pelanggaran prinsip kerja sama salebeting · pdf fileatur cecala alhamdulillah panaliti...
TRANSCRIPT
PELANGGARAN PRINSIP KERJA SAMA SALEBETING
CERKAK PANJEBAR SEMANGAT
WARSA 2006
SKRIPSI
Dening
RATNAWATI
06430226
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI
IKIP PGRI SEMARANG
2010
PELANGGARAN PRINSIP KERJA SAMA SALEBETING
CERKAK PANJEBAR SEMANGAT
WARSA 2006
SKRIPSI
Kaajokaken datheng IKIP PGRI Semarang kangge njangkepi salah
satunggaling sarat kangge mungkasi Sarjana
Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa
Dening
RATNAWATI
06430226
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI
IKIP PGRI SEMARANG
2010
ii
PASARUJUKAN
Minangka Pambimbing I lan Pambimbing II mahasiswa IKIP PGRI
Semarang Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa,
Nama : Ratnawati
NPM : 06430226
Program Studi : Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa
Irah-irahan Skripsi : Pelanggaran Prinsip Kerja Sama Salebeting Cerkak
Panjebar Semangat Warsa 2006
ngandharaken menawi skripsi ingkang kadamel dening mahasiswa wonten
nginggil sampun purna.
Semarang, Juli 2010
Pambimbing I, Pambimbing II,
Dra. HR. Utami, M. Hum. Sutadi, S. Pd., M. Pd.
NPP. 906301071 NIP. 19670504 1990031012
Hanguningani,
Ketua Program Studi
Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa
Dra. HR. Utami, M.Hum.
NPP. 906301071
iii
PANGESAHAN
Skripsi kanthi irah-irahan “Pelanggaran Prinsip Kerja Sama Salebeting
Cerkak Panjebar Semangat Warsa 2006” ingkang dipundamel dening Ratnawati,
sampun dipunsarujuki dening sidang panitia skripsi IKIP PGRI Semarang.
Dinten : Jum’at
Surya : 6 Agustus 2010.
Panitia Ujian
Pangarsa,
Dra. Sri Suciati, M.Hum.
NIP. 196503161967532002
Panyitra,
Dra. HR. Utami, M. Hum.
NPP. 906301071
Anggota Penguji,
1. Dra. HR. Utami, M. Hum. ( )
NPP. 906301071
2. Sutadi, S. Pd., M. Pd. ( )
NIP. 19670504 1990031012
3. Bambang Sulanjari, S. S. ( )
NPP. 077001187
iv
SESANTI LAN PISUNGSUNG
SESANTI
1.
“ Lan sejatosipun manungsa boten angsal punapa-punapa kejawi napa ingkangsampun dipunusahakaken”. (QS. An-najm 39)
2.
……
“…… Allah ngangkat derajatipun tiyang-tiyang iman lan tiyang ingkangnggadhahi ilmu. Lan Allah Maha waspada kaliyan punapa ingkang sedayapanjenengan tindakaken.” (QS. Al Mujadalah - 11)
3. “Wiwitanipun ngelmu inggih punika mirengaken lajeng migatosaken,ngapalaken, ngamalaken, lan ingkang pungkasan nyebaraken” (HR. Bukhori)
PISUNGSUNG
1. Bapak saha ibu ingkang tansah kula
tresnani.
2. Kanca-kanca ingkang sampun mbiyantu
kula mliginipun kanca kelsa F.
3. Sedaya ingkang kersa maos skripsi kula.
v
ATUR CECALA
Alhamdulillah panaliti aturaken datheng Allah SWT ingkang sampun
paring welas asih, kasarasan, rahmat, hidayah, tuwin daya. Skripsi kanthi irah-
irahan “Pelanggaran Prinsip Kerja Sama Salebeting Cerkak Panjebar Semangat
Warsa 2006” kadamel kangge njangkepi salah satunggaling sarat kangge
mungkasi Program Sarjana Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa.
Wonten ngriki panaliti ngaturaken agenging panuwun datheng sedaya ing
panyeratan skripsi punika, kados ingkang kasebat ing nagndhap punika.
1. Bapak Muhdi, S.H., M.Hum., minangka Rektor IKIP PGRI Semarang.
2. Ibu Dra. Sri Suciati, M.Hum., minangka Dekan Fakultas Pendidikan Bahasa
dan Seni IKIP PGRI Semarang.
3. Ibu Dra. HR. Utami, M.Hum., minangka Ketua Program Studi Pendidikan
Bahasa dan Sastra Jawa lan minangka Dosen Pambimbing I.
4. Bapak Sutadi, S.Pd., M.Pd., minangka Dosen Pambimbing II.
5. Sedaya kadang ingkang boten saged panaliti sebataken satunggal baka
satunggal.
Mugi-mugi panyeratan skripsi punika saged ngasilaken mupangat lan
nambahi seserepan dhumateng para pamaos.
Semarang, Juli 2010
Panaliti
vi
ABSTRAK
Ratnawati. 06430226. Pelanggaran Prinsip Kerja Sama Salebeting CerkakPanjebar Semangat Warsa 2006. Skripsi. Pendidikan Bahasa dan SastraJawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. IKIP PGRI Semarang. Tahun2010. Pembimbing I Dra. HR. Utami, M. Hum., pembimbing II Sutadi, S.Pd. M. Pd.
Kata Kunci : Pelanggaran prinsip kerja sama dan Cerkak
Berdasarkan judul ini, permasalahan penelitian yaitu (1) Bagaimanapercakapan didalam cerkak dari majalah Panjebar Semangat tahun 2006 yangmelanggar aturan prinsip kerja sama? Dan (2) bagaimana wujud dari pelanggaranprinsip kerja sama tersebut.
Dari permalasahan tersebut peneliti mempunyai tujuan yaitu (1) menjelaskanbagaimana percakapan didalam cerkak dari majalah Panjebar Semangat tahun2006 yang melanggar aturan prinsip kerja sama (2) menjelaskan wujud daripelanggaran prinsip kerja sama. Dari analisis tersebut dapat dilihat tuturan yangmelanggar aturan prinsip kerja sama dan wujud dari pelanggaran tersebut.
Penelitian ini mempunyai manfaat, yaitu (1) manfaat teoritis yaitumenambah pengetahuan tentang prinsip kerja sama dan pelanggaran prinsip kerjasama pada cerkak didalam majalah Panjebar Semangat tahun 2006. (2) manfaatpraktis yaitu diharapkan supaya dapat menjadi contoh atau tuntunan para pembacadalam bermasyarakat.
Untuk memudahkan saat meneliti, peneliti seharusnya menggunakan metodeyang sesuai dengan bab yang akan dianalisis. Metode yang digunakan yaitumetode pendekatan deskriptif kualitatif. Sumber data pada penelitian yaitudiambil dari cerkak Panjebar Semangat tahun 2006 dan data-datanya yaitu berupapercakapan atau tuturan yang ada pada cerkak tersebut. Tehnik pengumpulan datayang digunakan yaitu dengan tehnik pustaka.
Hasil analisis dan pembahasannya yaitu peneliti menjelaskan wujudmelanggar prinsip kerja sama pada cerkak Panjebar Semangat tahun 2006.Sesudah hasil penelitian dijelaskan, kemudian peneliti membuat kesimpulan dansaran berhubungan dengan bab yang dianalisis tadi. Penelitian ini diharapkan bisamemberi manfaat untuk pembaca dan peneliti sendiri.
vii
SARI PATHI
Ratnawati. 06430226. Pelanggaran Prinsip Kerja Sama salebeting CerkakPanjebar Semangat warsa 2006. Skripsi. Pendidikan Bahasa dan SastraJawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. IKIP PGRI Semarang.Warsa 2010. Pembimbing I : Dra. HR. Utami, M. Hum., Pembimbing II: Sutadi, S. Pd., M. Pd.
Tembung Wos : Pelanggaran prinsip kerja sama lan Cerkak
Adhedhasar irah-irahan punika, prekawis panalitenipun inggih punika (1)Kados pundi wicantenan ing salebeting cerkak saking kalawarti PanjebarSemangat warsa 2006 ingkang nerak paugeran prinsip kerja sama? Lan (2)Punapa wujudipun pelanggaran prisip kerja sama punika?
Saking prekawis punika panaliten nggadhahi ancas inggih punika (1)Ngandharaken kados pundi wicantenan ing salebeting cerkak saking kalawartiPanjebar Semangat warsa 2006 ingkang nerak paugeran prinsip kerja sama (2)Ngandharaken wujudipun pelanggaran prinsip kerja sama. Saking analisis punikasaged katingal tuturan ingkang nerak paugeran prinsip kerja sama lan wujudipunpelanggaran punika.
Panaliten punika nggadhahi mupangat, inggih punika (1) mupangat teoritisinggih punika nambahi seserepan ing babagan prinsip kerja sama lan pelanggaranprinsip kerja sama ing cerkak salebeting kalawarti Panjebar Semangat warsa2006. (2) Mupangat praktis inggih punika ing pangangkah sageda tuladha punikadados pandom utawi tuntunan tumraping para pamaos anggenipun sesambetan ingbabagan ngajeng.
Supados nggampilaken nalika naliti panaliti nglampahaken panaliten,panaliti kedahipun ngginakaken metode ingkang jumbuh kaliyan bab ingkangbadhe kaanalisis. Metodhe ingkang dipunginakaken inggih punika metodhependekatan deskriptif kualitatif. Sumber dhata ing panaliten punika kapundhutsaking cerkak kalawarti Panjebar Semangat warsa 2006 lan dhata-dhatanipuninggih punika pacelathon utawi tuturan ingkang wonten ing cerkak kasebut.Teknik pangempalan punika kanthi teknik kapustakan.
Asil analisis lan pirembaganipun inggih punika panaliti ngandharakenwujud nerakipun prinsip kerja sama wonten ing cerkak Panjebar Semangat warsa2006. Sasampunipun asil panaliten dipunandharaken lajeng panaliti dameldudutan lan pamrayogi magepokan kaliyan bab ingkang dipunanalisis kalawau.Panaliten punika kajab saged paring mupangat dhateng pamaos lan panalitipiyambak.
viii
DHAFTAR ISI
IRAH-IRAHAN ……………………………………………………………… i
PASARUJUKAN ……………………………………………………………. ii
PANGESAHAN ……………………………………………………………… iii
SESANTI LAN PISUNGSUNG …………………………………………….. iv
ATUR CECALA …………………………………………………………….. v
ABSTRAK …………………………………………………………………… vi
SARI PATHI ………………………………………………………………… vii
DHAFTAR ISI ………………………………………………………………. viii
BAB I PAMBUKA …………………………………………………………... 1
A. Landhesan Pamilihing Irah-Irahan …………………………………… 1
B. Momotaning Prekawis ……………………………………………….. 4
C. Ancasing Panaliten …………………………………………………… 4
D. Mupangating Panaliten ………………………………………………. 4
E. Panandhesing Tembung ……………………………………………… 5
F. Tatarakiting Panyeratan ……………………………………………… 6
BAB II LANDHESANING TEORI …………………………………………. 7
A. Basa …………………………………………………………………... 7
B. Pragmatik ……………………………………………………………... 8
C. Tindak Tutur ………………………………………………………….. 10
D. Prinsip Micara ………………………………………………………… 13
ix
BAB III METODHOLOGI PANALITEN …………………………………… 21
A. Pendekatan Panaliten …………………………………………………. 21
B. Variabel Panaliten …………………………………………………….. 21
C. Data lan Sumber Data ………………………………………………… 22
D. Teknik Pangempalan Data ……………………………………………. 23
E. Teknik Analisis Data …………………………………………………. 24
F. Teknik Penyajian Hasil Analisis ……………………………………… 24
BAB IV PELANGGARAN PRINSIP KERJA SAMA SALEBETING
CERKAK PANJEBAR SEMANGAT WARSA 2006…………....... 26
A. Maksim Kuantitas ……………………………………………………. 26
B. Maksim Kualitas ……………………………………………………… 47
C. Maksim Relevansi ……………………………………………………. 55
D. Maksim Cara …………………………………………………………. 63
BAB V PANUTUP …………………………………………………………... 73
A. Dudutan ………………………………………………………………. 73
B. Pamrayogi …………………………………………………………….. 74
KAPUSTAKAN
SIMPINGAN
BAB I
PURWAKA
A. Landhesan Pamilihing Irah-Irahan
Basa minangka sarana sesambetan ingkang sae menawi
dipuntandingaken kaliyan sarana sesambetan sanesipun (Chaer, 2004: 11).
