skripsi · skripsi kaendahaning syair tembang ingkang kasekaraken paraga penthul lan bejer wonten...

KAENDAHANING SYAIR TEMBANG

INGKANG KASEKARAKEN PARAGA PENTHUL LAN BEJER

WONTEN ING KESENIAN JATHILAN DUSUN SUKAWERA

DESA TLAGASANA KECAMATAN WATUKUMPUL

KABUPATEN PEMALANG

SKRIPSI

IMAN WALUYO SANTOSO

NPM 06430014

FAKULTAS PENDIDIKAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

IKIP PGRI SEMARANG

2010





KABUPATEN PEMALANG

SKRIPSI

Dipunajengaken dhumateng IKIP PGRI Semarang

kangge njangkepi salah satunggaling syarat kangge mungkasi

Program Sarjana Pendidikan

IMAN WALUYO SANTOSO

NPM 06430014

FAKULTAS PENDIDIKAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

IKIP PGRI SEMARANG

2010

SKRIPSI





KABUPATEN PEMALANG

Ingkang dipunanggit lan dipunajengaken dening

Iman Waluyo Santoso

NPM 06430014

Sampun dipunsarujuki dening pambimbing

kangge dipunujekaken wonten ing ngajengipun Dewan Penguji.

Semarang, 20 Agustus 2010

Pembimbing I Pembimbing II

Dr. Bengat Sunarya, S.S.

NPP 084301217 NPP 096801243

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

IKIP PGRI SEMARANG

PANGESAHAN

SKRIPSI

KAENDAHANING SYAIR TEMBANG INGKANG KASEKARAKEN

PARAGA PENTHUL LAN BEJER WONTEN ING KESENIAN JATHILAN

DUSUN SUKAWERA DESA TLAGASANA KECAMATAN WATUKUMPUL

KABUPATEN PEMALANG

ingkang dipunserat lan dipunajukaken dening:

Iman Waluyo Santoso

NPM 06430014

sampun dipunkukuhaken ing ngajeng Dewan Penguji

Dinten Jumat Surya kaping 20 Agustus 2010

Lan dipunpratelakaken njangkepi syarat

Panitya Ujian

Pangarsa, Panyitra,

Dra. Sri Suciati, M.Hum Dra. HR. Utami, M.Hum.

NIP 196503161990032002 NPP 906301071

Anggota Penguji:

1. Dr. Bengat. (.............................................)

NPP 084301217

2. Sunarya, S.S. (.............................................)

NPP 096801243

3. Totok Yasmirann, S.S. (.............................................)

NPP 0608027003

SESANTI LAN PISUNGSUNG

SESANTI

1. Begja-begjane kang lali

luwih beja kang eling lawan waspada(R. Ng. Rangga Warsita)

2. Ilmu kang ora diamalke pindha wit tanpa woh (Al Hadist)

3. Lamun sira darbe penguwasa aja sira luru aleman, jalaran iku mau

bakal ketemu pituase kang ora prayoga

4. Ajining dhiri saka ing lathi

Ajining awak saka tumindak

PISUNGSUNG

1. Kagem bapak saha ibu ingkang tansah

kula bekteni.

2. Kagem Sigaraning nyawaku, Diajeng

Siswanti ingkang kinasih.

3. Kagem Putra kinasih ananda Wildan

ingkang tansah kula tresnani.

4. Kanca-kanca kelas A angkatan 2006.

5. Punakawan.

6. Almamaterku.

ATUR CECALA

Sedaya puja pudyastuti konjuk dhumateng Gusti ingkang Amurba

Amasesa ingkang sampun paring pitedah saha pituduh, rahmat tuwin hidayah-

Ipun, saengga skripsi ingkang irah-irahanipun “Kaendahan ing Syair Tembang

ingkang Kasekaraken Paraga Penthul lan Bejer wonten ing Kesenian Jathilan

Dusun Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan Watukumpul Kabupaten Pemalang”

punika saged purna kanthi sae lan jumbuh kaliyan wekdal ingkang sampun

katamtokaken.

Sadangunipun nyerat skripsi punika panyerat kathah pambiyantu saking

kathah pihak awujud pitedah, pituduh saha bimbingan. Pramila atur panuwun

ingkang tanpa pepindhan kaaturaken dhumateng ingkang kinurmatan:

1. Muhdi, S.H., M.Hum., Rektor IKIP PGRI Semarang ingkang sampun kersa

paring idin nyerat skripsi.

2. Dra. Sri Suciati, M.Hum, Dekan Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP

PGRI Semarang ingkang sampun paring idin nyerat skripsi.

3. Dra. HR. Utami, M.Hum., Kaprogdi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa IKIP

PGRI Semarang ingkang sampun kersa paring idin nyerat skripsi.

4. Dr. Bengat., Dosen Pembimbing I ingkang sampun kersa paring pitedah,

pituduh tuwin pamrayogi saengga skripsi punika saged purna.

5. Sunarya, S.S., Dosen Pembimbing II ingkang sampun kersa paring pitedah lan

pituduh sarta bimbingan saengga skripsi punika saged purna.

6. Sedaya Dosen IKIP PGRI Semarang ingkang sampun paring ngelmu ingkang

mupangat lan migunani.

7. Sedaya pihak ingkang sampun kersa paring pambiyantu ngrampungaken

skripsi punika ingkang boten saged kasebataken setunggal baka setunggal.

Mugia Gusti ingkang Maha Asih paring kanugrahan dhumateng sedaya

pihak ingkang sampun kersa paring pambiyantu lan paring pamrayogi. Skripsi

punika taksih dereng sampurna, pramila pamrayogi tuwin panyaruwe tansah

katampi kanthi wiyaripun penggalih.

Semarang, Agustus 2010

Panyerat

SARI PATHI

Iman Waluyo Santoso. NPM 06430014. Skripsi kanthi irah-irahan Kaendahan ing

Syair Tembang ingkang Kasekaraken Paraga Penthul lan Bejer wonten

ing Kesenian Jathilan Dusun Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan

Watukumpul Kabupaten Pemalang. Skripsi. Program Studi Pendidikan

Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. Institut

Keguruan dan Ilmu Pendidikan PGRI Semarang. 2010. Pembimbing I: Dr.

Bengat. Pembimbing II: Sunarya, S.S..

Tembung wos: kaendahan lan syair tembang.

Panaliten punika ngrembag kaendahan ing syair tembang ingkang

kasekaraken paraga Penthul lan Bejer wonten ing kesenian Jathilan ing dusun

Sukawera desa Tlagasana kecamatan Watukumpul kabupaten Pemalang.

Momotan panalitenipun Kados punapa wujud syair ingkang kasekaraken paraga

Penthul lan Bejer wonten ing kesenian Jathilan dusun Sukawera desa Tlagasana

kecamatan Watukumpul kabupaten Pemalang?Kados punapa kaendahan ing syair

tembang ingkang kasekaraken paraga Penthul lan Bejer wonten ing kesenian

Jathilan dusun Sukawera desa Tlagasana kecamatan Watukumpul kabupaten

Pemalang? Ancasipun panaliten ngandharaken kados punapa wujud sarta

kaendahan ing syair tembang ingkang kasekaraken paraga Penthul lan Bejer

wonten ing kesenian Jathilan dusun Sukawera desa Tlagasana kecamatan

Watukumpul kabupaten Pemalang. Tembang punika unik jalaran pamilihing

tembungipun migunakaken rerangkening basa-basa endah ingkang kasusun kanthi

migatosaken syair sarta makna ingkang badhe kaandharaken.

Teori ingkang kaginakaken inggih punika saking Padmosoekatja ingkang

ngandharaken bilih Basa endah inggih punika basa mawi rerenggan ingkang

mapan trapipun. Tumraping basa Jawi ingkang saged dados rerengganipun basa

wonten maneka warni kadosta: purwakanthi, tembung saroja, parikan, pepindhan,

dwi lingga, lelewaning basa lan sapanunggalanipun. Ing tembang kasebat kathah

katemokaken basa-basa endah kadosta purwakanthi, tembung saroja, parikan,

pepindhan, dwilingga lan lelewaning basa.

Metodhe ingkang dipunginakaken deskriptif kualitatif amargi objek

ingkang dipuntliti arupi ukara ingkang ngandhut kaendahan salebeting syair

tembang. Ancasipun supados saged maringi gambaran babagan kendahan

salebeting syair tembang ingkang kasekaraken ing kesenian Jathilan. Anggenipun

ngempalaken dhata ing panaliten punika migunakaken metodhe observasi,

wawancara, dokumentasi. Jlentrehipun analisis asil dhata, panyerat ngginakaken

metodhe informal, kanthi metodhe punika anggenipun ngandharaken asil analisis

dhata dipuntindakaken kanthi deskripsi khas verbal migunakaken tembung-

tembung sarta boten mawi lambang-lambang.

Awewaton analisis panaliten punika, Kaendahan syair tembang ingkang

asring kaprangguli awujud panganggenipun purwakanthi, (purwakanthi guru

swara, purwakanthi sastra, lan purwakanthi lumaksita). Purwakanthi kasebat

kaginakaken kangge nyeragamaken syair tembang saengga endah nalika

dipunpirengaken. Lelewaning basa (aliterasi, asonansi, anadiplosis, lan tautoles)

kaginaken minangka seninipun abasa saha cara kangge ngandharaken makna

salebeting tembang kasebat, tembung dwilingga (dwilingga wutuh lan dwilingga

salin swara), tembung saroja kaginakaken kangge nyalarasaken syair mawi

rerangken tembung ingkang endah lan pepindhan kaginakaken minangka

pepadhan nalika ngandharaken satunggaling makna salebeting tembang kasebat,

dene paribasan, bebasan lan saloka boten kaprangguli ing panaliten kasebat.

ABSTRAK

Iman Waluyo Santoso. NPM 06430014. Skripsi dengan judul Kaendahan ing

Syair Tembang ingkang Kasekaraken Paraga Penthul lan Bejer wonten

ing Kesenian Jathilan Dusun Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan

Watukumpul Kabupaten Pemalang. Skripsi. Program Studi Pendidikan

Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. Institut

Keguruan dan Ilmu Pendidikan PGRI Semarang. 2010. Pembimbing I: Dr.

Bengat. Pembimbing II: Sunarya, S.S..

Kata Kunci: kaendahan dan syair tembang.

Penelitian ini membahas keindahan dalam syair lagu yang dinyanyikan

tokoh Penthul dan Bejer dalam kesenian Jathilan dusun Sukawera desa Tlagasana

kecamatan Watukumpul kabupaten Pemalang. Rumusan masalahnya adalah

bagaimana wujud syair lagu yang dinyanyikan tokoh Penthul dan Bejer dalam

kesenian Jathilan dusun Sukawera desa Tlagasana kecamatan Watukumpul

kabupaten Pemalang? Bagaimana keindahan syair lagu yang dinyanyikan tokoh

Penthul dan Bejer dalam kesenian Jathilan dusun Sukawera desa Tlagasana

kecamatan Watukumpul kabupaten Pemalang? Tujuan penelitian ini adalah

memberi gambaran wujud dan keindahan syair lagu yang dinyanyikan tokoh

Penthul dan Bejer dalam kesenian Jathilan dusun Sukawera desa Tlagasana

kecamatan Watukumpul kabupaten Pemalang. Lagu itu unik karena pilihan

katanya menggunakaran rangkaian bahasa-bahasa yang indah yang disusun

dengan memperhatikan syair serta makna yang akan disampaikan.

