aplikasian sig untuk pengkelasan kemampuan lahan dengan metode nilai piksel pembeda manusia dan...

9

Click here to load reader

Upload: muhamad-faridul-khujaj

Post on 28-Nov-2015

19 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Aplikasian SIG Untuk Pengkelasan Kemampuan Lahan Dengan Metode Nilai Piksel Pembeda Manusia Dan Lingkungan

J . MANUSIA DAN I " INGKUNGAN. Vo l . 19 , No. l . Mare t 2012: 2 I - 29

ApLtKASt Srs ' r 'Er l t INt 'oRNtASI GBOGRAFI (SlG) BERBASIS DATA I IASTER

UNTUK P[F, IGKELASAN KEI\ IAIVIPUAN LAFIAN DI PROVINSI BALI DENGAN

NIETODE NI I ,AI PIKSEL PEI \TBEDA(Application of Geogruphit'InJbrmution Syslsrr, (GIS) bssed roster data to clussiJi' lsnd

capability in Bali Prot,ince by using differentiator pixel value method)

I Wayan Sanr l i Adnyanar) t )dan Abd. Rahman As-syakur2)*')Ju*ran Agroekoteknologi Fakultas Pertanian [Jniversitas Udayana, Jln. P.t]. Sucliunan,

Denpasar-Bali2)Pusat Penelit ian Lingkungan Flidup (PPLH) Universitas Udayana, Dctrpasar, Jln. P.B.

Sucltmran, Denpasar-BaliErnail ; sancltachtyana(rqryahoo.cotn dan *ar.assyakur(@pplh.unud.ac.icl

Diterirna: 5 Januari 2012 DisetLr lui : 29 Irebruari 2012

Abstrak

Pcnggunaan teknologi scperti SIG sangat baik untuk mengelornpokkan data kcrttangan lahan bcrclasarkan

faktor potensi dan pcngharnbat pcnggunaannva. f)engan rncnuirnprovisasi metodc tumpang strstrn cliharapkan

mampu memperccpat proscs studi tcntalrg pengkclasan kct.uampttan lahan. Tujuan pcnclit ian ini adalah

pengaplikasian SIG berbasis clata rastcr untuk nrcnrctakan kelas kemampuan lahan di Provinsi [3ali dcrtgart

menggunakan n letode "n i la i p iksc l l tcnrbeda". l las i l pencl i t ian mcnunjukkan bahwa pcnggt lnaal l SIG dapat

memperlihatkan sebaran kclas kcrnarripuan lahan yang hctcrogcn dan komplcks sehingga nlcnrpc{ells

in formasi lahan pada satu i l l t un l t lahan yanu scnipr t . Sel l in i tu penggunaan Dctodc in i j t rga t r lc tnbal t t t t

mempercepar proscs rumpang sLrsun oan giler' l ' data. Kclas kcmampuan lahan di Provinsi Bali dapat

dikelompokkan ntenjadi 8 kclas, dari kclas I sarnpai kelas VIII. Scbaran kelas kcrnanrlluatt lahannya

didominasi o leh lahan dengan kc las Vl , V l l dan Vl l l ya i tu seluas 50,7%, dar i l t ras Provins i l la l i . Kabtrp l lcn

Buleleng, Jcmbrana, dan Karangascur bcrtunrt-turut mcrupakan dacrah-claerah tcrluas yang nre rrri l iki

kemarnpuan lahan kclas Vll l. t)acrah-dacrah terscbut harus lebih instcnsil ' dalant trtctrj irga lahan-lalrart

berkelas VI l l agar t idr ik bera l ih lungsi dar i lahan hutan rnenjadi lahan non hutan.

Kata kunci : StG, data Lastcr . kct t ta t t tpuat t la l tau. n i la i p iksc l pcntbeda

,.1bslrae't

T h e t t s e t 1 f ' | e t ' h n o l c l g i t ' s . s t t t ' h r l l ( r , / . \ ' ( / . t , \ . ( , / . l .

c 'apub i l i t . t , t ' l uss i f l , i t tg ' . I , l t cp t t t .1 l t l se t l f I l t i . s t . t ' s t , t t t . t ' h is thaup1 l | i t ' t t | i t l t t

,inrl qtrr'VI I I , l yh ic 'h is t 'o l ,e r i t tg5( )7 ' , . i , t l l ' r l t t 'Bq | iPro t ' i t t t ' t ' 'D i . l . t t . i t ' | ' s |h t t |h t t 'e

Bu le leng 'Jembrunu, r t t t , lK t t r t t t t ! t l ' \ . ,n l , | .a . \P( ' ( ' t

keeping lht luntls t luss l ' ! l l f i t r t tot. t l ' i t thi t tg. l i r t t t ' l ion.ftont./ i t t ' (st i t t lo tr t tn-f i t t 'est lutt l .

Ke t ,n ,o rds ; GIS, ru . t t t ' t ' L l t r t t t , lu t t t l ( r t l ) ( th i l i l r , t l i . f l t ' t ' t ' n t iu l t t t ' l t i r t l v , t l t t c

Page 2: Aplikasian SIG Untuk Pengkelasan Kemampuan Lahan Dengan Metode Nilai Piksel Pembeda Manusia Dan Lingkungan

22 . I . MANIJSIA DAN LIN(;KT-INGAN \ 1 o 1 . 1 9 . N o . I

Pt]NDAtIUT,I .JAN

Scir ing dcngl in scnrakin rncningkatnyajLunlal t pcnduduk, nraka kcbutuhan akan lahanjuga utcningkat, Akibatnya kcterscdiaan lahanyang rncnr i l i k i kcnrarnpuan yang ha ik . jugabcrkurang. Kcadaan ini tcr jadi akibat pcrcbutarrkcpcnt ingan antara kcbutuhan lahan untukpcmukinran dcngan kebutuhan lahan untukpcrtanian. Kondisr saat ini nrcnggaurbarkanbahwa kepcnt ingan pcnrukiman selalu le bihdiutanrakan dibandingkan kcpent ingan pcr-tanian. Hal in i rncngakibatkan lahan-lahan nonpcrtanian yang bcrfungsi scbagai pcnyanggadial ihfungsikan nrenjadi lahan pcrtanian,walaupun scbcnarnya kcadaan lahan tcrscbutt idak scsuai scbagai lahan pcrtanian.