Setunggal cara menawi nelaah basa punika mriksani kanthi sistematis kangge
nggabungaken perangan-perangan alit dados perangan ingkang langkung ageng
kanthi ancas komunikasi (Thomas, 2007: 8). Basa awujud sarana sesambetan
manungsa, kangge sesambetan ing satunggaling bebrayan. Punapa kemawon
ingkang dipuntindakaken manungsa kadosta, dolanan, kempalan, nyambut
damel, utawi medharaken pesen sedaya ngginakaken sarana basa.
Komunikasi miturut Edward ing makalah Soedianto: (-, 2) inggih punika
proses kangge ngirim gagasan, pikajengan lan pesen ingkang dipunaturaken
lumantar lambang tartamtu, ingkang ngemu teges dipunkirimaken dening tiyang
ingkang maringi pesen (panutur) ingkang katujokaken dhateng ingkang nampi
pesen (mitra tutur). Komunikasi saged kasil kanthi sae komunikatif bilih panutur
lan mitra tutur saged nuwuhaken pangertosan. Komponen ingkang kedah
wonten ing proses komunikasi inggih punika; 1) Pihak ingkang berkomunikasi,
punika panutur lan mitra tutur 2) informasi ingkang dipunkomunikasekaken 3)
pirantos ingkang dipunginakaken wonten komunikasi kasebut.
1
2
Supados basa ingkang dipunginakaken saged komunikatif, kedah wonten
kerja sama ingkang kedah dipuntindakaken dening panutur lan mitra tutur
supados proses komunikasi punika saged gancar. Prinsip punika ing
antawisipun nuntun punapa ingkang kedah dipuntindakaken panyarta
pacelathon supados pacelathon punika saged kohern.
Grice ing Wijana, (1996: 46) ngandharaken prinsip kerja sama nyakup 4
maksim inggih punika maksim kuantitas (maxim of quantity), maksim kualitas
(maxim of quality), maksim relevansi (maxim of relevance), lan maksim
pelaksanaan (maxim of manner). 4 maksim punika ingkang kedah
dipungatosaken dening tiyang, supados anggenipun ngginakaken basa
padintenan boten nerak paugeran prinsip kerja sama. Paugeran ingkang katerak
boten namung wonten ing prilaku padintenan kemawon, nanging wonten ing
media cetak ugi kathah ingkang nerak prinsip kerja sama, kadosta ing
salebeting cerkak.
Kathah pamaos ingkang remen maos rubrik cerkak ing Panjebar
Semangat. Saklebeting cerkak punika panaliti kathah manggihaken wicantenan
ingkang nerak prinsip kerja sama, ananging pamaos boten mangertosi babagan
punika.
Cerkak (cerita cekak) punika kalebet prosa fiksi ingkang lingkup
prekawisipun langkung alit. Miturut Poe wonten Murywantobroto, (2007: 11)
cerkak punika satunggaling cariyos ingkang dipunwaos saklenggahan, kinten-
kinten antawisipun setengah dumugi kalih jam. Kadadosan ing salebeting
3
cerkak punika kadadosan padintenan. Miturut Semi, cerkak ngandhut
penceritaan ingkang musat kaliyan setunggal kadadosan pokok. Paraganipun
ide sentral saking cariyos. Saking andharan wonten nginggil, cariyos cerkak
punika satunggaling cariyos ingkang dipunwaos saklenggahan, musataken
perhatosanipun wonten paraga utama lan prekawis ingkang langkung nonjol
dados pokok cariyos. Wonten ing panaliten punika, panaliti namung badhe
mbedhah kados pundi komunikasi ingkang sae salebeting cerkak ingkang
kapendhet saking kalawarti Panjebar Semangat.
Panjebar Semangat inggih punika salah satunggaling kalawarti minggon
basa Jawi. Panjebar Semangat punika terbitan Surabaya, kawontenaken saben
dinten setu dening PT. Pancoran Semangat Jaya, kacetak dening PT. Percetakan
PS., Jl Bubutan 85-B Surabaya 60174. Isinipun inggih maneka warni lan
komplit sanget awit budaya, politik, pendidikan, kriminal, olah raga kawruh
agami, kasarasan, glanggang remaja, wacan bocah, cerkak, cerbung lan
sapanunggalanipun. Suradira Jayaningrat Lebur dening Pangastuti. Kalawarti
minggon basa jawa kangge sesulih lan tuntunan rakyat anggayuh kamulyaning
nusa lan bangsa adhedhesar Pancasila.
Adhedhasar jlentrehan wonten nginggil, panyerat badhe nganalisis
Pelanggaran Prinsip Kerja Sama. Panaliten punika dipunlaksanakaken wonten
wacana (cerita cekak) ingkang kacitak wonten ing Panjebar Semangat warsa
2006.
4
B. Momotaning Prekawis
1. Kados pundi wicantenan ing salebeting cerkak saking kalawarti Panjebar
Semangat 2006 ingkang nerak paugeran prinsip kerja sama?
2. Menapa wujudipun pelanggaran prinsip kerja sama?
C. Ancasing Panaliten
Jumbuh kaliyan momotaning prekawis wonten nginggil, ingkang dados
ancasing panaliten kasebat ing ngandhap punika.
1. Ngandharaken kados pundi wicantenan ing salebeting cerkak saking kalawarti
Panjebar Semangat 2006 ingkang nerak paugeran prinsip kerja sama..
2. Ngandharaken wujudipun pelanggaran prinsip kerja sama.
D. Mupangating Panaliten
1. Mupangating teoritis
Nambahi seserepan ing babagan prinsip kerja sama lan pelanggaran prinsip
kerja sama ing cerkak salebeting Panjebar Semangat warsa 2006.
2. Mupangating praktis
Ing pangangkah sageda tuladha punika dados pandom utawi tuntunan
tumraping para pamaos anggenipun sesambetan ing babagan ngajeng.
5
E. Panandhesing Tembung
Supados anggenipun maos boten nuwuhaken pamanggih ingkang beda, ing
ngriki badhe dipunlandhesaken tetembungan ingkang kangge irah-irahan.
1. Pelanggaran
Pelanggaran punika saking tembung langgar ingkang tegesipun
nglanggar, nerak, nrajang, nabrak, nubruk, nyerang (Bausastra Jawa, 2001
:448). Pelanggaran wonten ing panaliten punika minangka pelanggaran
prinsip-prinsip ngginakaken basa dening panutur ingkang wonten ing
wicantenan.
2. Prinsip kerja sama
Ing proses komunikasi saged dipuntindakaken kanthi sae antawis
panutur lan mitra tutur menawi wonten kerja sama ing tuturan. Kerja sama
punika saged dipuntindakaken kanthi tata krama dhateng mitra tuturipun
(Rahardi, 2005: 52).
3. Pelanggaran Prinsip Kerja sama
Pelanggaran prinsip kerja sama punika panutur nindakaken
penyimpangan-penyimpangan dhateng prinsip-prinsip ngicalaken basa lan
nuduhaken wontenipun teges tartamtu ing tuturan ingkang dipuntampi dening
mitra tutur (Rohmadi, 2004: 115).
6
F. Tatarakiting Panyeratan
Tata rakiting panyeratan ing panaliten punika kaandharaken wonten ing
ngandhap punika.
Bab I minangka landhesan kangge mangertosi punapa ingkang dados
undering prekawis, isinipun nyakup landhesan pamilihing irah-irahan,
momotaning prekawis, ancasing panaliten, mupangating panaliten,
panandhesing tembung, lan tata rakiting panyeratan.
Kangge mrantasi momotaning prekawis, dipunginakaken saperangan teori,
dene andharanipun kawiwitan kanthi landhesan teori, ingkang nyakup ing
antawisipun: Basa, Pragmatik, Tindak tutur, Prinsip Micara. Ingkang sedaya
punika kababar wonten ing bab II.
Metodologi panaliten saged kawaos ing bab III. Isinipun nyakup
pendekatan panaliten, variabel panaliten, data lan sumber data, teknik
pangempalan data, teknik analisis data, teknik penyajian hasil analisis.
Bab IV mratelakaken palapuraning panaliten lan pirembagan wicantenan
pelanggaran prinsip kerja sama ing salebeting kempalaning cerkak saking
kalawarti Panjebar Semangat warsa 2006.
Wonten ing bab V skirpsi punika kaserat dudutan lan pamrayogi. Lajeng
Kapustakan lan Lampiran Dhata kaserat wonten pungkasaning skripsi.
7
BAB II
LANDHESANING TEORI
A. Basa
Basa punika minangka sarana sesambetan ingkang wigatos ing
pagesangan. Basa punika satunggal ciri ingkang bentenaken manungsa kalian
titah sanesipun ing jagad punika (Tarigan, 1986: 3).
Basa punika nggadhahi sifat manusiawi. Tegesipun, basa punika
minangka pirantos komunikasi verbal ingkang namung dipungadhahi manungsa.
Kewan boten gadhah basa, ingkang dipunagem kewan minangka piranti
komunikasi punika bunyi utawi gerak isyarat, sifatipun boten produktif utawi
boten dinamis. Dipunkuwaosi kewan kanthi instingtif, utawi mawi naluriah.
Kamangka manungsa nguwaosi basa boten mawi instingtif utawi naluriah,
ananging mawi sinau. Tanpa sinau manungsa boten saged ngginakaken basa
(Chaer, 2004: 14).
Miturut Lyons (ing Rohmadi, 2004: 6) basa wonten pragmatik nuduhaken
kasagedan ngginakaken basa ing sesambetan lan mikajengaken wontenipun
wujud basa ingkang jumbuh utawi ragam basa kanthi faktor-faktor panamtu
tindak komunikatif. Faktor-faktor panamtu timdak komunikatif punika (1) kaliyan
sinten ngginakaken basa, (2) punapa ancasipun (3) ing kahanan punapa (4) ing
7
8
konteks kabudayan lan kahanan (5) jalur ingkang pundi (lisa utawi tulisan), (6)
punapa sarananipun, (7) wonten ing prastawa punapa.
Basa awujud pirantos komunikasi manungsa, kagem sesambetan kaliyan
bebrayan. Punapa kemawon ingkang dipuntindakaken manungsa kadosta dolanan,
kempalan, nyambut damel, utawi nyampekaken pesen sedaya ginakaken sarana
basa.
B. Pragmatik
Pragmatik punika cabang ilmu basa ingkang nyinaoni struktur basa mawi
eksternal, kadospundi satunggaling basa punika dipunginakaken wonten
komunikasi (Wijana, 1996: 1). Miturut Leech ing Wijana, (1996:3) pragmatik
minangka cabang ilmu basa ingkang kasusun saking fonologi, morfologi,
sintaksis, lan semantik. Pragmatik punika minangka pasinaonan basa ingkang
nyinaoni sesambetan basa kaliyan konteksipun. Konteks ingkang dipuntegesi
punika sedaya kadadosan ingkang sampun dumados. Kawruh ingkang sampun
dipungadhai sesarengan dening panutur lan mitra tutur sarta ingkang dherek ing
patuturan. Miturut Wijana konteks ingkang kados makaten saged dipunsebat
konteks situasi tutur.
Leech ing Wijana, (1996: 10) ngandharaken menawi situasi tutur punika
wonten 5 aspek ingkang kedhah dipungatosaken, kados ing ngandhap punika.
9
1. Panutur lan Mitra Tutur
Panutur minangka tiyang ingkang nindakaken tuturan ateges tiyang
ingkang ngandharaken fungsi pragmatik tartamtu ing kadadosan komunikasi.
