bangun [ba...]

--- 621 ---

[...ngun] enjing sang dipati bidhal saking ing Wanakrama sabalanipun. Pandhe, sayang, tukang samak sapanunggilanipun botên kantun, tunggil rêrepot sami lumampah ing ngajêng, sang dipati lumampah ing wingking, kala samantên balanipun sang dipati antawis taksih pitung èwu, sabab salamènipun pêrang punika balanipun sang dipati botên wontên kang têluk satunggil-tunggila, lampahipun sang dipati wau yèn dipun sawang kados praja angalih panggenan. Tuwan mayor sarêng sumêrêp, yèn sang dipati oncat, lajêng ambujêng, sang dipati anadhahi sarwi lumampah, bilih Kumpêni amêlak balanipun sang dipati nolèh angandhêgi, Kumpêni nuntên wangsul angêbruki biting ing Wanakrama, lajêng

mantuk dhatêng ing kitha Surabaya. Lampahipun sang dipati sampun dumugi ing Japan. Lajêng abêbiting sarta anyaèni prajuritipun.

Kala samantên Ki Patih Cakrajaya lajêng apirêmbagan kalihan Amral, prakawis mêngsah kang wontên ing Madura, ki patih lajêng amarentahi dhatêng Pangeran Cakraningrat kinèn angrêbat nagarinipun ing Madura, sarta kêkanthenan para bupati pasisir sawêtawis sabalanipun. Ingkang kadadosakên senapati Mayor Gustap, ambêkta Kumpêni sabrêgada, kapitanipun kêkalih, kang satunggil anama Kapitan Bèsing, kalih Kapitan [Kapita...]

--- 622 ---

[...n] Tonar, anuntên sami bidhal saking Surabaya, sarêng dumugi ing Madura lajêng campuh pêrang wontên ing Malaya, balanipun Pangeran Cakraningrat tuwin bala pasisir kathah kang pêjah dening tiyang Bali, nuntên tinulungan prajurit Kumpêni, tiyang Bali kathah kang pêjah, Dewa Kêtut sabalanipun lumajêng dhatêng kitha ing Tunjungan, Kumpêni sarta bala Madura anglud. Lajêng campuh pêrang rame, kathah kang sami pêjah, sarèhning tiyang ing Bali karoban lawan. Dewa Kêtut sabalanipun nuntên lumajêng ngalèr ngetan, lajêng numpak baita, sumêja mantuk dhatêng ing Bali, Radèn Cakranagara kalihan Radèn Sewanagara binêkta dhatêng ing Bali, tuwan mayor sakumpêninipun kathah ênggènipun angsal jarahan tuwin bêboyongan. Lajêng binêkta wangsul dhatêng Surabaya, Pangeran Cakraningrat taksih angantun wontên ing Madura anata nagarinipun. Ki patih sarta Amral lajêng anglampahakên utusan dhatêng ing Kartasura angaturakên bêboyongan saking Madura wau, sarta angaturakên putra garwanipun Pangeran Cakraningrat kang pêjah wontên ing kapal. Utusan inggih sampun lumampah, botên lami nuntên wangsul dhatêng ing Surabaya sarta ambêkta nuwala sakawan. Kang kêkalih kaparingakên dhatêng Radèn Suryawinata kalih Cakrawinata, kadadosakên bupati ing Surabaya, kang satunggil kaparingakên Ki Rôngga

--- 623 ---

Pramana, kadadosakên bupati ing Lamongan. Kang satunggilipun dhatêng pêpatih ing Jipang, kang anama Ki Sôngka, kaganjar nagri ing Jipang, kaparingan nama Tumênggung Mataun. Sabab Ki Sôngka punika panakawanipun sang prabu kala taksih kapugêran. Priyantun sakawan wau inggih sampun kamupakatakên ing para bupati sadaya.

Gêntos kacariyos Sang Dipati Jayapuspita ingkang wontên ing Japan sasêdhèrèkipun, sarta Murah Panji Balèlèng inggih wontên ing Jipang. Nanging pondhokipun têbih lan sang dipati, kala samantên Murah Paji adarbe panyuwun dhatêng sang dipati, ingkang rayi kêkalih, Panji Surèngrana kalih Panji Kartayuda, punika kabucala namanipun panji, bilih sang dipati botên anuruti panyuwunipun, Murah Panji Balèlèng sumêja mutung mantuk dhatêng ing Bali lan sabalanipun. Sang dipati inggih anuruti, ingkang rayi satunggil sampun kaêlih nama Dêmang Kartayuda, nanging Panji Surèngrana sang dipati botên purun yèn angêliha namanipun Panji, sabab patêdhanipun sang prabu kala wontên ing Samawis. Murah Panji inggih sampun narimah.

Anuntên sang dipati parentah dhatêng Dêmang Kartayuda, kinèn angirupi tanah môncanagari sawetaning rêdi Lawu sadaya, Dêmang Kartayuda inggih sampun lumaksana, ambêkta bala dhomas. Ing tanah môncanagari sampun [sa...]

--- 624 ---

[...mpun] nungkul sadaya dhatêng Dêmang Kartayuda, sarta sampun agêng barisipun apakumpulan ing Madiun. Dêmang Kartayuda lajêng amatah mantri kêkalih anama Ngabèi Tambakbaya kalih Wiratanu, kinanthenan tiyang ing Pranaragi, kinèn anêlukakên ing Kaduwang, ing Wiraka, Sêmbuyan tuwin ing Pacitan. Mantri kêkalih enggal bidhal. Ing tanah Kaduwang, Wiraka wau inggih sampun sami suyud. Ki Dêmang Kartayuda sabalanipun lajêng bidhal dhatêng ing Jagaraga, apacak baris wontên ing dhusun Kiping, cucuking pêrang abaris ing Kalimungkung, tiyang ing Sukawati sawetaning bênawi sampun sami nungkul sadaya, wontên kang sami ngili dhatêng ing Kartasura, têtiyang ing nagari Kartasura sami gègèr, sarta sampun katur ing sang prabu, yèn tiyang tanah môncanagari sami ambalik, tuwin tiyang ing Sukawati, Kaduwang, ing Laroh sampun sami nungkul dhatêng mêngsah, padhusunan kathah kang risak kajarah karayah.

Kala samantên sang nata pinuju susah galihipun, sabab putranipun kêkasih kang nama Pangeran Dipati Purbaya punika dados prakawis kalihan Kumpêni, sarèhning tiyang Kumpêni wau sami anggadhahi kuwatos dhatêng Pangeran Purbaya, dados agadhah panyuwun dhatêng sang prabu, gêgadhuhanipun Pangeran Purbaya tanah ing Banyumas, ing Dhayaluhur, ing Pamrêdèn, ing Rema, ing Bagêlèn, [Bagêlè...]

--- 625 ---

[...n,] punika sami dipundhuta tuwin mariyêmipun inggih kapundhuta, kori bêbutulan ing kadhaton kang dhatêng ing Purbayan kabuntua, supados sudaa kuwatosipun tiyang Kumpêni, mila sang prabu sangêt ênggènipun prihatos. Sabab punika putra kêkasih sarta andêling prang, kinalulutan ing para kadang sarta têtiyang sanagari ing Kartasura. Sarêng sang nata mirêng yèn mêngsah sampun angancik sawetaning bênawi, lajêng parentah dhatêng ingkang putra kêkalih kang anama Pangeran Dipati Balitar kalih Pangeran Dipanagara, Pangeran Balitar kinèn angundurna mêngsah kang wontên ing Kaduwang, kinanthenan bupati lêbêt sabalanipun sarta prajurit kaparak. Pangeran Dipanagara kinèn amêthukna mêngsah kang wontên ing Kiping, binêktanan tiyang Gowong, Kalang tuwin arahaning dhusun tanah Pajang, putra kêkalih sarêng ênggènipun bidhal. Sarêng lampahipun dumugi ing Samanggi, lajêng pêpisahan. Pangeran Balitar mangidul anjog ing Laroh, lajêng dhatêng ing Kaduwang, mêngsahipun botên amêthukakên pêrang, mundur dhatêng ing Pranaragi. Wondene Pangeran Dipanagara mangalèr, lajêng apacak baris wontên ing dhusun Garompol, ajêng-ajêngan kalihan mêngsahipun ing Mungkung, anuntên utusanipun sang prabu amatêdhani sêrat. Sampun tinampèn dhatêng Pangeran Dipanagara, ungêling ngalamatipun, [ngalamati...]

--- 626 ---

[...pun,] kulup Dipanagara, layang iki aja sira ungkabi, banjur wèhna dhewe marang kakangira Si Dipati Jayapuspita, ing kono besuk sira wacaa wong loro. Pangeran Dipanagara sasampunipun maos ngalamat, lajêng karaos ing galihipun, sabab kala rumiyin sampun dèn lêlèjêmi dhatêng ingkang rama, utawi kalanipun mangkat ngalurug punika inggih kadhawahan ambêktaa garwa putranipun. Dangu-dangu sang pangeran amupus ing galih, madêg suranipun sarta sêmu bingah, pangeran lajêng animbali ipenipun anama Radèn Wiradirja, kinèn amanggih[2] Dêmang Kartayuda kang abaris ing Kiping, Wiradirja wau sampun dèn bisiki ingkang dados karsanipun sang pangeran. Radèn Wiradirja enggal mangkat dhatêng Kiping, sampun kêpanggih kalihan Dêmang Kartayuda, lajêng amratelakakên ing sawêwêlingipun Pangeran Dipanagara, Ki Dêmang Kartayuda sarêng mirêng sangêt bingah ing manahipun. Radèn Wiradirja sampun winangsulan lajêng kinèn mantuk. Sampun kêpanggih kalihan gustinipun, matur ing kawitan dumugi wêkasan. Ing sapêngkêripun Radèn Wiradirja Ki Dêmang Kartayuda lajêng bidhal saking Kiping

sabalanipun. Sumêja mêthuk ing Pangeran Dipanagara, sarêng lampahipun cakêt kalihan barisan ing Garompol, lajêng anitir bêndhe sarwi surak-surak. Balanipun Pangeran Dipanagara gègèr, lajêng [la...]

--- 627 ---

[...jêng] sami atata baris. Pangeran ngandika sêru, bocahku kabèh, ajana obah, aku arêp andêlêng dhewe marang mungsuh iku. Pangeran lajêng anitih kuda, ingiring abdi pitu sami kêkapalan, anyandêr dhatêng panggenaning mêngsah, sampun kêpanggih kalihan Dêmang Kartayuda sarta sangêt suka ing kalih-kalihipun. Dêmang Kartayuda lajêng anuduh bupati ing Madiun, kinèn angrabasèng pabarisan ing Garompol. Bupati ing Madiun enggal marêpêki pabêbitingan. Pabarisanipun Pangeran Dipanagara gègèr, sami lumajêng ing sapurug-purug. Kantun para abdi tuwin garwa putranipun sang pangeran. Sampun sami pinondhongan dhatêng bupati ing Madiun. Pangeran Dipanagara kalihan Dêmang Kartayuda wau lajêng dhatêng ing Madiun. Ing dhusun Mungkung mriku taksih dipun dèkèki bêbarisan ing sawêtawis, têtindhihipun mantri kêkalih anama Rôngga Macanloka kalih Ki Kêbo Kabiri.

Sarêng Pangeran Dipanagara sampun dumugi ing kitha Madiun, Ki Dêmang Kartayuda lajêng anglampahakên utusan dhatêng ing Japan angaturi uninga ing sang dipati, yèn Pangeran Dipanagara sampun kumpul kalihan piyambakipun, sumêja kêpanggih kalihan sang dipati, utusan sampun lumampah dumugi ing Japan. Sang Dipati Jayapuspita sarêng anampèni pratelaning utusan [utusa...]

--- 628 ---

[...n] sakalangkung suka manahipun, enggal bidhal sabalanipun sumêja mêthuk ing pangeran. Murah Panji kang sawêg dhatêng ing Bali kathahipun sèwu, têtindhihipun anama Dewa Agung, inggih sami tumut mêthuk. Sarêng lampahipun dumugi antawis ing Kadhiri kalihan ing Japan, lajêng rêrêp amasanggrahan.

Wondene Pangeran Dipanagara kalihan Dêmang Kartayuda inggih sampun bidhal saking Madiun. Para garwanipun sami katilar wontên ing ngriku, lampahipun sampun kêpanggih kalihan Sang Dipati Jayapuspita, lajêng sami rêrangkulan, tuwin kalihan Murah Panji Balèlèng inggih sami bagèk-binagèkakên. Lajêng sami tata lênggah, sang dipati matur alon sarwi mèsêm. Ênggèr, kula botên nyana yèn kêpanggih kalihan sampeyan. Bingahipun manah kula upamènipun tiyang sakit, mèh dumugi ing antakanipun, anuntên waluya sadaya, sarawuh sampeyan punika kang minôngka usada. Pangeran mèsêm sarwi angulungakên sêrat bêbêktanipun. Sang dipati anampèni lajêng binuka, winaos gêntos kalihan sang pangeran, suraosipun, kulup Jayapuspita, ingsun amaringi kanthi marang sira, adhinira Si Dipanagara, sarta ingsun wis anglilani marang sira amêngkua ing tanah wiwit ing Gunung Lawu sapangetan ing Balambangan. Sira wêngkua wong loro, [lo...]

--- 629 ---

[...ro,] nanging aja kongsi nyorok sakuloning Gunung Lawu. Sêrat lajêng gêntos kawaos dhatêng Murah Panji Balèlèng utawi Dêmang Kartayuda sarta Surèngrana, sadaya sami suka manahipun. lajêng sami rêrêp wontên ing ngriku ngantos satêngah wulan.