Al ih fungsi lahan nott pe-r- tuniart nrcnladilahan pcrtanian yang tidak sesuai dcnganperuntukannya rnengakibatkan rusaknya lahanbaik itu sccara fisik maupun ckonomi sopcrtilahan mcnjadi rawan tcrerosi, kritis, dan tingkatkcsuburannya menjadi rcndah yang berakibatpada menurunnya produkt iv i tas lahan ( lshak,2008). Oleh karcna i tu scbclunr di lakukan al ihfungsi lahan, maka pcr lu di lakukan pcng-kclasan kcmatnpuan lahan yang scsuai dcnganpcruntukannya. Klasi f ikasi kernampuan laharrmcrupakan pcni laian lahan sccara sistcnrat ikdan nrcngclompokannya kc dalanr bcbcrapakatcgori bcrdasarkan silirt-silirt yang urcnr-pakan potcnsi dan pcngharnbat dalanl pcng-gunaannya (Arsyad. l9t i9). Tuluan klasi l lkasitcrsebut adalah nrcrnbcrikan arahan pcrcncil-naan clan pcnranfaatan surlbcrdaya clan ling-kungan yang idcal dan bcrkclanjutan (Sutanto,2005). Klasi f ikasi kcnrarnpuan lahart sclaindigunakan sebagai dasar untuk arahan pcrenca-naan pcmanlaatan lahan, juga bisa bcruraulhatscbagai alat pcrcncarlaan stratcgis dalarnlncrcspon pcrubahan ik l inr ( l ] rown ct u| . ,2009)

Dalarn anal is isnya, klasr l ikasi kcrnanrpuan. lahan sclalLr nrcnggunakan data kcruangan.Data kcruangan tcrscbut rncnrpakan data laktorl ingkungan yang akan nrcncntukan kelaskcrnarnpuan lahan scpcrl i lcnis tanah, lercng,crosi . ' dan kedalaman cl-ckt i f tanah. Sccarascdcrhana, data I ingkungan tcrscbut cl i tunr-pang-susunkan dan dibcr i ni la i rrnlrrk nrcu-

dapatkan kclas kcntatuprran lahatt . Sctr t t tgdengan pcrkcmbangau tckttologi . tni tka pr1)scstulnparlg susuu dan pcutbcl ian t t i la i pada clat l rspasial lcrse but di lakukan dcttgun Incnl ln-l i ratkan konrputcr yang dl latu i l tut t k i t r togrrr l id iscbut clcngan apl ikasi Sistct t t I t t l i l r t t t r tsrGcogral i (SlG).

SI( i adalah suatu sistcnt i r t l i r rutasi yartgdapat rncrnadukan antara data gral is (spasi i r l )dcngan data tcks (alr ibut) oblck yangdihubungkan sccara gcogral is di bt t t t t i(gcorcf-ercncc). Di sarnping i tu Sl( i - iuga dapltrurcuggabungkan data, lncnuatLrr data, tllttrnrclakukan anal is is data yang akl t i rnya aklutrncnghasi lkan kcluaran yang dapat dr ladiklrnacuan dalartr pcngambilan kclrutusatt l tat l i . rmasalah yang bcrhubungan dcngan kcruangiut(As-syakLrr, 2009a). Dalart t pcngapl ikasiattnyi t .SI(i rncnggunakan dLra bentuk struktur datuyaitu struktur data raste r dan stntktur datavcktor. Kedua struktur data tcrscbut lnaslng-rnasing menrpunyai kclcbihan dan kclcualtan.Struktur data raster bisa rncmpcrsingkat waktutumpang susun akan tctapi informasi yangditarnpilkan dalam atributnya tidak sclcngkapstruktur data vektclr. Struktur data rcstcr .jtrgirrncnrcrlukan ruang pcnyinrpanan (hurd-di.tk\yang lcbih bcsar cl ibandingkan s(ntkt t t r c lat i tvcktor (As-syakur, 2009b). Akan tctapi strukl t t t 'data rastcr rneurbcr ikan kcunggulan lain yrt i t t rkcnranrpuannya bcr intcgrasi dcngatr dat i tpcngindcraan jauh, karcna cukup banyak dal l rdasar SIC yang bcrasal dar i pcngindcraatt . iat thyang juga bcrstruktLtr data lastcr scpcr t iinfortnasi pcnggunaln lahan, lcrct tg. c latr l t t t l l r t t .Kcadaan data rastcr tcrse btr t u. tcntt t t lahkl tnpcnggLlni l urcugkornbinasikau clata-data SI( idcngan data-data yang berasal t lar i pcns-inclcraan. jauh.

l)cgradasi l ingkungan di I ' rovir ts i I ] l l isudah cukup r-ncrcsahkan. Koncl is i in i bart t ' lkdiscbabkan ole h tckanart pcrtcl t tc l t tk y lu)s

scnrakin nrcningkat pr lprr lasinyi t . [Jct ' t l i tsarki tndata BPS ( l ladan Pusat Stat ist ik) tahun l(X) l( .jumlah pendr rduk [ ' rov ins i I ]a l i tah t rn l (X)7tc lah rncncapa i 3 .372. t t t iO l i vva ( l lPS, 2 (X)8) .Bcsamya populasi tcrscbtt t nrct tgakibatkl t t ts ta tus daya dukung l ingkung i tn P t 'ov i t t s t l l r t l t

Page 3: Aplikasian SIG Untuk Pengkelasan Kemampuan Lahan Dengan Metode Nilai Piksel Pembeda Manusia Dan Lingkungan

Maret 2012

khususnya l a l r : , i , ' i r i t i i l r i l c l ' i t i i ' i i i l r l : t l n kond i s t

d e f i s i t ( B a p p r t i : ' . ; t i i r i i r l t l l P i . l i i l N i l l ) , 2 0 0 9 ) .' f ekanan - t c l i r i , ; . , , i , i i l l i l r r i ' i ; r r i t p l l d l r l a l i i r r l

men imbu lkan d l i t l i 1 , . , ! l ! , l t l r ' : i : i r l t I i l t i t t t i dak

langsung . Da l t r p l k i r , r t , ' r f i ' i i r i i l r r l t l i r t { c l l l l l a l

ter jadinya kr : i r rs , t i , l ' i l r t la t t i l t l l t i t r la l r l r t t

tersebut . A k ib ; r t i i .c l l t - "u k l t l l i t i l ; t n ntc l l i r r t i ru lkan

dampak yani l uukLip s() f i r is tcr l t l r t lap kondrs i

hidrologi se tcrnl)ir l. [ iebe raprt sungai di

Provins i Bal i r l inv; t l r tka i i tc lah kr r i is akrbai

kenrsakan la l t i in sc l r i t rggl r scrrng t r : r j ld l bat t l t r ,

eros i d i bagian hui t r , darr pt r rdengkalan dr

bagian h i l i r . Dar i l6 f sur tu l t t y i t i tu r ! lc i ig l r l i r ke:

laut yang ada d i i t " r i r . i '1 l t in l t r l t ( t l i t i t r i lnya

dinyatakan kr i t ts y , i ing l r lkas i t tY i t terscbar c l t

se luruh Provins i Halr (At lny i ina, .100t) )

