T.C. DİYARBAKIR V ALİLİGİ

I. ULUSLARARASI OGUZLARDAN OSMANLIY A DİYARBAKIR

SEl\tiPOZYUMU

20-22 Mayıs 2004 Diyarbakır

BİLDİRİLER

Editörler Doç. Dr. Kenan Ziya TAŞ Doç. Dr. Ahmet KANKAL

TEBRiZ'İN GÖK (MA Vi) MESCİDİ KARA KOYUNLU TÜRKMENLERINİN KÜLTÜREL MiMARi ESERi

Davud REZAi*

Ön söz Kültür, zaman sürecinde düşüncelerin dakikalanndan ve tecrübeden meydana

geliyor. kültürün araştırması bayatın ve yaşamın ve gelecek nesillere devir etmesi lazım ve değerlidir. kültürel değerden gaflet etmek ve bilimsizlik nedeniyle kavimlerin ve insanların kültürü başka kültürlerin baskısına amaç olarak kendisini kayıp edecek ve bu baskının etkisiyle istenmeyen sosyal sorunlara maruz kalacaktır.

Geleneksel mimari bu kültürün bir parçasıdır. Günümüzde, geleneksel mimarinin sadece · çeşitli formalarından söz geçmektedir, hal bu Id onun temelli kavramlan unutulmuş durumdadır, bu kültür kendi zamanına tam bağlı ve kavimlerin kültürü onun kapsamındadır.

İnsanların davranışı, inançlarının yansıması olduğu gibi, mimari hacimierin biçimi de onların davranışından kaynaklanan gerekenlerdendir.Geleneksel mimaride hacimierin yakışıklı düzeni gösterir ki geçmiş insanlar doğanın açık ve gizli sırlarından bilgileri varmış, günümüzdeki bilim de buna şahittir. Geleneksel mimarlık gerçekten geçmişierin bilgisinin refleksidir Id onu yeniden tanınması ve tanıtınası biz mimariann görevidir.

Karakoyunlular Oğuz boylanndan olan Kara koyunlular, Cengiz hanın batıya doğru ileriediği

sırada Türkistan'dan Maveraünnebir'e, oradan da İran yoluyla Azerbaycan ve doğu Anadolu'ya göç etmişlerdir. Kara koyuolular Celayirlilere bağlı olarak yaşadılar.

Kara koyunlular, 14nci yüzyıl ortalarında Erzurum, Erciş, ve Musul dolaylarında Beylik kurdular. Beyliğin kurucusu Bayram Hoca dır. Bayram Hoca'nın ölümünden sonra yerine oğlu Kara Mehmet geçti. Kara Mehmet kısa zamandan sonra Mardin'deki Artuklulan yenilgiye uğrattı. 1387 yılında Azerbaycan'ın Karabağ üzerinden Anadolu'ya girişen Timur kuvvetlerini durdurdu ve Tebriz'i aldı. Ancak, aynı aileden olan Kara Hasan'a karşı yaptığı beylik mücadelesinde hayatını kaybetti.

Kara koyuolular Kara Yusuf zamanında güçlü bir devlet haline geldiler (harita). O Irak'ın önemli bir kısmını ele geçirdi, Mardin Artuklulan koluna son verdi, Diyarbakır, Tebriz, İran'ın batı bölgelerini ele geç4"erek kara koyunlu devletinin sınırlarını Kafkasya'dan Basra'ya, İran' ın içlerinden· Doğu Anadolu'ya kadar uzandırdı. Kara Yusufun ölümünden sonra oğlu İskender Bey Timur'un oğlu Şahruh'a yenildi, Şahruh İskender'in kardeşi Cibanşah'ı Kara koyunlu hükümdarı ilan etti. Cihanşah Şahruh'un ölümüne kadar Timur Devleti'ne bağlı kaldı. Şahruh'un ölümünden sonra Timurlulann arasında çıkan taht kavgasından yararlanarak topraklarını genişletti. 1464 yılında ak koyuolu hükümdan Uzun Hasan ile yaptığı savaş da Tebriz'i elden vererek öldü, ve böylelikle Kara koyunlu hükümetine son verildi.

Kara koyuolu hükümdarlan bilim, edebiyat, mimarlık ve diğer hünerler ve ince sanatlara çoklu önem vermiş ve çoklu himayeler etmişlerdir. Cihan şah kendisi hakiki

• Zencan Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Zencan-İRAN. 347

I. 'll{u.sliırarası OcjUZL:A!l{.'D.M{ OS:M!7.!J{LJ')'}{ ']) İ')'~'lJJ!2(/'l(Sempozyumu 'lJiUirikri

mahlasıyla Farsça ve Türkçe şiirler yazmıştır. Kara koyunlulann mimari eserlerinden günümüze varan Tebriz'in Gök Mescidi, Van'da Ulu Cami ve Van-Gevaş yolu üzerinde Halime Hatun Kümbetinden sıralamak olur.