Sarêng satunggiling dintên sang dipati angundhangi ing balanipun sadaya, kinèn sami anêksèni yèn Pangeran Dipanagara kaangkat jumênêng nata ajêjuluk Panêmbahan Hèrucakra Senapati ing Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama, amêngku tanah sawetaning Gunung Lawu sapangetan, mangidul mangalèripun tandhês sagantên. Sang

Dipati Jayapuspita asalin nama Dipati Panatagama, Panji Surèngrana kaangkat nama Dipati Natapura, Dêmang Kartayuda kaangkat nama Dipati Sasranagara, Jaka Tangkêban kanamakakên Tumênggung Jangrana, panêmbahan wau sampun dèn aturi upacara kaprabon sarta bala pitung atus. Ingkang kawan atus tiyang Bali, ingkang tigang atus tiyang Surabaya, lajêng sami pirêmbagan bab pêrang, Sang Dipati Panatagama matur alon. Anggèr, sampeyan kula aturi ngadhaton ing Kadhiri eca atine kemawon. Dene prakawis ing pêrang angêmungna adhi kula kêkalih, tiga pun Jangrana. Panêmbahan amangsuli, kakang, kula botên purun angeca-eca, sumêja sêsinau supados sumêrêp [su...]

--- 630 ---

[...mêrêp] pratingkahing pêrang, amung pun kakang Dipati Sasranagara tumuta ing kula, kula damêl kanthi, dene tanah ingkang kula wêngku wiwit ing rêdi Lawu mangetan watês bênawi ing Kadhiri, wiwit bênawi ing Kadhiri sapangetan kula sumanggakakên pun kakang. Sang dipati inggih anyumanggakakên ing karsanipun panêmbahan. Lajêng sami bidhal pêpisahan. Panêmbahan sumêja dhatêng Madiun. Sang dipati wangsul dhatêng Japan, lajêng parentah dhatêng Ki Dipati Natapura kalih Ki Tumênggung Jangrana, kinèn banjêl ing pêrang dhatêng ing Surabaya. Ki Dipati Natapura kalih Ki Jangrana inggih enggal bidhal sabalanipun, abaris ing dhusun Sapanjang, ing sabên dintên tansah apêrang, gêntos lurug-linurugan kalihan bala ing Kartasura tuwin Kumpêni kang sami baris wontên ing Surabaya.

Wondene Panêmbahan Hèrucakra kalihan Dipati Sasranagara inggih sampun dumugi ing Madiun. Ing ngriku sampun agêng pabarisanipun. Dipati Sasranagara lajêng amupakatakên dhatêng tiyang ing pabarisan ngriku, yèn Pangeran Dipanagara sampun jumênêng nata, amêngku tanah sawetaning rêdi Lawu, angadhaton ing Madiun. Pamugarining pêrang Dipati Sasranagara.

Kala samantên Pangeran Dipati Balitar, kang abaris ing Kaduwang, sampun mirêng, pawartos yèn ingkang raka Pangeran Dipanagara ambalik, sampun jumênêng nata angadhaton [anga...]

--- 631 ---

[...dhaton] ing Madiun. Pangeran Balitar enggal utusan angaturi uninga ing sang prabu, sang nata sarêng sampun anampèni pratelaning utusan, sakalangkung gugup galihipun. Lajêng andhawahi bupati gêdhong sabalanipun, kinèn bantu dhatêng ing Kaduwang, dhawahipun sang nata Pangeran Balitar andikakakên ngangsêg dhatêng ing Pranaraga. Lampahipun bupati gêdhong wau sampun dumugi ing Kaduwang, Pangeran Balitar inggih lajêng bidhal sabalanipun sumêja ngangsêg dhatêng Pranaragi, pangajênging baris sampun dumugi ing dhusun Kandhêg, antawisipun ing Pranaragi kalihan Madiun. Ingkang dados andêlipun baris ing Kablitaran anama Ki Garwakôndha, kalih Sêcadirana, tiga Panji Tohpati. Wondene Panêmbahan Hèrucakra inggih sampun sumêrêp, yèn dipun lurugi, lajêng bidhal sabalanipun saking ing Madiun. Ingkang dados têtindhihing baris Dipati Sasranagara, anitih maesa bule sampun nate dinamêl pêrang, panêmbahan anjênêngi saking katêbihan kemawon, sabab sangêt lingsêmipun dhatêng ingkang rayi.

Baris ing Kablitaran kalihan baris ing Madiun lajêng campuh ing pêrang sakalangkung rame, kathah kang sami pêjah, bala ing Madiun nuntên kaplajêng, sabab pêrangipun rungak-rungak, bala ing Kablitaran dipun tindhihi gustinipun piyambak. [pi...]

--- 632 ---

[...yambak.] Milanipun sami kêndêl-kêndêl pêrangipun. Pangeran Balitar wau nuntên wangsul amasanggrahan ing kitha Pranaragi, baris ingkang dados pangajêng taksih wontên ing dhusun Kandhêg.

Anuntên wontên utusanipun sang prabu animbali Pangeran Balitar, sabab sang nata gêrah sangêt. Pangeran Balitar inggih nuntên bidhal sabalanipun agêgancangan, sampun dumugi ing Kartasura. Kala samantên sang nata gêrahipun sangsaya sangêt sarta sumêrêp yèn badhe dumugi ing jangji, puput panjênênganipun. Lajêng animbali Kapitan Wêlandi ingkang jagi ing Kartasura anama Kapitan Jaswa, inggih sampun dhatêng wontên ing kadhaton, alênggah cakêt. Sang nata angandika, kapitan, layang ingsun iki dikêbat kiriman marang ing Batawi, karo dene wêkas ingsun marang sira, yèn ingsun wis tinêkakake ing jangji, putraningsun Ki Dipati Anom sira gêntèkna marang ingsun, ing saupama Ki Dipati Anom ora nana, iya Si Dipati Purbaya sira adêgêna nata, ing saupama putraningsun loro mau ora nana, Si Adipati Balitar kang ingsun lilani gumantia ingsun jumênêng nata, yèn têlu pisan ana, iya putraningsun kang tuwa dhewe sira angkata jumênêng nata. Kapitan Jaswa matur sandika, lajêng mêdal anglampahakên sêrat enggal-enggalan. Sang nata anuntên animbali [animba...]

--- 633 ---

[...li] putranipun sarta ingkang rayi kêkalih, anama Pangeran Arya Mataram kalih Pangeran Arya Panular, sampun sami dhatêng angadhêp ing dagan. Pangeran kêkalih lajêng kaawe lênggah cakêt. Sang nata ngandika bêbisik. Adhi mas sakarone, wêkas ingsun marang sira, yèn ingsun wis tinêkakake ing jangji, kang ingsun lilani anggêntenana ingsun jumênêng nata amêngku ing tanah Jawa, putraningsun têtêlu iku ing salah sawiji, êndi kang pinarêng duwe bêgja kalilan dening Allah, siji Ki Adipati Anom, loro Ki Purbaya, têlu Si Dipati Balitar, yèn padha anane ya kang tuwa dhewe, sapa kang anggêntèni ingsun jumênêng nata angêmonga marang sadulure kabèh, lan sira dibisa angêmong marang anak-anakira kabèh. Ingkang rayi kêkalih matur sandika sarwi angusapi waspa. Sang nata angandika malih dhatêng Pangeran Dipati Anom kalihan Pangeran Purbaya, kulup sakarone, ingsun titipi adhinira Si Balitar, aja kongsi padha sira larakake atine, wis padha dibêcik kèria. Sang nata nuntên seda, swaraning tangis gumêrah, layon sampun siniraman sarta kasalatakên ing para khaji tuwin ngulama, lajêng binêkta kasarèkakên ing Magiri, sinêngkalan 1643.

Sapêngkêring layon Pangeran Dipati Anom lajêng angêbrêki [angê...]

--- 634 ---

[...brêki] ing kadhaton. Sarêng ing dintên Sênèn para bupati mantri sapangandhap tuwin para putra santana sampun sami pêpak sowan wontên ing pagêlaran, tuwin ki pangulu saprikancanipun para khaji ngulama inggih sampun sami sowan wontên ing pagêlaran. Anuntên Pangeran Dipati Anom miyos saking kadhaton, kêkanthèn asta kalihan Kapitan Jaswa, ginarêbêg ing para arum. Lajêng pinarak ing dhêdhampar gadhing wontên ing bangsal pangrawit, kapitan alênggah ing kiwanipun sang prabu, kapitan lajêng maos sêrat kang saking Batawi, sarêng sampun dumugi ing pamaosipun, Pangeran Arya Mataram lajêng ngadêg wontên ing wingkingipun sang prabu sarwi angandika sêru, hèh sarupane mantri bupati sapangisor kabèh, padha anêksenana, yèn anggèr Pangeran Dipati Anom anggêntèni ingkang rama jumênêng nata amêngku ing tanah Jawa, ajêjuluk Kangjêng Susuhunan Prabu Mangkurat Senapati ing Ngalaga Ngabdurrahman Saidin Panatagama, angadhaton ing Kartasura, bala ing Kartasura sami sumaur pêksi sadaya, kyai pangulu sapanunggilanipun sami andonga jumurung, bala Kumpêni sarta bala Jawi lajêng sami urmat angungêlakên

mariyêm tuwin sanjata ambal-ambalan. Para santana bupati mantri lajêng ngujung ing sukunipun sang prabu, sang nata anuntên kondur angadhaton. Wondene parentahipun [pa...]

--- 635 ---

[...rentahipun] sang prabu punika inggih botên ewah, taksih kados ingkang rama swargi, utawi yèn pinuju ing dintên Sênèn Kêmis sarta Sêtu sang nata inggih miyos. Kala samantên sang nata utusan amatêdhani sêrat dhatêng Ki Patih Cakrajaya kang wontên ing Surabaya, aparing pariksa yèn ingkang rama seda, sariranipun kang anggêntosi jumênêng nata, Ki Patih Cakrajaya kadhawahan têtêpa baris wontên ing Surabaya, sampun ngantos mantuk yèn dèrèng sampurna pêrangipun. Utusan wau inggih enggal mangkat saking Kartasura. Sang prabu lajêng anjunjung Ki Kartanagara kadadosakên pêpatih lêbêt, minôngka sisihipun Ki Patih Cakrajaya. Ki Martadipa kadadosakên bupati gêdhong, kaparingan nama Tumênggung Mangunnagara.

Carik Bajra kaparingan nama Tumênggung Tirtawiguna. Santananipun sang prabu saking ing Matawis, putranipun Pangeran Pringgalaya Matawis, anama Radèn Natawijaya, kadadosakên panewu pamijèn, kaparentah sang nata piyambak. Ki Tumênggung Sumabrata pêjah, anakipun jalêr kadadosakên mantri, anama Ngabèi Kartinala.

Kala samantên ingkang rayi sang prabu kêkalih, ingkang nama Pangeran Dipati Purbaya kalih Pangeran Dipati Balitar, sami kapundhut upacaraning pangeran dipati, kataksihakên [kataksih...]

--- 636 ---

[...akên] upacara kasantanan kemawon. Sarta gêgadhuhanipun prajurit jagasura tuwin gêgadhuhanipun nagari ing Balora inggih sami kapundhut ing sang prabu, Pangeran Dipati Balitar sangêt sakit ing galihipun, kawêwahan wontên ingkang ambêbangus, abdinipun kang nama Ki Garwakôndha, punika kang angadon- adoni awon. Pangeran Balitar kapurih angrêbata karaton ing Kartasura, mila Ki Garwakôndha wau makatên. Sabab anakipun jalêr kang nama Ragum kinunjara ing sang prabu, dosanipun angrêsahi ing kadhaton. Pangeran Balitar lajêng anggêgabah bala sarta kaklêmpak gêgamaning pêrang, balanipun wêtawis sèwu gangsal atus, winêlêg ing dana buja.

Ing wanci dalu Pangeran Balitar angaturi ingkang paman Pangeran Arya Mataram. Inggih sampun dhatêng pinanggihan ing dalêm. Pangeran Balitar alon matur, paman, mila sampeyan kula aturi, kadospundi awak kula punika, dene tansah asakit manah kula, putra jêngandika ki lurah punika sangêt têmên ênggènipun siya-siya dhatêng kula, botên angestokakên wêwêlingipun kangjêng rama swargi, wondene kula saèstunipun inggih badhe supe ing sadhèrèk sêpuh, kula sumêja angrêbat karaton ing Kartasura. Pangeran Arya Mataram têbah jaja sarta amangsuli. Anggèr, [Ang...]