Provinsi I lali s,":( i ir ir gtitr is be:;:rr lerbagt

menjadi dua bagi i i r i (u lara dan sc l i l t i in) karena

di bagian tcngah i ' t t i : t r i Hl i r t r tcr t tbent i tng

rangkaian pegunt l r ) i - , , ;1n r i l r r i t r r r t l l t ' sat r tpai d i

bagian barat . i l i i iaq iar t l . : r tu l t i t P l t l i t l t l la l r

sebag lan besa r n i i : i t l i i k i l r i l i r i \ a l f t : t t t i r i ngan

lereng yang terg:1,1, ) t i i l t 'L i i i l t t i v l t t ' r r t b , : r l . isar

antara l5 409' i ; : , i t l rp i t r leb i l r r l l r i - i '15" ' i , 1* t l lstanah andosol t l i i 'r icgtisol vitnt--t lteka crosi,'curah

hujan cukup t l r tg l t t v i tng l - rc l i i is i r l . ln tara

2.500 . - 3 .000 mm/taht tn, datr t i r rgkat t t t tupan

vegetasi yar ig i i i l : t t tu i rk ib l l t l l i r i ac l l r t rya

pertanial) t i inanraii :- i i i l l i : .!n (Jr)l i l l l l l l | i ,. l t lscrrlast

tanah yang kt t r 'a i t ; , i i , r ' i r r i i r - i : r l i \ i i !1 \ ' i ! l l l i . l t ) i )g)

B i l a kOnd ls i i c r s t . l r r , : i r i l . l ' , i l i . . i r i , : . r r i 1 ; l l i l r n i r l i i k

maka akan dap i i i i ' i r r i t r . l l ' L . i l . , r r l i ' ( i i i . l i l i i se l l e r l l

e r o s i d a n t a n l l t [ ; r l r - r i t l l i a r : r ' l r t t ; i ] ( , i l l : - \ i l t r i t t l l r

t a h u n 2 0 0 6 d i I ' . - i r r i . t t l l l t r l t 1 ( ' r l i l ( l I k l t t e t l a

pemanfaatan lahar t y ' . i r tg t t t l i t k tcs i i l t t r , lengat t

kemampuannya. Sc la i r t .1 r " rga drak ib l t t kar l kare-

na daerah K inunr l t r i lnerupakar t daerah sebar -

an lu lkan ik I r ln l l t r ' l , t tg n lc rn r l i k i l t c rc t t tanan

terhadap pcrgeml< . r r , u i r i ; t l t (F lappec i i i L la i r t lan

PPLH UNUD, 20 i ) t ' t lu tp ' , l i a l e ros i t l i dacrah

i n i t e r g o l o n g s c i i . ' i r , ' , : t l l ) i r : i ! \ l l l l l - u l b e r a l

. (Bappeda Bal! , 2{}u: i iTanah-tanah yalrq l i lc( .)rr bi l r r l r iak di tang-

gulangi secara cepat r icrt i : l r t l i . 'oi l - l t t : icttvt- ' .stt l t i '

kan pentan t -aa ta l l la i ta t l i r . iSL i i l i t i c t i t l t l t kc t i ta t t t -

puannya, maka i t 'L :a i r l l r t l l l t i l t t c i i , - : ip t l l l ' i r t r lah l rn

kr i t i s : Lahat r k r i t i s i r t t t i i p . l ka i t i . r i ) i r r l l . l l l s i l va l lg

saat in i t idak p lo t i r rk t i f ' kurcnr r l - ' r , ' l ) i t r . : lo laa l l ( i i l n

p e n g g u n a a n t a l i l l t 1 l r : l u t i i i , r k i l l i r r l l i r I . ) l u i i l p c l

A l ) l \ V : \ \ . r . l . { , i S , i ) K K : A P I - l K A S l S I S ' f t r M I N f O R M A S I L- ' l

hatikurt syariit-syarat kotrservasi tanah tlatt lttr

sehtrrgga ntcnintbulkan erosi , kerusakat l-kert t-sakan kimia, f is ik, tata air dan l ingkurrgannya(Soedarianto dan Syarhr l . 2003 clalam Wirosoe-

t lanno dkk. 2007). [ . t tas l i t l t i t t t kr i t ts yang

t i : rgok,rng agak kr i t is santpai sangat kr i t is dr

l ' rulv ir ts i 13al i pada tahun 2005 ct lkup l t tas yai t t r

te lah mencapa i 138.910 ha ( l lappcda tsa l i ,

2i i06). Adapun tu, iuan dari penel i t ian ini adalahpcngapl ikasian Sistem Infbrmasi Geograt i bcr-

basis clata raster untuk nlelnetakan kelas ke-

manipllan lahan di Provinsi llali dengan meng-

gunakan suatu metocle baru yang disebrtt

dengatt metclcle "nilai piksel penlbeda". Dart

penel i t ian ini diharapkan dapat memberikan

suatu data sebaran konclisi kemampuan lahan di

Provinsi tsali serta dapat memberikan suattt

alternatlf ntetocle baru yang merupakan impro-

visasi t t tetode tuntpang susun clalam rnelakukanproscs klasi f lkasi kcmam-puan lahan.

MIiTODTi

! .ok; ls i penel i t ianPcnelitian ini clilakr.rkan dr Provinsi tsali

yang ter lctak dt antat a l lo3'40" - 8o50'48"

[ . intang Sclatarr dan 114"25'53" - 115"42'40"I lu ju r ' l ' i rnur (Gambar l ) , dengan luas w i layah

5"636.66 kttrr atau 563.666 ha. l ' rovinsi Bal i

sccara garis besar terbagi rnenjacli dua bagian(,rtanr ilan selatan) karena di bagian tengah

I'rrlatr i:iali membentang rangkaian pegunungan

rl . rr i t int tr satnpai di bagran barat. Dari

nrngkaian pcg.Llnungan tcrsebut, terdapat dtta

llrurullg berapi (Gunung Agung clan GunungBatur) c lan beberapa gurl l lng yang t idak berapl,

anlara lain: Gunung Seraya, Gttnung Patas, c lan( iunung Merebuk. Rangkaian pegtt t l t t t lgarr in i

nre njadikan dacrah bagian tcngah wi layahi ' rovinsi Flal i me njadi daerah hulu st tngr i-

sungai yaltg lt 'r(:ngalir ke arah tltara, nlauptl!.I

sungai-sungai yang mcngal i r ke arah sclatatr '

I ' i pc i k l im d i Ba l i ada la l r bc r t ipe ik l im

lnonsoon dcngart t t . tusi t t l l rulan ter jadi i lar i

bularr Scptettrber satrlpai l '.e[lrltal' i clatt tlrtrsitlt

kcrt l r t 'au dari bt t l l r t Marct salnpal Agt lstLls( l )al 'yono. 2004; Aldrrr t t l at tc l Sttsart lo, 200-l) .