Teori yang digunakan adalah dari Padmosoekatja yang menjelaskan bahwa

bahasa indah adalah bahasa dengan keindahan sesuai dengan tempatnya. Dalam

bahasa jawa keindahan bahasa ada beraneka ragam seperti: purwakanthi, tembung

saroja, parikan, pepindhan, dwi lingga, lelewaning basa dan sebagainya. Dalam

lagu tersebut banyak ditemukan bahasa-bahasa indah seperti purwakanthi,

tembung saroja, parikan, pepindhan, dwilingga lan lelewaning basa.

Metodhe yang digunakan adalah deskriptif kualitatif sebab objek yang

diteliti berupa kalimat yang mengandung unsur keindahan. Tujuannya agar dapat

memberi gambaran tentang keindahan Syair lagu yang dinyanyikan tokoh Penthul

dan Bejer dalam kesenian Jathilan Dusun Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan

Watukumpul Kabupaten Pemalang. Pengumpulan dhata dilakukan dengan metode

observasi, wawancara, dokumentasi. Pemaparan hasil analisis data menggunakan

metode informal, dengan deskripsi khas verbal berupa kata-kata serta tidak

menggunakan lambang-lambang.

Dari hasil penelitian, keindahan syair tembang yang ditemukan berupa

penggunaan purwakanthi, (purwakanthi guru swara, purwakanthi sastra, dan

purwakanthi lumaksita) Purwakanthi digunakan untuk menyeragamkan syair lagu

sehingga terasa indah ketika didengarkan, gaya bahasa (aliterasi, asonansi,

anadiplosis, dan tautoles) digunakan sebagai seni berbahasa serta cara untuk

menjelaskan makna dalam suatu lagu, kata ulang (dwilingga wutuh lan dwilingga

salin swara), tembung saroja digunakan untuk menyelaraskan syair menggunakan

rangkaian kata-kata yang indah, dan pepindhan digunakan sebagai perumpamaan

ketika menjelaskan suatu makna/ pesan dalam sebuah lagu, sedangkan paribasan,

bebasan dan saloka tidak ditemukan dalam penelitian ini.

DHAPTAR ISI

IRAH-IRAHAN ............................................................................................... i

KACA PASARUJUKAN ................................................................................ ii

PANGESAHAN ............................................................................................... iii

SESANTI LAN PISUNGSUNG ...................................................................... iv

ATUR CECALA .............................................................................................. v

SARIPATHI ..................................................................................................... vii

ABSTRAK ....................................................................................................... ix

DHAPTAR ISI ................................................................................................. xi

BAB I PURWAKA ................................................................................. 1

A. Pawadaning Perkawis............................................................ 1

B. Momotaning Prekawis .......................................................... 4

C. Ancasipun Panaliten .............................................................. 4

D. Mupangatipun Panaliten........................................................ 5

E. Panandhesing tembung.......................................................... 6

F. Metodhe Panaliten…………………………………………. 7

1. ................................................................................... Anca

nganipun Panaliten………………………………… ....... 7

2. ................................................................................... Dunu

ngipun Panaliten…………………………………… ....... 7

3. ................................................................................... Sasar

an Panaliten………………………………………… ...... 8

4. ................................................................................... Dhat

a lan Sumber Dhata…………………………………. ..... 8

5. ................................................................................... Tekni

k Pangempalan Dhata……………………………… ....... 8

6. ................................................................................... Tekni

k Ngolah Dhata…………………………………… ........ 10

G. Tatarakiting Panyeratanipun Skripsi ..................................... 13

BAB II LANDHESAN TEORI .............................................................. 14

A. Kesenian ................................................................................ 14

B. Kesenian Tradisional ............................................................. 16

C. Kesenian Jathilan .................................................................. 18

D. Basa Endah (basa estetis)…………………………….......... 19

E. Lelewaning Basa…………………………………………… 25

BAB III ANALISIS DHATA ................................................................... 34

A. Wujudipun Tembang ............................................................. 34

B. Analisis Dhata ……………………………………………… 38

1. Purwakanthi .................................................................... 38

2. Tembung Saroja .............................................................. 50

3. Parikan............................................................................. 50

4. Pepindhan ........................................................................ 52

5. Tembung Dwilingga........................................................ 53

6. Bebasan, Paribasan, Saloka ............................................. 55

7. Lelewaning Basa ………………………………………. 55

BAB IV PANUTUP .................................................................................. 59

A. Dudutan ................................................................................. 59

B. Pamrayogi ............................................................................. 60

Kapustakan ....................................................................................................... 62

Lampiran .......................................................................................................... 63

BAB I

PURWAKA

A. Pawadaning Perkawis

Kabudayan mujudaken sedaya system gagasan, tumindak lan asil

pakaryan manungsa salebeting pagesangan ing bebrayan ingkang

kadadosaken kagunan kanthi sinau. Koentjaraningrat (1980: 85)

ngandharaken bilih kabudayan kapantha dados tiga, inggih punika

sepisan wujud kabudayan minangka satunggaling kompleks ide, gagasan,

nilai, norma lan tatanan. Kaping kalih wujud kabudayan minangka

sawijining kompleksitas tumindak manungsa ingkang nggadhahi pola

salebeting bebrayan, lan kaping tiga wujud kabudayan minangka barang

asil pakaryan manungsa.

Saking kaca antropologi, kabudayan katingali minangka unsur

ingkang terintegrasi, ingkang sedaya unsur kasebat unsur-unsur

kabudayan ingkang asipat universal (cultural universals), tegesipun

sadhengah unsur kabudayan punika wonten lan saged kaprangguli ing

sedaya kabudayan ing donya. Kuntjaraningrat (1980: 87) mantha unsur

kabudayan kasebat dados pitu, inggih punika: basa, sistem pengetahuan,

organisasi sosial, sistem peralatan dan teknologi, sistem mata

pencaharian, sistem religi/kapitadosan, lan kesenian.

Kesenian minangka karya utawi asil simbolisasi manungsa

mujudaken samukawis ingkang misterius. Sinaosa mekaten, kanthi

universal, menawi ngrembag babagan kesenian, priyantun badhe

langsung terimaginasi kaliyan istilah endah.

Kangge mahami konsep kesenian, salebeting pirembagan punika,

Abdullah (1981:8-12) ngandharaken bilih wujuding kesenian punika

komunikatif. Seni mujudaken setunggal saking pinten-pinten cara kagem

mengomunikasikaken samukawis. Seniman makarya kanthi ancas

nularaken lan mengomunikasikaken kesan lan pengalaman subjektif

ingkang pengaji tumrap audience. Punika kawiwitan saking imaginasi

kreatif ingkang kawujudaken salebeting satunggaling karya ingkang

nggadhahi isi, saengga kesamar salebeting satu kesatuan analisis

ngengingi kesadaran lan kanyatan.

Jathilan (jaran kepang) minangka asil karya seni mujudaken system

komunikasi saking bentuk lan isinipun. Bentuk arupi realitas gerak,

musik, busana, property, lan peralatan (ubarampen) kanthi visual

ketingal dening mata (dening Lavi Strauss punika dipusebat struktur

lahir utawi surface structure (Ahimsa, 2001:61). Ananging isi ingkang

arupi ancas, pangajab, gegayuhan mujudaken komunikasi maya ingkang

namung saged dipunmangertosi dening bebrayan ingkang nyengkuyung

kabudayan kasebat. Babagan punika kasebabaken simbol-simbol

fisualipun namung dipunmangertosi lan dipunsarujuki dening bebrayan

panyengkuyung kabudayan punika. Simbol-simbol ingkang kaaturaken

lumantar komunikasi maya punika dening paham strukturalisme

dipunsebat struktur batin utawi deep structure (Ahimsa, 2001:6163).

Sesambetan kaliyan babagaan kasebat, kesenian minangka unsur

kabudayan boten namung katingali minangka asil ciptaan awujud barang,

karya manungsa, ananging ing babagan punika langkung katingal

minangka satunggaling symbol, lambang ingkang ngandharaken

samukawis saengga sesambetan kaliyan makna lan pesen. Karya seni

adalah hasil simbolisasi manusia maka prinsip penciptaan seni

merupakan pembentukan simbol dan pembentukan simbol bersifat

abstraksi (Langer, 1957, Hadi, 2006:25).

Tembang mujudaken sawijining perangan saking kesenian jathilan.

Tembang kasebat padatan kasekaraken dening paraga ingkang sinebat

Penthul lan Bejer. Paraga kasebat minangka panglipur ingkang kajibah

ngregengaken swasana kanthi tembang saha solah bawa ingkang

nengsemaken sarta nggumujengaken. Tembang punika saged awujud

tembang wajib ing kesenian jathilan ingkang boten saged kalirwakaken

kadosta “Jathilan”, “Jalak Ijo”, Ayak-ayak”, “Sampak 9”, “Manyar

Sewu”, lan “Kanca Tani”. Tembang punika mujudaken ruhing kesenian

jathilan, pramila boten pareng kalirwakaken.

Awit saking andharan ing ngginggil pramila panyerat badhe

ngawontenaken panaliten kanthi sesirah “Kaendahan ing Syair Tembang

ingkang Kasekaraken Paraga Penthul lan Bejer wonten ing Kesenian

Jathilan Dusun Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan Watukumpul

Kabupaten Pemalang”.

B. Momotan Perkawis

Adhedasar andharan ing nginggil saged dipunrumusaken perkawis

kados mekaten:

1. Kados punapa wujud syair ingkang kasekaraken paraga Penthul

lan Bejer wonten ing Kesenian Jathilan Dusun Sukawera Desa

Tlagasana Kecamatan Watukumpul Kabupaten Pemalang?

2. Kados punapa Kaendahan ing Syair Tembang ingkang

Kasekaraken Paraga Penthul lan Bejer wonten ing Kesenian

Jathilan Dusun Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan

Watukumpul Kabupaten Pemalang?

C. Ancasipun Panaliten

Ancas panaliten punika nun inggih kagem ngandharaken kados

punapa

1. Wujud syair ingkang kasekaraken paraga Penthul lan Bejer

wonten ing Kesenian Jathilan Dusun Sukawera Desa Tlagasana

Kecamatan Watukumpul Kabupaten Pemalang.

2. Kaendahan ing Syair Tembang ingkang Kasekaraken Paraga

Penthul lan Bejer wonten ing Kesenian Jathilan Dusun Sukawera

Desa Tlagasana Kecamatan Watukumpul Kabupaten Pemalang.

D. Mupangatipun Panaliten

Mupangatipun panaliten punika kaperang dados mupangat teoritis lan

mupangat praktis.

1. Mupangat Teoritis

Panaliten punika dipunkajengaken saged nambah khasanah

kawtuh mliginipun babagan kabudayan jawi.

2. Mupangat Praktis

Panaliten punika dipunkajengaken saged ndherek

ngrembakaken saha nguri-uri kabudayan jawi.

E. Panandhesing Tembung

1. Kaendahan

Kaendahan inggih punika sipat-sipat utawi kawontenan

ingkang endah, peni, nengsemaken.

2. Syair

Syair mujudaken karya sastra awujud geguritan ingkang saben

pada nggadhahi sekawan gatra ingkang dipunpungkasi kaliyan

suwanten ingkang sami.