Tebriz'in Gök Mescidi 15. asırda (1465.yılda) yapılan Tebriz'in gök mescidi Azerbaycan'm en güzel ve

azametli mimari ve kültürel anılarından biridir. _ Bu eser o dönemin mimarlannın ve ustalannın bir belirgin örneğidir. Bu mescidin gök mescit adiandırma nedeni çoğunlukla mavi çini işlemleridir. Bu mescidin. başka ismi Cihanşah mescidid.ir Aynca bazı yazılarda mescit ve imarete Müzefferiye denilirmiş çünkü rnescidin taç kapısının k.itabesinde "El imaret el Mübarket el Müzefferiye" ibaresi bulunmaktadır. Bazı yazılara göre hu imaret sadece mescitten ibaret değilmiş belki mescide ek olarak tekke, hankah, zaviyeler, avlu, ravak ve havuz vanymış maalesef onlardan gönürnüze hiçbir eser kalmamıştır.

Bu Mescit zamanların değişimi ve Tebriz'de ortaya gelen sayısız depremlerden dolayı minareleri yık.ılm.ış ve toprakla beraber olmuştur. bunlara rağmen yüce ve azametti taç kapısı ve eşsiz kemerleri şimdiye dek ayakta ve kendi azarnetini korumaktadır. Mescit Can Beyim Hatun Cihan şahın eşi tarafından yaptınlmıştır,Can Beyim Hatun hayır sever, iffetli ve iyi bir kadın imiş. Ölenden sonra mescidin civarında toprağa verilmiştir. 1

.Mescidin taç kapısının yüksekliği Sağlam zamanında yaklaşık 20.25 m ve eni 15,56 m iydi ve taç kapının kemerinin altı bir sofa şeklinde ve boyutlan 7,56x5 m dır, ki yerden beş merdiven yüksektir, her merdiven ise 28 cm dır. Mescidin salıını 44.37x31.8 1 m karedir, salıının orta kısmı yaklaşık 16.75 m çapında bir kubbe ile örtü lmüştür. Kubbenin etrafı bir koridor Gibi alan ile çevrilmiştir. Meı;cidin duvarlan 1,68 m yüksekliğinde turkuvaz, siyah ve sari renkli çini ile._ h asır örme gibi kapatılıp tır, bu kısmın üstünde yaklaşık 50cm başiye mavi, siyah ve sari çini ile esiimi şeklinde yaprak, gül ve dallardan oluşmuştur. Duvarın üst kısım kapatılması ise sari tuğla ve çini terkibi ile güzel görüntüler icat etmişler bu kısımlarda çini işlemiyle hazret Allah' ın mübarek isimlerinden "ya Ehed, ya Semed, ya Eziz, ya Hallak, ya Vehhab, ya Saki, ya Kafi, ya Baki, ya Mucib, ya Gerip, ya tevvab" yazılmıştır, yer yer duvarlarda, kemerlerde ve köşelerde tekrar olrnuştıır.

Mescidin ikinci salıını 11,30x11,30m bir kare ve dört nişten oluşmuştur, kuzey uiş iki salıını birleştirif ve güneydeki nişte mibrap yer almaktadır, bu alan yaklaşık 11,25 m çapında bir kubbe ile örtülmüştür. Bu sabının duvarlan yerden yaklaşık 1,70 m kader mermer taş ile kapanmış ve bu merrnerierin yukarı kenarlan Kuran kerimin Elbena suresi ile sülüs tarzında hüsnü hat, kabartrnalarla süslenrniştir. Duvarlar mermer taştan yukanya doğru mavi renkli çini mozaik tarzında kapatılmış ve bir manevi feza üretmiştir.

Mescidin duvarlan, kemerleri olağanüstü güzel hattatlık sülüs tarzında çini işlemiyle yazılmış, duvarların birinde kurankerimin birinci suresini ve hemen sonra

" .... J.fo cJ:ı~I.J ...ı~IJ wWl:JI ~J ı..fo...ı'JI.J wl _,......ll ~tS~I.ıiı .l.A::>.!I" "El hamdü lılleh ellezi · helegessemavate ve/arz ve ceel ezzülümaı vennur

vellezinine keferü .... " Mescidin taç kapısındaki kİtabesi beyaz renkle fevkalade güzel batla mavi cini