[ ' r i r tcak ntt ts int l iu lan tcr. iat l i p irc la bulatt J i t l t t t i t l ' i

Page 4: Aplikasian SIG Untuk Pengkelasan Kemampuan Lahan Dengan Metode Nilai Piksel Pembeda Manusia Dan Lingkungan

24

dan puncak rnusim kemarau te{adi pada bulanAgustus ( Daryono, 2004).Bahan dan pcrangkat lunak

Bahan-bahan yang digunakan clalarnpenel i t ian ini adalah: ( l ) pcta lercng provinsiBali hasil analisis dari data kontur rupabumiskala l :25.000 (Bakosurtanal, 2000) mclaluiproses line interpolation dan berstruktur datarastcr, (2) Peta jenis tanah Provinsi Bali skala250.000 (Dai dan Rosman, 1970) berstrukturdata vcktor; (3) Pcta tingkat bahaya erosiProvinsi Bal i skala 250.000 (Bappeda Bal i ,2005) bcrstruktur data vektor; (4) peta drarnaseProvinsi Bali skala 250.000 (Bappeda Bali,2005) berstruktur data vektor; (5) peta inten-sitas hujan harian rata-rata berstruktur dataraster yang merupakan hasil interpolasi dataintensitas hujan dari 58 pos hujan di provinsiBali. Metode interpolasi yang digunakan acia_lah kriging; dan (6) Dara-data spasial pendu_kung Provinsi Bali lainnya (batas administrasi,jalan, dan sungai) berstruktur data vector(Bakosurtanal, 2000). Seluruh data berprovcksiTransvcrsc Mercator dcngan zona 50 r.tutun.

Perangkat lunak untuk analisis tlisitaladalah ArcView 3.3 dengan bantuan extensLnsSpatial Analyst, sedangkan untuk anahsis dataatribut inenggunakan perangkat lunak Mrcro-soft Excel 2007. Sebclum dilakukan prosesanalisis, scluruh data vcktor dikonversi kcda-lam bentuk raster dengan besar pixel 30 rn.

J. MANUSIA DAN LINGKUNGAN

Anal is is dataMctode pcngkclasan kcmampuan lahan darr

faktor pembatasnya dalam pcngapl ikasian Sl( jbcrbasis data l'astcr adalah dcngan nrct,lg-gunakan metodc baru yang discbut dcngarr"nilai pikscl penrbeda". Mctodc ini ntcrupakarrpcngcmbangan dari klasiflkasi kemarnpuanlahan bcrdasarkan metode Arsyad ( l9B9).Mctodc klasifikasi kcrnampuan lahan bcr-dasarkan nilai piksel pcrnbcda cJilakukandcngan cara mereklasifikasi kclas-kclas kc-mampuan lahan mcnjadi nilai-nilai pernbcdascbuah piksel data raster yang nrcwakili tiap-tiap kelas kemampuan lahan tlan faktorpembatasnya. Nilai-nilai pcrnbcda tcrscbutmerupakan nilai yang unik yang ularnpumcmbedakan faktor pembatas sckaligus kclaskemampuan lahannya yang diganrbarkan olclrni la i scbuah pikscl . Ni lai-ni la i pikscl inrtcrgabung dalam sebuah pcta faktor pcmbatas.Selanjutnya peta-pcta faktor pcnrbatas ditunr-pangsusunkan dan mcnghasi lkan ni lai-ni la ipiksel pcmbeda baru yang dapat mcmbentukpcta kemampuan lahan besena faktor-faktorpembatasnya. Tabe l I , 2 , 3 ,4 , dan 5 rnc-nyajikan nilai-nilai pembcda ku-ias kcnranrpuanlahan untuk faktor penrbatas lcr.cng, ririgkatbahaya erosi , kedalarnan cfckt i l . tckstur dandrainase.

V o l . 1 9 . N o I

Gambar l . Lokasi peneli t ian

Page 5: Aplikasian SIG Untuk Pengkelasan Kemampuan Lahan Dengan Metode Nilai Piksel Pembeda Manusia Dan Lingkungan

Maret 2012 ADNYANA. Lw.S. . DKK: APLIKASI S lsT l iM INF 'ORMASI

Tabcl l . Ni lai pikscl pcmbeda kclas kcmampuan lahan faktor pcmbatas lcrcng

Lcreng Kotle l-aktor oeutbatas Ni la i p iksc l Kelas kcr t tatn l tu l t t l l l th l l t l

25

0 3r ' "3 - 8 u l ,

u - 15 , , , "t5 - 25 r',25 - 45 "ti'

15 - 65 or,,

> 6 5 y ,

I 0000

20000

-1000n.10000

60000

70000

rJ0000

B

t'

I)

l :

F(;

Tabel 2. Ni lai pikscl pcmbcda kclas kemampuan lahan faktor pembatas t ingkat bahal 'a crosi

Tingkat Bahaya Erost Kodc laktor pert ibatas Ni l . r i p iksc l pcrnbcd i r Kclas kcr t rantpt t l t t t la l tat t

Sangat Ringan

Ringan

Scdang

Berat

Sangat Berat

C 1 1 000

2000

1000

600t)

7000

I

l l

I I I

V I

v i l

Tabel3. Ni lai pikscl pembcda kclas kcmam an lahan I'aktor penrbatas kcdalaman cl'cktil

Kedalarnan Efckt i f Kodc t irktt ,r pcrnbatas Ni l r i p ikse l pcnrbcda Kel l ts kctnanrpt tan lahat l

Lebih dari 90 cm

Antara 60-90 crn

Antara. 30-60 ctn

Kurang dari 30 cnt

k , ,

K 1

kr

kr

l0 i )

200

100

600

I

l l

i l l

V I

Tabe l4 . N i la i p ikse l cmbeda kelas kemam an lahan faktor batas tckstur

Tckstur Kodc f'aktor penibatas Ni la i p iksc l pe rnbcda Kclas kcr t tat t tpt t i tn la l t i t t r

Halus

Scdang

Kasar

t r , t :

t q

t l ' t .