--- 637 ---

[...gèr,] makatên punika botên prayogi, sabab sadulur sêpuh punika gêgêntosing bapa dhasar dados nata, wajib tinurut ing saparentahipun. Sarèhning kula punika tiyang gêrang, pantês yèn dadosa pêpalang, tiyang gaplok dados pêpathok. Yèn kenging kula aturi sampeyan sampun ngantos adamêl rêngkaning nagari, ing tanah Jawi prayogi kadamêla kamuktèn lan sasêdhèrèk sampeyan. Amêsthi agêng barêkahipun. Sampun ngantos wontên kang boncèng[3] pikir, punapa malih raka jêngandika Pangeran Dipanagara kang sampun

balela punika inggih prayogi kaaturana kondur dhatêng Kartasura, atuta lan para sadhèrèkipun. Dados nagarinipun kêrta, tiyang alit eca manahipun. Pangeran Balitar angandika malih, paman, pangandika sampeyan punika inggih lêrês. Yèn kakang prabu botêna[4] adamêl sakiting manah kula, sarèhning sangêt ênggènipun asiya-siya, yêkti singa tiwasa arêbat kamuktèn. Dene sampeyan piyambak kêdah anglêrêsakên kakang prabu, inggih sakarsa sampeyan, sampeyan môngsa ngilonana kula, sabab kula tiyang dama mêskin. Amêsthi sampeyan angiloni putra jêngandika ki lurah, ingkang sagêd amêmunjung sarta amuktèkakên ing tiyang sêpuh. Pangeran Arya Matasam[5] sumaur sarwi bêngis. Ah ênggih êmpun punapa

--- 638 ---

ing sakarsa dika, sarèhning kula puniki tiyang sêpuh, inggih amêmalangi ing karsa sampeyan ingkang botên pantês. Bilih botên kenging inggih sumôngga, tiyang bêgja utawi cilaka badhe sampeyan lampahi piyambak. Nanging wêling kula sampeyan atêtarosana dhatêng raka jêngandika Pangeran Dipati Purbaya, sabab punika sadhèrèk sampeyan sêpuh, kuwawi yèn amitulungana dhatêng sampeyan. Dhasar sugih bala digdaya ing pêrang, kinalulutan ing tiyang sanagari. Pangeran Balitar amangsuli, inggih paman, kula môngsa angungkurna ing sabarang prakawis dhatêng kangmas Purbaya. Pangeran kêkalih wau lajêng sami dhatêng ing Purbayan. Sadhatêngipun ing ngriku lajêng amratelakakên ingkang badhe dados kaniyatanipun Pangeran Balitar, Pangeran Purbaya sarêng mirêng sangêt kewran ing galihipun. Agêrêng-gêrêng sarwi angusap jaja, sangêt wêlas dhatêng ingkang rayi Pangeran Balitar, sabab ingkang rama swargi awantos-wantos ênggènipun anitipakên Pangeran Balitar, sampun ngantos sakit manahipun. Nanging Pangeran Purbaya wau sangêt ing trêsnanipun dhatêng ingkang raka sang prabu, pangeran anuntên ngandika piyambak. Yèn dakpikir- pikir, luput ing sakaro-karone, kakang prabu kurang pangêmonge marang adhine, Si Balitar iki kurang panarimane. Pangeran Balitar matur dhatêng Pangeran Arya

--- 639 ---

Mantaram. Paman, kalanipun upacara kula kapundhut, botên dados sakipun manah kula, nanging sarêng gêgadhuhan kula siti dhusun sami dipun dhadhali, punika sangêt sakiting manah kula, sabab andadosakên kêkirangan ingkang kula têdha ing saanak bojo kula sarta rencang kula sadaya. Ênggènipun pirêmbagan anuntên sami bibar, mantuk ing dalêmipun piyambak. Pangeran Balitar wau inggih botên sagêd ical sakiting galihipun, sarta botên kêndhat ênggènipun tata-tata gêgamaning prang.

Gêntos kacariyos Panêmbahan Hèrucakra ingkang jumênêng wontên ing Madiun. Sampun mirêng pawartos yèn ingkang rama seda, ingkang anggêntosi jumênêng nata Pangeran Dipati Anom. Panêmbahan anuntên bidhal sabalanipun, sumêja ngêndhih karaton ing Kartasura, sarêng dumugi sakilèning rêdi Lawu, lajêng apacak baris wontên ing dhusun Pandonan tanah Sukawati, lajêng adamêl alun-alun sarta kadhaton, angimba ing Kartasura.

Kacariyos malih Pangeran Balitar, sarêng sampun kathah balanipun sarta pirantos sagêgamanipun, pangeran lajêng utusan dhatêng loji amratelakakên ingkang badhe dados karsanipun sarta anodhi kêkêncênganipun Kapitan Jaswa tuwin Kumpêni ingkang sami jagi ing Kartasura [Karta...]

--- 640 ---

[...sura] ngriku, wangsulanipun kapitan mandhêg têngah, kongkonan, kowe matura marang gustimu, mungguh kang bakal dadi karsane iku wong Kumpêni ora milu, sabab wong rêbut nagara padha sadulure dhewe, dene wong Kumpêni ênggone ana ing tanah Jawa iki suwita golèk kauntungan. Sapa kang unggul dakpanggul, sapa kang kalah aku amêsthi anjarah, sapa kang ana ing kadhaton iya iku gustiku, yèn upama Pangeran Balitar iku amêmungsuhana lan wong liyane, amêsthi ya dakrojongi sarta dakpitulungi ing pêrang, krana iku sadulure sang prabu gustine wong Kumpêni, sarèhning Pangeran Balitar sumêja mêmungsuhan karo sadulure dhewe, dadi aku sarta Kumpêni kabèh ora gêlêm munasika, wis, matura mêngkono bae. Utusan wau inggih sampun wangsul matur ing gustinipun. Pangeran Balitar mirêng aturing utusan sakalangkung suka galihipun.

Kala samantên Pangeran Balitar sampun gilig ing rêmbag. Sabiyantu sarêng pêjah kalihan abdinipun para santri sarta khaji, kathahing balanipun wêtawis kalih bêlah èwu, lajêng sami pradandosan. Sarêng sampun sami samakta lajêng bidhal ing wanci bêdhug tiga, ingkang anindhihi baris ing ngajêng Ki Garwakôndha, kalih Sêcadirana, tiga Panji Tohpati, sakawan Kartabôngsa, pangeran [pange...]

--- 641 ---

[...ran] wontên ing wingking, lampahing baris mêdal sakidulipun masjid agêng, anjog ing alun-alun. Tiyang Kablitaran sami kibir amêsthèkakên, yèn ing Kartasura badhe bêdhah, Ki Garwakôndha anjujug ing pakunjaran sakilèning sitinggil. Mantri ingkang rumêksa ing ngriku satunggil tinumbak sampun pêjah, kancanipun sami lumajêng dhatêng ing kadhaton. Bala ing Kablitaran sami surak sarwi ambibrah pakunjaran. Anakipun Ki Garwakôndha kang nama Ragum sampun kawêdalakên. Tiyang salêbêting kadhaton sami gègèr abilulungan. Bala ing Kartasura kang sami kêmit lajêng sami baris sangajêngipun kori kêmandhungan. Tumênggung kang kêmit anama Mangunnagara lumajêng dhatêng loji, asuka uninga dhatêng Kapitan Jaswa, sarta animbali prajurit Kumpêni, kapitan inggih sakalangkung gugup manahipun. Enggal anglampahakên prajurit Wêlandi kathahipun kalih Kumpêni, sampun dumugi ing kori gapit. Lajêng angarutug ing sanjata, bala ing Kablitaran sumêja ngamuk. Nanging kasangsang ing mimis kathah, Ki Sêcadirana kalih Panji Tohpati sampun sami pêjah, tiyang Kumpêni bantunipun saking loji dhatêng malih sarta ambêkta maryêm. Pangeran Balitar sumêja kiwul anêrêgakên bala, nanging katulak dêrêsing mimis. Anuntên mundur lon-lonan wanci byar. Sumêja lajêng dhatêng ing

--- 642 ---

Kapurbayan.

Kacariyos ibunipun Pangeran Balitar, inggih ibunipun sang prabu utawi Pangeran Purbaya anama Ratu Pakubuwana, sangêt ênggènipun kontrang-kantring, sêsambat sang prabu ingkang sampun seda, sêsambatipun botên sagêd rumêksa ing para putranipun, sami suwala apêpêrangan sami saduluripun. Ratu Pakubuwana wau lajêng minggah dhatêng ing rêdi salêbêting kadhaton anama rêdi Kunci, dêdamêlanipun Sinuhun Mangkurat swargi, Ratu Pakubuwana ngandika sêru dhatêng Pangeran Balitar, kulup, dikêbat angungsia marang kakangira Si Purbaya, wong Kumpêni ora amburu marang sira, isih baris ana ing sitinggil anata mariyêm. Wondene palajêngipun bala Kablitaran wau sampun dumugi ing Purbayan. Pangeran Balitar lajêng lumêbêt piyambak, balanipun adhêdhêm[6]

Ing enjing punika Pangeran Dipati Purbaya dèrèng wungu, nanging kagèt mirêng swara gumêrah sajawining dalêmipun. Pangeran wungu lajêng mêdal kuthetheran. Sarêng dumugi ing pandhapi, Pangeran Balitar enggal mêthukakên. Pangeran Purbaya anjêgrêg.

Dangu botên sagêd angandika, lathinipun kados kinunci, sabab sangêt ênggènipun gêtun sarta wêlas dhatêng ingkang rayi, nanging sangêt trêsnanipun dhatêng ingkang raka sang prabu, dados Pangeran [Pangera...]

--- 643 ---

[...n] Purbaya wau sakalangkung kewran ing galihipun. Tumuntên nyêbut sarta angunjal napas. Alon ênggènipun ngandika, adhi mas, wis aja nangis, ya aku ingkang anglabuhi marang kowe, têlungane kakang prabu, sabab wis mukti, nanging ayo padha lunga marang ing Mataram, atata-tata ana ing kono, rasaning atiku yèn aku wis ana ing Mataram, kaya-kaya bala ing Kartasura pêparon malah akèh kang padha nusul milu ing aku. Pangeran Purbaya lajêng angundhangi bala tuwin putra garwanipun, kinèn sami pradangdosan. Karsanipun pangeran badhe bidhal ing sakala ugi, wondene putranipun sang prabu pambajêng saking garwa sêlir, ingkang kapêndhêt putra dhatêng Pangeran Purbaya, anama Pangeran Riya, sampun kakramèkakên angsal putranipun èstri Pangeran Balitar, punika inggih tumut botên purun kantun. Sabab sampun sangêt trêsnanipun dhatêng ingkang rama Pangeran Purbaya. Pangeran Purbaya wau sarêng sampun ênggènipun pradangdosan, lajêng bidhal saputragarwanipun tuwin abdi jalêr èstri, garwa putranipun Pangeran Balitar inggih botên wontên ingkang kantun. Lampahipun mêdal sakiduling kadhaton. Pangeran Purbaya lajêng anuduh ing bala sawêtawis, kinèn ambêsmèni pasowan kidul. Bala ingkang sami kadhawahan inggih enggal tumandang, [tuma...]

--- 644 ---

[...ndang,] ambêsmèni pasowan sarta amadungi korining kadhaton. Prajurit kaparak kang sami baris ing kori ngriku botên purun anglawan, sami nungkul sadaya, anuntên bala Kumpêni dhatêng angarutug ing sanjata, bala Kapurbayan lajêng sami mundur lon-lonan, anututi gustinipun. Lampahipun pangeran kêkalih wau sampun dumugi ing Drêsanan, arêrêp sadalu, anuntên wontên abdinipun Pangeran Purbaya satunggil, tilas bupati ing Pathi, anama Mangunonêng, anyuwun pamit dhatêng ing Pathi, sumêja kaklêmpak bala, Pangeran Purbaya inggih anglilani, Ki Mangunonêng lajêng mangkat mangalèr. Pangeran kêkalih sarêng enjing tumuntên bidhal saking ngriku, lampahipun sampun dumugi ing Matawis, anjujugi kutha Karta, tilas badhe kadhatonipun Kangjêng Sultan Agung swargi, nanging dèrèng ngantos kabanon, Kangjêng Sultan Agung kasêlak seda, ing kutha Karta wau lajêng dipun ênggèni dhatêng pangeran kêkalih, kabêthekan kareka kadhaton sarta kaêlih nama nagari ing Kartasari, têtiyang ing tanah Matawis sampun sami suyud. Ing Kartasari sampun agêng bêbarisanipun. Pangeran Purbaya nuntên anglêmpakakên para tapa tuwin para ngulama para khaji sawontênipun nagari ing Matawis. Punapadene Kyai Wanagiri pradikan ing tanah Matawis inggih sampun ngalêmpak [ngalêmpa...]

--- 645 ---

[...k] wontên ing ngriku, sarêng satunggiling dintên pangeran kêkalih wau miyos sineba ing balanipun. Para khaji sapanunggilanipun inggih sampun sami sowan. Pangeran Purbaya ngandika sêru, sarupaning wong kang padha seba iki kabèh anêksenana, yèn adhi mas Pangeran Dipati Balitar ingsun junjung jumênêng nata, angadhaton ing Kartasari, ajêjuluk Sultan Ibnu Mustapa Pakubuwana Senapati ing Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama. Para abdi sami saur pêksi tuwin para khaji inggih lajêng sami donga jumurung, Pangeran Purbaya enggal anarik astanipun ingkang rayi kalênggahakên ing dhêdhampar gadhing, Pangeran Purbaya lênggah ing kursi wontên ing têngênipun sarwi undhang malih, yèn sariranipun anama Panêmbahan Senapatining Prang. Pangeran Riya kaangkat nama Pangeran Dipati Anom Amêngkunagara, Ki Garwakôndha kadadosakên

pêpatih anama Tumênggung Jayabrata, Ki Wôngsadirja kaangkat nama Tumênggung Wiranagara, Bôngsapatra nama Dipati Lumarap. Ki Mas Gêrit anama Tumênggung Sindurêja, sadaya abdi Kablitaran tuwin abdi Kapurbayan sampun sami jinunjung lênggah sapangkat-pangkat. Kyai Wanagiri kadamêl kamisêpuh, kaanggêp ing saaturipun.

Panêmbahan nuntên parentah angêlar jajahan. Ki Tumênggung [Tu...]

--- 646 ---

[...mênggung] Sindurêja kinèn anêlukakên têtiyang ing Kêdhu, Ki Tumênggung Martasura dhatêng ing Toyamas saurutipun. Tumênggung kêkalih wau inggih sampun lumampah, ingkang sami katêlukakên sampun suyud sadaya. Dene ingkang katuduh dhatêng ing tanah Pajang Ki Dipati Lumarap. Lajêng abêbiting wontên ing Drêsanan. Têtiyang ing tanah Pajang utawi tiyang padhusunan sakiwatêngêning nagari Kartasura sampun kathah kang sami nungkul. Ki Dipati Lumarap wau sampun agêng bêbarisanipun.