Mitra tutur inggih punika tiyang ingkang dados sasaran lan lawan panutur ing
patuturan
2. Konteks Tuturan
Wonten ing tata basa konteks tuturan punika nyakup sedaya aspek fisik
utawi latar sosial ingkang jumbuh kaliyan tuturan ingkang
dipunekspresikaken. Konteks ingkang sifatipun fisik punika fisik tuturan
kaliyan tuturan sanes, limrahipun kasebat konteks. Ing pragmatik konteks
punika sedaya lelandhesing kawruh ingkang dipunmangertosi sesarengan
dening panutur lan mitra tutur.
3. Ancasipun Tuturan
Ancas tuturan inggih punika punapa ingkang badhe dipungayuh
panutur nindakaken tindak tutur. Sedaya tuturan ingkang normal nggadhahi
ancas. Prekawis punika tegesipun boten wonten tuturan ingkang boten
ngandharaken ancas. Wonten ing sedaya prastawa tutur pinten-pinten tuturan
saged dipunekspresi kangge nyatakaken ancas.
4. Tuturan Minangka Wujud lan Tindakan
Miturut Gunarwan (Rustono, 1999: 29) nindakaken tuturan saged
katingal minangka nindakaken tindakan.
10
5. Tuturan Minangka Produk Tindak Verbal
Tuturan punika awujud asil tindakan. Tindakan manungsa punika
kaperang dados 2, inggih punika tindakan verbal lan tindakan non verbal.
Amargi kadadosan saking tindakan verbal, tuturan punika awujud produk
tindak verbal. Tindak verbal inggih punika tindak ngespresikaken
Kaprigelan pragmatik nggadhahi gegayutan kaliyan fungsi basa. Basa
dipunbetahaken kangge komunikasi lan mratelakake wicantenan saking para
panutur. Komunikasi lan ekspresi minangka fungsi basa ingkang boten saged
dipunbentenaken (Sudiyati lan Widyamartaya, 1996: 9)
C. Tindak Tutur
Tindak tutur punika gejala individual, nggadhahi sifat psikologis, lan
kalangsunganipun dipuntentokaken kaliyan kamampuan basa panutur nalika
ngadhepi situasi tartamtu (Chaer, 1995: 65).
Ukara punika sami kaliyan panyaruwenipun Suwito, bilih Peristiwa tutur
minangka gejala sosial lan wonten interaksi antawis panutur ing kahanan lan
panggenan tartamtu, pramila tindak tutur langkug kiyat minangka gejala
individual, nggadhahi sifat psikologis lan katemtokaken dening kasagedan basa
panutur ing kahanan tartamtu. Wonten ing tindak tutur tiyang langkung
ngawigatosaken teges ing tuturan punika.
Miturut Searle ing Wijana (1996: 17) menawi mawi pragmatis wonten 3
jinis tindakan ingkang saged dipunwujudaken dening panutur, inggih punika
11
tindak lokusi (locutionary act), tindak ilokusi (illocutionary act), dan tindak
perlokusi (perlocutionary act).
1. Tindak Lokusi
Tindak lokusi punika tindak tutur kangge ngandharaken samukawis
lan namung maringi informasi kemawon tanpa kangge nindakaken
samukawis. Tuladhanipun “Aku lagi maca Koran”.
2. Tindak Ilokusi
Tindak ilokusi punika tindak tutur ingkang nggadhahi fungsi
ngandharaken informasi lan dipunginakaken kangge nindakaken samukawis.
Tuladhanipun “Wis adzan maghrib kae lho!”, tuturan punika menawi
dipunparingaken ibu dhateng putranipun ingkang taksih nonton TV.
3. Tindak Perlokusi
Tindak perlokusi punika tindak tutur ingkang dipunandharaken dening
panutur kangge mangaribawani mitra tuturipun. Tuladhanipun “Ani bebas
SPP”, tuturan punika dipunaturaken dening salah satunggaling dwija dhateng
murid-murid, mila ilokusinipun supados kanca-kancanipun boten meri lan
perlokusinipun supados kanca-kanca mangertosi kahanan ekonomi tiyang
sepuhipun.
Ing Wijana tindak tutur punika kaperang dados kalih (2), ingkang sapisan
tindak tutur langsung lan tindak tutur tidak langsung, ingkang kaping kalih tindak
tutur literal lan tidak literal.
12
1. Tindak Tutur Langsung lan Tidak Langsung
Tindak tutur langsung awujud ukara pawarta, ukara pratanya, ukara
pakon. Sedaya punika nggadhahi fungsi ingkang konvensional menawi ukara
pawarta fungsinipun kangge ngandharaken prakawis, ukara pitaken kangge
nggandharaken pitakenan, ukara pakon kangge ngandharaken parentah.
Tuladha tindak tutur langsung :
a. “Nana lagi nyiram kembang.” (ukara pawarta)
b. “Bocah klambi ireng kae jenenge sapa?” (ukara pitaken)
c. “Tulung aku tutupna lawang!” (ukara pakon)
Tindak tutur tidak langsung minangka tindak tutur kangge ngaturi
tiyang supados nindakaken samukawis kanthi boten langsung. Tindak tutur
punika dipuntindakake kanthi mumpangataken ukara pawarta utawi ukara
patanya supados tiyang ingkang dipunaturi boten rumaos dipunaturi.
Tuladha tindak tutur tidak langsung :
“Dhik, mbak ngelak ki”
2. Tindak Tutur Literal lan Tindak Tutur Tidak Literal
Tindak tutur literal punika tindak tutur ingkang tegesipun sami kaliyan
tembung-tembung ingkang sampun kasusun. Menawi tindak tutur tidak literal
punika tindak tutur ingkang tegesipun boten sami kaliyan tembung-tembung
ingkang sampun kasusun.
Tuladha tindak tutur literal lan tindak tutur tidak literal :
a. “Biduan kae suwarane apik tenan.” (tindak tutur literal)
13
b. “Suwaramu apik, ning kowe ora usah nembang.” (tindak tutur tidak
literal)
D. Prinsip Micara
Prinsip micara minangka prinsip ing wacana kontekstual ingkang
dipunasilaken saking proses wicantenan ingkang kaiket konteks. Proses
komunikasi kawujud amargi panutur nindakaken prinsip kerja sama. Ing prinsip
micara kaperang kalih prinsip, ingkang sapisan prinsip kerja sama lan kaping
kalih prinsip kesantunan.
1. Prinsip Kerja Sama
Prinsip kerja sama inggih punika prinsip micara ingkang nuntun
panyarta pacelathon supados saged nindakaken pacelathon kanthi kooperatif
lan saged ngginakaken basa kanthi efektif lan efisien. Prinsip punika ing
antawisipun nuntun punapa ingkang kedah dipuntindakaken panyarta micara
punika supados kohern. Panutur ingkang boten maringi kontribusi wonten ing
koherensi micara inggih punika boten gatosaken prinsip kerja sama
Tuladhanipun wonten pacelathon Ibu kaliyan putranipun. Ibu nyuwun
pirsa kaliyan putranipun ”Saiki jam pira dik?” lajeng putranipun mangsuli
“Benjing libur kok, bu”. Pacelathon punika nerak prinsip kerja sama, amargi
wangsulan putranipun boten relevan kaliyan pitakenan ibunipun, pramila
pacelathon punika boten kohern. Kedhahipun pitakenanipun ibu punika
dipunwangsuli “Sakniki tabuh 19.00, bu”. Ananging menawi pitakenan ibu
14
punika awujud pitedhah supados putranipun sinau, wangsulan putranipun
boten sinau amargi libur punika relevan. Pramila pacelathon punika saged
kohern.
Grice ngandharaken prinsip kerja sama wonten 4 inggih punika
maksim kuantitas, maksim kualitas, maksim relevansi, maksim pelaksanaan
utawi cara. Maksim punika aturan patuturan salebetipun tuturan ingkang
wajar (Rohmadi, 2004: 17).
a. Maksim Kuantitas (maxim quantity)
Maksim kuantitas punika paugeran pituturan ingkang mbetahaken
kontribusi saking panutur lan mitra tutur sacekakipun jumbuh kaliyan
ingkang kasuwun. Informasi ingkang dipunparingaken dhateng mitra tutur
boten angsal langkung saking punapa ingkang dipunsuwun dening mitra
tutur (Rahardi, 2005:53).Tegesipun kontribusi saben-saben panutur
kedhahipun jumbuh kaliyan ingkang dipunbetahaken. Menawi kontribusi
ingkang dipunbetahaken sekedhik, pramila panutur inggih maringi
kontribusi sekedhik kemawon, makaten kosok wangsulipun.
Tuladha :
1) A : Wonten pundi griya panjenengan?
B : Wonten Pemalang
2) A : Wonten pundi griya panjenengan?
15
B : Rumiyin kula wonten Pekalongan, samenika wonten
Pemalangan, Ds. Ampelgading RT. 01 RW. 04 Kecamatan
Ampelgading
Tuturan B wonten ing (1) langkung kooperatif menawi
dipunbandingaken kaliyan tuturan B wonten ing (2). Amargi tuturan B
wonten ing (a) maringi kontribusi kanthi kuantitas madai wonten ing
saben tahapan komunikasi. Memawi tuturan B wonten ing (b) boten
kooperatif amargi maringi kontribusi ingkang kathah
b. Maksim Kualitas (maxim of quality)
Maksim kualitas punika saben panutur dipunpikajengaken supados
saged ngandharaken samukawis ingkang leres lan jumbuh kaliyan fakta
sajatosipun ing wicantenan (Rahardi, 2005: 55).
Tuladha:
3) A : “Pembimbing skripsimu sapa?”
B : “Bu Utami kaliyan Pak Sutadi”
Tuturan (B) ingkang minangka wangsulan saking pitakenanipun
panutur (A) sampun kalebet tuturan prinsip kerja sama maksim kualitas
amargi punapa ingkang kaandharaken ing tuturanipun leres lan jumbuh
kaliyan fakta ingkang sajatosipun, menawi ing jurusan Pendidikan Bahasa
lan Sastra Jawa Bu Utami lan Pak Sutadi minangka salah satunggaling
dosen pambimbing skripsi.
16
c. Maksim Relevansi (maxim of relevance)
Maksim Relevansi ngedhahaken saben panyarta pacelathon
maringi kontribusi ingkang relevan kaliyan prekawis ingkang
dipunngendikakaken (Rahardi, 2005:56). Tegesipun menawi ing maksim
relevansi punika dipunandharaken supados antawis panutur lan mitra tutur
wonten kerja sama ingkang sae ing tuturan lan kedhah maringi kontribusi
ingkang relevan kaliyan prekawis ingkang dipuntuturaken.
Tuladha :
4) A : “Sirahku ngelu banget”.
B : “Piye yen priksa neng Rumah Sakit wae?”
Tuturan B wonten ing (4) kasebut relevan kaliyan prekawis
ingkang dipunadhepi wonten ing pacelathon. Tuturan A ngeluh bilih
piyambakipun ngelu, mila B ngekspresi tuturan ingkang jumbuh kaliyan
pokok prekawis ingkang dipuntuturaken A, mila tuturan punika
kooperatif.
5) A : ”Piye skripsimu wis tekan ngendi?”.
B : ”Isih kaya wingi Bab 1, 2, 3.”
Wangsulan saking mitra tutur B wonten ing (5) tuturanipun ‘Isih
kaya wingi Bab 1, 2, 3’ punika babagan skripsi lan jumbuh kaliyan
pitakenanipun panutur (A) ingkang ngenani babagan skripsi. Tuturan
ingkang relevan antawisipun panutur lan mitra tutur kalebet ing prinsip
kerja sama maksim relevansi.
17
d. Maksim Pelaksanaan utawi Cara (maxim of manner)
Maksim pelaksanaan utawi cara punika ngedahaken panutur lan
mitra tutur wicantenan kanthi langsung, runtut, gamblang, lan boten
kabur, boten ambigu (Rahardi, 2005: 57).
Tuladha:
6) A : ”Bu, sesuk aku arep mangkat neng Semarang.”.