3. Tembang

Tembang inggih punika ragam suwanten ingkang nggadhahi

titilaras (irama) nalika maos, nembang, lan sapanunggalanipun.

4. Kesenian

Kesenian adalah segala perbuatan manusia yang timbul dari

hidup perasaannya dan bersifat indah, hingga dapat

menggerakkan jiwa perasaan manusia.

5. Jathilan

Kesenian Jathilan merupakan kesenian tradisional kerakyatan

yang ditarikan oleh empat, enam, delapan orang bahkan lebih yang

masing-masing penari menunggang kuda tiruan yang dibuat dari

anyaman bambu yang disebut kepang dan cambuk atau pedang kayu

yang melakukan gerak seperti berperang.

F. Metodhe Panaliten

1. Ancanganing Panaliten

Panaliten punika migunakaken pendekatan kualitatif, ingkang

asipat deskriptif, ingkang paring gambaran kanthi cepet ngengingi

satunggaling individu, kawontenan, gejala uawi pepantahan tartamtu.

Kados ingkang kaandharaken Hebert (ing Koentjaraningrat, 1983:

30-32), bilih maksud saking panaliten diskriptif inggih punika

namung kagem paring gambaran ingkang trep saking satunggaling

gejala lan wosing kawigatosan inggih punika pengaturan ingkang

cermat saking setunggal utawi langkung variable terikat salebeting

satunggaling pepanthan warga tartamtu. Panaliten diskriptif kualitatif

miturut Rahman (1993: 108), inggih punika prosedur panaliten yang

menggunakan data diskriptif berupa kata-kata tertulis atau lisan dari

orang-orang dan perilaku yang dapat diamati. Panaliten punika

migunakaken pendekatan kualitatif jalaran badhe mendeskripsikaken

Kaendahan ing Syair Tembang ingkang Kasekaraken Paraga Penthul

lan Bejer wonten ing Kesenian Jathilan Dusun Sukawera Desa

Tlagasana Kecamatan Watukumpul Kabupaten Pemalang ingkang

saged dipunjingglengi.

2. Dununging Panaliten

Dununging panaliten inggih punika dusun Sukawera desa

Tlagasana kecamatan Watukumpul kabupaten Pemalang Jawa

Tengah. Penulis milih dusun Sukawera minangka lokasi panaliten

jalaran Dusun Sukawera mujudaken salah satunggal desa ingkang

taksih nggadhahi kesenian Jathilan lan taksih aktif damel

pertunjukan.

3. Sasaran Panaliten

Ingkang dados sasaran salebeting panaliten kesenian Jathilan

inggih punika: Kaendahan ing Syair Tembang ingkang Kasekaraken

Paraga Penthul lan Bejer wonten ing Kesenian Jathilan Dusun

Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan Watukumpul Kabupaten

Pemalang.

4. Dhata lan Sumber Dhata

a. Dhata Panaliten

Dhata panaliten punika awujud tetembungan utawi ukara

ingkang endah salebeting syair tembang ingkang kasekaraken

Paraga Penthul lan Bejer wonten ing Kesenian Jathilan Dusun

Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan Watukumpul Kabupaten

Pemalang. saha katrangan saking referensi buku ingkang

sesambetan.

b. Sumber Dhata

Sumber dhata panaliten punika awujud teks syair tembang

ingkang kasekaraken Paraga Penthul lan Bejer wonten ing

Kesenian Jathilan Dusun Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan

Watukumpul Kabupaten Pemalang.

5. Teknik Pangempalan Data

Teknik pangempalan dhata ingkang kaginakaken arupi dhata

kualitatif, inggih punika pangempalan dhata ingkang boten

migunakaken etungan angka, ananging adhedhasar kanyatan ingkang

ingkang saged kaprangguli lumantar: (1) Observasi; (2) Wawancara;

(3) Teknik Dokumen.

a. Observasi

Observasi inggih punika panaliten tumrap satunggaling

objek. Dene jinis panaliten ingkang kaginakaken salebeting

panaliten punika nun inggih observasi berpartisipan. Salebeting

panaliten panyerat boten turut aktif salebeting kagiyatan lan tugas

ingkang katindakaken dening subjek, ananging panyerat namung

ngawoontenaken panaliten kagem mendhet dhata.

b. Wawancara

Wawancara adalah percakapan dengan maksud tertentu.

Percakapan dilakukan oleh dua pihak, yaitu pewawancara atau

tervieuer, yang mengajukan pertanyaan dan yang diwawancarai

atau interviewee, yang memberikan jawaban dari pertanyaan

yang diajukan (Moleong, 1998: 115).

Salebeting panaliten punika, panyerat migunakaken kalih

wawancara, inggih punika wawancara terarah lan wawancara

boten terarah. Miturut Danajaya ing Sedyawati (1984: 118-119)

mratelakaken bilih kagem kaperluan panaliten tari saged

kaginakaken kalih jinis wawancara, inggih punika wawancara

terarah lan wawancara boten terarah. Wawancara boten terarah

mujudaken wawancara bebas, santai lan paring kalodhangan

sawutuhipun dhumateng informan ingkang kaperlukaken.

Wawancara punika kaginakaken ing tahap wiwitan panaliten

kanthi ancas kagem pados katrangan sacara umum, inggih punika

katrangan ingkang boten dinuga lan boten saged dipunmangertosi

menawi migunakaken wawancara terarah. Dene wawancara

terarah nggadhahi ancas mangertosi sedaya samukawis ingkang

sipatipun lebet kados ingkang sampun karumusaken ing perkawis

ingkang badhe dipunrembag.

Wawancara kantindakaken langsung kanthi aben ajeng

antawisipun informan lan pewawancara. Babagan punika

nggadhahi ancas supados informasi ingkang kaperlukaken saged

langsung dipunwangsuli dening informan.

c. Teknik Dokumentasi

Dokumentasi kaperlukaken sanget salebeting panaliten

kagem nambah informasi lan kawruh ingkang kaandharaken

informan. Miturut Guba lan Lincoln (ing Moleong, 2002: 16)

ngandharaken bilih dokumentasi adalah setiap bahan tertulis

ataupun film yang tidak dipersiapkan karena adanya permintaan

seorang penyidik.

Teknik dokumentasi inggih punika teknik pangempalan

dhata kanthi cara pados sumber informasi ingkang wonten

gegayutanipun kaliyan panaliten arupi dokumen poto lan

cathetan-cathetan nalika saderengipun pertunjukan kagem

panaliten lumampah menapa dene poto asil rekaman pertunjukan

ingkang dipungadhahi dening sumber kasebat.

6. Teknik ngolah dhata

Teknik analisi dhata nggadhahi ancas ngurutaken dhata ing pola,

kategori, lan satuan uraian dhasar satemah saged dipunprangguli

underaning prakara lan saged dipunrumusaken hipotesisi kados

ingkang dipunprayogekaken dhata (Lexy J. Moleong, 2005: 280).

Parandene miturut Miles lan Huberman (ing HB. Sutopo, 1990: 30)

kanthi ngginakaken metodhe interaktif inggih punika panaliten

ingkang lumampah saking tigang perangan antawisipun ngempalaken

dhata, redhuksi dhata lan ndudut dudutan. Wujud dhata arupi

satunggaling siklus ingkang mapanaken panaliti supados lumampah

ing tigang perangan kalawau.

Tahap ingkang dipunginakaken ing analisis dhata panaliten

kados makaten:

a. Ngempalaken dhata

Cara ngempalaken dhata utawi pawarta lumantar asil wawan

rembag, kapustakan, dhokumen seratkan (artikel ing kalawarti)

ugi karya susastra seratan ingkang taksih gegayutan.

b. Redhuksi dhata

Dhata ingkang sampun kakempalaken dipunlajengaken

proses milah lan milih, nyethakaken, mrasajakaken saking asil

observasi dhata ingkang taksih asipat dereng tumata, anacasipun

kangge milah milih dhata ingkang dipunginakaken saha dhata

ingkang boten kaginakaken. Suraosipun supados madosi dhata

ingkang jumbuh kaliyan ancasipun panaliten.

c. Penyajian Dhata

Penyajian dhata arupi kagiyatan nggathukaken dhata

ingkang sampun karedhuksi, pramila saged katingal sedaya

prekawis ingkang kadadosan, satemah mupangat ing analisis

karya susastra salajengipun. Lajeng nglajengaken kanthi

ngredhuksi asil nyajekaken dhata.

d. Analisis Dhata

Dhata dipuntaliti lajeng nglajengaken nganalisis dhata

kanthi cara nyambungaken dhata ingkang setunggal kaliyan dhata

sanesipun adhedhasar teori tinamtu, inggih punika cara

ngginakaken pendekatan folklor lan antarteks minangka dhasaring

acuan panaliten.

e. Damel Dudutan

Dhata ingkang sampun dipunanalisis lajeng dipunrumusaken

kangge madosi landhesan ingkang kiyat, inggih punika kanthi

cara ngredhuksi sacara titi lan ngupakawis madosi dudutan

sasampunipun dhata dipunpanggihi sacara siklus.

Supados langkung cetha, proses analisa dhata kanthi modhel

interaktif kados makaten:

Bagan Proses Analisis Interaktif

(Milles lan Huberman, ing HB Sutopo, 1998: 34)

G. Sistematika Panyeratan Skripsi

Sistematika panyeratan skripsi punika kaperang dados:

BAB I Purawaka, ngemot pawadaning pamilihan irah-irahan,

Ngempalaken Dhata

Ndamel Dudutan

Redhuksi Dhata Sajian

Dhata

momotan panaliten, ancasipun panaliten, mupangatipun panaliten,

Metode panaliten, mratelakaken babagan ancanganipun panaliten,

dunungipun panaliten, sasaran panaliten, teknik pangempalan data,

teknik pengolahan data, lan tatarakiting panyeratan skripsi.

BAB II Lelandhesaning teori, ngandharaken pangertosanipun

kesenian, kesenian tradisional, kesenian jathilan, basa endah, lan

lelewaning basa.

BAB III Andharan asilipun panaliten, ngandharaken asiling panaliten

ngenani Kaendahan ing Syair Tembang ingkang Kasekaraken Paraga

Penthul lan Bejer wonten ing Kesenian Jathilan Dusun Sukawera Desa

Tlagasana Kecamatan Watukumpul Kabupaten Pemalang.

BAB IV: Panutup ngemot dudutan lan pamrayogi.

KAPUSTAKAN

LAMPIRAN

BAB II

LANDHESANING TEORI

A. Kesenian

Tembung seni asalipun saking basa sansekerta inggih punika “sani”

tegesipun persembahan, pelayanan, lan peparingan. Babagan punika

sesambetan kaliyan sesaji utawi persembahan dhumateng dewa-dewa. Seni

inggih punika sedaya kagiyatan budu pikiran manungsa (seniman) ingkang

kanthi prigel ambabar satunggaling karya minangka ungkapan rasa

manungsa. Hasil ciptaan dari kegiatan itu ialah suatu kebulatan organis

dalam sesuatu bentuk tertentu dari unsur-unsur bersifat ekspresif yang

termuat dalam suatu medium inderawi (Gie 1996:18).