l 0

l 0

-l0

I

I

i l l

Tabcl 5. Ni lai pikscl nlbcda kc las kcma n lahan faktor batas drainasc

Drainase Kode laktor pctrbalas N I l l i prkscl pctr lhet l r t Kclas kcr t tat t r l l t l l t t t l i t l ta t t

Ponrs

Tidak Pcrnah Tcrgetrang

Tc'rgcnang Pcliodik'Icrgcnang

Terus Mcttcrtts

d l

d :

d , . d r

d i

I

I

)5

I

I

i lr

Page 6: Aplikasian SIG Untuk Pengkelasan Kemampuan Lahan Dengan Metode Nilai Piksel Pembeda Manusia Dan Lingkungan

26 . I N IANt iS IA I )AN L IN ( iKUNGAN V o l . 1 9 . N o . I

kcrtrsakan atau irambatan rncniugkat l rcrtunrt-tunrt r lar i kclas I s l l l t l la i kcla VI l l . Tanah pat lakelas I sarnpai I \ i dcngan pcn-{clolaln yangbaik scsr-ur i untrrk bcrbagai pcnggrruaan scpcr-t it intuk pcnirnal- I la l l t i tn i l l t )an pcl t l rni i t t r t - l l l tu l l t -r)) 'a ( lanaut l tn scr.r . tusint dan tahrrnan). rurtr l t r r trrrr tuk ntakanarr tcrnak, padang runtput t lunhutan.

' l 'anah pada kelas V, Vl dan \ , ' l l sesuai

urrtrrk pat l lurg rur lput, tat lanl i ln pohon-poltonanatutr le gctasi alant i .

' l 'anah dalartr ke las V I I I

scbari<nya di jadikan hutan l inclung atau di [r iar-kan clulanr kcadaau alal tr i .

[ .a lurn kelas lc lan l l mcnyctral t l i dataranrenduh di llali Sclatan temtama di Kota Dcnpasar,Kabupatcn Badung, Gianyar, l 'abanan dan Jcnr-branlr. Scbarannya.juga tcrdapat di dataran rcnclahdi llali IJtara yang tcnnasuk ri,i layah Kabuytate-rrBulclcng. Kclas lahan ini punya scdikit lakorpcrlbatas dun sccara unluln clapat dipcrgunakantrntuk bcrbagai pcrnanfhatan scpcrli tanarnan bucli-clava pcflanian dan pcnnukinran.

Scnrakin rne ngarah ke arah hulu didikau,asan I lal i tcngah, kclas ke rnantpuanlahlnnya sctnakin nteningkat. Kclas kcntanr-puarr lahan I I I dengan l i tktor pcnrbatas lcrcngaguk nr innu (8-15(l .b), kcdalarnan tanah 50-9()cirr . tckstrrr asak kasar ntcnycbar di pcsisirKecl luatun Krrbrr. Kar.angascnt, pcsisir Kalru-pl tcn ( i ianvur, [Jadung clan Kota Dcnpasar.L.uhan ini c lapat drgunakan untuk budicl lyatanirntan pcrtaulan dlrn non pcrtuni ln scpcrt ipc l r r r t rk r r r lu r d l r r r l x r l i r v isu l .a .

Kclas kcnaltU)uan lahan lV dcngan f i rk lorpcnrbrtus lcrcng nt i r ing bcrbukit tcrclapat t l iKabupatcn . lctnbrana. I lu lelcng, bagiau utaradalr Kabupatcn Tatrauan. [3adung, Gianyar. durrLJarrgl i , Klbupaten Karangascm dan Kcca-nrat inl Nusa Pcnida, Kubupateu Klrrrrekung.Pcnranlaatrn Iahan irr i dal tat c l i l takai rrutukpcrt i i r t ratr tanalnalt scntrrsir t r . t lut lul i ln pcrkc-bunan atau tal tal) tan pohon-pohorrarr c lan .1 rrgar lapat t l igunakan trrr tuk kcgiatan norr pcrtaniun.

Kclas kcnrantpuan lahan V clcnsan f lktorl . rcrnbatas drainasc yang brrrrrk rncuycbur disck i tu r hu tan bakuu d i l la l i Bura t dan kauasanTcltrk IJcnoa di Kota [)crr l tasul c lan Katrrrpl tcrrf ]aduug. Pcnranluatan l l l rannya scbaiknya tctapd ig t r r takau scbuga i h r r tan bakar r .

N i la i -n iL r i p l r *bcr la t ia l r , t ia l r f l k to r pcrn-batas dan kcl l i l L r : i , I rn1l ' i r t i t i t l l ihan tcrscirut el itu l rpang susr i l l i . . t i i i

persalraan:. lcrsan rne nggrrnakln

KL=F-L+ F-4,. I I ' i . , . t l : [- i ] : l ] ( t)

Di mana ( / - a i ja la l r l ( c i l t i i i l l i l u l l r ) lahan, 1 ;Ladalah peta l i rktor pcnrbut irs Icr.crru. 1. ' ( ," acialahpeta faktor pernbatas trngkat birhlva crosi . 1" '4.adalah pcta l i rktor ' pe urbatas kcclalarrr l rn clckt i l - ,F7'adalah pcta l lk{or pe i rrbatas tckstur. , c lan FJ)adalah pcta luktor pcurbutas drainasc.

Terbcntukrya kclas kcnranrl tuan lal ian bc-sefta faktor pcntbatas cialurr-t satu pikscl yangsama ter ladi akibat pcnjunrlalran darr ni la i-ni la iyang unik dari ni la i pikscl pcnrbcda. Penlurn-lahan dari proscs tun. lpung srrsun dal i ni la ipixel pcrnbcda akarr ntcnsi tasi lkun dcrct lngkayang rnenjclaskau l , t : las kcnluntpuan lahan danfaktornya penrbatasnvrr. [ ) in lrna ni lai tcrt i r rugidari derct angka ur l i r r l l i l iscl rncnjc- laskan kclaskemarnpuan lahai i ) . ' iu1g tclkan-t lLrrrg dalaurpiksel terscbut, scdanrkan po:, is i dlr i c lcrctangka tert i r rggi (dalrrrn i rcnl i rk l l ( )s ls l t lcr .ctsatuan, atau puluhlut. at i t r l r i . l tusar] . c ian se tcrrrs-nya) menunlukkan . ;cnrs l lk loi ' l . lcntblr t . rs dankelas kemartrpuan lahurr. Scl tc l t i contol t pr- t lsstumpang sl lsun yalt{ nrcnghasi lkan clcr-ct urrsku62631 yang dapi i l t l iurt ik ln sebagi l i sc[rrr l l rpikscl dengan l tcniurrrpruirrr la l iarr kclus Vldengan faktor ; tenrbat irs lcrcr ig r l i rn kcr ialuntanefektif.