Kala samantên bala Kartasura, para bupati mantri tuwin tiyang alit kathah kang sami kesah tilar bale griyanipun, sami nusul dhatêng ing Matawis suwita Panêmbahan Purbaya, dados nagari ing Kartasura katingal suwêng, balanipun sang prabu amung kantun bêbêktan saking kadipatèn, lajêng sami jinunjung ing lênggahipun. Wontên kang kadadosakên bupati, sawênèh dados mantri, Ki Tumênggung Kartanagara kaêlih nama Dipati Mangkupraja, lajêng kinèn baris sakidul nagari Kartasura. Putranipun Pangeran Arya Panular kang anama Radèn Suradiningrat kadadosakên ing senapati, angêrig têtiyang sawetaning rêdi Marapi, lajêng apacak baris wontên ing dhusun Sêlap. Ing Kartasura wontên sudagar satunggil anama Pranasuta, sugih rajabrana sarta sugih

--- 647 ---

tiyang têtumbasan, sami binalônja cara Kumpêni, Ki Pranasuta wau sampun kajunjung nama Tumênggung Subrata, ing sabên dintên kinèn anglarag dhatêng padhusunan angupados têtêdhan, uwos pantun sapanunggilanipun. Sabab ing salêbêtipun nagari Kartasura sangêt ênggènipun awis têdha, tiyangipun kathah kang sami kesah, nanging bala Kumpêni saking ing Samawis sami dhatêng andalêdêg kathahipun ewon, arumêksa ing sang prabu, sami kaprênahakên wontên ing pasowan ngalun-alun. Pangagêngipun kapondhokakên ing bangsal sakiwatêngêning pagêlaran. Ing alun-alun Kartasura kêbêk bala Kumpêni jinisipun warni- warni.

Anuntên sang nata anglampahakên utusan dhatêng Surabaya sarta mawi sêrat amaringi pariksa sarta animbali ing Tuwan Amral kalihan Ki Patih Cakrajaya sakancanipun bupati, utusan enggal mangkat, sampun dumugi ing Surabaya, Amral kalihan ki patih sarêng sampun sami maos sêrat sakalangkung ngungun. Botên anyana para pangeran sami rêbat singgih, têmah dados risake nagarinipun. Amral kalihan ki patih nuntên amatah Kumpêni sabrêgada, kinèn têtêp baris wontên ing Surabaya, kinanthenan bupati ing Madura kalihan Tuban, Sidayu, ing Garêsik, Nglamongan, sarta Ki Ngabèi Tohjaya, têtindhihipun tiyang Kumpêni [Kumpê...]

--- 648 ---

[...ni] anama Kapitan Bèsing, aliya saking punika kabêkta dhatêng ing Kartasura sadaya, Amral kalihan ki patih sarta para bupati sabalanipun anuntên bidhal.

Kacariyos wontên tiyang têtilasan bupati ing Kudus anama Pangeran Kudus, adhêdhêkah siti ing Dêmak anama dhusun ing Pôncawati, inggih lajêng nama Pangeran Pôncawati, punika angraman sampun ambêdhah ing Dêmak. Bupatinipun ing Dêmak wontên ing Surabaya, têtiyang ing Dêmak sami suyud sadaya, sami ajrih amêthukakên pêrang, sabab Pangeran Pôncawati wau gadhah pangabaran.

Sarêng Tuwan Amral kamirêngan yèn ing Dêmak wontên kraman, anuntên bupati ing Dêmak kêkalih kinèn enggal angrumiyini, bupati kêkalih wau inggih enggal angrumiyini sabalanipun sarta sangêt ing nêpsunipun. Sabab ênggènipun baris wontên ing Surabaya sampun lami, sarêng mantuk amanggih mêngsah, lampahipun anggêrgut. Pangeran Pôncawati inggih sampun ingaturan uninga dhatêng balanipun. Yèn mêngsahipun dhatêng, Kumpêni sarta Jawi, Pangeran Pôncawati lajêng amaringi isarat dhatêng balanipun, supados lêpata ing mimis. Pangandikanipun, sira kabèh ajana wêdi aprang karo wong Walônda, amêsthi mimise padha piyak. Sabab wis ingsun sêsarati. Balanipun [Balanipu...]

--- 649 ---

[...n] inggih sami pitados. Lajêng sami baris wontên ing alun-alun kathahipun sèwu, sami rasukan pêthak sadaya, têtindhihipun putranipun jalêr kêkalih anama Sumadipura kalih Suradipura, lajêng têmpuh prang rame kalihan barisipun Tumênggung Dêmak. Nuntên kabubuh Kumpêni dhatêng, angarutug ing sanjata, bala ing Pôncawati kathah kang pêjah tuwin kataton Sumadipura kalih Suradipura sampun sami pêjah, Pangeran Pôncawati badhe ngamuk, kasêlak kadhawahan mimis. Baunipun ingkang kiwa sêmpal. Lajêng binayang para santananipun kabêkta dhatêng ing surambi, nuntên sami katilar lumajêng, balanipun ingkang taksih sami gêsang sampun larud sadaya. Tuwan Amral enggal amurugi dhatêng surambi, lajêng wicantên dhatêng pangeran. Kowe mau dadi raja amêngku ing tanah Jawa, yagene baumu sêmpal. Pangeran Pôncawati nangis sarta gêladrahan. Amral sakalangkung suka sarta wicantên malih, iki aku awèh tômba prêmati, supaya kowe tumulia jumênêng raja. Pangeran lajêng pinêdhang dhatêng Amral, gulunipun tugêl bêt[7] sampun pêjah. Amral sakumpêninipun sarta para bupati sadaya asipêng sadalu wontên ing ngriku, enjingipun bidhal dhatêng ing Samawis.

Wondene ingkang dados pangagêng Kumpêni ing Samawis [Sama...]

--- 650 ---

[...wis] anama Komasaris Dulkup. Sakalangkung ênggènipun angurmati sarta anyuba-nyuba dhatêng ki patih tuwin para bupati sadaya.

Gêntos kacariyos Ki Mangunonêng abdinipun Panêmbahan Purbaya, ingkang anyuwun pamit kalanipun wontên ing Drêsanan, sumêja angupados sarta akêklêmpak bala dhatêng ing Pathi, Ki Mangunonêng wau samangke inggih sampun kathah balanipun sarta sampun ambêdhah nagari ing Pathi, nanging Ki Mangunonêng supe ing ubayanipun dhatêng Panêmbahan Purbaya, sabab sumêrêp badhe ing kadadosanipun. Ki Mangunonêng wau lajêng nungkul dhatêng Ki Patih Cakrajaya tuwin dhatêng Kumpêni, inggih sampun katarimah ing panungkulipun sarta katêtêpakên dados bupati ing Pathi.

Kacariyos Pangeran Arya Mataram alolos saking nagari Kartasura, sumêja madêg nata wontên ing Pathi, lampahipun dumugi ing Garobogan. Bupatinipun nungkul kemawon. Pangeran Arya Mataram lajêng apacak baris wontên ing ngriku sarta anêlukakên nagari sakiwatêngênipun. Kala samantên ing tanah môncanagari sakalangkung rêsah, sami bahak-binahak, bêdhah-binêdhah, sabab botên kantênan ing pangadhêpanipun.[8] Wontên kang

tumut Panêmbahan Hèrucakra, wontên kang têluk dhatêng Kumpêni ing Surabaya, wontên kang

- -- 651 ---

tumut Pangeran Arya Mataram. Sawêg tumut mriku lajêng katêlukakên mriki, têtiyang alit sakalangkung bingungipun ing wêktu punika.

Anuntên sang nata utusan amatêdhani sêrat dhatêng komasaris ing Samawis. Ungêling sêrat animbali Tuwan Amral sakumpêninipun, badhe andikakakên ngalurug dhatêng ing Matawis. Kaping kalihipun tuwan komasaris kadhawahan anggêdhong Ki Patih Cakrajaya, dosanipun katêrka angubungi[9] dhatêng Pangeran Purbaya sarta Pangeran Balitar. Tuwan komasaris sarêng sampun amaos sêrat, sakalangkung ngungun. Ki Patih Cakrajaya lajêng kaêrès kalêbêtakên ing gêdhong, Tuwan Amral nuntên amurugi dhatêng gêdhongan, angrangkul dhatêng ki patih sarta brêbês mili, sabab sangêt ing trêsnanipun. Kalanipun wontên ing Surabaya rintên dalu tuwin yèn pêrang botên pisah kalihan ki patih, Tuwan Amral alon ênggènipun wicantên. Saudara, sampun kuwatos galih sampeyan. Yèn dhasar sampeyan têmên-têmên ênggèn sampeyan rumêksa ing nagari, amêsthi Gusti Allah angganjar wilujêng, krana sampeyan botên gadhah dosa dhatêng sang prabu, sarèhning kula sumêrêp prayogining panganggêp sampeyan dhatêng Kumpêni tuwin dhatêng sawarnining abdinipun sang prabu, ing benjing samangsanipun kula kêpanggih kalihan sang

--- 652 ---

nata, badhe amratelakakên awon sae sampeyan sarta ananggêl. Ki patih amangsuli, tuwan, sangêt tarima kasih kula ing katrêsnan sampeyan dhatêng kula, sampeyan sampun ngantos enggal-enggal matur dhatêng sang nata, bokmanawi amêmungu duka, kalih dene bilih katêrka kula anyênyambat dhatêng sampeyan, dados kawastanan ajrih ing pêjah, kirang pangandêl kula dhatêng ing Allah tuwin dhatêng sang prabu. Tuwan Amral wicantên malih, inggih saudara, kintên-kintên punika wontên ing kula, nanging panêdha kula sampeyan kemawon sampun ngantos sangêt susah. Tuwan Amral nuntên mêdal apradangdosan. Sarêng sampun mirantos lajêng bidhal sarta ambêkta Kumpêni awarni-warni, pinêthuk dhatêng Ki Dipati Mangkupraja wontên ing Toyadana, lajêng kairit kêpanggih kalihan sang prabu, sampun pinêrnahakên sarta sinêgahan. Sang nata sangêt ênggènipun anyuba-nyuba dhatêng Amral.

Gêntos kacariyos Panêmbahan Purbaya ing Matawis anglampahakên utusan dhatêng ing Sukawati angaturi ingkang raka Panêmbahan Herucakra kaaturan kumpul wontên ing Matawis. Nanging wangsulanipun Panêmbahan Hèrucakra, anyanggi krami, sabab rumaos sampun rosa sugih bala piyambak. Ênggènipun angaturi wau ngantos kaping tiga, inggih tansah nyanggi [nyang...]

--- 653 ---

[...gi] krami kemawon. Panêmbahan Purbaya kakên galihipun. Lajêng utusan amaringi sêrat dhatêng Sang Dipati Jayapuspita ing Japan. Suraosipun, amaringi uninga, yèn Panêmbahan Purbaya kalihan Pangeran Balitar sampun lolos saking ing Kartasura jumênêng wontên ing Matawis. Kaping kalih Sang Dipati Jayapuspita kadhawahan angrisaka dhatêng Panêmbahan Hèrucakra, sabab kaaturan kumpul dhatêng ing Matawis botên purun. Utusan inggih enggal mangkat sampun dumugi ing Japan. Wondene Sang Dipati Jayapuspita sarêng sampun maos sêrat saking ing Matawis sakalangkung ngungun. Ing wusana sangêt bingah, sabab sangêt asihipun dhatêng Panêmbahan Purbaya, sang dipati nuntên amaringi sêrat

dhatêng ingkang rayi ingkang nama Dipati Sasranagara, kang dados andêl-andêlipun Panêmbahan Hèrucakra, kang sawêg baris wontên ing dhusun ing Pandonan tanah Sukawati, ungêling sêrat, kinèn angoyak dhatêng Panêmbahan Hèrucakra saking parentahipun Panêmbahan Purbaya. Dipati Sasranagara sarêng sampun anampèni parentah saking ingkang raka, nuntên sawarninipun bala môncanagari sami dipun undhangi dhêdhêmitan. Utawi prajuritipun panêmbahan kang saking Surabaya sarta têtiyang Bali inggih sampun sami jiniwitan. Dipun jak anilar ing panêmbahan, [panêmbah...]

--- 654 ---

[...an,] angumpul ing panggenan sanès ing wanci dalu nuntên sami bidhal kêbut sarêng sadalu, ingkang taksih kantun amung abdinipun bêbêktan saking Kartasura ing sawatawis. Panêmbahan sarêng sumêrêp sakalangkung gêtun sarta ajrih, sarêng wanci enjing Sang Dipati Sasranagara sabalanipun dhatêng, gumuruh sami surak sarta anitir bêndhe, sami anyakêti biting, panêmbahan sangêt gugup. Enggal anyandhak jêmparing mêdal dhatêng korining biting sarwi ngandika sêru dhatêng Dipati Sasra saking katêbihan. Sasranagara, kowe apa bakal lali marang aku, elinga. Dipati Sasranagara sarêng mirêng nuntên mudhun saking kapal, angadêg nyêmbah sarwi amangsuli sêru, anggèr, kula punika drêmi anglampahi parentahipun rayi sampeyan Panêmbahan Purbaya ing Kartasari, rèhning sampeyan bôngga ing parentahipun, kula kinèn anyampuni dhatêng sampeyan. Dipati Sasranagara lajêng majêng sarwi ngêmbat waos. Panêmbahan enggal nitih kapal lumajêng kalihan garwa putranipun sarta abdi sawêtawis pating pucècèr, sêliripun pitu kantun sadaya, Dipati Sasranagara sabalanipun anjarahi saisining pabitingan. Sêlir pêpitu wau sampun kapêndhêt dhatêng Dipati Sasranagara, kadamêl sakajêng-kajêng. Sarêng antawis tigang dintên, Ki Dipati Sasranagara kalananganipun mêtung sapupu sarta risak. Anangis [Ana...]