üzerinde yazılmış: U....y, ıY. ol.!. w~ wlbl.. _;il:....IIY.I ···i'j)UI cJc'll ı.Jl..s'WI tlh.ll ~~ wl.b.l...JI" "cJ:ı.oi ~ t5=JI wt,.'i ~l.c..l J ....u..ll ısl'+o .Uip ~\.S'JI ... cJ:ı.lll ~ı _,ı~ i'IJ.l,ı u-k 'll o-h-ll .ıiıl ~.J w4.Y

· "essoltan

1 Kerbelay Tebrizi Hafiı. Hıısyen; Rozanılcinan ve Cinatulcinaıı; Tahran 1344, Cilt 1, s. 524. 348

~ ~ ~~ ~ ......................................... -.... -.... ---- .... -- .... ---.......... -...... ~ ---':" .. ~- .. -- ......... ~- ..... -.. ----.... -----~-- .............. -.... -- .... --...................... -...... ------ .. --· elevn elmutaz elhakan eleelem eliazım .... (bozulmuş) ebulmuzzeffer sultan cihan şah ben yusuf noyan refe ellah eleiyol eela bedevame helafete leva eddin .... (bozulmuş) elifazet mebani elmulk ve deaem kabatel hekk elmubin amin"

Taç kapının sağ tarafındaki k.itabe çini işlemiyle yazılmış: ~ )1 ub )1 .ılı\ ~ 11

eY> y~ ul ... .ılı\ ~1 ,_;,.:...; r! .J o.,Sjll ~~ _, oi...:.ıl ~\!1 _,_;:..~1 ~J::!ll _,.ılı 4 ı)ool ı)4 .ılı\ ~L...... ~Wl ll . • . . -~. _,, ... ~ "Bismillah errehma nerrehim innema yemeru mesacid allah men amene billah velyum el

aher. ve akım üsselat ve ati ez zekat ve lem yelışı illallah· ... 2 (bozulmuş) en yekunıt men . el mühtedin ... " ·

Taç kapının üst kısmındaki kitabe tamamen . buzulmuş ve sol tarafta da ·evvelinden bir az buzulmuş ve böyle ·devam eder : .... ~ .J .lA:..A ~ ı.slc o ~ı.J ~ı .•.. 11

i•yiy,ll .lA:..A 011 .ılı\ ~ -l\.,ı.ıJI J91 _-ü WW_, ~~eY> J.J':/1 (:j:!.J ~\_; ~ .y_;il:...JI .ı.S_;\.:.JI o_;l.uJI . .

. "·:·el mubin ve esselat ela nebiyyehi Muhammed ve sohbeti ... (bozulmuş) el imaret el müşareket el müzefferiyye fi rabıe rebie el evvel men sene sebein ve semane me e ekel el ibad ni~tullçıh ibn. muhammed elbewab." ·

Bu kİtabelerin bazı kısımlarının bozulmasına rağmen iyi ki binanın tarihini ve mimarının ismini gösteren kısmı günümüze dek sağlam kalmıştır. Bu kitabeye göre mescidin yapım tarihi rebi el evvel ayının dördü 870 hicri karneri yılıdır, ( Cuma günü 25 ekım 1465) ve binanın mimarı ise Mir Nimetullah ben Bevvab, Mir Abdulvehab Tebrizlinin torunu dur.3 '· ·

Tebriz'in gök mescidi 1928'te belediye başkanı rahmetli Mii'za Muhammed Ali Terbiyet tarafından ilk onarım yapıldı sonra 1951 'te sütunlan ve kemerleri Hac Abulkasım mimar Eliyle onarıldı ve 1971 'te kubbeleri ve diğer kısımlan restore edildi ve şimdi de onarım ve sağlamlaştırma ve koruma işleri devem etmektedir.

2 Kuran-ı Kerim, Tövbe Suresi-18. Ayet 3 Terbiyet Muhammed Ali, Daneşmendane Azerbaycan, Tebriz 1335, s. 386.

349

.. -...... ----...... -----..................... ------.. ----- .... -.................................. ------------------ ... -- .......... --- .... -.. ------- ................................... -..................... -- ....... -........ -

Tebriz' in Gök Mescidi

350

.. --.. ---':-.. : .. ----............ ------- ..... ---: .... ----... ------------------------- .. ~ ........ -----.. -.................... --- .. -............ -....... --- .... -.. ---..................... -..... -.......... ..