B : ”Ya, sing ati-ati neng dalan. Iki sangune.”
Tuturan (A) lan (B) ing (6) sami-sami nindakaken kerja sama
ingkang sae saengga tuturanipun saged dipunmangertosi. Caranipun mitra
tutur (B) maringi kontribusi punika sampun runtut, langsung lan tegesipun
saged dipuntampi dening panutur kanthi gamblang. Kerja sama ingkang
sae ing tuturan antawis panutur kaliyan mitra tutur kanthi nindakaken
tuturan ingkang runtut lan tegesipun saged dipunmangertosi saben
panutur, punika kalebet ing prinsip kerja sama maksim pelaksanaan utawi
cara
2. Prinsip Kesantunan
Prinsip Kesantunan (politeness principle) punika sesambetan
kaliyan paugeran (aturan) babagan prekawis-prekawis ingkang nggadhahi
sifat social, estetis, lan moral wonten ing tindak tutur Grice, ing Rustono
(1999: 61). Prinsip kesantunan dipunagem kangge njangkepi prinsip kerja
sama lan ngatasi angelipun ingkang timbul amargi penerapan prinsip kerja
18
sama. Ing Wijana (1996: 55) ngandharaken bilih prinsip kesantunan kaperang
dados enem maksim. Maksim-maksim punika kasebut ing ngandhap punika.
a. Maksim Ketimbangrasaan (Tact Maaxim)
1) Minimalaken biaya dhateng pihak sanes
2) Maksimalaken keuntungan dhateng pihak sanes
Tuladha :
(a) Ibu : “Mangga didhahar jeruke! Wonten lebet taksih kathah.
Tamu: “Inggih bu, boten sah repot-repot”.
Ing tuturan (a) wonten nginggil cetha bilih punapa ingkang
dipuntuturaken ibu maksimalaken keuntungan dhateng tamunipun.
b. Maksim kemurahhatian (Generosity Maxim)
1) Minimalaken keuntungan dhateng diri piyambak
2) Maksimalaken keuntungan dhateng pihak sanes
Tuladha :
(b) Tanti : “Endi gawa mrene klambi kotormu Het, tak
kumbahane sisan!”.
Heti : “Ora usah, Tan. Mengko tak kumbahane dhewe wae”.
Tuturan (b) ing nginggil netepi maksim kemurahhatian. Amargi
Tanti maksimalaken keuntungan dhateng Heti kanthi cara nambahi
beban kangge piyambakipun. Prekawis punika dipuntindakaken kanthi
cara nawaraken pitulungan kangge ngumbahaken klambi kotoripun
Heti.
19
c. Maksim Pujian (Appobation maxim)
1) Minimalaken penjelekan dhateng pihak sanes
2) Maksimalaken pujiyan dhateng pihak sanes
Tuladha :
(c) Hani : “Ayo dicicipi masakanku iki En!”.
Eni : “Wah enak ik masakanmu Han. Jebule kowe pinter
masak ya”
Tuturan (c) punika netepi maksim pujian amargi tuturan eni
maksimalaken pujian dhateng Hani. Prekawis punika dipuntindakaken
kanthi cara muji rasa masakanipun Hani.
d. Maksim Kerendahhatian (Modesty Maxim)
1) Minimalaken pujiyan dhateng diri piyambak
2) Maksimalaken Penjelasan dhateng diri piyambak
Tuladha :
(d) Ibu : “Mangga pinarak wonten gubug kula ingkang alit niki
Bu”.
Bu Susi : “Matur nuwun sanget, bu, benjing mawon”
Tuturan (d) ing nginggil punika cetha bilih tuturan ibu
maksimalaken penjelasan dhateng piyambakipun. Prekawis punika
cetha nalika ibu ngandharaken griyanipun kanthi nyebat griyanipun
punika gubug.
e. Maksim Kesetujuan (Agreement Maxim)
20
1) Minimalaken boten sarujuk antawis diri piyambak lan tiyang sanes
2) Maksimalaken sarujuk antawis diri piyambak lan pihak sanes
Tuladha :
(e) Ibu : “Lampumu iki dipindhah nang kamarmu wae piye
San?”.
Santi : “Inggih Bu, malah kleresan supados tambah
padhang”
Tuturan (e) punika netepi maksim kesetujuan amargi tuturan
Santi maksimalaken sarujuk antawis piyambakipun kaliyan ibu.
f. Maksim Kesimpatian
1) Minimalaken antipati antawis diri piyambak lan pihak sanes
2) Maksimalaken simpati antawis diri piyambak lan pihak sanes
Tuladha :
(f) Nita : “Lel, aku ora bis mlebu kuliyah, Simbahku nembe
seda”.
Leli : “Innalillahi wa’ina’ilaihi roji’un. Aku melu bela
sungkawa ya, Nit”
Tuturan (f) ing nginggil bilih tuturan Leli punika netepi maksim
kesimpatian. Amargi piyambakipun maksimalaken simpati antawis
piyambakipun kaliyan Nita. Prekawis punika cetha nalika Leli nderek
bela sungkawa nalika piyambakipun ngertos bilih simbahipun Nita
seda
21
BAB III
METODHOLOGI PANALITEN
A. Pendekatan Panaliten
Panaliten punika ngginakaken pendekatan panaliten kualitatif jalaran
dhata ingkang dipunkempalaken awujud ukara ingkang wonten ing cerkak.
Panaliten kualitatif nggadhahi sipat deskriptif, tegesipun dhata ingkang
dipunkempalaken inggih punika awujud tembung-tembung, gambar lan sanes
angka-angka. Kanthi makaten, lapuran panaliten wosipun kutipan-kutipan dhata
kangge maringi gambaran nyawisaken lapuran panaliten (Soejono, 2005:21).
Dhata panaliten punika kapundhhut saking wicantenan ing cerkak Panjebar
Semangat warsa 2006.
B. Variabel Panaliten
Variabel inggih punika objek panaliten, utawi punapa ingkang dados titik
kawigatosan satunggaling panaliten (Arikunta, 2006: 118), dados variabel punika
minangka unsure-unsur utawi aspek-aspek ingkang dados objek panaliten. Mawi
teori, definisi variabel penelitian inggih punika suatu obyek, sifat/atribut/nilai
saking tiyang, obyek atawi kagiatan ingkang gadhahi maneka warni variasi
antawis satunggal kaliyan lintunipun ingkang dipuntrapaken kaliyan panaliti
kagem disinaoni lan dipuntarik dudutanipun (http:// suhartoumm. blogspot.
21
22
com/2009/07/pengertian-variabel-variabel-dan.html). Wonten
ing panaliten punika ingkang dados variable inggih punika prinsip kerja sama lan
tuturan.
C. Data lan Sumber Data
1. Data
Data panaliten inggih punika katrangan ingkang ngandaraken variabel.
Data ingkang badhe dipuntaliti wonten panaliten punika tuturan ingkang
awujud pelanggaran prinsip kerja sama wonten ing cerkak Panjebar
Semangat warsa 2006.
2. Sumber Data
Sumber data wonten ing panaliten punika, cerkak ing Panjebar
Semangat warsa 2006 kanthi irah-irahan ing ngandhap punika.
a. Kula dereng Kalah, PS no.04/2006
b. Wolung ndina, PS no.06/2006
c. Sindhen Campursari, PS no.12/2006
d. C’est La Vie, PS no.13/2006
e. Trekahe Anak Lanang, PS no.18/2006
f. Wektu-wektu Kang Wis Kawuri, PS no.25/2006
g. Pak Bupati Anyar, PS no.29/2006
h. Kandhani....Kok!, PS no.33/2006
23
i. Tukang Cukur, PS no.39/2006
j. Numusi, PS no.40/2006
k. Oh, Pak Guru, PS no.46/2006
l. Ketemu Gaweyan Ketemu Jodho, PS no.48/2006
D. Teknik Pangempalan Data
Teknik pangempalan data wonten ing panaliten punika kanthi teknik
kapustakan. Dhata ingkang sampun kempal kapundhut saking wicantenan cerkak
lan dipunpilah ingkang pundi kalebet Pelanggaran Prisip Kerja Sama kangge
nyocokaken data ing wujud-wujud pelanggaran prinsip kerja sama. Panaliten
punika dipunbetahaken buku-buku kangge sarana proses panaliten ingkang
dipuntaliti. Miturut Hariwijaya lan Triton (2007: 63), teknik kapustakan inggih
punika sedaya proses ingkang dipuntaliti wiwit purwa dumugi pungkasan
panaliten kanthi cara mumpangataken maneka warna pustaka ingkang jumbuh
kaliyan fenomena sosial ingkang taksih dipuntaliti.
No. Dhata Konteks Tuturan Tuturan Jenis pelanggaran Prinsip
Kerja sama
24
E. Teknik Analisis Data
Teknik analisis data wonten ing panaliten inggih punika nyocokaken
dhata asil panaliten, ingkang badhe dipunpanggihi pelanggaran prinsip kerja
sama ing wicantenan cerkak salebeting Panjebar Semangat wars 2006.
Langkah-langkah analisis data kados ing ngandhap punika.
a. Maos cerkak salebeting panjebar semangat warsa 2006.
b. Nganalisis wicantenan ing cerkak ingkang kalebet prinsip kerja sama lan
pelanggaran prinsip kerja sama.
c. Nyocokaken wicantenan ing cerkak ingkang kalebet pelanggaran prinsip kerja
sama.
d. Milah wicantenan ing wujud-wujud pelanggaran prinsip kerja sama.
e. Nganalisis wicantenan pelanggaran prinsip kerja sama ing cerkak.
F. Teknik Penyajian Hasil Analisis
Sasampunipun analisis data dipuntindakaken, asil saking analisis data
kedah dipunjlentrehaken. Saderengipun dipunjlentrehaken kedah dipunpirsani,
mila kedah ngginakaken cara ingkang dipunsebat metode penyajian data.
Metode penyajian data punika dipunperang dados kalih inggih punika
ingkang asipat informal lan asipat formal utawi gabungan(Dwiloka, 2005:65).
Metode penyajian informal inggih punika perumusan kanthi tetembungan ingkang
limrah utawi biasa. Penyajian formal inggih punika perumusan kanthi tandha lan
lambang-lambang.
25
Teknik penyajian asil analisis ingkang jumbuh kaliyan panaliten punika
minangka metode penyajian informal. Pangripta wonten ing panaliten punika
nganalisis pelanggaran prinsip kerja sama ing cerkak Panjebar Semangat warsa
2006.
26
BAB IV
PELANGGARAN PRINSIP KERJA SAMA SALEBETING CERKAK
PANJEBAR SEMANGAT WARSA 2006
Pirembagan wonten ing bab punika ingkang kapundhut saking dhata lan
dipun panggihi wontenipun pelanggaran prinsip kerja sama ing salebeting tuturan
cerkak Panjebar Semangat warsa 2006. Dhata punika badhe dipunanalisis kados
pundi wujud pelanggaran prinsip kerja sama amargi wonten ing wicantenan kedah
netepi salah satunggaling prinsip micara inggih punika prinsip kerja sama.
Ing panaliten punika ingkang badhe dipun analisis inggih punika pelanggaran
prinsip kerja sama ingkang nyakup sekawan (4) maksim antawisipun, (1) Maksim
kuantitas, (2)Maksim kualitas, (3) Maksim relevansi (4) Maksim Cara. Analisis
pelanggaran prinsip kerj asama ing tuturan salebeting cerkak Panjebar Semangat
warsa 2006, ingkang dipunjlentrehaken mekaten.
A. Maksim Kuantitas
Maksim kuantitas punika paugeran pituturan ingkang mbetahaken
kontribusi saking panutur lan mitra tutur sacekakipun jumbuh kaliyan ingkang
kasuwun. Informasi ingkang dipunparingaken dhateng mitra tutur boten angsal
langkung saking punapa ingkang dipunsuwun dening mitra tutur.
1. Tuturan ingkang nerak maksim kuantitas wonten cerkak Kula dereng Kalah
anggitanipun Danang Te Arifal kapethik saking PS no.04
26
27
Dhata (1) ing ngandhap punika nerak prisip kerja sama maksim
kuantitas.