Hasi l dan Pcntb:rhasarrHas i l k las i t l k l rs r kc inur r rpuar r lahan d isa-

j ikan pada Tabcl 6, r lan scbalannya cLsajrkanpada Gantbar 2. l lcrclasru'kurr hasi l i<lasi l lkasikemarnpuan lahan u i iu r l i r i ) rov insr t la l i dapatdikelompokkan nienjadr 8 kclas. dar i kelas lsampai kclas VII I . Scbanrrr kelas kcnrantpuanlahannya d ic lou t inasr , r lu i r l l i h i r r r t l cngr rn kc lasVI , V I I dan VJ l l s * lu . i : lS5 l i . l7 . l i l ha arau50,1 o dar i luas [ ]a i r . Kc las la l ran y , i rng tc r lL rasada lah kc las VI I sc l t ras | 18 . .179.70 ha ( l I . l , l i , )dan yang tcrkeci l at l l l r r l r l<clus V scl tras J7.9l lha (O0l9zo).

Pcngclonip,rkLan cl i t lu lanr kclas cl i t lasar.karra tas in tens i tas l j r k to r pcnu lurnrbu t . , \ r re iu t ra r r

Page 7: Aplikasian SIG Untuk Pengkelasan Kemampuan Lahan Dengan Metode Nilai Piksel Pembeda Manusia Dan Lingkungan

Maret 2012 ADNYANA. l .W.S. . DKK: API - IKASI S lSTtsM INFORMASI

I 'abcl6. Klasi l ikasi kemampuan lahan di kabupaten/kota, Provinsi l la l i

21

KabupatenlKota

Kc las Kenranrpuan Lahan (ha)No V t II t ll t t V \, V l \ / l l l

I

2

J

A

5

o'7

X

9

Kab.

Kab.

Kab.

Kab.

Kab.

Kab.

Kab.

Kab.

Kota

Jcnrbrana

l-abanan

Badung

Ci lanyar

K lungkulg

Bangli

Karangasuru

Bulcleng

Denpasar

1 . 1 , - r 5 r J . 8 7 l 0 , l 0 l . 4 l 6 , 5 3 4 . 7 2 6 . 7 9 6 1 1 , 1 - 1 . 7 . 1 1 9 , , 1 5 2 . 1 6

16,0-17 .90 I 1 .150.27 l l , . l00 l9 ( r . t i ' { ,1 69 l -1 ,9 19 .21

1 6 , 7 3 8 . - 1 8 . l , 8 n l 1 5 7 . 0 4 3 l l l l l l 0 l l 1 6 t { . 5 1 i 8 - l l

l l , 6 t 0 . 8 l 7 , 6 0 ' 1 . 1 0 5 . 6 , 1 5 . 8 0 1 . 6 7 1 2 8 - 1 , 0 9 8 . 8 9

l , l t i l . l l 1 . ,14- l l i 5 6 , '7 15 71 l . t )7 .1 96 - 8 .21J5.0 ' l

l , l t l 4 . . l0 6 ,1106 07 4 ,59 ,1 .95 2 .6 - l -1 . - :19 6 .619 03

1,19 .1 79 7 ,507.26 20 ,311.52 6 .3J5 72 - l9 , t t l7 .7 |

15 ,195.1 .1 16 ,1-17 .87 10 ,619. .1 .1 9 . l l J5 . l t5 - 18 , - l2 l ' i .75

r0 , r , i05 .94 404.64 1 ,228 12 50 76 I l5 -15 91

l ( ) .5J9. . {7 I l . l l ( ) 2 '1

I r i .57S 79 .1. .1 l -1.12

5 . r77 .11 l . l 57 e , l

(). l i-15 1 | 990.71

t .717 60 1 .969. 1 I

2-3.899.77 5.050.35

l ( r , , 109 .15 10 ,0 10 52

l6 . l 2e . l 1 15 .151 72

0 . l l t

Prov . Ba l i 93,1,19.62 67.192.14 76,216.55 17,7,17 e8 17 98 | 1 7 . 1 6 . 1 . 9 7 I 1 r , i . 1 7 9 I 5 5 0 , 2 0 1 7 |

ui:w

x€lstangan

Xekts Kerrt l r l ) l )Utr i l L l t l lst l

l . - . j K € r a s l

I j Kcls6 I l

f f i xulu" t t t

I l Kerss r ' /

f x o r a s v

1 . i . " , . 1 ^ r r 0 s ! l

I l K e r a 6 ! l

I K e l a s ! r l

1 r { 4 5 U E 1 1 5 0 0 - F 1 1 5 1 5 0 F l t r , fa j 0 "L1 1 5 1 0 0 L

f./

sY

b:

r'r'tl,

Lahan dcngan kclas kcrt tat t tpuan Vl. taktorpen"lbatasnya lereng agak curalll (-j0--i-59i,),erosi bcrat dan kcdalantan tanah < J0 crtrmenycbar di kawasan Bukit .l intbaralt, Kcca-matan Kuta Sclatan, Kabupatcn Badung,Kccamatan Nusa Pcnida. Kabttpalcn Klung-kung, Kccalratan Tentbuku, tiartgli, Kccatttat-an Rcndang, Selat, Bcbandctt t , Abang, Kubu,Kabupaten Karangascnt, Kccalttatan Grokgak,Banjar, Sukasada, Sarvan, Kttbutartrbahan,Tejakula, Kabupaten ElLrlclcng, KccatnatauPupuan, Penebcl, Llatur i t i , Kabupatcn Tabanan,

: . r l I r 1 5 1 0 0 l :

lahan Prov ins i Bal i

Kccanratan N1cndolo c l i i t t Pckutatan. Kabtrpa-

tcn . lcnrbrurna. Lal tan rn i c lapat d igut takan Lt t l tuk

ta l lanran pe kcbLrnan, ta l ta l l ta l t kcras atau

pohon-pohonan, hutan l in t l t rng, cagar a lat r t dat" t

. iuga c lapat d ipc lgunakart t l l t tuk kcgiatat t r lon

pcr tanlan.Kclas kcman" lpuan lahan Vl l dcngan l i rk t t l r

pcnrbatas lcrcng yang cura lu (45-( r5 ' ) i , ) dar l

crosi sangat bcl'at mcttyclrat' cl i Kccatluttatr

Mcndoyt-r clan Pcktttatlttt, Kabupatcn Jclntrri l lul.

Kccrmatatr Se lcnrat lcg Barat dan Pt tpt tat r .