Sudjoyono dalam Soedarso ngandharaken bilih kesenian inggih punika

“jiwo ketok”, seni mujudaken manifestasi saking jiwa. Seni inggih punika

ekspresi jiwa kesenian, boten langkung lan boten kirang (Soedarso

1990:135). Miturut Dewantara, seni adalah segala perbuatan manusia yang

timbul dari hidup perasaannya dan bersifat indah, hingga dapat

menggerakkan jiwa perasaan manusia (Soedarso 1990:2). Muharja ing

Soedarso ngandharaken bilih, seni adalah adalah kegiatan rokhani manusia

yang merefleksikan kenyataan dalam suatu karya yang berkat dan isinya

mempunyai daya untuk membangkitkan pengalaman tertentu dalam alam

rokhani si penerimanya (Soedarso 1990:4). Munro, sawijining filsuf lan ahli

teori seni saking Amerika mratelakaken bilih seni adalah alat buatan

manusia untuk menimbulkan efek-efek psikologis atas manusia lain yang

melihatnya. Efek tersebut mencakup tanggapan-tanggapan yang berwujud

pengamatan, pengenalan, imajinasi yang rasional maupun emosional

(Soedarso 1990:5).

Miturut Schiller ing Gie, seni adalah dorongan batin untuk bermain-

main yang ada dalam diri seseorang. Seni mujudaken sawijining dolanan

kagem ngimbangaken sedaya kaprigelaan mental manungsa sesambetan

kaliyan wontenipun kaluwihan energy ingkang kedah kasaluraken manjawi.

Kesenian inggih punika wohing budi manungsa salebeting pratelan nilai-nilai

kaendahan ingkang nggadhahi fungsi minangka pangimbang antawisipun

lingkunagn budaya fisik lan psikis (Gie 1996:28)

Saking pangertosan seni lan kesenian ing nginggil, cetha bilih kesenian

ing ngriki katingali saking karya manungsa ingkang mengkomunikasikan

pengalaman-pengalaman batinipun. Saben karya seni mujudaken ciptaan,

dene ciptaan utawi mbabar inggih punika ndadosaken samukawis ingkang

saderengipun boten wonten dados wonten sarta kasajikaken kanthi endah

utawi narik kawigaten lan saged nggrangsang tuwuhipun pengalaman batin

ing tiyang sanes ingkang nglangeni samukawis kasebat. Dados saben

padamelan kesenian ingkang katindakaken dening seniman tansah awujud

budidaya, ingkang dipunajab menawi budidayanipun sampun kasil pramila

badhe lair karya seni, ingkang saged nuwuhaken karemenan lan

nyampurnakaken derajat kamanungsanipun salebeting njangkepi kabetahan

ingkang asipat spiritual.

Awit saking punika seni inggih punika asil ciptaan manungsa ingkang

ngndut unsur endah, lembut utawi alus, sarta nengsemaken, pramila

adhedhasar wujudipin kesenian saged kapantha dados limang kategori inggih

punika: (1) Seni Rupa meliputi: seni lukis, pahat, dekorasi, (2) Seni Suara

meliputi : seni musik, menyanyi, drum band, (3) Seni Sastra meliputi : puisi,

novel, dan cerpen, (4) Seni Drama meliputi : kethoprak, sandiwara, (5) Seni

gerak meliputi: seni tari, bela diri, ballet dan sebagainya (Soedarso 1990:7).

B. Kesenian Tradisional

Samenika tiyang rame ngrembag babagnan kesenian tradisional,

mliginipun para seniman lan budayawan. Perkawis ingkang dados wosing

parembagan inggih punika ngengingi babaga eksistensi kesenian tradisional.

Ing wekdal punika kesenian tradisonal nguwatiraken sanget, malah wonten

saperangan ingkang setunggal mbaka setunggal cures saking panggung

budaya, sinaosa maneka budidaya sampun katindakaken kagem

nglestantunaken. Ngemut wigatosipun kesenian tradisional salebeting

bebrayan, pramila perkawis ingkang wonten sesambetanipun kaliyan

kesenian tradisional mujudaken tanggel jawab sesarengan.

Ngrembag ngengingi kesenian tradisional, pramila nuwuhaaken

pitakenan mengengi punapa ingkang dipunkajengaken kaliyan kesenian

tradisional punika piyambak. Pangertosan kesenian sampun kaandharaken ing

nginggil bilih katingali saking karya manungsa ingkang mengkomunikasikan

pengalaman-pengalaman batinipun. Saben karya seni mujudaken ciptaan,

dene ciptaan utawi mbabar inggih punika ndadosaken samukawis ingkang

saderengipun boten wonten dados wonten sarta kasajikaken kanthi endah

utawi narik kawigaten lan saged nggrangsang tuwuhipun pengalaman batin

ing tiyang sanes ingkang nglangeni samukawis kasebat. Dados saben

padamelan kesenian ingkang katindakaken dening seniman tansah awujud

budidaya, ingkang dipunajab menawi budidayanipun sampun kasil pramila

badhe lair karya seni, ingkang saged nuwuhaken karemenan lan

nyampurnakaken derajat kamanungsanipun salebeting njangkepi kabetahan

ingkang asipat spiritual.

Atmadibrata ngandharaken bilih kesenian tradisional inggih punika

kesenian ingkang sampun wonten sadangunipun pinten-pinten abad

kepungkur lan sampun kawarisaken saking satunggal generasi dhateng

generasi ingkang sanes sarta kaiket ugi kaliyan adat lan pakulinan ing

bebrayan kasebat. Iswantoro ngandharaken billih kesenian tradisional

adalah kesenian yang sejak lama turun temurun, telah hidup dan

berkembang pada daerah tertentu (Iswantoro 1997:50).

Saking andharan ing nginggil saged kapendhet dudutan bilih kesenian

tradisional mujudaken satunnggaling wujud kesenian iangkang nggadhahi

pinten-pinten norma utawi tatanan ingkang tetep,dipunambal-ambali boten

namung wonten setunggal generasi, ananging saking generasi dhateng

generasi ingkang sanes. Kanthi punika kesenian tradisional punika piyambak

padatan mujudaken kagungaipun bebrayan tartamtu ingkang ngandharaken

tata pagesangan saking bebrayan kasebat. Awit saking punika, kesenian

punika nggadhahi kapribadhen ingkang jumbuh kaliyan kapribadhen

bebrayan kasebat.

C. Kesenian Jathilan

Laladan Jawi Tengah anggadhahi kesenian tradisional ingkng maneka

warna jumbuh kaliyan daerahipun piyambak-piyambak. Salah satunggaling

kesenian ingkang wonten ing Jawa Tengah inggih punika jathilan. Kesenian

jathilan mujudaken kesenian ingkang ngrembaka ing laladan Jawa Timur,

Jawa Tengah lan Daerah Istimewa Yogyakarta. Kesenian Jathilan ingkang

ngrembaka ing Jawa Timur, Jawa Tengah lan Daerah Istimewa Yogyakarta

nggadhahi sebatan ingkang benten-benten ananging nggadhahi ciri-ciri

ingkang sami. Ing laladan Daerah Istimewa Yogyakarta, kesenian Jathilan

wonten maneka warni antawisipun Kuda Kepang, Kuda Lumping lan

Jathilan, dene ing Purworejo dipunsebat Ingkling utawi Embleg lan ing

Kabupaten Kebumen dipunsebat Ebeg, Embleg, Kuda Kepang utawi Kuda

Lumping (Sedyawati, 2002: 77). Saking maneka warni sebatan kesenian

jathilan punika sedaya nggadhahi wujud ingkang ingkang tetengeripu sami

inggih punika kesenian yang berwujud tari ditandai dengan sekelompok

penari prajurit berkuda (Sedyawati, 1981: 32).

Sedyawati (2002: 77) ngandharaken bilih Kesenian Jathilan merupakan

kesenian tradisional kerakyatan yang ditarikan oleh empat, enam, delapan

orang bahkan lebih yang masing-masing penari menunggang kuda tiruan

yang dibuat dari anyaman bambu yang disebut kepang dan cambuk atau

pedang kayu yang melakukan gerak seperti berperang.

Mula bukanipun tembung jathilan utawi janthilan inggih punika saking

tembung jawi “jan” tegesipun amat lan “til-tilan” tegesipun banyak gerak,

ingkang salajengipun dipunemperaken kaliyan gerak playunipun jaran

(Sedyawati, 1981: 32).

Jathilan mujudaken wangunipun seni pertunjukan ingkang wiwitanipun

dados tontonan sekuler ingkang nengenaken tumindak supranatural ingkang

katindakaken dening penari ing kawontenan intrance. Salebeting kawontenan

intrance, penari Jathilan kalebon roh ingkang rumiyin kaanggep asalipun

saking roh jaran. Babagan punika saged katingal nalika penari punika nembe

intrance, menawi dipunparingi dedhaharan, pramila dhedhaharan lan unjukan

punika boten limrah ingkang dipundhahar dening manungsa. Jinis

dhedhaharan kasebat salah satunggalipun inggih punika pantun ingkang

taksih wonten damenipun lan unjukanipun arupi toya ingkang kapanaken ing

ember. Malah-malah ing laladan tartamtu, penari ingkang intrance, ndhahar

kaca utawi midak-midak geni ingkang mbulat-mbulat, tanpa ngalami tatu

sekedhik kemawon, cara dhaharipun saemper kados jaran, langsung

dipundhahar kaliyan tutukipun. Kanthi menika tumindak lan dengus para

penari ingkang nembe intrance memper kaliyan tindak-tanduk jaran

(http:/www.pemda.diy/jathilan.html).

D. Basa Endah (basa estetis)

Sedaya tembang punika kagolong sastra. Dados cakepan tembang

ingkang kasekaraken dening paraga Penthul lan Bejer ing kesenian jathilan

ugi kagolong minangka Teks Sastra. Kaendahan saking teks sastra kasebat

saged dipunraosaken lumantar apresiasi. Miturut Gove (ing Aminudin, 2002:

34), apresiasi ngandhut teges (1) pitepangan lumantar perasaan utawi

kepekaan batin lan (2) pamahaman nilai-nilai kaendahan ingkang

dipunandharaken panganggit.

Pamanggih sanes nggadhahi dudutan bilih proses apresiasi kedah

migatosaken tigang perkawis: (1) aspek kognitif, (2) aspek emotif, (3) aspek

evaluatif. Aspek kognitif gegayutan kaliyan unsur-unsur internal (intrinsik)

ingkang kakandhut salebeting teks sastra ugi saged gegayutan kaliyan unsur-

unsur ing sajawining sastra punika (unsur ekstrinsik). Ingkang kalebet unsur

ekstrinsik antawisipun seratan sastra, aspek basa, lan struktur wacana (Squire

lan Tuba ing Aminudin, 2002: 34).

Teks sastra ugi ngandhut maneka warni unsur ingkang kompleks sanget.

Kompleksitas unsur kasebat awujud (1) kebahasaan, (2) struktur wacana, (3)

signifikan sastra, (4) kaendahan, (5) sosial budaya, (6) nilai filsafat, (7) latar

kesejarakan (Aminudin, 2002: 51).

Basa endah inggih punika basa mawi rerenggan ingkang mapan trapipun.

Tumraping basa Jawi ingkang saged dados rerengganipun basa wonten

maneka warni kadosta: purwakanthi, tembung saroja, parikan, pepindhan,

dwi lingga, lelewaning basa lan sapanunggalanipun (Padmosoekatja, 1981:

63).