Konteks : RIKALA MAS DANANG NYUWUN PIRSA DHATENGPAK WIRYO BABAGAN LAPANGAN GOLF.
TuturanMas Danang : Krungu-krungu jare lapangan golf arep diambakna pak?Pak Wiryo : (mung mesem krungu pitaken mas Danang, sajake wis
ngerti apa karepe)
Tuturan Pak Wiryo ing pacelathon, nerak maksim kuantitas amargi
kontribusi ingkang dipunparingaken panutur inggih punika Pak Wiryo
namung mesem dados boten cetha lan kirang informatif kaliyan punapa
ingkang dipun betahaken Mas Danang mitra tuturipun.
Dhata (2) ing ngandhap punika ugi nerak maksim kuantitas.
Konteks : MAS DANANG NYUWUN PIRSA KADOS PUNDIMANGGENIPUN PAK WIRYO MENAWI KAMPUNGIPUNDIGUSUR.
TuturanMas Danang : Lah yen lapangane diambakna terus kampunge sampeyan
digusur piye pak?Pak Wiryo : Nggih kersane napa ingkang kedadosan mangke, mas.
Digusur nggih pindah, wong pancen mboten gadhahane.
Tuturan Pak Wiryo ing dhata (2) punika nerak maksim kuantitas amargi
Pak Wiryo maringi kontribusi ingkang kekathahen saking punapa ingkang
dipunsuwun mitra tuturipun. Kedhahipun Pak Wiryo namung mangsuli; nggih
pindah, tuturan punika langkung kooperatif.
28
Dhata (3) ing ngandhap punika nerak maksim kuantitas.
Konteks : WICANTENAN MAS DANANG KALIYAN PAK WIRYOBABAGAN MODAL KAGEM PAK WIRYO.
TuturanMas Danang : Pak, wong puthune sampeyan enak. Piye yen tak silihi
modhal, terus gawe home industri, puthune diwenehi capterus didol nyang supermarket?
Pak Wiryo : Wah, mangke yen kula boten ider mriki malih,njenengan kangelan ndadak pados puthu tengsupermarket. (ngguyu latah-latah).Kula ngaten mawon sampun rumaos cekap kok mas. Singpenitng saged damel urip lan nyekolahke anak. Wongkula niku nggih mboten gadhah warisan napa-napakangge anak kula. Sakmboten-botene nek kula dadibakul puthu, anake kula nggih sampun ngantos kadosbapake.
Tuturan Pak Wiryo ing dhata (3) punika maringi kontribusi ingkang
kekatahen saking punapa ingkang dipunsuwun mitra tuturipun. Kedahipun
Pak Wiryo namung mangsuli; kula ngaten mawon sampun rumaos cekap kok
mas, tuturan punika langkung informatif. Mila dhata wonten nginggil nerak
maksim kuantitas.
2. Tuturan ingkang nerak maksim kuantitas wonten Cerkak Wolung ndina
anggitanipun Riyadi kapethik saking PS no. 06
Dhata (8) punika boten kooperatif mila nerak maksim kuantitas.
Konteks : RIKALA PANUT TAKEN WIDODO SAMPUN DOLADHATENG GRIYANIPUN YULI PUNAPA DERENG.
TuturanPanut : Terus dina-dina sakbanjure priye Yus. Kowe ya wis dolan nang
omahe Yuli?Widodo Jayus : Ora! Durung!Agus teler : Kok goblog temen ora disikat!
29
Widodo Jayus : Kowe sing goblog. Aku pilih nganggo tehnik jinak-jinakmerpati. Aku milih saben esuk nginjen saka jendela, pas Yulilagi mepei. Lumayan, film gratis.
Kang Darno : Apa ya arep mbok ingu ngono terus?Widodo Jayus : Wah, ya ora ta kang yen saiki wis nginjen wolung dina
seprene mesthine ya wis marem, mula wiwit sesuk akuarep ndolani dheweke.
Tuturan Widodo Jayus ing dhata (8) punika nerak maksim kuantitas
amargi Widodo Jayus maringi kontribusi ingkang kekathahen; Wah, ya ora ta
kang yen saiki wis nginjen wolung dina seprene mesthine ya wis marem, mula
wiwit sesuk aku arep ndolani dheweke. Ingkang dipunsuwun Kang Darno
punika Widodo Jayus namung mangsuli; Wah, ya ora ta kang. Dados
tuturanipun langkung kooperatif.
3. Tuturan sanes ingkang nerak maksim kuantitas kadadosan ing cerkak Sinden
Campursari anggitanipun Andjar Any kapethik saking PS no.12
Dhata (10) punika nerak prinsip kerja sama maksim kuantitas.
Konteks : SUMANI NDHAWUHI ANJAS SUPADOS ENGGALWUNGU.
TuturanSumani : Njas, Anjas, aja ndongang-ndongong kaya sapi ompong. Kae
kanca-kanca wis padha nglumpuk. Tangiya, aja ngglethak anadhipan wae.
Anjas : Sapa...?Sumani : Kae pacarmu barang wis dha ngenteni ana ndhapa.
Tuturan Sumani ing dhata (10) punika boten kooperatif, kontribusi
ingkang dipunkarepaken Anjas namung sekedik, nanging Sumani maringi
tuturan ingkang geseh saking prinsip kerja sama. Tuturan; Kae pacarmu
30
barang wis dha ngenteni ana pendapa, kedhahipun namung; Kae pacarmu.
Punika langkung kooperatif.
Dhata (14) punika nerak maksim kuantitas.
Konteks : SUMANI NGENDIKAN BILIH BANGKU SISIHIPUNNANIK SAMPUN DIPESEN ANJAS.
TuturanSumani : Bangku sandhinge Nanik aja dienggoni lo, sudah dipesan. Mau
dipakai Anjas.Nanik : Mesem manis
Tuturan Nanik ing dhata (14) punika nerak maksim kuantitas amargi
kontribusi ingkang dipunparingaken panutur inggih punika Nanik boten cetha
lan kirang informatif kaliyan punapa ingkang dipunbetahaken Sumani mitra
tuturipun.
4. Tuturan ingkang nerak maksim kuantitas ing cerkak C’est La Vie
anggitanipun Susialine Adelia kapethik saking PS no.13
Dhata (24) ing ngandhap punika nerak maksim kuantitas.
Konteks : WICANTENANIPUN SARI LAN NANING NALIKAWONTEN ING PAKUNJARAN.
TuturanSari : Kowe sehat?Naning : (mesem)Sari : Titip Ibu. Muga-muga sawise iki uripmu bisa tentrem. Wis dak
walesake larane ibu, laramu.
31
Tuturan Naning ing dhata (24) punika maringi kontribusi boten cetha
lan kirang informatif kaliyan punapa ingkang dipunbetahaken mitra tuturipun.
Wonten tuturan Naning boten enggal mangsuli namung mesem kemawon.
5. Tuturan ingkang nerak maksim kuantitas ing cerkak Trekahe Anak Lanang
anggitanipun Sodrun kapethik saking PS no.18
Dhata (25) punika boten informatif, mila nerak maksim kuantitas.
Konteks : JARNO DUKA MARANG BAPAKIPUN AMARGIBOTEN NAMPI PESENIPUN LIWAT TELPON,SUPADOS BOTEN TUMBAS BBM RUMIYIN.
TuturanJarno : Bapak ki lek diomongi cah nom kok ngeyel ae! Tak
rewangi adus kringet! Bengak-bengok nganti gorokangaring, bapak kok pancet ae nggadur! Apa ora nampapesenku liwat telpon wingi ta, Pak?
Pakdhe Musijan : Kowe ki omong apa ta, Jar?Mulih ka paran ki pantese wisuh apa raup dhisik, kokngundhamana bapakmu ki ana apa?
Jarno : Bapak sing ngeyel ae! Aku maeng kapethuk Kang parlan,omonge Bapak mentas tuku solar. Iya ra, pak?Maeng tuku pirang liter, pak?
Pakdhe Musijan : (meneng ae)
Tuturan Pakdhe Musijan ing dhata (25) punika boten informatif
kaliyan punapa ingkang dipunsuwun mitra tuturipun. Wonten tuturan Pakdhe
Musijan namung mendel kemawon.
Dhata (26) punika ugi boten informatif, nerak maksim kuantitas.
Konteks : JARNO NYUWUN PIRSA BAPAKIPUN PUNAPAPIYAMBAKIPUN BOTEN MIRSANI TV LAN RADIO
Tuturan
32
Jarno : Bapak apa ra ndeleng siaran tivi? Ra ngrungokke radhio?Wis pirang atus ae klompok mahasiswa padha demo nuntutpamerintah?
Pakdhe Musijan : (meneng)
Tuturan Pakdhe Musijan ing dhata (26) punika boten informatif
kaliyan ingkang dipunsuwun mitra tuturipun. Wonten tuturan Pakdhe Musijan
ugi namung mendel kemawon.
Dhata (30) punika boten kooperatif mila nerak maksim kuantitas.
Konteks : SIMBOK NDANGU JARNO MENAWI MAEM AMPUNKESESA.
TuturanJarno : Heh, kesereten!Simbok : Mula aja kesusu! Kari mangan ae kok kesereten ta, Jar.
Ndahneya sing adang ngene iki?Jarno : Padha ae, mbok!
Aku ya ora penak-penak lo mbok, neng kampusku kana ki.Awakku ora isa lemu rak merga melu mikir negara.Mikirke rakyat cilik. Ora mung sinau thok!
Tuturan Jarno ing dhata (30); Padha ae mbok! Aku ya ora penak-penak
lo mbok, neng kampusku kana ki awakku ora isa lemu rak merga melu mikir
negara. Mikirke rakyat cilik. Ora mung sinau thok! punika boten kooperatif,
amrgi maringi kontribusi ingkang kekathahen saking punapa ingkang
dipunsuwun mitra tuturipun. Kedhahipun namung nuturaken; Padha ae mbok!
Punika langkung kooperatif.
33
Dhata (32) punika boten informatif nerak prinsip kerja sama.
Konteks : JARNO NYUWUN PIRSA DHATENG JUMINAH SIOSDILAMAR PUNAPA BOTEN.
TuturanJarno : Jum! Sida dilamar cah Ngantru kulon prapatan kae pa ra?Juminah : (ora sumaur)Jarno : Jum, piye?Juminah : (panggah ora gelem sumaur)
Tuturan Juminah ing dhata (32) boten informatif amargi Juminah
namung mendel, boten maringi kontribusi punapa-punapa.
Dhata (34) punika nerak maksim kuantitas:
Konteks : SIMBOK NGAJAK MAEM JUWADI.TuturanSimbok : Melu mangan kene lho, Di!Juwadi : Nggih. Sampun kok. Nembe
Tuturan Juwadi ing dhata (34) boten kooperatif, amargi maringi
kontribusi ingkang kekathahen boten kados punapa ingkang dipunsuwun
mitra tuturipun. Tuturan; Nggih. Sampun kok. Nembe, kedhahipun namung
Nggih.
6. Tuturan ingkang nerak maksim kuantitas wonten cerkak Wektu-wektu Kang
Wis Kawuri anggitanipun Samirun Ismadi kapethik saking PS no.25
Dhata (43) punika boten kooperatif mila nerak maksim kuantitas.
Konteks : PRAS NYUWUN PIRSA KALIYAN SOPIR MENAWIANGKOT ISI PENUH ANGSAL YATRA PINTEN.
TuturanPras : Mas nek kendharaan isi penuh, sampeyan oleh dhuwit pira?
34
Sopir : Menawi penuh paling kathah angsal seketan ewu pak. Ningnggih langka sanget penuh. Tiyang sakniki kathah mobiletenimbang penumpange.
Tuturan Sopir ing dhata (43) punika boten kooperatif, maringi
kontribusi ingkang kekathahen; Menawi penuh paling kathah angsal seketan
ewu Pak. Ning nggih langka sanget penuh. Tiyang sakniki kathah mobile
tenimbang penumpange. Sejatosipun Pras namung mbetahaken kontribusi
ingkang sekedhik kemawon inggih punika; angsal seketan ewu Pak.