--- 655 ---

[...ngis] aruara, asambat nyuwun pangapura ing panêmbahan. Amargi ênggènipun adamêl sawênang dhatêng para sêliripun. Ênggènipun sakit ki dipati wau pitung dintên lajêng pêjah, jisimipun lajêng kabêkta dhatêng ing Japan ing para santananipun. Balanipun sami buyar.

Wondene palajêngipun Pangeran Hèrucakra wau anjujug ing dhusun Sêmanggi cakêt ing Baturana bawah ing Sala, dêmang ing Baturana anama Dêmang Kêncèng, enggal angaturi uninga dhatêng ing Kartasura, wondene sang prabu inggih nuntên utusan angaturi kondur dhatêng ingkang raka, sarta angintuni busana kalihan arta, nanging Pangeran Hèrucakra sumados angêntosi sêlir tuwin abdinipun ingkang taksih sami kantun. Sang prabu ênggènipun angaturi dhatêng ingkang raka wau ngantos kaping sakawan. Nanging tansah winangsulan makatên kemawon. Sang nata kakên galihipun. Dêmang Kêncèng lajêng kadhawahan angoyaka ingkang raka saking ing dhusun ngriku, Dêmang Kêncèng nuntên amêpak kalerehanipun tiyang urut ing bênawi, ing wanci dalu lajêng sami dhatêng ing dhusun Sêmanggi sarwi surak anitir bêndhe, pangeran sarêng mirêng sakalangkung ajrih, enggal lumajêng mangidul sagarwaputranipun. Sarêng sampun siyang arêrêp wontên ing dhusun Gênting, ing dalunipun lajêng tinukup dhatêng tiyang ing dhusun. Barang gadhahanipun têlas kapêndhêtan. [kapê...]

--- 656 ---

[...ndhêtan.] Garwanipun nandhang tatu, nuntên sami lumajêng adharat kemawon, anusup-nusup ngidul ngilèn kawêlas asih, anjujug ing Têmbayat, kèndêl ing griyanipun

Pangeran Wôngsadriya, Pangeran Wôngsadriya inggih lajêng angaturi uninga ing Panêmbahan Purbaya dhatêng Matawis, yèn ingkang raka wontên ing griyanipun sakalangkung karisakan, botên mawi abdi amung kalihan putra garwanipun. Panêmbahan Purbaya inggih enggal utusan amêthuk tandhu kalihan kapal punapa malih busana sarta arta, Pangeran Hèrucakra inggih nuntên bidhal saking ing Têmbayat. Sampun dumugi ing Kartasari, kêpanggih kalihan ingkang rayi kêkalih arêrangkulan sarta sami muwun.

Sarêng sampun antawis lami Pangeran Herucakra lajêng ingaturan bala dhatêng ingkang rayi, nuntên dipun kèn angêlar jajahan mangetan. Pangeran Hèrucakra nuntên bidhal sabalanipun anjujug ing Utêr tanah Nglaroh, têtiyang dhusun sakiwa têngên ing ngriku inggih sampun sami suyud.

Kacariyos Tuwan Amral, bidhal saking nagari Kartasura, sumêja ambêdhah ing Matawis, ambêkta bala Kumpêni kathah awarni-warni, dene têtindhihipun bala Jawi ing Kartasura Ki Dipati Mangkupraja, sakalangkung agêng lampahing baris. Lajêng amasanggrahan wontên ing

--- 657 ---

Dilanggu, ajêng-ajêngan kalihan mêngsah. Wondene têtindhihipun bala ing Matawis ingkang baris ing Drêsanan ngriku anama Dipati Lumarap, sakalangkung bèrbudinipun, sagêd amêndhêt manahipun têtiyang alit. Utawi têtêlukanipun kang anama Dêmang Bêbêkêl inggih sami kaagêngakên manahipun. Ing sabên dintên kaajak tunggil nêdha, mila têtêlukanipun sadaya sami asih, sumêja anglabuhi pêjah, anuntên bêbantu saking Matawis dhatêng anama Tumênggung Wiranagara kalih Tumênggung Gajah Pramada sabalanipun. Sampun kumpul kalihan Dipati Lumarap. Lajêng mundur abêbiting ing Kalêpu amrih papan kang prayogi. Wondene Panêmbahan Purbaya sarta Sultan Balitar inggih sampun bidhal saking ing Kartasari, sakalangkung agêng lampahing baris. Sultan Balitar anitih tandhu lêlawak, ginarêbêg ing para khaji tuwin para ulama sapanunggilanipun, sumêja amêthukakên pêrangipun Kumpêni, lajêng sami pacak baris wontên ing dhusun Sanasèwu sarta lajêng abêbiting.

Kacariyos Tuwan Amral kalihan Dipati Mangkupraja bidhal saking ing Dilanggu sarta bala Kumpêni pitung kapitan. Lajêng campuh prang kalihan bala ing Matawis wontên ing Kalêpu, sakalangkung rame pêrangipun. Bala Kartasura sarta bala Matawis kathah kang sami pêjah, anuntên Kumpêni angarutug ing sanjata, bala Matawis kathah ingkang pêjah, [pê...]

--- 658 ---

[...jah,] biting Kalêpu sampun kalêbêtan dening Kumpêni, Tumênggung Wiranagara lumajêng, Ki Dipati Lumarap ingajak lumajêng dhatêng para santana tuwin para têtêlukanipun botên purun. Wicantênipun, sanak-sanakku kabèh, yèn kowe padha wêdi mati padha lumayua, aku dhasar dakniyati mati ana ing paprangan. Krana aku iki trahing wong pidak bêndarakan,[10] jênêngku biyèn Si Bôngsapatra, môngka samêngko aku jênêng Dipati Lumarap, kêkasihe Panêmbahan Purbaya, yèn aku lumayua kêna diarani wong ora wêruh ing kabêcikan. Sarèhning gustiku bangêt asihe marang aku, aku ora bisa malês. Kajaba ming pêcahe kulitku lan wutahe gêtihku kang dakwalêsake, wis, kowe padha lumayua bae, aku dakngamuk dhewe. Tiyang ingkang dipun wicantêni wau kathahipun sêlawe, lajêng sami angamuk, golong anêrajang barisipun Dipati Mangkupraja, kang tinêrajang mawur, nuntên Kumpêni atêtulung ngarutug ing sanjata, tiyang salawe wau sampun sami pêjah sadaya, Ki Dipati Lumarap kabyukan ing mimis kathah inggih sampun

pêjah, murdanipun tinigas. Sirah kaaturakên dhatêng Kartasura, pajalêranipun inggih tinigas. Lajêng kapakakakên ing sagawonipun Amral anama Jakub, sampun nate binêkta pêrang, sagawon wau lajêng kaêlih nama Lumarap.

--- 659 ---

Tuwan Amral sakumpêninipun tuwin Dipati Mangkupraja lajêng lampahipun, sumêja dhatêng Matawis. Sarêng dumugi ing Tangkisan Amral kagèt aningali ing ngajêng wontên baris sakalangkung agêng, lajêng pitakèn dhatêng Mangkupraja mênggah ingkang baris punika, Ki Mangkupraja anyêrêpakên yèn ingkang baris punika Panêmbahan Purbaya kalihan Sultan Balitar, Tuwan Amral lajêng anata Kumpêninipun adamêl gêlar, Dipati Mangkupraja sabalanipun kinèn mêdal ing Babanar, bala Kumpêni kawêdalakên satêngahing padhusunan. Supados mêngsahipun sampun ngantos aningali, kapurih kêndêla, sarta amatah bala sawêtawis kinèn lumampah ing wingking têbih ngobongana padhusunan.

Wondene panêmbahan sarta Sultan Balitar inggih sampun sumêrêp yèn mêngsahipun dhatêng, lajêng anata bala, panêmbahan sabalanipun dados panjawat kiwa, Sultan Balitar dados panjawat têngên. Ingkang dados dhadha Pangeran Riya, bala Kablitaran sarêng aningali mêngsahipun botên kanthi Kumpêni, sami gambira manahipun. Lajêng anêrajang purun. Bala Mangkupraja anadhahi, rame prangipun, kathah kang sami pêjah, anuntên Kumpêni mêdal saking padhusunan atêtulung, angarutug ing sanjata, bala ing Kablitaran sami kagum. Botên wontên nyana yèn Kumpêni dhatêng, Sultan Balitar [Ba...]

--- 660 ---

[...litar] anyêrêgakên balanipun tuwin para santri, nanging kasangsang dêrêsing mimis. Bala Kablitaran sami rêbah pating sulasah kenging ing mimis, tuwin para santri wau inggih sampun sami pêjah sadaya, panongsongipun Pangeran Balitar rêbah kadhawahan mimis. Songsongipun malêsat. Sultan Balitar sabalanipun anuntên lumajêng. Pangeran Riya sabalanipun atêtulung, anadhahi pêrangipun Kumpêni, Pangeran Riya wau anyandêr angadhangi palajêngipun tiyang Kablitaran, sarwi ngandika sêru, hèh wong Kablitaran, padha balia ngamuk daktulungi, yagene paman Balitar iku wong arêp jumênêng nata kok wêdi mati lumayu andhisiki, mulane kangjêng panêmbahan mêtu têka nagara ing Kartasura, amargi nglabuhi dhèwèke, ing wusana ora panggah ing pêrang, yèn mêngkono maratuwaku iku patut dikabiri bae. Akathah-kathah pangundhamananipun wau, nanging bala Kablitaran botên wontên ingkang sumaur, mêksa sami lumajêng kemawon. Pangeran Riya lajêng anindhihi pêrange balanipun. Panêmbahan Purbaya sarêng sumêrêp, yèn putranipun pêrang kalihan Kumpêni, panêmbahan sabalanipun enggal anêmpuh saking ing iringan, lajêng pêrang rukêt. Balanipun panêmbahan tuwin Kumpêni kathah ingkang sami pêjah, bangke ambêlasah, Kumpêni lajêng mundur sawêtawis. Kumpêni kang wontên [wontê...]

--- 661 ---

[...n] ing wingking enggal ambendrong mariyêm. Balanipun panêmbahan kathah kang tatu tuwin pêjah, botên sagêd kiwul. Anuntên sami mundur lon-lonan. Kumpêni angêlud dumugi ing Kaliajir rêrêp wontên ing ngriku. Palajêngipun panêmbahan kalihan sultan sarêng dumugi ing Kartasari, asipêng sadalu, enjingipun bidhal saha bala tuwin putra garwanipun botên kantun. Ngalèr ngilèn anjog ing Kêdhu, bala Kartasura kang baris ing Kêdhu anama Tumênggung Mangkuyuda, kawon pêrangipun sarta nandhang tatu, lajêng têluk dhatêng panêmbahan. Têtiyang ing Kêdhu inggih sampun suyud sadaya. Wondene Tuwan Amral sakumpêninipun wau sarta Dipati Mangkupraja angêbrêki ing Kartasari, wontên ing ngriku

tigang dalu, nuntên sami pirêmbagan. Ki Mangkupraja wicantên dhatêng Amral, tuwan, suwawi lajêng ambujêng dhatêng panêmbahan tuwin Sultan Balitar. Tuwan Amral alon amangsuli, saudara, kula botên purun yèn ambujênga dhatêng panêmbahan sarta Sultan Balitar, timbalanipun sang prabu dhatêng kula kala rumiyin, amung andikakakên ambêdhah ing Kartasari, môngka ing mangke sampun kalampahan bêdhah, amêsthi kula wangsul dhatêng ing Kartasura angaturi uninga ing sang prabu, kalih dene mêngsah sampeyan punika dede tiyang Bali tuwin tiyang ing Madura, punika saduluripun [saduluri...]

--- 662 ---

[...pun] sang nata tunggil rama ibu, pandugi kula sang nata inggih taksih kagungan pangeman ing karisakanipun. Milanipun kula ajrih yèn angrumiyinana ing karsanipun sang prabu, dene benjing yèn kula sampun amratelakakên ing dalêm kula, môngka kadhawahan ambujêng dhatêng ingkang rayi, inggih sumôngga sami wangsul malih. Ki Dipati Mangkupraja botên sagêd amangsuli, sabab kaluhuran sabda, sarta lajêng amiturut dhatêng Amral. Anuntên sami bidhal mantuk dhatêng ing Kartasura. Sarêng panêmbahan sarta sultan mirêng pawartos, yèn Kumpêni sampun bidhal saking Matawis. Panêmbahan sarta sultan sabalanipun wangsul dhatêng ing Matawis. Anjujug ing dhusun Pamrêsan sawetaning pêkên agêng sarta lajêng akaklêmpak bala.

Kacariyos Tuwan Amral sakumpêninipun sampun dumugi ing Kartasura, lajêng sowan ing sang prabu, matur ing wiwitan dumugi ing wêkasan. Sang nata sakalangkung suka, Tuwan Amral matur malih, sinuhun, bilih ing salajêngipun panjênêngan dalêm taksih angarsakakên ing dalêm kula, kula inggih anglampahi, sanajan ngantosa pêjah kula inggih botên gumingsir, nanging kula gadhah panyuwun, mugi wontêna pangapuntên dalêm dhatêng pun Dipati Cakrajaya, bilih wontên kalêpatanipun, kula inggih ananggêl. Supados kenginga kula damêl [damê...]