1. Purwakanthi

Purwakanthi inggih punika satunggaling tembung ingkang kadadosan

saking kalih tembung purwa utawi wiwitan, tegesipun perangan ingkang

wingking nggandheng ingkang sampun kasebat wonten ing perangan

wiwitan utawi purwa, suwalikipun ingkang sampun kasebat wonten ing

perangan ngajeng. Wondene ingkang dipungandheng punika

suwantenipun utawi aksaranipun tarkadhang tembungipun

(Padmosoekatja, 1981: 118).

Miturut Padmosoekatja, Purwakanthi saged kaperang dados tiga,

inggih punika purwakanthi guru swara, purwakanthi guru sastra, lan

purwakanthi lumaksita.

a. Purwkanthi Guru Swara

Purwakanthi Guru Swara inggih punika perangan ingkang

wingking nggandheng suwanten ingkang sampun kasebat ing

perangan wiwitan utawi purwa.

Tuladha: sapa jujur bakal luhur, ana awan ana pangan.

b. Purwakanthi Guru Sastra

Purwakanthi Guru Sastra inggih punika perangan ingkang

wingking nggandheng aksara ingkang ingkang sampun kasebat ing

perangan ngajeng utawi purwa.

Tuladha: bobot bibit bebet.

c. Purwakanthi Lumaksita

Purwakanthi Lumaksita inggih punika perangan ingkang

wingking nggandheng tembung ingkang sampun kasebat wonten

ing perangan ngajeng utawi purwa.

Tuladha: mangan ati, atine kelara-lara.

2. Tembung Saroja

Tembung saroja inggih punika tembung rangkep, ateges tembung

kalih ingkang sami utawi saemper ingkang kagunakaken sesarengan

(Padmosoekatja, 1958: 37-38).

Tuladha: andhap asor, adi luhur, ajur mumur, bagas waras, bandha

donya, campur bawur, gagah prakosa.

3. Parikan

Parikan inggih punika lelagon ingkang kadadosan saking kalih ukara,

saben saukara wonten isinipun wolung wanda, tarkadhang kalih welas

wanda. Ukara sepisan (2 gatra wiwitan) minangka purwaka utawi bebuka

lan limrahipun boten ateges punapa-punapa dene ukara kaping pindho (2

gatra pungkasan) ngandhut isi.

Tuladha: (1) ngasah arit nganti landhep

(2) dadi murid kudu sregep

4. Pepindhan

Pepindhan kadadosan saking tembung lingga “pindha” ateges kaya,

lir, pendhak, kadi dipunrangkep purwanipun lan pikantuk panambang (-

an). Dados pepindhan inggih punika unen-unen ingkang ngemu surasa

pepadhan, irab-iraban, emper-emperan, dhapukaning ukara ngagem

tembung “pindha” (Padmosoekatja,1958: 93).

Tembung pepindhan miturut Padmosoekatja kaperang dados tiga:

a. Pepindhan mawi tembung “pindha" utawi dasanamanipun.

Tuladha: tandange cukat kadya kilat, kesit kadya thathit, endha

mangiwa endha manengen kadya prejak tinaji. (Taji: lelancip,

Tinaji: dilepasi lelancip sarana tulup).

b. Pepindhan mawi tembung andhahan kang ngemu surasa

“pindha”. Tuladha: parine lagi gumadhing ateges warna pethak

semu kuning kados warnanipun gadhing gajah.

c. Pepindhan tanpa tembung “pindha” utawi tembung andhahan

kang ateges pindha.

Tuladha: wangsulane saur manuk ateges wangsulane namung

suwanten boten sesarengan, kadosta mangsuli “inggih-inggih”

utawi “sendika-sendika”.

5. Tembung Dwilingga

Tembung dwilingga inggih punika tembung rangkep ingkang

kadadosan saking kalih tembung ingkang dipunambali ingkang ngandhut

teges ingkang wiyar. Utawi tembung-tembung ingkang dipunwaos

kaping pindho sedaya lingganipun (Ranggawarsita, 2002: 37).

Tembung dwilingga kaperang dados tiga, inggih punika:

a. Dwi lingga padha swara. Tuladha: adik-adik, bocah-bocah,

kanca-kanca, lan sapanunggalanipun.

b. Dwilingga salin swara. Tuladha: gonta-ganti, wira-wiri, molak-

malik, lan sapanunggalanipun.

c. Dwilingga semu. Tuladha: ondhe-ondhe, anggang-anggang,

undur-undur, lan sapanunggalanipun.

6. Bebasan, Paribasan lan Saloka

Bebasan inggih punika unen-unen ingkang ajeg panganggenipun,

ngemu surasa pepindhan, mawa teges entar. Dene ingkang

dipunpindhakaken inggih punika kahanan, sipat, utawi tindak-

tandukipun. Tuladha: adol lenga kari busik ateges tiyang dundum

ananging awakipun piyambak boten keduman, othak-athik didudut angel

ateges rembugipun sarwa pikoleh, sekeca, ananging dipunestoni sedaya

boten netes, lan sapanunggalanipun (Subalidinata, 1968: 39).

Paribasan inggih punika unen-unen ingkang ajeg panganggenipun,

mawi teges entar, boten ngemu suraos pepindhan. Tuladha: adigang

adugung adiguna, ana daulate ora ana begjane, ana catur mungkur

(Subalidinata, 1968: 35).

Saloka inggih punika unen-unen ingkang ajeg panganggenipun, boten

kenging ewah lan boten kenging dipungantos tetembunganipun sarta

ngemu suraos pepindhan. Dene ingkang dipunpindhakaken inggih

punika tiyangipun, semanten ugi wewatekan utawi sesipatanipun.

Tuladha: asu belang kalung wang: wong asor ananging sugih bandha,

asu arebut balung: wong padu utawi regejekan prakara barang boteb

pengaji. Lan sapanunggalanipun (Subalidinata, 1968: 45).

E. Lelewaning Basa

Pirembagan ngengingi lelewaning basa boten badhe uwal saking

Stilistika. Stilistika inggih punika bidang kajian ingkang nyinau lan paring

deskripsi sistemis ngengingi lelewaning basa (Aminuddin, 1995: 3).

Lelewaning basa inggih punika cara ngungkapaken pikiran lumantar basa

kanthi cara khas ingkang ningalaken jiwa lan kapribadhen panyerat

(pangagem basa), lelewaning tembung-tembung ingkang sae kedah ngandhut

tigang unsur, antawisipun: kejujuran, tindak-tanduk (sopan-santun), lan

nengsemaken (Keraf ing Tarigan, 1985: 5)

Dale (lumantar Tarigan, 1985: 5) ngandharaken bilih lelewaning basa

inggih punika basa ingkang endah ingkang dipunginakaken kagem

ngindhakaken efek kanthi cara laku nepangaken sarta mbandhingaken

satunggaling perkawis utawi barang tartamtu kaliyan perkawis utawi barang

sanes ingkang langkung umum. Cekak aosipun panganggening lelewaning

basa tartamtu saged ngewahi sarta nuwuhaken konotasi tartamtu.

Pamanggih sanes ugi kaandharaken dening Zaenudin (1984: 51) bilih

lelewaning basa inggih punika panganggening ragam basa ingkang nyulihi

utawi nggambaraken samubarang kaliyan pamilihan lan pangrakitan tembung

wonten ing ukara kagem nggayuh efek tartamtu. Saben tiyang ingkang

migunakaken basa, saleresipun nedahaken lelewaning basa piyambak-

piyambak. Kanthi mekaten cacahing lelewaning basa punika kathah sanget

variasinipun.

Miturut Zaenudin (1984: 51) lelewaning basa kaperang dados:

a. Lelewaning basa perbandingan

Lelewaning basa perbandingan kaperang dados nembelas, inggih

punika:

1. Alusio

Alusio inggih punika pituturan ingkang dipuntuturaken kanthi

cara kias ananging namung saperangan kemawon, jalaran tiyang

sanes dipunanggep sampun mangertosi kalajengan lan maksud

sejatosipun.

2. Eponim

Eponim inggih punika nglukisaken utawi nggambaraken

samubarang kanthi cara mundhut sipat-sipat ingkang dipungadhahi

dening nami-nami ingkang sampun kondhang.

3. Metafora

Metafora inggih punika nglukisaken utawi nggambaraken

samubarang kanthi cara mbandingaken samubarang ingkan sampun

dipunmangertosi.

4. Personikfikasi

Personifikasi inggih punika lelewaning basa ingkang

nglukisaken utawi nggambaraken samubarang (barang mati)

dipungambaraken kados dene manungsa utawi kados dene barang

ingkang gesang.

5. Asosiasi

Asosiasi inggih punika lelewaning basa ingkang nglukisaken

utawi nggambaraken samubarang kanthi cara mbandhingaken

ingkang sampun dipunsebataken.

6. Alegori

Alegori inggih punika lelewaning basa ingkang nglukisaken

utawi nggambaraken kanthi cara mbandhingaken samubarang

ingkang sanes kanthi cara jangkep.

7. Parabel

Parabel inggih punika lelewaning basa ingkang nglukisaken

utawi nggambaraken falsafah gesang ingkang dipuntuangaken

salebeting sedaya karangan.

8. Simbolik

Simbolik inggih punika lelewaning basa ingkang nggambaraken

samubarang kanthi njlentrehaken satunggaling barang ingkang sanes

(minangka simbol utawi lambang).

9. Trope

Trope inggih punika lelewaning basa ingkang ngisahaken

samubarang kanthi cara migunakaken tembung-tembung ingkang

trep lan satatar.

10. Metonemia

Metonimia inggih punika pepindhan utawi kiasan kagem

nggantosi satunggaling barang.

11. Litotes

Litotes inggih punika lelewaning basa ingkang ngungkapaken

samubarang kanthi ngandhapaken dhiri piyambak.

12. Sinekdose

Sinekdose inggih punika lelewaning basa ingkang ngumumaken

sedaya barang kanthi cara nyebataken perangan-perangan utawi

saperangan kemawon utawi kosokwangsulipun nyebataken

kasedayan kaliyan maksud saperangan kemawon. Panyebatan

saperangan kagem sedaya dipunsebat Parsprototo, dene panyabatan

sedaya kagem saperangan dipun sebat Toterm proparte.

13. Eufimisme

Eufimisme inggih punika ngungkapaken samubarang kanthi

cara ngalusaken utawi boten terang-terangan.

14. Hiperbola

Hiperbola inggih punika lelewaning basa ingkang

ngungkapaken samubarang kanthi cara nglangkung-nglangkungaken

kaliyan ancasipun kangge ngewahaken manah.

15. Autonomasia

Autonomsia mujudaken lelewaning basa ingkang ngandharaken

samubarang miturut sipat-sipat utawi titikan-titikan ingkang

dipugadhahi.

16. Perifrasis

Perifrasis inggih punika lelewaning basa ingkang ngandharaken

samubarang kanthi cara ngudharaken ingkang saleresipun saged

dipuntuturaken kanthi cara saperangan tembung (sepatah kata),

ananging dipungantos kaliyan saben tembung.

b. Lelewaning basa sindhiran

Lelewaning basa sindiran kaperang dados sekawan, inggih

punika:

1. Apofasis

Apofasis inggih punika lelewaning basa sindhiran ingkang

ngungkapaken samubarang kanthi cara negasaken samubarang

ingkang dipunmaksud ananging kados dene nyangkal utawi matur

sawangsulipun.

2. Inuendo

Inuendo inggih punika ngungkapaken ingkang dipunmaksud

nyindhir kanthi cara ngalitaken kanyatan ingkang saleresipun.