Dhata (46) punika ugi nerak maksim kuantitas.
Konteks : PRAS NYUWUN PIRSA DHATENG SETYARINI, BADHETINDAK PUNDI.
TuturanPras : Kok sajak resmi sanget badhe tindak pundi to jeng?Setyarini : Badhe sowan rencang ingkang nembe kagungan kersa.
Dipun pundhuti tulung supados tumut among tamu.Lajeng panjenengan punika dalemipun pundi to mas, koksajak anyar katon.
Tuturan Setyarini ing dhata (46) punika boten kooperatif; Badhe
sowan rencang ingkang nembe kagungan kersa. Dipun pundhuti tulung
supados tumut among tamu. Lajeng panjenengan punika dalemipun pundi
mas, kok sajak anyar katon. Puninka maringi kontribusi kekathahen saking
punapa ingkang dipunsuwun mitra tuturipun, kedhahipun namung maringi
kontribusi; Badhe sowan rencang ingkang nembe kagungan kersa.
35
Dhata (48) punika nerak prinsip kerja sama maksim kuantitas.
Konteks : PRAS NYUWUN PIRSA DHATENG SETYARINI, ASMARAMANIPUN SINTEN.
TuturanPras : Lajeng keng rama sinten asmanipun?Setyarini : Pak Dwija Purnama, ngastanipun wonten Kantor
Kecamatan
Tuturan Setyarini ing dhata (48) punika boten kooperatif; Pak Dwija
Purnama, ngastanipun wonten Kantor Kecamatan. Tuturan punika dados
kooperatif menawi tuturanipun; Pak Dwija Purnama.
Dhata (52) punika boten kooperatif, nerak maksim kuantitas.
Konteks : PRAS NYUWUN PIRSA DHATENG SETYARINIPIDALEM BAPAKIPUN WONTEN PUNDI.
TuturanPras : Banjur Bapak saiki pidalem ana ngendi?Setyarini : Bareng pensiun Bapak kondur menyang Bagor, yasa dalem
ing Desa Karang Tengah.
Tuturan Setyarini ing dhata (52); Bareng pensiun Bapak kondur
menyang Bogor, yasa dalem ing Desa Karang Tengah. Punika dados
kooperatif menawi tuturanipun dados ing Karang Tengah, kados punapa
ingkag dipunsuwun mitra tuturipun.
7. Wonten ing cerkak Pak Bupati Anyar anggitanipun Sudadi kapethik saking PS
no.29 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim kuantitas.
36
8. Tuturan ingkang nerak maksim kuantitas ing cerkak Kandhani Kok....!
anggitanipun Mbak Brintik kapethik saking PS no.33.
Dhata (61) punika nerak prinsip kerja sama, maksim kuantitas.
Konteks : SIMBAH NYAPA DHATENG MAS MUHADI.TuturanSimbah : Sungeng mas Suhadi, kok thenger-thenger nglamun, durung
entuk plaris ora ana wong nyukurna rampbut ta mas.Mas Suhadi : (njenggirat kaget)
Tuturan Mas Suhadi ing dhata (61) punika boten informatif, namung
ngetingalaken ekspresi kemawon; njenggirat kaget. Mila simbah boten angsal
kontribusi saking Mas Suhadi punika nerak maksim kuantitas.
Dhata (64) punika boten kooperatif.
Konteks : MAS SUHADI NYUWUN PIRSA DHATENG SIMBAHPUNAPA RESEPIPUN KOK TAKSIH TETEP AYU.
TuturanMas Suhadi : Panjenengan ngantos sepuh, kok tetep ayu punika gek resepe
punapa ta mbah?Simbah : Walaaaahhh mas (karo mesem ngujiwat). Resepe kuwi ya
rahasia perusahaan. Ning tak omongi ya, mulane ayuku kiwantek ora luntur nganti simbah mergane aku biyen lairkupas parak esuk, wayahe kembang padha mekar nyebargandha amrik. Terus manih aku nalika lair kalung usus,dadi menganggo sembarang pantes. Wong sing lair kayaaku ngono kuwi, sapa bae sing dak tamoni, mesti rejekinederes, tansah nemu kesenengan, percaya karepmu oraembuh!
Mas Suhadi : Ngaten ta Mbah?Simbah : Kandhani kok!
Tuturan Simbah ing dhata (64); Walaaaahhh mas (karo mesem
ngujiwat). Resepe kuwi ya rahasia perusahaan. Nikng tak omongi ya, mulane
37
ayuku ki wantek ora luntur nganti simbah mergane aku biyen lairku pas parak
esuk, wayahe kembang padha mekar nyebar gandha amrik. Terus manih aku
nalika lair kalung usus, dadi menganggo sembarang pantes. Wong sing lair
kaya aku ngono kuwi, sapa bae sing dak tamoni, mesti rejekine deres, tansah
nemu kesenengan, percaya karepmu ora embuh!. Punika maringi kontribusi
kekathahen saking punapa ingkang dipunsuwun mitra tuturipun, kedhahipun
Simbah namung ngendikan; Resepe kuwi ya rahasia perusahaan. Tuturan
punika langkung kooperatif.
Dhata (66) punika ugi boten kooperatif, nerak maksim kuantitas.
Konteks : MAS SUHADI NYUWUN PIRSA DHATENG SIMBAHPUNAPA MLIGI TINDAK MRIKI, PUNAPA SAKINGPUNDI.
TuturanMas Suhadi : Kepareng matur inggih mbah, panjenengan punika kalawau
sejatosipun mligi tindak mriki nuweni kula, punapa sakingtindak pundi lajeng pinarak mriki?
Simbah : biasa ta Mas, saka redaksi, nyerahna naskah karoapamaneh, ya njupuk honor. Lah iki lho pirsani, taskumaontol-montol, huakeh mas honorku. Mulane nek anasing kojah, jarene nek ngarang sak naskah honoredipangan sesasi ora entek, kanggoku godir Mas jih kalahkaro aku no. Naskahku ki ya Mas, sekali muat, honore dakenggo nebasi, mborongi sembarang kalir, jih turah sakthekruk, nganti bingung dak tukokna apa maneh. Lanmaneh mulane honorku ki paling huakeh paling gedhedhewe, mergane aku iki diistimewakna karo redaksine.Pengarang sing tuwek dhewe, wedok, gek ayune gak leren-leren lak mek aku tah? Aku...!
Mas Suhadi : Ngaten ta Mbah?Simbah : Kandhani.... kok!
38
Tuturan Simbah ing dhata (66); biasa ta Mas, saka redaksi, nyerahna
naskah karo apamaneh, ya njupuk honor. Lah iki lho pirsani, tasku maontol-
montol, huakeh mas honorku. Mulane nek ana sing kojah, jarene nek ngarang
sak naskah honore dipangan sesasi ora entek, kanggoku godir Mas jih kalah
karo aku no. Naskahku ki ya Mas, sekali muat, honore dak enggo nebasi,
mborongi sembarang kalir, jih turah sak thekruk, nganti bingung dak tukokna
apa maneh. Lan maneh mulane honorku ki paling huakeh paling gedhe dhewe,
mergane aku iki diistimewakna karo redaksine. Pengarang sing tuwek dhewe,
wedok, gek ayune gak leren-leren lak mek aku tah? Aku...! Punika nerak
maksim kuantitas amargi tuturan simbah kekathahen, Mas Suhadi namung
nyuwun pirsa Simbah punika saking pundi?, mila kontribusi ingkang
sejatosipun kedhah dipuntuturaken punika; saka redaksi.
Dhata (67) punika nerak prinsip kerja sama.
Konteks : MAS SUHSDI NYUWUN PIRSA DHATENG SIMBAHPUNAPA SIMBAH NGRAWUHI KSJ (KONGRES SASTRAJAWA)
TuturanMas Suhadi : Kepareng nyuwun pirsa Mbah, panjenengan inggih ngrawuhi
KSJ (Konggres Sastra Jawa)?Simbah : Aku iki ya Mas, aja maneh diundang, lha mbok gak
diundang, anggere ora ana acara barengan sing penting,aku mesti merlokna teka. Mergane aku rumangsa tresnatur ya kudu melu ngopeni basa-sastra budaya Jawa, akuharak ya kudu melu nyengkuyung, senajan ibarate mungbawang sak siyung. Apamaneh panityane KSJ kuwipengertian banget, kurang rong sasi digelare KSJ, aku wisditekani panityane, amrih bisa nekani KSJ. Senajan ta akuiki mung pengarang Jawa pinggiran, dianggep pengarang
39
sing wis sepuh, ya senajan sembur suwuke bisa numusilumakune KSJ, amrih bisa rancang, slamet lan sukses.
Tuturan Simbah ing dhata (67) punika boten kooperatif, kedhahipun
Simbah maringi kontribusi; Mesthi teka. Amargi ingkang dipunsuwun mitra
tuturipun Mas Suhadi namung punika kemawon.
9. Tuturan ingkang nerak maksim kuantitas ing cerkak Tukang Cukur
anggitanipun Hery Priyosutopo kapethik saking PS no.39.
Dhata (69) punika boten kooperatif, mila nerak maksim kuantitas.
Konteks : KANG PARDI SAMBAT KALIYAN WARSIDI AMARGICUKURIPUN SEPI, BOTEN WONTENN TIYANGINGKANG CUKUR.
TuturanWarsidi : Wong jenenge nyambut gawe, kadhang ya ana kadhang kala ya
sepi kang... ra sah ngresulaKang Pardi : nek ngresula ki ya ora Di... mung kok ora kaya biyasane,
sepine jan namen. Mosok sedina ki maeng blas ra anawong cukur, malah ki mau ya durung sarapan... mungkambon wedange yu Ginah ssk cangkir.
Basiya : Njupuka dhewe kang, nek gelem sarapan bakso.
Tuturan Kang Pardi ing dhata (69) punika boten kooperatif amargi
maringi kontribusi ingkang kekathahen. Ingkang dipunsuwun Warsidi mitra
tuturipun namung tuturan; nek ngresula ki ya ra Di..., Tuturan punika
langkung kooperatif.
40
Dhata (73) punika nerak prinsip kerja sama maksim kuantitas.
Konteks : PAK BUPATI NGENDIKAN PANGGENAN KANGGESADEYAN SAMPUN DISEDIYAKAKEN, KOK BOTENPINDAH KEMAWON.
TuturanPak Bupati : Panggenan kangge sadeyan rak nggih mpun sedhiyani, lah kok
mboten pindhah kemawon..?Kang Pardi : pindhah mrika niku nek tiyang kados kula ngaten niki nggih
tangeh lamun sagede, kangge tumbas kiose mawon pun pintendereng mangke nggih nek teng mrika pajeng... langganan kulangertose kula nggih teng mriki niki.. milane kanca-kanca nikunggih nggih sami tetep sadeyan teng riki snajan sakwanci-wanci kenging obrakan. Lha...nggih pripun pak..tiyang alitkados kula ngaten niki pados sandhang pangan mawon punrekasa kathik nyambut damel tansah mboten jenjem...kokmboten welas kalih tiyang cilik.
Pak Bupati : Sinten sing mboten welas pak..?Kang Pardi : Nggih para pimpinan lan penggedhe niku ta... rumiyin
sadeyan teng mriki nggih mboten napa-napa.. lha koksakniki dilarang ngoten niku pripun... ken pindahpanggonan niku nggih mboten gampil, napa kedah tumbas..
Pak Bupati : Karepe pemerentah niku sae lho pak sakjane, supadossampeyan sakkanca saged tumata dagangane, panggenan singlangkung sae, maton lan mboten ngganggu lalu lintas jalanraya, menapa malih mangke rencanane para pedagang badedisukani seragam... lak malah ketingal sae ta... disawang nggihmboten ketingal pating slengkrah kados sakniki...