--- 663 ---

[...l] kanthi sabaya pêjah. Sang nata sarêng mirêng aturipun Amral lajêng lêgêg botên amangsuli. Ki Dêmang Urawan anyambungi atur, gusti, aturipun Tuwan Amral makatên punika, sabab sumêrêp, yèn pun Patih Cakrajaya wau rêsik bêbudinipun sarta têmên-têmên ênggènipun rumêksa ing nagari dalêm. Kalanipun pêrang wontên ing Surabaya rintên dalu botên pisah kalihan pun patih, dene tiyang ingkang amadulakên ing panjênêngan dalêm punika botên lêrês. Amung amurih kalêpatanipun Patih Cakrajaya. Sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Dêmang Urawan lêga galihipun. Anuntên angandika dhatêng Amral. Amral, kang dadi panjalukira ingsun iya wis marêngi sarta ingsun ya wis angapura marang Si Cakrajaya. Tuwan Amral matur malih, yèn makatên, kula kalilanana lumampah dhatêng ing Samawis. Pun Cakrajaya badhe kula luwari piyambak saking pagêdhongan. Tumuntên kula bêkta wangsul dhatêng ing Kartasura ngriki. Sang nata angandika malih, iya Amral, ingsun anglilani, nanging sira aja lawas-lawas nuli balia mrene, lan balane Si Cakrajaya kang wis padha ana ing Kartasura kene gawanên, paringna marang Si Cakrajaya manèh. Tuwan Amral sakalangkung suka manahipun. Lajêng mêdal saking kadhaton apradangdosan. Ing enjingipun nuntên bidhal sarta ambêkta balanipun [balanipu...]

--- 664 ---

[...n] Ki Patih Cakrajaya, sadhatêngipun ing Samawis ki patih sampun kaluwaran saking ing pagêdhongan. Lajêng aklêmpak bala amundhut urunan bala dhatêng para bupati pasisir,

kadamêl prajuritipun ki patih, sabab Ki Patih Cakrajaya wau sumêrêp yèn têtiyang nagari ing Kartasura kathah kang sami kesah atilar bale griyanipun. Ênggènipun akaklêmpak bala wau badhe kadamêl ngisèni nagari ing Kartasura. Anuntên ki patih sarta Tuwan Amral angsal pawartos, yèn Pangeran Arya Mataram lolos saking Kartasura, jumênêng nata wontên ing Garobogan bawah ing Pathi, ajêjuluk Sunan Kuning, sampun anêluk-nêlukakên nagari sakiwa têngên ing ngriku, Tuwan Amral kalihan ki patih nuntên amarentahi Ki Tumênggung Mangunonêng ing Pathi, kinèn têluk dhatêng Pangeran Arya Mataram sarta sampun pinaringan basa wêwadi, Ki Tumênggung Mangunonêng inggih lajêng têluk dhatêng Pangeran Arya Mataram sarta sampun katarimah ing têlukipun, kagêga ing aturipun.

Gêntos kacariyos Panêmbahan Purbaya kalihan Sultan Balitar, ingkang wontên ing dhusun Pamrêsan. Sarêng sampun kathah balanipun, lajêng bidhal saking ngriku, abêbiting wontên ing Marêbung, balanipun kinèn sami angêlar jajahan. Ingkang mangilèn angêlar jajahan ing Kêdhu, ingkang mangalèr anyakêti nagari ing Kartasura, [Kar...]

--- 665 ---

[...tasura,] padhusunan sakiwatêngênipun ing Kartasura sami risak sadaya, têtiyang salêbêting nagari Kartasura sami kêkês manahipun. Sabab botên sagêd angupados têdha dhatêng sajawining nagari, lajêng kathah kang sami kesah atilar bale griyanipun. Sang nata sakalangkung ênggènipun sungkawa, anuntên wontên santananipun sang prabu saking ingkang ibu nama Radèn Sôntarêja, sampun jinunjung lênggahipun, kaparingan nama Pangeran Mangkubumi, lajêng kadadosakên senapati, kinèn angundurakên mêngsah kang cakêt ing nagari Kartasura, Pangeran Mangkubumi inggih nuntên bidhal sabalanipun, amasanggrahan ing dhusun Kêmlathèn, sarta anglêmpakakên arahan. Wontên ing ngriku Pangeran Mangkubumi amanggih maryêm alit satunggil. Lajêng kadamêl pêrangipun. Bala ing Mataram kawon pêrangipun. Sampun bêdhah têbih saking nagari Kartasura, maryêm ênggènipun manggih Pangeran Mangkubumi wau lajêng winastanan pun Tundhung Mungsuh, kala samantên tiyang ing nagari Kartasura sampun sami asrêp manahipun. Sabab sampun sagêd ngupados tatêdhan dhatêng sajawining nagari lêlampahan sabêdhug.

Anuntên sang nata anglampahakên utusan dhatêng ing Surabaya animbali Ki Ngabèi Tohhjaya, utusan enggal mangkat. Kala samantên ing Surabaya taksih rame pêrang wontên ing tanah Sapanjang,

--- 666 ---

bala pasisir amêngsah Panji Surèngrana, gêntos larag-linarag. Utusanipun sang prabu wau anjujug Kapitan Bèsing, Ki Tohjaya inggih nuntên kaangkatakên sarencangipun. Sadhatêngipun ing Kartasura lajêng tinimbalan dhatêng kadhaton. Sang nata sangêt rêsêp ing galihipun aningali Ki Ngabèi Tohjaya, dêdêgipun gagah prakosa, taksih ênèm ambêk sura, sang nata alon andangu, Tohjaya, pira kèhe baturira, Ki Tohjaya matur saha sêmbah, gusti, abdi dalêm rencang kula tiyang têtumbasan namung wolung dasa, kang sapalih tiyang ing Bali, kang sapalih tiyang Jawi. Sang prabu anuntên amaringi sanjata sèkêt, sandawa mimis kawan êtong sarta busana kalihan arta, kinèn angêdum dhatêng rencangipun Ki Tohjaya, sang nata angandika malih dhatêng Ki Tohjaya, Tohjaya, sira tunggua marang ingsun. Sabab sira kawulaningsun dhewe ênggon ingsun anênêmu, sira mondhoka ing kadipatèn. Ki Tohjaya matur sandika, lajêng mundur saking ngarsa dalêm dhatêng ing pamondhokan.

Kacariyos Dipati Jayapuspita ing Japan, ing sapêjahipun ingkang rayi kang anama Dipati Sasranagara, sangêt ênggènipun muring-muring, lajêng animbali ingkang rayi Dipati

Natapura sabalanipun kang sawêg baris wontên ing Sapanjang, kinèn anglurug dhatêng ing Kartasura, Dipati

--- 667 ---

Natapura inggih nuntên mangkat anglurug dhatêng ing Kartasura, ambêkta bala pitung atus sarta tiyang môncanagari sadaya, lajêng apacak baris wontên ing dhusun Picis, sakidul wetanipun ing Kartasura, padhusunan sakiwa têngên ing ngriku sami risak dipun jarahi, Dipati Natapura nuntên angaturi uninga dhatêng ing Matawis. Panêmbahan Purbaya sarêng sampun anampèni pratelaning utusan, sangêt suka ing manahipun. Ki Dipati Natapura lajêng dipun tarimani, ingkang katarimakakên Mas Ayu Tiknasari, Dipati Natapura sangêt bingahipun. Dhasar gêcul alit mila, lajêng aparentah angangsêg barisipun. Anyakêti nagari ing Kartasura, têtiyang salêbêting nagari sami prihatin.

Kacariyos Tuwan Amral kalihan Ki Patih Cakrajaya bidhal saking ing Samawis sabalanipun. Sarta ambêkta para bupati pasisir sakilèning Samawis. Ingkang sawetaning Samawis, amung bupati ing Dêmak, kalih ing Kudus, tiga ing Japara, liyanipun saking punika taksih sami baris wontên ing Surabaya, sarèhning Ki Cakrajaya wau sampun lami ênggènipun baris wontên ing Surabaya, sadhatêngipun ing Kartasura kathah kang sami anênonton ing gêgamanipun Ki Cakrajaya, sabab balanipun kathah busananipun sae-sae. Tuwan Amral kalihan ki patih nuntên sowan malêbêt ing kadhaton.

--- 668 ---

Ki patih lajêng anyungkêmi sukunipun sang prabu sarwi nangis. Sêsambatipun kados pawèstri, ingkang sinambat ing tangis sang nata kang sampun seda, sang nata mirêng sambatipun ki patih angêrês galihipun, kagagas ingkang rama swargi, angandika sarwi nênggak waspa, wakane, wis mênênga, aja anangis. Ingsun mundhak milu anangis. Tuwan Amral sarêng aningali sang prabu sampun ical dukanipun dhatêng ki patih, pulih katrêsnanipun kados ingkang wau-wau, Tuwan Amral sakalangkung suka manahipun. Alon ênggènipun matur, sinuhun, sumôngga panjênêngan dalêm tingali, pun patih puniki punapa gadhah manah sèdhèng ing panjênêngan dalêm punapa botên. Ing saupami kapêjahana inggih botên suwala, nanging panjênêngan dalêm dados amêjahi tiyang tanpa dosa, benjing malih panjênêngan dalêm sampun sok anggêga aturing tiyang kang botên lêrês. Ing saupami pun patih punika sayêktos gadhah manah awon, amêsthi kula enggal angaturi uninga ing panjênêngan dalêm. Sang nata amangsuli, Amral, iya bênêr sira. Sang prabu lajêng angandika dhatêng ki patih, wakane, saiki sira mondhoka ing kadipatèn bae, dene omahira dhewe sun watara wis rusak, krana ênggonira aninggal wis lawas. Ki patih matur sarwi nêmbah, bilih panjênêngan dalêm parêng, kula badhe mantuk dhatêng pagriyan kula

--- 669 ---

piyambak. Sabab paningal kula sawarninipun abdi dalêm ingkang sami gêgriya têbih saking kadhaton sami ajrih anggriyani, manawi kula sampun mantuk, pandugi kula sami purun amangsuli pagriyanipun piyambak-piyambak. Dados têtêp manahipun têtiyang alit, nagari dalêm botên katingalan suwêng. Amral matur anglêrêsakên ing aturipun ki patih, sang nata inggih sampun amarêngi, Amral kalihan ki patih nuntên mêdal saking kadhaton. Kala samantên botên antawis lami têtiyang ingkang sami ngili sampun sami mantuk dhatêng pagriyanipun piyambak-piyambak. Ki Cakrajaya nuntên kaêlih nama Dipati Danurêja. Sarêng sampun antawis sawulan sang nata aparentah dhatêng Arya Mandurarêja, kinèn ambantoni Ki Tumênggung Mangkuyuda, sabab kawon pêrangipun wontên ing Kêdhu, kinanthenan Tumênggung Malang, kalih ing Barêbês, tiga ing Têgal. Ki Tumênggung

Kandhuruwan kalih Ki Jayasudarga kinèn angrêbat ing Pagêlèn. Tuwan Amral sakumpêninipun kalihan Bupati Danurêja, Dipati Mangkupraja tuwin para bupati pasisir anglurug dhatêng ing Marêbung, sadaya wau sarêng ing bidhalipun. Lampahipun Tuwan Amral sampun dumugi ing Marêbung, lajêng abêbiting ajêng-ajêngan kalihan bitingipun bala ing Matawis. Bupati ing Matawis kang wontên ing ngriku anama Ki Tumênggung Jayabrata, wondene Panêmbahan [Panê...]

--- 670 ---

[...mbahan] Purbaya, kalih Sultan Balitar, tiga Pangeran Riya sami agiliran wontên ing ngriku sarta sami adamêl pêpanggungan. Kala punika kang pinuju wontên ing biting Panêmbahan Purbaya lajêng sami aprang mariyêman. Bala Matawis sami adamêl jugangan. Supados sampun ngantos kenging ing mimis. Ênggènipun pêrang maryêman wau sabên dintên botên kèndêl-kèndêl.

Dene bala ing Kartasura ingkang dhatêng ing Kêdhu inggih sampun campuh pêrang, bala ing Matawis kawon, lumajêng dhatêng ing Matawis, bala Kartasura kang dhatêng ing Pagêlèn anama Kandhuruwan kalih Jayasudarga, ing Pagêlèn inggih sampun karêbat dhatêng Kandhuruwan kalihan Jayasudarga, têtiyang ing ngriku sampun suyud sadaya.

Kala samantên Ki Kandhuruwan angumpulakên para tapa akalihan para ajar, ingkang sami ahlul petangan. Kinèn anjôngka Panêmbahan Purbaya kalih Sultan Balitar, punapa inggih alulus jumênêng nata punapa botên. Mila Ki Kandhuruwan wau makatên, saking trêsnanipun dhatêng Panêmbahan Purbaya, ing saupami sagêda lulus jumênêng nata, Ki Kandhuruwan sumêja ambalik, anilar ing Sang Prabu Kartasura, nanging aturipun para tapa sarta para ajar wau sami anjôngka yèn badhe lêbar ing lêlahan sarta botên wilujêng, nanging benjing wayahipun Panêmbahan Purbaya ingkang saking putranipun [putra...]

--- 671 ---

[...nipun] èstri, punika amêsthi badhe jumênêng nata angadhaton ing Ngadipala[11] bawah ing Sala cakêt bênawi, sakalangkung agêng karatonipun. Ki Kandhuruwan sarêng sampun anampèni pratelaning para ajar, nuntên anglampahakên utusan mawi sêrat adhêdhêmitan katur Panêmbahan Surabaya, amratelakakên panjangkanipun para ajar wau, lampahipun ing utusan sampun dumugi ing Marêbung sarta angaturakên sêrat. Panêmbahan sasampunipun maos sêrat pratela, sakalangkung anglês galihipun. Enggal animbali Tumênggung Wiranagara, lajêng kaulungan sêrat saking Kandhuruwan wau sarta alon pangandikanipun.