3. Ironi

Ironi inggih punika ngaturaken samubarang kanthi cara

maturaken sawangsulipun.

4. Sarkasme

Sarkasme mujudaken lelewaning basa sindhiran ingkang

maturaken samubarang ingkang dipunmaksud moyoki kanthi cara

migunakaken tembung-tembung ingkang ala utawi boten pantes.

Tarigan ngandharaken bilih lelewaning basa punika awujud retorik

inggih punika panganggening tembung-tembung wonten ing micara lan

nyerat kagem narik kawigaten panyimak lan pamaos. Wonten ing perkawis

punika Tarigan nggolongaken lelewaning basa dados sekawan, inggih

punika:

a. Lelewaning basa perbandingan, dipunperang dados sedasa jinis,

anatawisipun: perumpamaan, metafora, personifikasi, depersonifikasi,

alegori, antitesis, pleonasme lan tautologo, perifrasis, antisipasi utawi

prolepsis lan koreksio utawi upanortesis.

b. Lelewaning basa pertentangan, dipunperang dados sekawan dasa,

antawisipun: hiperbola, litotes, ironi, oksimoron, paranomasia,

paralipsis, klimaks, anti klimaks, apostrof uunversi, anastrof unversi,

paralipsis, zeugma, silepsis, satire, inuendo, antifrasis, paradoks,

histeron proteron, hiplase sinisme, lan sarkasme.

c. Lelewaning basa pertautan, dipunperang dados tiga welas

santawisipun: mitonemia, sinekdoke, alusio, eufemisme, eponim, epitet,

antonomasia, erotesis, paralelisme, elipsis, gradasi, asindenton,

polisindenton.

d. Lelewaning basa perulangan, dipunperang dados kalih welas,

antawisipun: Aliterasi, asonansi, antanaklasis, aismis, epizeukis,

tautotes, anafora, epistofa, simploke, mesodeplosis, lan epanalepsis.

c. Lelewaning Basa Perulangan

Perulangan utawi repetisi inggih punika lelewaning basa ingkang

ngandhut pangambalan ungeling basa, wanda, tembung, utawi frasa

menapa dene peranganing ukara ingkang wigati kangge paring tekanan

salebeting konteks ingkang jumbuh.

Miturut Tarigan (1985: 181) lelewaning basa perulangan kaperang

dados:

1. Aliterasi

Aliterasi inggih punika lelewaning basa ingkang migunakaken

purwakanthi utawi panganggenipun tembung-tembung ingkang

wiwitanipun sami ungelipun (Tarigan, 1985: 197).

Keraf (1985: 130) ngandharaken bilih Aliterasi inggih punika

sami kaliyan lelewaning basa ingkang awujud pangambalan

konsonan ingkang sami. Asring dipunserat wonten ing geguritan,

prosa kagem pangendah utawi penekanan.

2. Asonansi

Asonansi inggih punika lelewaning basa repetisi ingkang

awujud pangambalan vokal ingkang sami. Asring dipunginakaken

wonten ing geguritan, prosa kangge nggayuh efek penekanan

utawi kaendahan.

3. Antanaklasis

Antanaklasis inggih punika lelewaning basa ingkang

ngandhut pangambalan tembung ingkang sami kanthi teges

ingkang beda (Tarigan, 1985: 195).

4. Kiasme

Kiasme inggih punika lelewaning basa ingkang isinipun

pangambalan lan inverse sesambetan kalih tembung ing setunggal

ukara (Daciot and Todorov, 1981: 227).

5. Epizeukis

Epizeukis inggih punika lelewaning basa pangambalan ingkang

nggadhahi titikan langsung inggih punika tembung ingkang

dipunwigatosaken dipunambal-ambali kanthi runtut.

6. Tautoles

Tautoles inggih punika lelewaning basa pangambalan utawi

repetisi satunggaling tembung ingkang dipunambal-ambali

wonten ing satunggaling konstruksi (Keraf, 1985: 127).

7. Anafora

Anafora inggih punika lelewaning basa repetisi ingkang

awujud pangambalan tembung sepisan ing saben gatra utawi

saben ukara.

8. Epistrofa

Epistrofa inggih punika saemper kaliyan lelewaning basa

repetisi ingkang awujud pangambalan tembung utawi fase ing

pungkasan gatra utawi ukara kanthi runtut.

9. Simploke

Simploke inggih punika saemper lelewaning basa repetisi

ingkang awujud pangambalan ing wiwitan lan pungkasan ing

gatra utawi ukara kanthi runtut.

10. Mesodiplosis

Mesodliposis inggih punika lelewaning basa repetisi ingkang

awujud pangambalan tembung utawi frase wonten ing tengah-

tengah gatra utawi ukara.

11. Epanalepsis

Epanalepsis inggih punika lelewaning basa repetisi ingkang

awujud pangambalan tembung sepisan saking gatra, klausa, utawi

ukara dados pungkasan.

12. Anadiplosis

Anadiplosis inggih punika satunggaling lelewaning basa

repetisi ingkang tembung utawi frase pungkasan saking

satunggaling klausa utawi ukara dados tembung utawi frase

sepisan saking klausa utawi ukara sapiturutipun.

BAB III

ANALISIS DHATA

Ing ngandhap punika kaandharaken asiling panaliten ngengingi

Kaendahan ing Syair Tembang ingkang Kasekaraken Paraga Penthul lan Bejer

wonten ing Kesenian Jathilan Dusun Sukawera Desa Tlagasana Kecamatan

Watukumpul Kabupaten Pemalang. Tembang ingkang kaanalisis inggih punika

“Jalak Ijo”, “Ayak-ayak”, “Sampak 9”, “Ladrang Wahyu”, Bajing. Analisis

kasebat dumados saking Purwakanthi, Tembung saroja, Parikan, Pepindhan,

Tembung dwilingga, Bebasan, paribasan, saloka, lan Lelewaning basa.

A. Wujudipun Tembang

Jatilan mujudaken sawijining jinis tarian rakyat ingkang sampun sangu

ngrembaka ing tanah Jawi. Tari ingkang tansah kajangkepi kaliyan uba rampe

awujud jaran kepang punika limrahipun katontonaken ngantos klimaks, inggih

punika kahanan lali utawi boten sadhar dening satunggaling paraganipun.

Penari jatilan rumiyin namung wonten kalih paraga, ananging samangke saged

katindakaken langkung kathah paraga kanthi dhapukan utawi pasangan. Jathilan

nggambaraken perang kanthi nitih jaran lan agegaman pedhang. Para penari

migunakaken property pedhang ingkang kadamel saking pring lan nitih jaran

kepang. Kejawi penari ingkang nitih jaran kepang, wonten ugi paraga ingkang

migunakaken topeng. Ing antawisipun paraga punika wonten ingkang

migunakaken topeng ireng lan putih. Ingkang topeng putih aran Penthul dene

ingkang ngangge topeng ireng aran Bejer. Kalih paraga punika nggadhahi tugas

minangka lawak, penari, penyanyi kangge nglipur para prajurit ingkang nembe

ngaso sasampunipun perang. Saderengipun kawiwitan, padatan kasuguhaken pra

tontonan awujud tetabuhan lan lawakan/ utawa dhagelan saking Penthul lan bejer

kalawau. Vokal ingkang kaucapaken Penthul lan Bejer awujud dialog ingkang

lucu lan tetembangan.

Syair tembang ingkang kasekaraken paraga Penthul lan Bejer wonten ing

kesenian Jathilan dusun Sukawera desa Tlagasana kecamatan Watukumpul

kabupaten Pemalang inggih punika:

1. Jalak Ijo

Jalak ijo pitik walik jambul sega

Golong lawuh encong

Kancane kurang siji

gawe gela rasaning ati

Aja ngono e aja ngono

Dua lolo lolo ing kuwi dawa-dawa

Sing sayuk sing rukun

Jalak-jalak ijo cucuke abang separo

Yaiyo-yaiyo

Ayo kanca nyambut karya aja nyepelekaken

Nggayuh maring budaya

Jalma padha tapa ora ning tanah baru

Sing sayuk sing rukun ayo bareng

Ayo bali wedi apa aja wedi aiyo-aiyo

Padha takon wedi takon lagi apa

Jalak-jalak ijo solahe lagi tapa

Ayo kanca padha suka hura-hura

Sing enak sing nyata

Padha cancut taliwanda

Duk mong duk gur duk mong duk gur

Aja padha mundur-mundur

Ayo kanca tanpa cela


Priyagung padha nyawang


Dandan cancut taliwanda


2. Ayak-ayak

Ayak angga purwa sembah saumpama sampun mundhut

Prawasa saangkara murka

Gunung gugur isine duta slikur

Aja mundur wong seneng karo sedulur

O ala iya o ala ora

Wong seneng karo sedulur

Jarite kawung titi wanci amor wani

Pagelaran pinggir lurung titipna kula kandha

Anggladhi papat-papat

Manggung katalu sida ja muring


Arum dalu wancine manggung

Gunung gedhe isine sigaran jambe

Ora suwe wong seneng tunggal sebale

O ala iya o ala ora

Wong seneng tunggal sebale

3. Sampak 9


Pisah rama kurandane lisah klapa

Menurute gonas-ganes wijarane

Ayem tentrem sawangane

Nadyan mangun kalamun tanpa ukara

Golek priya

Rama-rama kadangku dhewe

Angudiya

Tansah daning sambe kula

Mani mangun kinarya labur nagara

Sun matura gones

Lamun sira darbe tresna


Sun matura rama


Gara surya loro madyaning asangka

Den prayitna sembarang hawa sembrana

4. Ladrang Wahyu

Ladrang wahyu

Prataruna anudiya

Anis karo mengko

Sanuneng dumadi

Marsudi ing kaweruh

Kang akeh gunane

Bisane semata tlatenana

5. Bajing

Bajing luka telu sedaya saperlu

Cancut tali wanda

Ngayahi makarya sagungeng pra tangga

Lan para waranggana

Murubing dumadi tresna mudha budhaya

B. Analisis Dhata

1. Purwakanthi

a. Purwakanthi Guru Swara

Purwakanthi Guru Swara inggih punika perangan ingkang

wingking nggandheng suwanten ingkang sampun kasebat ing

perangan wiwitan utawi purwa.

Purwakanthi guru swara ingkang katemokaken salebeting salebeting

analisis inggih punika:

(1) Kancane kurang siji

(2) gawe gela rasaning ati

Aksara ingkang kacithak ing nginggil mujudaken swanten ingkang

kaambali utawi kagandheng. Gatra kapindho swanten e lan i ing tembung

gawe lan ati punika nggandheng suwanten e (kancane) lan i (siji) ing gatra

sepisan.

(3) Jalak-jalak ijo cucuke abang separo


kaambali utawi kagandheng. Tembung kapindho swanten o ing tembung

separo punika nggandheng suwanten o (ijo) ing gatra sepisan.

(4) Ayo kanca padha suka hura-hura


kaambali utawi kagandheng. Swanten a ing tembung kanca punika

kaambali ing tembung salajengipun. Inggih punika tembung padha

suka hura-hura.

(5) Sing enak sing nyata

(6) Padha cancut taliwanda


kaambali utawi kagandheng. Gatra kapindho swanten a ing tembung

taliwanda punika nggandheng suwanten a (nyata) ing gatra sepisan

(7) Duk mong duk gur duk mong duk gur

(8) Aja padha mundur-mundur


kaambali utawi kagandheng. Gatra kapindho swanten u ing tembung

mundur punika nggandheng suwanten u (gur) ing gatra sepisan.