Tuturan Pak Kardi ing dhata (73); Nggih para pimpinan lan
penggedhe niku ta... rumiyin sadeyan teng mriki nggih mboten napa-napa..
lha kok sakniki dilarang ngoten niku pripun... ken pindah panggonan niku
nggih mboten gampil, napa malih kedah tumbas, punika nerak maksim
kuantitas amrgi maringi kontribusi ingkang kekathahen. Kontribusi ingkang
dipunsuwun mitra tuturipun punika namung tuturan; Nggih para pimpinan lan
para penggedhe niku ta.
41
Dhata (75) punika nerak maksim kuantitas.
Konteks : PAK BUPATI PARING YATRA MARING KANG PARDILANGKUNG, AMARGI BOTEN WONTEN JUJULIPUN.
TuturanKang Pardi : Wah... Pangapunten pak... mboten wonten susuke, paringi arta
alit kemawon....Pak Bupati : Pun niku kangge sampeyan mawon... ampun disusuki, mugi-
mugi saged ngge tambah-tambah butuh sampeyan sak anakbojo...
Kang Pardi : Kados pundi pak... mboten disusuki..?Pak Bupati : Nggih.. pun kangge sampeyan mawon.
Tuturan Pak Bupati ing dhata (75); Nggih... pun kangge sampeyan
mawon. Punika nerak masim kuantitas, kedhahipun Pak Bupati namung
mangsuli kanthi tuturan; nggih, kemawon.
10. Tuturan ingkang nerak maksim kuantitas ing cerkak Numusi anggitanipun
Somdani kapethik saing PS no.40.
Dhata (77) punika boten kooperatif, mila nerak maksim kuantitas.
Konteks : BU MITRO NYUWUN PIRSA DHATENG MURADI,PINTEN YUSWOPIPUN MURADI.
TuturanBu Mitro : Ha ya klakon kaplak nek kowe ndadak ngenteni Martini.....
Umurmu saiki wis pira, mangka Martini kuwi setauh waedurung ganep, wong lagi sewelas sasi.
Muradi : Rong puluh Yu, umpama Martini iki oleh jodho umur rongpuluh taun, aku rak lagi umur tang puluh, durung tuwabanget ta?
Bu Mitro : Iya yen gendhuk cepak jodhone, yen ora? Rak sida dadi jakatuwa temenan kowe!
Muradi : Ah, ya embuh Yu; kari nasibku mbesuk piye...?
Tuturan Muradi ing dhata (77); Rong puluh Yu, umpama Martini iki
oleh jodho umur rong puluh taun, aku rak lagi umur tang puluh, durung tuwa
42
banget ta?, punika maringi kontribusi ingkang kekathahen. Mitra tuturipun Bu
Mitra namung nyuwun pirsa umuripun Muradi, mila kedhahipun Muradi
namung nuturaken; Rong puluh Yu.
11. Tuturan sanes ingkang nerak maksim kuantitas wonten cerkak Oh, Pak Guru
anggitanipun Bambang Wiyono kapethik saking PS no.46.
Dhata (84) punika boten informatif, mila nerak maksim kuantitas.
Konteks : BU DARMO NYUWUN PIRSA DHATENG RATIHMENAWI BAPAK NDANGU BABAGAN PUNAPA.
TuturanBu Darmo : Mau didangu baak apa nduk?Ratih : Ah, Ibu menika, ethok-ethok ora ngerti, mesthi sampun pirsa
ta?Bu Darmo : (mung gumujeng)
Tuturan Bu Darmo ing dhata (84); (mung gumujeng) punika boten
informatif amagi piyambakipun boten paring kontribusi punapa-punapa
namung kendel, saengga mitra tuturipun boten mangertosi.
Dhata (85) punika boten kooperatif, nerak maksim kuantitas.
Konteks : RATIH NYUWUN PIRSA DHATENG IBUNIPUNBABAGAN SINTEN INGKANG DIPUNKERSAKAKEBAPAK.
TuturanRatih : Sinten ta bu, ingkang dipun kersakake bapak?Bu Darmo : Kancane bapakmu ing kelompok tani. Dheweke petani
kang sukses, najan ish mudha nanging usaha pertanianewis ngambra-ambra. Mula bapakmu banget keprananmarang dheweke.
Ratih : Ah, bapak!
43
Tuturan Bu Darmo ing dhata (85) punika boten kooperatif amarg
maring kontribusi ingkang kekathahen. Mitra tuturipun Ratih punika namung
ngersakaken tuturan; Kancane Bapakmu ing kelompok tani.
Dhata (86) punika boten informatif, nerak prinsip kerja sama.
Konteks : BU DARMO NYUWUN PIRSA DHATENG RATIHMENAPA PIYAMBAKIPUN SAMPUN GADAH CALON.
TuturanBu Darmo : Ora susah dipikir sing jero nduk. Yen kowe ora gelem ya ra
papa. Nanging mengko yen bocahe rene ditemoni sing apik.Apa kowe wis nduwe calon dhewe?
Ratih : (gedheg)Bu Darmo : Lha gene yo durung. Sapa ngerti mengko kowe malah jatuh
cinta?Ratih : Ah Ibu ki lho (tangane kemlawe nyiwel lengene ibune)Bu Darmo : Eh, lara ki lho.Ratih : Ibu.
Tuturan Ratih ing dhata (86); (gedeg) punika boten informatif amargi
Ratih boten maringi kontribusi kaliyan mitra tuturipun. Namung ngagem
isyarat gedeg kemawon.
Dhata (89) punika boten kooperatif.
Konteks : RATIH NYUWUN PIRSA DHATENG BAPAKIPUNMENAWI SAMAMGKE BOTEN BADHE DIKAWINPAKSA.
TuturanRatih : Bapak menika lho kok malah nggodha. Ning kula rak mboten
dikawin paksa ta pak?Pak Darmo : Ha...ha.. mesti wae ora nduk bapak mung ndunungke endi
sing alal lan becik. Keputusan tetep ana tanganmu. Mulatatanen atimu sedelok maneh dheweke bakal teka
.
44
Tuturan Pak Darmo ing dhata (89) punika boten kooperatif, amargi
maringi kontribusi ingkang kekathahen saking punapa ingkang dipunsuwun
mitra tuturipun. Tuturan Pak Darmo punika kedhahipun namung; masti wae
ora nduk.
Dhata (93) punika boten informatif, mila nerak maksim kuantitas.
Konteks : PAK DARMO NEDAHAKEN RATIH BILIH PAK SLAMETPUNIKA INGKANG BADHE DIPUNCALONAKEN. LANNNYUWUN PIRSA RATIH PURUN PUNAPA BOTEN.
TuturanPak Darmo : Nah, Ratih, saiki mangsa gorong marang kowe. Iki lho calone
bapak sing mau kok takokake. Iki wonge wis ana ngarepmu.Ratih : Lho pak. Niki rak pak guru Slamet. Nengdikane wau.....Pak Darmo : Iyo pance bener pak Slamet iki guru, nanging dheweke yo
petani sukses. Saiki duwe lahan jeruk sepuluh hektar. Malahsaiki pak Slamet karo aku mbentuk pakumpulan tani supayailmu ertaniane pak slamet bisa ditularake marag kadang taniing kene.Mula saiki bapak ndangu kowe. Apa gelem dipek bojo pakSlamet iki?
Ratih : (ora bisa mangsuli mung tangane uwak-uwik dolanan drijikaro ndingkluk delikake eseme)
Tuturan Ratih ing dhata (93); (ora bisa mangsuli mung tangane uwak-
uwik dolanan driji karo ndingkluk delikake eseme) punika boten maringi
informasi mitra tuturipun.
12. Tuturan ingkang nerak maksim kuantitas wonten cerkak Ketemu Gaweyan
Ketemu Jodho anggitanipun Ibu Is Sarjoko kapethik saking PS no.48.
Dhata (95) punika nerak prinsip kerja sama maksim kuantitas.
45
Konteks : RIKALA BAPAK NGAJAK NARTO NGAJAK MANDAPLAN DHAHAR PUMIYIN LAJENG TUMBAS OLEH-OLEH.
TuturanBapak : Iki wis tekan je, Le!, yuk awake dhewe mudhun. Nar becike
golek wedang anget karo mangan dhisik mengko njur tukuoleh-oleh terus muleh.
Nartto : Sampun celak ta, pak?Bapak : Wow la durung, isih kudu ngebis manek saklakon, ning
becike mengko naksi wae ben cepet.
Tuturan Bapak ing dhata (95); Wow la durung, isih kudu ngebis
maneh saklakon, ning becike mengko naksi wae ben cepet. Punika maringi
kontribusi ingkang kekathahen. Sejatosipun Narto namung mbetahaken
tuturan; durung.
Dhata (96) punika ugi nerak maksim kuantitas.
Konteks : BAPAK NYUWUN PIRSA DHATENG PAK HARJOANGGENIPUN NGOPENI GRIYA PUNAPA TENANANKOK KETINGAL RESIK.
TuturanBapak : Wah omahku resik temen dhik, oleh ngopeni tenan ya.Pak Harjo : Aku mung ngestokke dawuhmu, mas, sing ngopeni ya bocah-
bocah kuwi Sugiyo karo giyarti. Iki sugiyo nyambut gawedurung muleh.Njur iki sapa?, mas?
Bapak : Ha ya iki, Narto, wis suwe kepingin melu tilik omah, ningtansah tak semayani, sok nek wis nyambut gawe. Saiki wisdadi guru mulang SD.
Pak Harjo : Oh ya sukur ta, Le... Narato. Dhik kowe dijak budhal biyen isihcilik, Sugiyo mbok tinggal pirang-pirang ndina isih ketarasedih, merga ora ana kancane dolan.
Narto : (Inggah-inggih)
Tuturan Bapak ing dhata (96); Ha ya iki Narto, wis suwe kepingin
melu tilik omah, ning tansah tak semayani, sok nek wis nyambut gawe. Saiki
46
wis dadi guru mulang SD. Punika nerak maksim kuantitas amrgi tuturan
Bapak maringi kontribusi ingkang kekathahen. Pak Harjo namung nyuwun
pirsa; Njur iki sapa?, mas?, kedhahipun tuturan Bapak punika namung; Narto.
Dhata (98) punika nerak maksim kuantitas.
Konteks : RIKALA NARTO NAWANI GIYARTI SUPADOS PURUNNGAJAR WONTEN SUMATRA.
TuturanNarto : Sak upama mulang nang Sumatra, neng daerah trans andak ya
gelem dhik?Giyarti : O Mas, nek ana sing wani nanggung aku dadi guru mesti tak
tampa neng ngendhi wae dak lakoniNarto : Nek ngono neng gonaku wae dhik, aku sing nanggung. SDku
isih kekurangan guru akeh. Mengko bisa mulang tunggal saksekolahan karo aku. Aku tanggung, dhik.
Giyarti : wah yen tenan teneh aku seneng banget, mas. Njur sok kapanolehku nyusul mrana?
Narto : We lha piye ta, dhik, ya bareng sisan karo aku lan bapak.Liburku mung seminggu, mungkin sesuk utawa suk embenbapak wis ngajak bali.
Giyarti : Ya wis, mas, aku manut. Pak dhe Slamet wae diaturi ngendikakaro bapak lan ibu yen aku arep katut.Ning ya kuwi mas, aku ning kana ming ndherek pak dhe, budhe lan mas Narto, mengko adoh wong tuwa, aja disiya-siyaya, mas!
Narto : Ora, dhik, ora. Wiwit saiki nganti selawase urip, yen dhikGiyarti gelem, bakal dak jaluk ing sisihku selawase urip.
Giyarti : (Mleruk karo mesem..... seneng)
Tuturan Narto ing dhata (98); Ora, dhik, ora. Wiwit saiki nganti
selawase urip, yen dhik Giyarti gelem, bakal dak jaluk ing sisihku selawase
urip. Punika ugi boten kooperatif amargi maringi kontribusi ingkang
kekathahen saking punapa ingkang dipunsuwun mitra tuturipun. Giyarti
47
taken; Ya wis, mas, aku manut. Pak dhe Slamet wae diaturi ngendika karo
bapak lan ibu yen aku arep katut.