Wiranagara, pikirên unine layang iku, atiku bangêt gone rubêd. Ki Wiranagara enggal amaos sêrat. Sarêng sampun tamat tumuntên matur, gusti, pamanah kula ungêling sêrat punika sae, wondene awonipun, sarèhning pun Kandhuruwan punika samangke taksih dados mêngsah, bokmanawi adamêl girisipun galih dalêm kemawon. Ananging kala panjênêngan dalêm taksih timur ngantos sapriki pun Kandhuruwan wau panganggêpipun dhatêng ing panjênêngan dalêm sakalangkung sae sarta sangêt trêsna, ênggènipun gadhah atur ingkang kawrat ing sêrat punika saking pangemanipun. Supados panjênêngan dalêm sampun ngantos kapara ing tiwas. Mila

--- 672 ---

dados pakèwêd ing pamanah kula. Panêmbahan ngandika, yèn mêngkono Wiranagara, kowe ngupayaa nujum ramal, kang bisa anjôngka sadurunge kalakon. Undangên mênyang

ing ngarêpku mrene. Ki Wiranagara matur, inggih gusti, kula gadhah sadherekan patinggi ing dhusun Palar, punika asring anglampahakên panujuman. Samangke inggih wontên ing pamondhokan kula. Ki patinggi enggal tinimbalan. Sampun dumugi ing ngarsanipun panêmbahan. Ki Wiranagara wicantên, wakane patinggi, gustimu iki karsa sumêrêp kapintêramu anjôngka, matura ing satêmêne bae, aja nganggo wêdi. Ki patinggi matur botên sagêd. Ki Wiranagara wicantên malih, ki patinggi, yèn kowe ora gêlêm matur, amêsthi kowe bakal bilai ing sadina iki. Ki patinggi matur malih, kula inggih purun matur ing sayêktosipun. Nanging panyuwun kula, bilih ingkang badhe kula aturakên punika wontên ingkang botên prayogi, mugi gusti kula angapuntêna dhatêng kula. Panêmbahan anyambungi pangandika anyagahi. Ki patinggi nuntên matur, gusti, ing panjôngka kula panjênêngan dalêm tuwin rayi dalêm kangjêng sultan botên sagêd lulus jumênêng nata, sanajan darbea prajurit yutan. Nagari ing Kartasura kantun saaubing payung, inggih botên bêdhah dening panjênêngan dalêm tuwin rayi dalêm. Dene karsa [kar...]

--- 673 ---

[...sa] dalêm adamêl prang punika badhe tanpa wêkas, mindhak angrisakakên tiyang alit. Sabab panjênêngan dalêm tuwin rayi dalêm botên kalilan ing Allah yèn jumênênga nata amêngku ing tanah Jawi, nanging panjênêngan dalêm ing benjing kagungan wayah jalêr, miyos saking putra dalêm wanodya, punika amêsthi badhe jumênêng nata angadhaton ing Sala utawi ing Ngadipala, sakilèning bênawi, wiwitanipun mêlas asih, wêkasanipun pinunjul. Karatonipun angungkuli para lêluhuripun ingkang sampun sami sumare, lamine karatonipun wolung dasa taun nuntên apês. Panêmbahan alon andangu, patinggi, ênggonmu duwe kawruh mangkono iku saka ing apa. Gusti, sêrap kula makatên punika awit saking kitab anama Suratul Nujum. Punika kitabipun. Panêmbahan sarêng mirêng aturipun ki patinggi wau sangêt ênggènipun lêgêg, sarta ênggènipun mangun pêrang lajêng kêmba, panêmbahan nuntên bidhal saking bètèng ing Marbung, kondur dhatêng ing Matawis, mundhut gilir kalihan Sultan Balitar, kang kinèn kantun wontên ing biting Pangeran Riya kalihan Tumênggung Jayabrata, ing sabên dintên tansah sami pêrang mariyêman. Têrkadhang bala Kumpêni mêdal saking bitingipun ing Malinjon, sumêja angrampid bitinging mêngsahipun. Nanging botên sagêd. Sabab papanipun sakalangkung pakèwêd [pa...]

--- 674 ---

[...kèwêd] sarta kaêlêtan lèpèn jurangipun lêbêt, sarta bala ing Matawis sangêt ing pangatos-atosipun.

Anuntên Tuwan Amral apirêmbagan kalihan Ki Patih Danurêja, sarèhning padhusunan sakidulipun nagari ing Kartasura kathah ingkang risak, amargi dipun jarah rayah dhatêng balanipun Surèngrana kang baris ing Picis, utawi bala ing Kartasura kang sami wira-wiri dhatêng pabarisan inggih asring dipun begali wontên ing margi, punika sami rêmbag anyuwun Ki Ngabèi Tohjaya dhatêng sang prabu, kawêdalna saking nagari anggêbaga mêngsah kang wontên ing Picis. Ki Patih Danurêja wau inggih sampun anglampahakên utusan sarta mawi sêrat katur ing sang prabu, sang nata sarêng sampun anampèni sêrat, nuntên animbali Ki Ngabèi Tohjaya, katantun punapa purun kaabên pêrang kalihan Dipati Natapura, atur wangsulanipun Ki Tohjaya purun, ing pundi panggenanipun kêpanggih botên ajrih, sabab kala pêrang ing Surabaya inggih punika mêngsahipun. Kalih dene pun Dipati Natapura punika tandangipun prang licik, kapurunanipun anênungkul, botên purun pêrang dhadha, sanès kalihan sadhèrèkipun kang nama Jayapuspita utawi Sasranagara, punika mênggaha sawung tanglêd purun gêntos gêbag-ginêbag. Sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Tohjaya [Toh...]

--- 675 ---

[...jaya] sakalangkung suka, Ki Tohjaya lajêng kadhawahan anglurug tumut ki patih tuwin Tuwan Amral, kaparingan sangu kalih atus reyal sarta waos satunggil prabot jêne, Ki Tohjaya tumuntên mangkat sarta kabêktanan sêrat, kaparingakên Tuwan Amral kalihan ki patih, lampahipun Ki Tohjaya sampun dumugi ing Malinjon. Sêrat lajêng kaparingakên dhatêng Amral. Tuwan Amral sarêng sampun maos sêrat sangêt ing bingahipun. Lajêng wicantên dhatêng Ki Tohjaya, Ki Tohjaya, samêngko bangêt bêgjamu, sang prabu bangêt sihe marang kowe, karo dene dhawuhe sang nata ora anglilani yèn kowe pisaha karo aku utawa karo bupati, lan jênêngmu amêsthi bakal daklêbokake ing êbuk. Para bupati sarêng sami mirêng wicantênipun Amral sami suka manahipun sarta sami asih dhatêng Ki Tohjaya. Ki Tohjaya nuntên kadhawahan dhatêng Amral. Kinèn ambêdhah ing Têmbayat. Sabab botên purun nungkul, taksih angidhêp dhatêng Panêmbahan Purbaya, Ki Tohjaya inggih tumuntên mangkat sabalanipun sarta kakanthenan bupati kêkalih, anama Radèn Natawijaya kalih Mangunnagara sabalanipun. Sarêng dumugi ing Têmbayat, pinêthukakên pêrang rame, tiyang ing Têmbayat kathah kang pêjah, amargi dipun amuk dhatêng Ki Tohjaya sabalanipun. Tiyang Têmbayat sami ngungsi

--- 676 ---

dhatêng ing masjid. Ki Tohjaya angêlud. Kang kacandhak pinêjahan. Radèn Natawijaya angèngêtakên dhatêng Ki Tohjaya wicantênipun, he adhi Tohjaya, ampun bangêt gon dika siya-siya marang wong ing Têmbayat. Sabab punika padha trahing wali, kaya dene ing Giri tanah Surabaya. Ki Tohjaya sarêng mirêng wicantênipun Radèn Natawijaya, lajêng sila sarwi anyêmbah masjid kaping satus. Radèn Natawijaya pitakèn sarta gumujêng, adhi Tohjaya, punapa dika nyêmbah ing masjid. Ki Tohjaya amangsuli, milanipun kula nyêmbah masjid. Bokmanawi wontên pangeran kang trah wali katut kula pêjahi, supados kula sampun ngantos kenging ing walat. Radèn Natawijaya utawi ingkang sami mirêng lajêng sami gumujêng sadaya, nuntên sami wangsul dhatêng ing Malinjon.

Gêntos kacariyos Ki Dipati Jayapuspita ing Japan, anandhang sakit sangêt. Ki Dipati Natapura kang wontên ing Picis dipun utusi, sarêng Dipati Natapura dumugi ing Japan, Sang Dipati Jayapuspita lajêng pêjah, balanipun sami bibar arêbat pagêsangan piyambak-piyambak. Srayanipun tiyang Bali inggih lajêng sami mantuk dhatêng ing Bali, dene para santananipun Sang Dipati Jayapuspita wau lajêng sami anunggil akalihan Ki Dipati Natapura wontên ing Japan.

--- 677 ---

Kacariyos Panêmbahan Purbaya kang abêbiting wontên ing Marbung, ênggènipun ajêng-ajêngan kalihan Kumpêni utawi bala ing Kartasura laminipun sampun wolung wulan. Ing sabên dintên tansah sami pêrang amariyêman. Kala samantên Panêmbahan Purbaya sarta bala ing sawêtawis bidhal saking Marêbung kondur dhatêng ing Matawis. Karsa mundhut gilir ingkang rayi Sultan Balitar, nanging sarêng dumugi ing Matawis lajêng pradangdosan. Utawi Sultan Balitar sarta Pangeran Riya inggih lajêng sami pradangdosan sagarwa putranipun tuwin balanipun sadaya, sumêja lolos dhatêng tanah ing môncanagari, sarêng sampun samêkta lajêng bidhal saking ing Matawis. Arêrêp wontên ing dhusun Kêbon Agung, panêmbahan anuntên angutusi balanipun kang taksih wontên ing Marêbung, kinèn sami anilar bitingipun ing wanci dalu, sarêng ing wanci dalu bala Mataram kang wontên ing biting inggih nuntên sami bidhal. Bala Kartasura tuwin Kumpêni botên wontên kang sumêrêp. Ing sanèsipun dintên Tuwan Amral sumêrap yèn panêmbahan sarta sultan sabalanipun sampun bidhal mangetan. Tuwan Amral sakumpêninipun tuwin bala ing

Kartasura lajêng sami anututi, anurut ing salasahipun. Lampahipun panêmbahan mêdal ing Manyaran, anjog ing Laroh, sampun kumpul kalihan Pangeran Hèrucakra, [Hèruca...]

--- 678 ---

[...kra,] lajêng mangetan mêdal ing Kaduwang anjog ing Kamagêtan. Wontên ing ngriku lampahipun katututan. Lajêng pêrang kalihan Kumpêni sakêdhap. Panêmbahan kawon, lumajêng dhatêng kitha ing Madiun. Kèndêl wontên ing ngriku sarta tata-tata.

Wondene Tuwan Amral arêrêp wontên ing Kamagêtan. Lajêng pirêmbagan kalihan ki patih sumêja mantuk dhatêng ing Kartasura, kang tinilar kinèn baris ing ngriku Radèn Arya Pringgalaya kalih Radèn Natawijaya, kakanthenan bupati pasisir sawêtawis. Sanèsipun punika sadaya sami kabêkta mantuk dhatêng ing Kartasura, lampahipun Amral sakumpêninipun sampun dumugi ing Kartasura sarta sampun amratelakakên dhatêng ing sang prabu salampahipun sadaya, Ki Ngabèi Tohjaya lajêng ginanjar nagari ing Lamongan, kapatêdhanan nama Tumênggung Tohjaya, lajêng kadhawahan mantuk dhatêng ing Lamongan anataa nagarinipun sarta adamêla prajurit.

Tuwan Amral anuntên pirêmbagan kalihan ki patih, kinèn akintun sêrat dhatêng Ki Tumênggung Mangunonêng ing Pathi, kapurih bujuka Pangeran Arya Mataram kang jumênêng nata wontên ing Garobogan. Pangeran Arya Mataram wau dipun aturi ing Tuwan Amral têdhak dhatêng ing Japara, sagah badhe kaangkat jumênêng nata amêngku [a...]

--- 679 ---

[...mêngku] ing tanah Jawi, prajangjeanipun kalihan Kumpêni anuruta kados prajangjeanipun Sinuhun Pakubuwana suwargi, nanging Tuwan Amral nyuwun epah nagari ing Surabaya kalihan ing Japara, tiga ing Dêmak. Utusanipun ki patih ingkang ambêkta sêrat inggih enggal lumampah, sampun dumugi ing Pathi, sêrat inggih sampun katampèn dhatêng Ki Tumênggung Mangunonêng, sêrat lajêng kaaturakên dhatêng Pangeran Arya Mataram, sarta Ki Mangunonêng akathah-kathah aturipun amurih pangeran puruna têdhak dhatêng Japara, Pangeran Arya Mataram wau inggih lajêng kamologên galihipun. Botên sumêrêp yèn badhe kenging ing paekan. Enggal angundhangi balanipun, nuntên bidhal dhatêng ing Japara, Ki Mangunonêng botên kenging pisah.

Wondene Tuwan Amral inggih sampun mangkat saking Kartasura sarta ambêkta Ki Dipati Citrasoma ing Japara, dumuginipun ing Japara sarêng kalihan rawuhipun Pangeran Arya Mataram. Kumpêni ing Japara tuwin Tuwan Amral sangêt ênggènipun sugun-sugun dhatêng Pangeran Arya Mataram. Pakurmatipun kasami kalihan sang prabu, pangeran sagarwa putranipun sami eca ing galihipun.

Sarêng sanèsipun dintên Pangeran Arya Mataram sarta putra tuwin mantunipun kathahipun wolu sarêng dumugi salêbêting [sa...]