(9) Ayo kanca tanpa cela

Swanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika a.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung kanca tanpa cela.

(10) Prawasa saangkara murka


suwanten punika katemokaken runtut ing tembung prawasa saangkara

murka.

(11) Gunung gugur isine duta slikur

Swanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika u.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung gunung gugur duta

slikur.

(12) Aja mundur wong seneng karo sedulur

Swanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika u.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung mundur lan sedulur.

(13) Pagelaran pinggir lurung titipna kula kandha


suwanten punika katemokaken runtut ing tembung titipna kula kandha.

(14) Gunung gedhe isine sigaran jambe

Swanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika e.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung gedhe isine jambe.

(15) Ora suwe wong seneng tunggal sebale

Swanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika e.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung suwe lan sebale.

(16) Sing sayuk sing rukun

Suwanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika u.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung sayuk lan rukun

(17) Pisah rama kurandane lisah klapa

Suwanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika a.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung rama lan klapa

(18) Menurute gonas-ganes wijarane

Suwanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika e.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung menurute lan wijarane

(19) Ayem tentrem sawangane

Suwanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika e.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung ayem lan tentrem

(20) Nadyan mangun kalamun tanpa ukara

Suwanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika u.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung mangun, kalamu lan

ukara.

(21) Lamun sira darbe tresna


suwanten punika katemokaken runtut ing tembung sira lan tresna.

(22) Den prayitna sembarang hawa sembrana


suwanten punika katemokaken runtut ing tembung prayitno, hawa, lan

sembrana.

(23) Prataruna anudiya


suwanten punika katemokaken runtut ing tembung prataruna lan anudiya.

(24) Anis karo mengko

Suwanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika o.

suwanten punika katemokaken runtut ing tembung karo lan mengko.

(25) Bisane semata tlatenana


suwanten punika katemokaken runtut ing tembung semata lan tlatenana.

(26) Bajing luka telu sedaya saperlu

Suwanten ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika a

lan u. suwanten punika katemokaken runtut ing tembung luka, telu,

sedaya, saperlu..

(27) Ngayahi makarya sagungeng pra tangga


suwanten punika katemokaken runtut ing tembung makarya, pra tangga.

(28) Lan para waranggana


suwanten punika katemokaken runtut ing tembung para waranggana.

(29) Murubing dumadi tresna mudha budhaya


suwanten punika katemokaken runtut ing tembung tresna mudha budhaya.


Purwakanthi Guru Sastra inggih punika perangan ingkang wingking

nggandheng aksara ingkang ingkang sampun kasebat ing perangan

ngajeng utawi purwa.

Saking asiling analisis, purwakanthi guru sastra ingkang katemokaken

inggih punika:

(30) Golong lawuh encong

Aksara ingkang kacithak kandel ing nginggil mujudaken sastra

ingkang runtut. Sastra ng ing tembung golong kaambali malih ing

tembung encong.


Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra g.

ing kawitan katemokaken ing tembung gawe lajeng kaambali ing tembung

gela.



ingkang runtut. Sastra k ing tembung jalak kaambali malih ing tembung

cucuk.

(33) Ayo kanca nyambut karya aja nyepelekaken


ingkang runtut. Sastra k ing tembung kanca kaambali malih ing tembung

karya.



Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra r.

Sastra kasebat katemokaken ing tembung gur lajeng kaambali ing

tembung mundur.


Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra c.

Sastra kasebat katemokaken ing tembung kanca lajeng kaambali ing

tembung cela.

(37) Priyagung padha nyawang

Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra

ng. Sastra kasebat katemokaken ing tembung priyagung lajeng kaambali

ing tembung nyawang.

(38) Dandan cancut taliwanda

Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra n.

Sastra kasebat katemokaken ing tembung dandan lajeng kaambali ing

tembung cancut taliwanda. Kejawi punika ugi wonten sastra t ingkang

runtut ing tembung cancut taliwanda.

(39) Ayak angga purwa sembah saumpama sampun mundhut


m. Sastra kasebat katemokaken ing tembung sembah saumpama sampun

mundhut.



Sastra kasebat katemokaken ing tembung prawasa saangkara murka.



Sastra kasebat katemokaken ing tembung gunung gugur.



Sastra kasebat katemokaken ing tembung mundur lan sedulur..



Sastra kasebat katemokaken ing tembung pagelaran pinggir lurung.



Sastra kasebat katemokaken ing tembung gunung, gedhe, sigaran.


Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra k.

Sastra kasebat katemokaken ing tembung sayuk, rukun.


Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra n.

Sastra kasebat katemokaken ing tembung nadyan, mangun, tanpa.



Sastra kasebat katemokaken ing tembung sira darbe tresna.


Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra t.

Sastra kasebat katemokaken ing tembung semata tlatenana.


Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra l.

Sastra kasebat katemokaken ing tembung luka, telu, saperlu.

(50) Cancut tali wanda

Sastra ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika sastra t.

Sastra kasebat katemokaken ing tembung cancut taliwanda.



ng. Sastra kasebat katemokaken ing tembung ngayahi, sagungeng, tangga.

(52) Murubing dumadi tresna muda budaya


m. Sastra kasebat katemokaken ing tembung murubing, dumadi, muda.


Purwakanthi Lumaksita inggih punika perangan ingkang wingking

nggandheng tembung ingkang sampun kasebat wonten ing perangan

ngajeng utawi purwa

Purwakanthi Lumaksita ingkang katemokaken salebeting nindakaken

analisis inggih punika:

(53) Dua lolo, lolo ing kuwi dawa-dawa

Tembung ingkang kacithak kandel ing nginggil mujudaken

tembung ingkang kaginakaken kanthi runtut. Ing kawitan tembung lolo

sampun dipun sebat lajeng dipunsebat malih ing salajengipun.

(54) Ayo bali wedi apa aja wedi aiyo-aiyo


tembung ingkang kaginakaken kanthi runtut. Ing kawitan tembung wedi


(55) Padha takon wedi takon lagi apa


tembung ingkang kaginakaken kanthi runtut. Ing kawitan tembung takon


(56) Duk mong duk gur


tembung ingkang kaginakaken kanthi runtut. Ing kawitan tembung duk


(57) O ala iya o ala ora


tembung ingkang kaambali. Tembung kasebat kaginakaken kanthi runtut

salebeting setunggal gatra.



tembung ingkang kaginakaken kanthi runtut. Ing kawitan tembung sing


2. Tembung saroja

Tembung saroja inggih punika tembung rangkep, ateges tembung kalih

ingkang sami utawi saemper ingkang kagunakaken sesarengan.



tembung saroja. Tembung ayem lan tentrem punika nggadhahi teges

ingkang sami, pramila nalika kaginakaken sesarengan kawastanan

tembung saroja.

3. Parikan

Parikan inggih punika lelagon ingkang kadadosan saking kalih ukara,

saben saukara wonten isinipun wolung wanda, tarkadhang kalih welas wanda.

Ukara sepisan (gatra wiwitan) minangka purwaka utawi bebuka lan

limrahipun boten ateges punapa-punapa dene ukara kaping pindho (gatra

pungkasan) ngandhut isi.

(60) Jalak-jalak ijo solahe lagi tapa


Ukara ing nginggil mujudaken parikan ingkang kadadosan saking

kalih gatra. Gatra sepisan Jalak-jalak ijo solahe lagi tapa mujudaken

bebuka dene gatra kapindho Ayo kanca padha suka hura-hura mujudaken

isi.




kalih gatra. Gatra sepisan Sing enak sing nyata mujudaken bebuka dene

gatra kapindho Padha cancut taliwanda mujudaken isi.



Ukara ing nginggil mujudaken parikan ingkang kadadosan saking kalih

gatra. Gatra sepisan Duk mong duk gur duk mong duk gur mujudaken bebuka

dene gatra kapindho Aja padha mundur-mundur mujudaken isi.




kalih gatra. Gatra sepisan gunung gugur isine duta slikur mujudaken

bebuka dene gatra kapindho aja mundur wong seneng karo sedulur

mujudaken isi.




gatra. Gatra sepisan gunung gedhe isine sigaran jambe mujudaken bebuka

dene gatra kapindho ora suwe wong seneng tunggal sebale mujudaken isi.

(70) Gara surya loro madyaning asangka



gatra. Gatra sepisan gara surya loro madyaning asangka mujudaken bebuka

dene gatra kapindho den prayitna sembarang hawa sembrana mujudaken isi.

4. Pepindhan

Pepindhan inggih punika unen-unen ingkang ngemu surasa pepadhan,

irab-iraban, emper-emperan, dhapukaning ukara ngagem tembung “pindha”.

Pepindhan ingkang katemokaken ing tembang Jalak Ijo ing nginggi inggih

punika:

(72) Dandan cancut taliwanda.

Ukara ingkang kacithak kandel ing nginggil mujudaken pepindhan.

Dandan cancut taliwanda tegesipun siap-siap dandan.

5. Tembung dwilingga

Tembung dwilingga inggih punika tembung rangkep ingkang kadadosan

saking kalih tembung ingkang dipunambali ingkang ngandhut teges ingkang

wiyar. Utawi tembung-tembung ingkang dipunwaos kaping pindho sedaya

lingganipun.

Tembung dwilingga ingkang katemokaken ing tembang Jalak Ijo inggih

punika:


Tembung ingkang kacithak kandel ing nginggil mujudaken tembung

dwilingga. Asalipun saking tembung lingga dawa lajeng kaambali kanthi

wutuh dados dawa-dawa.


Yaiyo-yaiyo


dwilingga. Asalipun saking tembung lingga jalak lan yaiyo lajeng kaambali

kanthi wutuh dados jalak-jalan lan yaiyo-yaiyo.



dwilingga. Asalipun saking tembung lingga aiyo lajeng kaambali kanthi wutuh

dados aiyo-aiyo.



dwilingga. Asalipun saking tembung lingga jalak lajeng kaambali kanthi

wutuh dados jalak-jalak.



dwilingga. Asalipun saking tembung lingga hura lajeng kaambali kanthi

wutuh dados hura-hura.



dwilingga. Asalipun saking tembung lingga mundur lajeng kaambali kanthi

wutuh dados mundur-mundur.



dwilingga salin swara. Asalipun saking tembung lingga ganes lajeng kaambali

kanthi salin swara dados gonas-ganes.

(80) Rama-rama kadangku dhewe


dwilingga. Asalipun saking tembung lingga rama lajeng kaambali kanthi

wutuh dados rama-rama.

6. Bebasan, paribasan, saloka

Saking asiling analisis, Bebasan, paribasan, lan saloka boten katemokaken

ing tembang punika.

7. Lelewaning basa

a. Aliterasi

Aliterasi inggih punika lelewaning basa ingkang awujud pangambalan

konsonan ingkang sami.

Lelewaning basa Aliterasi ingkang katemokaken ing tembang Jalak Ijo

inggih punika:


Aksara ingkang kacithak kandel ing nginggil mujudaken konsonan

ingkang dipunambali. Konsonan ng ing tembung golong kaambali malih

ing tembung encong.