Tebriz'in Gök Mescidi

Taç Kapı Mavi Çiniyle Muerrek (niozaik) Tarzmda Arabesk çizimler

Mescidin onarımdan önceki hali

351

Tebriz'in Gök M escidi

Kemer ve buvar Çini ve Tuğla Terkibiyle Geometri Düzenleme

352

-............................... -.............................. -- ... -......... -.................. --...... ----... ----------- ........ --------... ------------- .................................... -.. -..... ---......... ------- ............ ------

Tebriz'in Gök Mescidi

Kubbenin Alt Göıiinüşü

.·

f.f ~~~;; . .. _:)

~. :· '"·

' . ··-· . ~r ..

Kubbenin Altı ve Kubbenin Taşıyıcılaqndan İkisi

353

.. . .... .......... ................ ----...... ---.. ---- ...... -- .. ---.... --........ --- ............ -- ......... ... .. ... -.. -------- .. ---- .... ---.. ---.. ...... ... -......... -.... --------------...... ........... ....... ..

Tebriz'in Gök Mescidi

Kemerlerde Yer Yer Hazret Allah'ın Mübarek İsimleriyle Süslenmiş

Kemer, Tuğla ve Çini işlemi Arabesk veEsmail hüsna

354

---.. -.... ---- :"- -- .. ---.............. ..... ---.. ------------ ............ ............ -~· -----.-----.. -.. .... --- .. ---------- .. ---~--- .... ---.. ---- ~ ----................ ~ ................ ..

Tebriz'in Gök M escidi

Tromp Yerine Kullanılan Kemer ve Onun IGtabesi ve Çini işlemi

Kuran kerimden Ayetler sülüs Tarzında Çini İşiemiyle Kitabe

355

Tebriz'in Gök Mescidi

~«ı ;~~ ::.::--~. -..,..::a~

'"""';11~" ...,~ ;Y..i.ll -

1~~ :

ij'?. -'; - -f~~ ;~ :.. . ~ -~, . ... . ':" ~ ~ ;p. .... ~·

''Esteğferullah-el-Aziın" Mescidin en Güzel Sü,slerindeii-Biri

'Mavi Muerrek (mozaik) Çiniyle ·Kitabe ve Aralıesk Çiziniler

356

--~----·-------·---·-·-----·------------··-···-------------------·--·-------------·-·--·-··-·--·-----------··--·---·---··-·---··

Tebriz;in Gök Mescidi

.·

Kemerlerden ~iri Tuğla ve Çini Teriabinde ve Yaz~ar

357

Tebriz'in Gök Mescidi

Kemer Çini ve Tuğla işlemi Arabesk ve Kitabeler

Tuğla Ve. Çin,i Terki~i "Allah Akber"

358

I. 'll{usfararası O(;'UZLJ7l!ll'DYI!ll[ OS~LI')"Jll. 'Dİ')"Jl1(J3.912(J~Sempozyumu tJJifc{iriferi .............. -- .. -- .. --~----- .. ---- .. -................ -...................... -.. --.. ------------.. --........ --------- .......... -.. -.... ----------- ...... -.. --- .. -- ....................................... ..

~ :: . . -

Taç Kapı Mavi Muerrek (mozaik) Çiniyle Kitabe ve Arabesk çizimler

Mescidin Büyük Sahıru Takçalar Bur_sa Camisiyle Karşılaşabilir

359

........................... ---- .. -- .. -- .... ---·---- ... ------- ........... ----- ... -.. --.... -- ...... ----... --- .... -------- .... ---------~- ............ ----.. -------- ...... ------------

Tebriz'in Gök Mescidi

"Selam Aleykum Tebtum Fedheluha haledin" Kufi Tarzında .

Mavi Çini işleiiliyle Mukarnas

360

' ·-~

ı . ,­--Tebriz'in Gök Mescidi

Mescidin Özel Mavi Çini İşlepıi Ki İsmini Qndan almış

361

.. -................... -... ~-----------...... --.. .................... --......... --- .......... -.. ------.. -.. --..... -- .. ------.. -.................... --........ -... -.. -.. -- ............... -....... ---................ -.... -

Taç Kapının iki Taraf~da sütun .Gibi Çini İşiemi Süs

Tebriz'in Gök M escid.i

Mescidin Kuzey Görünüşü ve kesiti

362

---.... ... ...... ..... ............ -................... --- .. -- .. ..................... ~ .................. --~-- ....... .... ............ -.... --........ ---------------.. -...................... -.... ----------................... ..

Mescidin Planı

Kaynaklar

1:,. "İran'm Kültürel Miras Kurumu", Eser D(!rgisi, Say~ 20, Tahran, Kış 1991. 2- Ab dül Ali Kareng, Azerbaycan 'zn Tarihi Esrele ri, Cilt I; Tebriz 1972. 3- Seyit Camal Turabi Tebatebai, Mescid kebut İslam'ınfiruzesi, Mepct Azadi Yaymevi, Tebriz ıooo.

363