--- 680 ---

[...lêbêting] loji lajêng cinêpêngan, binêkta dhatêng pasisir, sinedanan wontên ing ngriku, sinêngkalan 1645. Tuwan Amral nuntên wangsul dhatêng ing Kartasura, sarta ambêkta garwanipun Pangeran Arya Mataram tuwin putranipun ingkang sami taksih alit-alit. Sadhatêngipun ing Kartasura lajêng matur dhatêng sang prabu ing kawitan dumugi wêkasan. Sang nata sakalangkung suka ing galihipun sarta anarima sangêt dhatêng Amral. Tuwan Amral anuntên matur yèn sumêja ambujêng ing sapurugipun panêmbahan tuwin

Sultan Balitar, sang nata parêng, lajêng parentah dhatêng ki patih, kinèn amarentahi Ki Dipati Cakraningrat sarta para bupati pasisir, sami andikakakên dhatêng ing Ngawi sabalanipun. Tuwan Amral inggih badhe dhatêng ing Ngawi sarta bala Kumpêni mêdal ing Jagaraga, Radèn Natawijaya kang baris wontên ing Magêtan kinèn angêrig tiyang môncanagari, abarisa ing wana Gagêlang sakidulipun Madiun. Ki patih wau enggal anglampahakên utusan dhatêng Maduntên tuwin nagari pasisir môncanagari sadaya, para bupati ingkang sami kadhawahan parentah wau inggih enggal sampun sami dhatêng wontên ing Ngawi sarta ing wana Gagêlang, sakalangkung agêng bêbarisanipun. Anuntên sami angaturi uninga dhatêng ing Kartasura. Wondene Tuwan Amral sarêng sampun anampèni pratela, [prate...]

--- 681 ---

[...la,] yèn para bupati sampun sami ngalêmpak. Tuwan Amral nuntên bidhal ambêkta Kumpêni sèwu, bupati ing Kartasura kang binêkta sapalih, têtindhihipun Radèn Suradiningrat putranipun Pangeran Panular kalih Ki Dipati Mangkupraja, lampahipun sampun dumugi ing Ngawi, akumpul kalihan para bupati môncanagari tuwin pasisir, kathahing bala tanpa wilangan, lajêng ngangsêg dhatêng ing dhusun Kakajang.

Gêntos kacariyos putra ing Maduntên kang nama Radèn Jimat, kang binêkta Dewa Kêtut dhatêng ing Bali rumiyin. Samangke sampun wangsul dhatêng ing tanah Jawi, akumpul kalihan Ki Dipati Natapura, tumuntên sami rêmbag sumêja anunggil Panêmbahan Purbaya, lajêng sami bidhal saking ing Japan lan sabalanipun. Sadhatêngipun ing Madiun panêmbahan sakalangkung bingah ing galihipun. Ki Dipati Natapura lajêng sinêgahan dados pamugarining prang, panêmbahan anuntên parentah anata baris sumêja mêthuk prang wontên ing dhusun Pagagakan. Milih papan kang wiyar sarta radin. Ingkang pinatah dados panjawat têngên Radèn Jimat, binêbahan mêthukakên pêrangipun bala ing Madura sarta bala pasisir, Ki Dipati Natapura dados panjawat kiwa, amêthukakên pêrangipun bupati ing Kartasura, ingkang dados dhadha panêmbahan, badhe anadhahi pêrangipun Kumpêni, sarêng sampun [sampu...]

--- 682 ---

[...n] sami rakit nuntên bidhal saking kitha Madiun. Sadhatêngipun ing Pagagakan mêngsahipun sampun mapan wontên ing ngriku, lajêng têmpuh pêrang rame, kathah kang sami pêjah, balanipun Pangeran Cakraningrat ing Maduntên sarêng sami aningali dhatêng Radèn Jimat sangêt ênggènipun sami ajrih, sabab punika saduluripun gustinipun. Nuntên sami lumajêng angungsi wingkingipun Pangeran Cakraningrat. Pangeran Cakraningrat sangêt duka, anêrêgakên bala sarwi angandika, hèh bocah Madura, aja ana kang wêdi, Si Kacung cêkêlên bae. Nanging bala ing Madura mêksa mogok, lumajêng dhatêng ing wingkingipun prajurit Kumpêni, bala ing pasisir kèlu sami lumajêng, utawi bupati ing Kartasura ingkang aprang kalihan Dipati Natapura inggih sampun kaplajêng, nuntên Kumpêni anadhahi pêrangipun panêmbahan. Sakalangkung rame sarta kathah kang sami pêjah, panêmbahan kawon pêrangipun. Nuntên mundur alon-alonan sarta kasaput ing dalu, sadhatêngipun ing kitha Madiun lajêng pradangdosan sumêja kèngsêr mangetan, sarêng sadalu punika ugi panêmbahan sarta sultan bidhal saking ngriku lan sabalanipun, mêdal ing siti Pranaragi lajêng anjog ing Kadhiri. Anuntên anakipun Surapati têtiga sami sowan dhatêng panêmbahan wontên ing Kadhiri, inggih anama Surapati, kalih Suradilaga, tiga Tirtanata, sarta ambêkta bala

--- 683 ---

gangsal atus. Lajêng kinèn amêthukakên Kumpêni ingkang sami ambujêng dhatêng panêmbahan.

Wondene pambujêngipun Tuwan Amral sakumpêninipun tuwin bala ing Kartasura kèndêl wontên sakilènipun bênawi palabuhan. Ênggènipun masanggrahan wontên ing ngriku satêngah wulan, ajêng-ajêngan kalihan anakipun Surapati têtiga wau, nanging êlêt bênawi, dene panêmbahan sarta sultan inggih wontên ing kitha Kadhiri, sarêng Tuwan Amral sumêrêp yèn panêmbahan taksih wontên ing kitha Kadhiri, botên tumut baris cakêt bênawi ngriku, Tuwan Amral lajêng anuduh Kumpêni gangsal atus, têtindhihipun kapitan gangsal, anama Tonar, kalih Bêngkol, tiga Kapitan Pambayi, sakawan Kapitan Buyung, gangsal Kapitan Jêmbaran, kinanthenan Ki Tumênggung Tohjaya, kinèn sami nyabrang bangawan ngandhap, lajêng amenggok mangidul. Ingkang sami kadhawahan wau inggih enggal mangkat nyabrang ing bênawi.

Sarêng panêmbahan sumêrêp yèn wontên baris Kumpêni badhe nubruk saking wingking, sangêt ênggènipun kagegeran. Anakipun Surapati têtiga wau lajêng sami dipun timbali, badhe kinèn amêthukakên Kumpêni kang sampun sami nyabrang bênawi. Sarêng tuwan aningali baris sawetaning bênawi sampun bibar, Amral sakumpêninipun sarta bala ing Kartasura lajêng sami nyabrang mangetan. [ma...]

--- 684 ---

[...ngetan.] Panêmbahan sangsaya kuwur galihipun. Sabab mêngsahipun maju kalih, panêmbahan sarta sultan nuntên sami lumajêng dhatêng ing Malang, anakipun Surapati têtiga anadhahi pêrang sakêdhap, anuntên nututi lumajêng. Wondene Amral sarta bala ing Kartasura lajêng angêbrêki kitha ing Kadhiri, têtiyang môncanagari sampun kathah kang sami nungkul dhatêng Tuwan Amral. Amral nuntên adamêl loji ing ngriku. Sarêng ênggènipun adamêl loji sampun dados, Tuwan Amral lajêng bidhal dhatêng ing Surabaya ambêkta bala Kumpêni sapalih, kang sapalih taksih tinilar wontên ing Kadhiri kalihan bala ing Kartasura sadaya, sarta atilar ubanggi dintên ênggènipun badhe ambêdhah ing Malang, lampahipun Tuwan Amral mêdal ing Japan. Têtiyang ing Japan tuwin sakiwatêngênipun sampun sami nungkul sadaya dhatêng Amral. Lajêng sami binêkta dhatêng ing Surabaya, Tuwan Amral wau ênggènipun wontên ing Surabaya botên lami, nuntên mangkat sumêja anggêbag ing Malang, dhatêngipun wontên ing Malang sarêng kalihan Kumpêni tuwin bala ing Kartasura kang saking Kadhiri, lajêng têmpuh pêrang sakêdhap. Sultan Balitar lumajêng dhatêng ing Dhumpul. Panêmbahan kalihan Pangeran Hèrucakra sarta Dipati Natapura tuwin anakipun Surapati têtiga sami lumajêng angusi ing Lumajang, sinêngkalan 1646.

--- 685 ---

Tuwan Amral sarta bala ing Kartasura sami angêbrêki ing Malang, wontên ing ngriku kaparag ing pagêring, bala ing Kartasura tuwin Kumpêni kathah kang sami pêjah amargi sakit. Radèn Suradiningrat kalihan Dipati Mangkupraja sami pêjah, Tuwan Amral sakumpêninipun tuwin bala ing Kartasura anuntên sami bidhal mantuk dhatêng ing Kartasura sarta ambêkta kunarpa kêkalih wau. Ing sapêngkêripun Kumpêni tuwin bala ing Kartasura, Sultan Balitar wangsul dhatêng ing Malang malih, wontên ing ngriku gêrah andadosakên ing sedanipun. Layonipun anuntên binandhusa kabêkta dhatêng ing Kartasura, kang angiringakên layon garwa putranipun sarta Ki Tumênggung Jayabrata, nuntên sami mangkat saking ing Malang.

Kacariyos mantukipun bala ing Kartasura sarwi ambêkta kunarpanipun Ki Dipati Mangkupraja kalih kunarpanipun Radèn Suradiningrat. Sarêng katur ing sang prabu sakalangkung ngungun. Têtilaranipun anak Ki Dipati Mangkupraja satunggil, lajêng kadadosakên bupati, kaparingan nama Tumênggung Kartanagara. Anuntên Ki Dipati Sura Adimênggala ing Samawis pêjah, nanging botên gadhah anak jalêr, amung anak èstri kemawon, sampun kaemahakên angsal kapenakanipun Dipati Sura Adimênggala anama Martayuda, Martayuda wau kala jumênêngipun Sunan Pakubuwana wontên ing Samawis sampun kaabdèkakên, [ka...]

--- 686 ---

[...abdèkakên,] kadadosakên carik. Inggih kaparingan nama Ngabèi Martayuda, sarêng ing sapêjahipun Ki Dipati Sura Adimênggala punika Martayuda sumêja angrêbat kalênggahanipun. Nuntên agadhah panyuwun dhatêng Tuwan Komasaris Dulkub. Tuwan komisaris inggih parêng, Ki Mangkuyuda lajêng katêtêpakên dados bupati ing Samawis. Nanging tuwan komasaris wau kasupèn adatipun lampahing nagari, botên mawi ngaturi uninga sarta anyuwun lilah ing sang prabu tuwin ki patih. Sarêng Ki Patih Danurêja kamirêngan, yèn Ki Martayuda sampun dados bupati awit saking karsanipun tuwan komasaris, ki patih enggal anglampahakên utusan animbali Martayuda, Ki Marta sarêng tampi dhawuh saking ki patih, enggal lumampah sowan dhatêng ing Kartasura sarta angangge panganggenipun bupati, sadhatêngipun ing Kartasura lajêng amondhok ing kapatihan.

Anuntên ki patih anglampahakên utusan dhatêng tuwan komasaris ing Samawis sarta mawi sêrat. Ungêling sêrat, ki patih pitakèn dhatêng komasaris, punapa tuwan komasaris purun adamêl bupati, botên têrang kalihan sang prabu, kaping kalih ki patih anyêrêpakên dhatêng tuwan komasaris, yèn Kumpêni ing Samawis botên kaparingan wêwênang yèn amisesaa dhatêng [dha...]

--- 687 ---

[...têng] bupati ing Samawis. Naming padamêlanipun kemawon ingkang kaparingakên dhatêng Kumpêni, dene bilih wontên kalêpatanipun ênggènipun jagi, tiyang Kumpêni anglaporna dhatêng Kartasura, sabab botên kawênangakên yèn angukuma ing kalêpatanipun. Tuwan komasaris wau sarêng sampun maos sêrat, sangêt ênggènipun jêtung, amargi dipun wus- wusakên dhatêng ki patih, sarta kaduwung solahipun kang sampun kalampahan. Anuntên amangsuli sêrat. Suraosipun, angrêrêpa dhatêng ki patih, supados sampun ngantos karêpotakên dhatêng Batawi, dene prakawisipun Martayuda, sarèhning samangke sampun wontên ing Kartasura, aprasasat yatra sampun wontên ing kanthongipun ki patih, punapa ingkang dados karsanipun amêsthi badhe kalampahan sarta tuwan komasaris angintuni barang warni-warni dhatêng ki patih. Sêrat tuwin barang kintunan sampun sami katampèn dhatêng utusan. Nuntên mantuk dhatêng ing Kartasura. Ki Patih Danurêja sampun maos sêrat wangsulan saking komasaris sangêt suka ing manahipun. Ki patih enggal sowan ing sang prabu angaturakên prakawis wau, sang nata sarêng mirêng pratelanipun ki patih, sakalangkung suka ing galihipun. Alon ênggènipun ngandika, wakane, prakara iku môngsa bodhoa sira, sarèhning Martayuda mau kaluputan [ka...]

--- 688 ---

[...luputan] marang ingsun. Iya tumuli patrapana paukuman. Nanging aja sira patèni, krana kangjêng rama swargi wis prajangjean karo Si Dipati Sura Adimênggala, saturune

luputa ing ukum pati. Ki patih matur sandika, ki patih matur malih angaturakên ingkang badhe anggêntosi bupati ing Samawis, anama Ngabèi Sêtrawijaya, sang nata inggih parêng, ki patih tumuntên mêdal saking kadhaton.o.

1. cêthing. (kembali)

2. amanggihi. (kembali)

3. bèncèng. (kembali)

4. botên. (kembali)

5. Mataram. (kembali)

6. adhêdhêmitan. (kembali)

7. dhêl. (kembali)

8. pangidhêpipun. (kembali)

9. angububi. (kembali)

10. pêdarakan. (kembali)

11. Kadipala (dan di tempat lain). (kembali)