Konsonan ingkang dipunambali ing ukara ing nginggil inggih

punika konsonan g. Ing kawitan katemokaken ing tembung gawe lajeng

kaambali ing tembung gela.



ingkang dipunambali. Konsonan k ing tembung jalak kaambali malih ing

tembung cucuk.



ingkang dipunambali. Sastra k ing tembung kanca kaambali malih ing

tembung karya.



Konsonan ingkang runtut ing ukara ing nginggil inggih punika

konsonan r. Konsonan kasebat katemokaken ing tembung gur lajeng

kaambali ing tembung mundur.


Konsonan ingkang dipuunambali ing ukara ing nginggil inggih

punika konsonan c. Konsonan kasebat katemokaken ing tembung kanca

lajeng kaambali ing tembung cela.


konsonan ingkang dipunambali ing ukara ing nginggil inggih

punika konsonan ng. Konsonan kasebat katemokaken ing tembung

priyagung lajeng kaambali ing tembung nyawang.


Konsonan ingkang dipunambali ing ukara ing nginggil inggih

punika konsonan n. Konsonan kasebat katemokaken ing tembung dandan

lajeng kaambali ing tembung cancut taliwanda. Kejawi punika ugi wonten

konsonan t ingkang dipunambali ing tembung cancut taliwanda.

b. Asonansi

Asonansi inggih punika lelewaning basa repetisi ingkang awujud

pangambalan vokal ingkang sami.

Lelewaning basa Asonansi ingkang katemokaken ing tembang Jalak Ijo

ing nginggil inggih punika:



Aksara ingkang kacithak ing nginggil mujudaken aksara vokal

ingkang kaambali. Gatra kapisan vokal e lan i ing tembung kancane lan

siji punika dipunambali ing gatra kapindho ing tembung. Inggih punika

vokal e (kancane) lan vokal i (siji).



ingkang kaambali. Tembung kapisan vokal o ing tembung ijo punika

dipunambali ing gatra kapindho tembung (ijo).



ingkang kaambali. Vokal a ing tembung kanca punika kaambali ing

tembung salajengipun. Inggih punika tembung padha suka hura-hura.




ingkang kaambali. Gatra kapisan aksara vokal a ing tembung nyata

punika dipunambali ing tembung (taliwanda) ing gatra kapindho.




ingkang kaambali. Gatra kapisan swanten u ing tembung gur punika

kaambali ing tembung (mundur) ing gatra kapindho.


Aksara vokal ingkang dipunambali ing ukara ing nginggil inggih

punika a. Vokal kasebat katemokaken dipunambali ing tembung kanca

tanpa cela.

c. Anadiplosis

Anadiplosis inggih punika satunggaling lelewaning basa repetisi

ingkang tembung utawi frase pungkasan saking satunggaling klausa utawi

ukara dados tembung utawi frase sepisan saking klausa utawi ukara

sapiturutipun.

Lelewaning basa Anadiplosis ingkang katemokaken ing tembang Jalak Ijo

inggih punika:



tembung ingkang dipunambali. Ing kawitan tembung lolo sampun dipun

sebat ing frasa dua lolo lajeng dipunsebat malih ing frasa salajengipun

inggih punika lolo ing kuwi dawa-dawa.

d. Tautoles

Tautoles inggih punika lelewaning basa pangambalan utawi repetisi

satunggaling tembung ingkang dipunambal-ambali wonten ing

satunggaling konstruksi.



tembung ingkang kaambali ing satunggaling konstruksi. Ing kawitan

tembung wedi sampun dipun sebat lajeng dipunsebat malih ing

salajengipun.



tembung ingkang kaambali ing satunggaling konstruksi. Ing kawitan

tembung takon sampun dipun sebat lajeng dipunsebat malih ing

salajengipun.

BAB IV

PANUTUP

A. Dudutan

Saking asil analisis ing bab IV saged dipunpendhet dudutan bilih:

Kaendahan syair tembang ingkang asring kaprangguli awujud

panganggenipun purwakanthi, (purwakanthi guru swara, purwakanthi sastra,

lan purwakanthi lumaksita). Purwakanthi kasebat kaginakaken kangge

nyeragamaken syair tembang saengga endah nalika dipunpirengaken.

Lelewaning basa (aliterasi, asonansi, anadiplosis, lan tautoles) kaginaken

minangka seninipun abasa saha cara kangge ngandharaken makna salebeting

tembang kasebat, tembung dwilingga (dwilingga wutuh lan dwilingga salin

swara), tembung saroja kaginakaken kangge nyalarasaken syair mawi

rerangken tembung ingkang endah lan pepindhan kaginakaken minangka

pepadhan nalika ngandharaken satunggaling makna salebeting tembang

kasebat, dene paribasan, bebasan lan saloka boten kaprangguli ing panaliten

kasebat.

B. Pamrayogi

Pamrayoginipun saking panyerat gegayutan kaliyan panaliten inggih

punika:

1. Panaliten punika namung naliti syair tembang ing babagan kaendahanipun,

mugiya panaliti salajengipun sagen dindakaken panaliten katitik saking

babagan ingkang sanes.

2. Mugiya panaliti salejengipun saged migatosaken asil panaliten punika lan

saged nindakaken panaliten ingkang langkung lebet malih babagan syair

tembang ing kesenian Jathilan.

KAPUSTAKAN

Aminudin. 2002. Pengantar Apresiasi Karya Sastra. Bandung: Sinar Baru

Aglesindo.

Arikunto, Suharsini. 2006. Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktik.

Jakarta: Rineka Cipta.

Koentjoroningrat. 1984. Kebudayaan Jawa. Jakarta: Sinar Harapan.

______________. 1990. Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: Rineka Cipta

Moleong, J. Lexi. 1998. Metodologi Pendidikan Kualitatatif. Bandung: PT.

Remaja Rosdakarya.

____________. 2002. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: PT Remaja

Rosda Karya

Nugraha, K. 1994. Kamus Indonesia-Jawa. Solo: PT. Buana Raya.

Padmosoekatja, S. 1953. Ngengrengan Kasusastran Djawa. Yogyakarta: Hien

Hoo Sing.

______________. 1982. Memetri Basa Jawa II. Surabaya: CV. Citra Jaya.

______________. 1987. Memetri Basa Jawi. Surabaya: CV. Citra Jaya Murti.

Purwadi. 2004. Kamus Jawa-Indonesia Populer. Yogyakarta: Media Abadi.

Poerwadarminto. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka.

Rahman, Maman. 1993. Strategi dan Langkah-langkah Penelitian Pendidikan,

Semarang: IKIP Semarang Press

Sedyawati, Edi. 1981. Pertumbuhan Seni Pertunjukan. Jakarta: Sinar Harapan

_____________. 2002. Seni Pertunjukan, Indonesian Heritage. Jakarta:

Jayakarta Agung Offset

Semi, Atar. 1990. Metode Penelitian Sastra. Bandung: Angkasa.

Soedarsono. 1977. Tari-tarian Indonesia I. Jakarta: Proyek Pengembangan

Kebudayaan Depdikbud

Soedarsono. 1999. Seni Pertunjukan Dan Pariwisata. Yogyakarta: BP ISI

Yogyakarta

Sudarsono. 1980. Perkembangan Kesenian Tardisional. Yogyakarta: Proyek

ASKI.

Subalidinata. 1968. Sarining Kasusatran Djawa. Yogyakarta: PT. JAKER.

Sudaryanto. 1993. Metode dan Aneka Teknik Analisis Bahasa.: Pengantar

Penelitian Wahana Kebudayaan secara Linguis. Yogyakarta:

Duta Wacana University Press.

Suharso. 2009. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Semarang: Widya Karya.

Sumardjo, Jakob. 2000. Filsafat Seni. Bandung: ITB Bandung

Sumarlam. 2006. Analisis Wacana Tekstual dan Kontekstual. Surakarta:

Pustaka Cakra.

Sutopo, HB. 1988. Pengantar Penelitian Kualitatif Dasar-dasar Teori Praktis.

Surakarta: UNS Press.

Tarigan, Henty Guntur.1985. Pengajaran Gaya Bahasa. Bandung: Angkasa.

http:/www.pemda.diy/jathilan.html

http:/www.pemda.diy/wilayah_diy.html

Lampiran 1

Dhata Panaliten

8. Purwakanthi

a. Purwakanthi Guru Swara

















(118) Pisah rama kurandane lisah klapa






(124) Prataruna anudiya

(125) Anis karo mengko




(129) Lan para waranggana

(130) Murubing dumadi tresna mudha budhaya











(140) Ayak angga purwa sembah saumpama sampun mundhut











(151) Cancut tali wanda


(153) Murubing dumadi tresna muda budaya





(157) Duk mong duk gur

(158) O ala iya o ala ora


9. Tembung saroja


10. Parikan











(171) Gara surya loro madyaning asangka


11. Pepindhan

(173) Dandan cancut taliwanda.

12. Tembung dwilingga



Yaiyo-yaiyo






(181) Rama-rama kadangku dhewe

13. Lelewaning basa

e. Aliterasi










f. Asonansi










g. Anadiplosis


h. Tautoles



Lampiran 2

TEMBANG

6. Jalak Ijo

Jalak ijo pitik walik jambul sega

Golong lawuh encong

Kancane kurang siji

gawe gela rasaning ati

Aja ngono e aja ngono

Dua lolo lolo ing kuwi dawa-dawa


Jalak-jalak ijo cucuke abang separo

Yaiyo-yaiyo

Ayo kanca nyambut karya aja nyepelekaken

Nggayuh maring budaya

Jalma padha tapa ora ning tanah baru

Sing sayuk sing rukun ayo bareng

Ayo bali wedi apa aja wedi aiyo-aiyo

Padha takon wedi takon lagi apa

Jalak-jalak ijo solahe lagi tapa

Ayo kanca padha suka hura-hura

Sing enak sing nyata

Padha cancut taliwanda

Duk mong duk gur duk mong duk gur

Aja padha mundur-mundur







7. Ayak-ayak

Ayak angga purwa sembah saumpama sampun mundhut

Prawasa saangkara murka

Gunung gugur isine duta slikur

Aja mundur wong seneng karo sedulur

O ala iya o ala ora

Wong seneng karo sedulur

Jarite kawung titi wanci amor wani

Pagelaran pinggir lurung titipna kula kandha

Anggladhi papat-papat



Arum dalu wancine manggung

Gunung gedhe isine sigaran jambe

Ora suwe wong seneng tunggal sebale

O ala iya o ala ora

Wong seneng tunggal sebale

8. Sampak 9


Pisah rama kurandane lisah klapa

Menurute gonas-ganes wijarane

Ayem tentrem sawangane


Golek priya

Rama-rama kadangku dhewe

Angudiya

Tansah daning sambe kula

Mani mangun kinarya labur nagara

Sun matura gones



Sun matura rama


Gara surya loro madyaning asangka

Den prayitna sembarang hawa sembrana

9. Ladrang Wahyu

Ladrang wahyu

Prataruna anudiya

Anis karo mengko

Sanuneng dumadi

Marsudi ing kaweruh

Kang akeh gunane

Bisane semata tlatenana

10. Bajing

Bajing luka telu sedaya saperlu

Cancut tali wanda

Ngayahi makarya sagungeng pra tangga

Lan para waranggana

Murubing dumadi tresna mudha budhaya

skripsi · skripsi kaendahaning syair tembang ingkang kasekaraken paraga penthul lan bejer wonten...

Documents