Kubupater t Tabanan, Kccatr tatat l I l t rs t t t igb i t l

;-'Ganrbar

r

2. Peta

T-- _ -__ -_ -

1 r ; 0 L t . E

ke las kemampui ln

Kat!Oenpa

Page 8: Aplikasian SIG Untuk Pengkelasan Kemampuan Lahan Dengan Metode Nilai Piksel Pembeda Manusia Dan Lingkungan

28

dan Banjar. 1.. ' l

; hjAhiLl: i iA I),AN L{NIGKUN{IAN

Petang, Ka l , r : ' , ; r t ,tamani, Ka[-r'i ; ,t

Karangasem rilr:asem. Unt l t k , t t ,u i i ; i r . , . ,

S e b a i k n y a d t i . , r r r r ; : h , r r : : . ! r : I

an keras at,i l t

vegetasi a la l r r .1 l

Ke las kenu t : : ; r i l . ; i r l l t i r ; l i r \ " i l l l , r k i r r r - ncn -batasnya adal : r i r I r : i r : r r5 \ , . i ; : ' r : ; . .1 t ' i i t , i l { ; i j r i ! l l . }dengan kent i r ing. . r l i '65 ' i , , i " . r l r r r r in i nrdnveh*rd i daerah pegunung.xr , i i ! . , r i r r i i : , i1c i r . l l ln i l r i lna,Bule leng, Tabi . rnan" i i . r i i , iu i - l . l l ; ln ; l l i r lau Ka-rangasem. Karcr i ; t i i : r r ' r r r l i . , ; ) 1 , ' ; in i t i ,n- i t i l f ( tu-

ram lahan ini si.:[-,; i i f;,1,, ' : l h.l ' ' , i r; r i i i i .ul. lr ir; i l i i lnfitkhutan [indunE l. i. i ; i ' ; r lr;r 1i:r.sr. 'nti i :;r] ffasing-masing kelas kt r ,ut i rL i r : i i l r i i t r : t ' rk i r ' r - Frn ibafas-nya d i Provisni I l l , i i ' i is l i l ; l ; l r ! , r , r r i . l urb* l 7"

Apl ikasi SI( ; l : r : r l ' , , t r i . i i , ! i : i r ' r r r t r . : : ' L :n iukpengkelaSan kcn, i i i : rp , r : i r i 1 , . r i , . , : r . j i i - i t rv i t rs i I l : l l idengan metodc nr l , r i i r ; i .sr : i 1 t r :n i t ;cd; tnem-per l ihatkan pci i \ / r r i : i i i i r i i : r l i , Lcnranrpuarrlahan yang sani . l i r t i i ( I i i , )u i l r r i . . : l k*r i^rp le lc : r .Penyeba ran h . i l ; t l ; ' u i r r g . r r ' . , - ' r ' , . . 1 . , , ' , 1 , i q ' l i t ! : iSanga t ba i l t i Ja ia r r i r i l r ' i t r i i i r l r , . r . ' i . i : , ; l - i l i t ) i i i t l i lkondis i a lanr l je l ruran ) r i i i l ! l i r Iu t , , :c , , , l l i i :kompleks juga r rcugin" l rkasiku;r l ; : t l r r , . r l i t f ix ' -masi - in formasi f r l< i , ; r . p i r i i i r i l i , i : t ic l , . ly : l l l ; l .L , ida ta akan t c r l i i l i r l 1 r ' l ; i : . r 1 r . i l , r i , { , i i r i r : ; i - l i i ) t i i r r r l

yang sempi l , r i , , ; [ ]cr l l l l , i t r i l t n i . | t ' : l t i , l , in i r t i . . r , i 'pembatas lereng' ) / i l iU l kr lnr i r i r r i i . i r ' - ! . i t i r t t t ,1 l , t ia i t

Vo l . 19 , No . l

SIG dengan nretode ni lai piksel pembeda jugan.renrbantu dalarn mempercepat waktu penye-le saiarr pembuatan peta kelas kemampuanlahan dimana te knik tumpang susun yangsclilnra ini niembutuhkan waktu untuk menye-lr:s;ril;arr proses querv data drpersingkat waktu-rrvu rvl . ' l - penggunaan SIG berbasis data rastermctode ni lai piksel pembeda. Selain i tu prosespenggabungan data dengan infbrmasi atribut

,\/.rig sanra pada lokasi yang berbeda {dissolve)juga langsung dilakukaan saat proses tumpangsr.lsun dengan metode ini sehingga hasil analisislangsring nrenginformasikan kelas kemampuanlahan, fat<tor pembatas, dan luasannya untuksc l t r ruh u i layah pcne l i t ian .

KESIMPULAN

Klasi f lkasi kemampuan lahan wi layahProvrnsi Flali clapat dikelonipokkan menjadi 8keias, clari kclas I sampai kelas VIll. Sebarankelas kemampuan lahannya didominasi olehlahan dengan kelas VI, VII dan VII I seluas2t35.847,83 ha atau 50,7 o dari luas Bal i . Kelashhan yang terluas adalah kelas VII seluasi18 .479,70 ha (21 ,1%) dan yang te rkec i lada lah ke las V se luas 37 ,98 ha (0 ,01%) .

Kabupaten I lule leng, Jembrana, dan Ka-i ,)i-ri,IrSu;'l be rtunrt-tuntt nterttpakan daerah-t l rrcrrr l l tcr luas yang nremil ik i kemampuan

' t ;thui ,T. l ir: las i.,r-: 'r l;tt lh[,.!r, i l l , i ; lh*n dan faktor pcmbatasnya di Provinsi Bali

No. Kc las k t r , a t i i t pua r t

l a l i i l i l

h rk tcn pembatas l,uas

l .

z .

J .

4 .

5 .

6 .

7 .

8 .

j

t i

i i l

' . ' t i

V i i t

16 ,65

12 .04

1 1,60

6"7)

0 ,01

20.89

l l . t - l

t i .9-5

I 'v'

\ i

L l i ' i l l : t . " , t

i , . . . r ' r i - i : I i ' u , k cda lan ran t anahr ! .1k h . : i . i l

l r , t ' - ' i t ! i t i l i ' ( ,

I i t , i i i t , , \ t ' l , i t j i r i i

50 9() cni , tekstLrr

l ; r t l : ' r . r1: t r l i ! - r r ! ra, l t i0 '1-5 '1 i , , c1()$ berat ,kedalantan. . r i \ . i l i . i i . ] { r J i l

i ' : r r ' l J r - , l i l r r i i r - l : 6 . 5 ' 1 , r . c r t l s i s lU rga t be ra t

! r l i C i r i l \ , 1 1 1 ! l i l l r : i l l l t l t l - ( r 5 r )

93 .349,62

6'/.498.44

16.236,55

31 111 ,98I7 .9u

I l 7 . t 64 ,97

| | l J . : 179 .15

-s0 201 .71

.iurr;;, i ;aft 563.666 100

Page 9: Aplikasian SIG Untuk Pengkelasan Kemampuan Lahan Dengan Metode Nilai Piksel Pembeda Manusia Dan Lingkungan

ADNYANA. I .W.S. . DKK: APLIKASI S lST i iM INFORMASI 29Maret 2012

lahan kelas VIII, oleh karcna itu daerah-daerah

tersebut harus lebih instensif dalarn rncnjaga

lahan-lahan berkclas Vlll agar ticlak beralih

fungsi dari lahan hutan ntcnjadi lahan non

hutan. Sedangkan lahan dcngan kemampuan la-

han kelas I terscbar cuktrp merata di seluruh

kabupaten/kota kccuali di Kabupatcn Bangli,

Klungkung, dan Karangasan, Daerah-daerahyang rnemiliki lahan kelas I harus dimaksi-malkan sebagai daerah-daerah penghasil bahan

pangan, khususnya sebagai penghasil beras.Penggunaan SIG berbasis data rastcr dcngan

metode nilai piksel pembeda untuk meng-

kelaskan kemampuan lahan memperlihatkansebaran kelas kernampuan lahan yang hete-

rogen dan komplcks sehingga memperjelasinformasi lahan pada satuan unit lahan yang

sempit. Selaian itu pcnggunaan mctode inijtrga

membatu memperccpat proses overlay dan

query data.

DAFTAR PUSTAKA

Adnyana, I.W.S. 2009. Perunun KrtrtservtsiTanah dan Air Paclu,Pengelolaun DderoltAliran Sungui, Orasi Ilmiah, PidatoPengukuhan Curu Besar Tetap dalam Bi-dang Konservasi Tanah dan Air PadaProgram Studi Agroekotcknologi FakultasPertanian Universitas Udayana, Denpasar.

Aldr ian, 8. , and R.D. Susanto. 2003. Ident i f ica-tion of Three Dominant Rainfall RegionsWithin Indonesia and Thcir I lc lat ionshipto Sea Surfacc Tcmperaturc, IrtlertuilionulJourneil ol-Climatoloti] '; 23: l '135 1452.

Arsyad, S. 1989. Konservusi Tunuh tlun '!ir,IPB Prcss, Bogor.

As-syakur, A.R. 2009a. Evaluasi Zona Agro-klimat dari Klasif-ikasi Schimidt-FergusonMenggunakan Apl ikasi Sistcm lnfbnnasiCeografi (SIG), Jurnul Piiur ltllPA;3 ( l ) : 1 7 - 2 2 .

As-syakur, A.R. 2009b. Est imutiot t of GrossPrimun, Procluc'tir.ttt tr,sirtg Satellite Duluand G/S in Llrbun Areu, I)enPu.tar,Thesis, Postgraduatc Progrant Udayana[Jniversity, Dcnpasar.

Bappeda Bali. 2005. Rent'urttt Pentltungtrnun,lungka Menenguh Sttmbarcluvu '4luttr tfun

Lingkungan IIitlup Prot'in'si Buli Tuhun

2006 -- 2010, Badttn Percttcanaan Pcttr-

bangunan Dacrah Provir ls i IJal i , Dcnpasar.

Bappcda Bal i dan PPLH UNLJD. 2006. ' \ ' r rr , / l

Identilikusi Poten'si Bant'unu ,llun Di

Provinsi Ruli, Laporan Pcnclitian' Badrtrt

Percncanaan Pcmbattgunatt Dacralt Prtl-

v insi Bal i dan Pusat Pcncl i t ian Lrng-

kungan Hidup Lembaga Pcncl i t ian Urt t-

vcrsitas Udayana, DettPasar.Bappcda Bali dan PPLH UNUD. 2009. Du.t'u

Dtktt n g L i n gku n ga n P rov i rt's i l) u I i, Lttpot' -

an Pcnelitian. Badan Pcrcttcanaatt Pctrtba-

ngunan Daerah Provinsi Bali dan Pttsat

Penelitian Lingkungan l{idup [-cni-baga

Penelitian Univcrsitas Udayarla, Dcnpasar'

Bakosurtanal. 2000. Petu Digitul Rupubuni

Indone.sitt Skula I;25.0(/0' Baclan Koordi-

nast Survei dan Pctnctaan Nasional. llogor'

BPS Bali. 2008. Pendttcluk Provin'si Bttli 2007;

I !usi l Registrasi , Badan Pusat Stat ist ik

Provinsi Bali, DenPasar'Brown. 1., W. Towcrs, M. Rivington' and I ' l '

Black. 2009. Land capabi l i ty: a stratcgic

planning tool for integrated clirlratc

clrangc rcsponscs, IOP C'rtil '. Seric's. Eurth

trnd E nt'i ronma nlul Sc ie nt'c. 6: 3420 I 5'

Dai. J. , dan Rosman. 1970. Petu Turt t th Tiniuu

Ptt luu Bul i Skulu I :50.000. Pttsat

Pcnel i t ian Tanah, Badan Pcncl i t ian dan

Pcngcrnbangan Pertanian. Bogor.

Daryono. 2004. Ik l i rn Bal i Dit in lau clar i Pc' ta

Isohycts Nornlal Curah flulan. .Jrtt'trul

Malaorologi dun Gar tli s i ltu, 9'. I 4- I 9.

fshak, M. 200t1. Penettlttun Patrrtttr.fitututr I'tr'

htm; Kcti iun l.und lt'ra [' lunrtitrg dtrlunt

Perrutnfhutun lulrurr LJttttrk Pt:rltttritttt.

Jurusan Ilrltt Tatralt datt Sumbcrclava

Lahan Faktr l tas Pct ' tatr iatr Lirr i l 'c ls i t rrs

Padj adjaran, [3antlttttg.Sutatrtcr, R. 2005. [)usur-l)usur llmrr Tutr,tlt:

Kon.rep tlun Kert.t'ttLl{r/r, Kanisitts, Yclgyit-

karta.Wirosocdarmo. R.. I l . Rahadi, dan D.A. Sastt t t -

to. 2007. Pcnggttnl tan Sistcrn lnlbr- t l rast

Ccograt i (SIG) Pada Pctrcntt tatr L.nhrtrr

Kr i t is Di Wilayah Sub DAS L-cst i Kabtr-

paten Malan g. .Jrrr t tul I lntrr- l l t t r t t [ )ct ' l ( t t t i ( t t l

I ndon e.s i tt. E d i.v i K I r r r.s t r,r; I .'152-456