Ning ya kuwi mas, aku ning kana ming ndherek pak dhe, bu dhe lan
mas Narto, mengko adoh wong tuwa, aja disiya-siya ya, mas?!, Kedhahipun
Narto namung nuturaken; Ora, dhik, ora.
Saking pirembagan wonten nginggil saged dipunpundhut dudutan menawi
kempalan cerkak saking Panjebar Semangat warsa 2006 kathah tuturan ingkang
nerak maksim kuantitas. Wonten 32 dhata saking 11 cerkak ingkang tuturanipun
nerak maksim kuantitas.
B. Maksim Kualitas
Maksim punika ngedhahaken saben panutur ngendika samukawis ingkang
nyata lan jumbuh kaliyan fakta nalika ngucap. Fakta punika kedhah dipundhasari
kaliyan bukti-bukti ingkang cetha.
1. Tuturan ingkang nerak maksim kualitas wonten cerkak Kula dereng Kalah
anggitanipun Danang Te Arifal kapethik saking PS no.04.
Dhata (1) ing tuturan punika nerak maksim kualitas.
Konteks : RIKALA MAS DANANG NYUWUN PIRSA KALIYANPAK WIRYO BABAGAN LAPANGAN GOLF.
TuturanMas Danang : Krungu-krungu jare lapangan golf arep diambakna pak?Pak Wiryo : (mung mesem krungu pitaken mas Danang, sajake wis ngerti
apa karepe)
48
Tuturan Mas Danang ing dhata (1) wonten nginggil kanthi kualitatif
boten leres, mila tuturan punika boten kooperatif. Tuturan punika boten
kooperatif amargi boten netepi maksim kualitas. Boten leresipun tuturan
punika amargi Mas Danang nuturaken tembung; Krungu-krungu jare
lapangan golf arep diambakna Pak? Tembung Krungu-krungu punika gadhahi
teges boten gadhah bukti. Mila tuturan Mas Danang nerak maksim kualitas.
Dhata (5) nerak prinsip kerja sama maksim kualitas.
Konteks : MAS DANANG NYUWUN PIRSA PENDHIDIKANLARENIPUN PAK WIRYO.
TuturanMas Danang : Rak wis lulus SMA ta?Pak Wiryo : Lha nyuwun kuliyah niku mas. Ning, niki jarene mpun
ajeng nulis ….. napa…. niku, skripsi napa….. Duka napajenenge. Pokoke mpun meh rampung….. kantun setunggalniku.
Tuturan Pak wiryo ing dhata (5); Lha nyuwun kuliyah niku mas. Ning,
niki jarene mpun ajeng nulis ….. napa…. niku, skripsi napa….. Duka napa
jenenge. Pokoke mpun meh rampung….. kantun setunggal niku. Punika
gadhahi teges Pak wiryo dereng yakin, lan boten gadhahi bukti, dipirsani
saking tembung jarene skripsi napa, duka napa jenenge.
2. Wonten cerkak Wolung ndina anggitanipun Riyadi ingkang kapethik saking
PS no. 06 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim kualitas.
49
3. Tuturan ingkang nerak maksim kualitas ing cerkak Sindhen Campursari
anggitanipun Andjar Any kapethik saking PS no.12
Dhata (11) ing ngandhap punika nerak maksim kualitas.
Konteks : ANJAS NYUWUN PIRSA KALIYAN SUMANI PUNAPAWULANDARI NDEREK MAPAG.
TuturanAnjas : Wu-landari melu mapag mrene?Sumani : Mrene congormu kuwi. Wulandari ya neng desa Purwan-tara
kana, karo bojone. Apa gunane ngenteni kawe, jaka tukangngendhang, entuke job mung kala-kala. Luwih becik karobojone sing anggota DPR. Blanjane tetep. Ora kaya koweNjas, panji klan-thung, blanjane wae durung, yen turunjingkrung.
Anjas : Lha kok kowe kandha pacarku mrene?Sumani : lha pacarmu kuwi pira? Kae Nanik ya teka. Jare pacarmu
serep?Anjas : Edan kowe.
Tuturan Sumani ing dhata (11) Ora kaya kowe Njas, panji klan-
thung, blanjane wae durung, yen turu njingkrung punika nerak maksim
kualitas amargi Sumani boten gadhahi bukti menawi Anjas panji klanthung
menawi tilem njingkrung.
4. Wonten ing cerkak C’est La Vie anggitanipun Susialine Adelia ingkang
kapethik saking PS no.13 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim
kualitas.
5. Tuturan ingkang nerak maksim kualitas ing cerkak Trekahe Anak Lanang
anggitanipun Sodrun kapethik saking PS no.18.
50
Dhata (25) nerak maksim kualitas.
Konteks : JARNO DUKAN MARANG BAPAKIPUN AMARGIBOTEN NAMPI PESENIPUN LIWAT TELPON,SUPADOS BOTEN TUMBAS BBM RUMIYIN.
TuturanJarno : Bapak ki lek diomongi cah nom kok ngeyel ae! Tak
rewangi adus kringet! Bengak-bengok nganti gorokangaring, bapak kok pancet ae nggadur! Apa ora nampapesenku liwat telpon wingi ta, Pak?
Pakdhe Musijan : Kowe ki amang apa ta, Jar?Mulih ka paran ki pantese wisuh apa raup dhisik, kokngundhamana bapakmu ki ana apa?
Jarno : Bapak sing ngeyel ae! Aku maeng kapethuk Kangparlan, omonge Bapak mentas tuku solar. Iya ra, pak?
Maeng tuku pirang liter, pak?Pakdhe Musijan : (meneng ae)
Tuturan Jarno ing dhata (25); Bapak sing ngeyel ae! Aku maeng
kapethuk Kang parlan, omonge Bapak mentas tuku solar. Iya ra, pak? Maeng
tuku pirang liter, pak? Punika nerak maksim kuatitas saking tembung
omonge, tegesipun Jarno boten gadhahi bukti saking punapa ingkang
dipuntuturaken.
6. Wonten ing cerkak Wektu-wektu kang wis kawuri anggitanipun Samirun
Ismadi ingkang kapethik saking PS no.25 boten wonten tuturan ingkang nerak
maksim kualitas.
7. Wonten ing cerkak Pak Bupati anyar anggitanipun Sudadi ingkang kapethik
saking PS no.29 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim kualitas.
51
8. Tuturan ingkang nerak maksim kualitas ing cerkak Kandhani kok...!
anggitanipun Mbah Brintik kapethik saking PS no.33.
Dhata (61) nerak maksim kualitas.
Konteks : SIMBAH NYAPA MARANG MAS SUHADI.TuturanSimbah : Sungeng mas Suhadi, kok thenger-thenger nglamun,
durung entuk plaris ora ana wong nyukurna rambut tamas.
Mas Suhadi : (njenggirat kaget)
Tuturan simbah ing dhata (61) punika nerak maksim kualitas amargi
tuturan simbah boten gadhahi bukti. Mas Suhadi thenger-thenger nglamun,
dereng nyata menawi piyambakipun dereng entuk plaris utawi dereng wonten
tiyang ingkang nyukuraken rambut.
Dhata (65) punika nerak maksim kualitas.
Konteks : MAS SUHADI NYUWUN PIRSA DHATENG SIMBAHPUNAPA SIMBAH PUNIKA PASANG SUSUK.
TuturanMas Suhadi : Nuwun sewu malih lho nggih Mbah? Mireng slenthingan
lho nggih, panjenengan awet ayu dumugi sepuh punikacriyosipun pasang susuk?
Simbah : Walah Mas, ngono iki sliramu ya percaya? Lha ya..... geksusuk pirang milyar? Aku ayuku wantek gak leren-leren iki rakwis dak omomngke dhek mau. Ayuku kersane Allah, ganjaraneAllah. Sing omong pating clomet ngono kuwi nek wedokmerga meri, cemburu, padha-padha wedok ayune kok dak pekdhewe. Nek sing omong lanang, kuwi genah apa maneh, wonglanang biasa, nek jatuh cintrong gak direwes, gak keturutan yanyebar isu, biasa... lan maneh aku awet ayu awet nom ngeneiki, aku iki seneng silaturahmi, seneng seduluran. Nek nesudhiluk, dhendham emoh, ngono lho Masss....
52
Mas Suhadi : Lha kok namung dhiluk-dhiluk, sedaya nggih dhiluk Mbah?Simbah : Ya gak, nek sing enak, penak ya sing suwiii, wis dhong pa
durung?Mas Suhadi : Ngaten ta Mbah?Simbah : Kandhaniii....kok!
Tuturan Mas suhadi ing dhata (65); Nuwun sewu malih lho nggih
Mbah? Mireng slenthingan lho nggih, panjenengan awet ayu dumugi sepuh
punika criyosipun pasang susuk? Punika nerak maksim kualitas saking
tembung mireng slentingan,gadhahi teges Mas suhadi boten nggadhahi bukti
kagem nguataken tuturanipun.
9. Wonten ing cerkak Tukang Cukur anggitanipun Hery Priyosutopo ingkang
kapethik saking PS no.39 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim
kualitas.
10. Tuturan ingkang nerak maksim kualitas wonten cerkak Numusi anggitanipun
Somdani ingkang kapethik saking PS no.40.
Dhata (77) ing ngandhap punika nerak maksim kualitas.
Konteks : BU MITRO NYUWUN PIRSA DHATENG MURADI,SAMENIKA SAMPUN PINTEN UMURIPUN.
TuturanBu Mitro : Ha ya klakon kaplak nek kowe ndadak ngenteni Martini.....
Umurmu saiki wis pira, mangka Martini kuwi setauh waedurung ganep, wong lagi sewelas sasi.
Muradi : Rong puluh Yu, umpama Martini iki oleh jodho umur rongpuluh taun, aku rak lagi umur tang puluh, durung tuwa bangetta?
Bu Mitro : Iya yen gendhuk cepak jodhone, yen ora? Rak sida dadi jakatuwa temenan kowe!
53
Muradi : Ah, ya embuh Yu; kari nasibku mbesuk piye...?
Tuturan Bu Mitro ing dhata (77) wonten nginggil nerak maksim
kualitas, Bu Mitra ngendikan menawi larenipun boten cepak jodho, Muradi
bakal dados jaka tuwa. Tuturan Bu Mitra menawi Muradi bakal dados Jaka
tuwa menika boten dipundhasari bukti, boten wonten faktanipun.
11. Tuturan sanes ingkang nerak maksim kualitas wonten cerkak Oh, Pak Guru
anggitanipun Bambang Wiyono ingkang kapethik saking PS no.46.
Dhata (86) punika nerak maksim kualitas.
Konteks : BU DARMO NYUWUN PIRSA DHATENG RATIHSAMPUN GADHAH CALON PUNAPA DERENG.
TuturanBu Darmo : Ora susah dipikir sing jero nduk. Yen kowe ora gelem ya ra
papa. Nanging mengko yen bocahe rene ditemoni sing apik.Apa kowe wis nduwe calon dhewe?
Ratih : (gedheg)Bu Darmo : Lha gene yo durung. Sapa ngerti mengko kowe malah jatuh
cinta?Ratih : Ah Ibu ki lho (tangane kemlawe nyiwel lengene ibune)Bu Darmo : Eh, lara ki lho.Ratih : Ibu.
Tuturan Bu Darmo wonten nginggil nerak maksim kualitas saking
tuturan; Sapa ngerti mengko koe malah jatuh cinta?. Punika nggadhahi teges
menawi Bu Darmo dereng yakin, lan boten nggadhahi bukti, dipirsani saking
tuturan sapa ngerti.
54
12. Tuturan ingkang nerak maksim kualitas ugi kadadosan wonten cerkak Ketemu
Gaweyan Ketemu Jodho anggitanipun Ibu Is Sarjoko ingkang kapethik saking
PS no.48.
Dhata (98) ing ngandhap punika nerak maksim kualitas.
Konteks : NARTO NAWANI GIYARTI SUPADOS PURUN MULANGWONTEN SUMATRA.
TuturanNarto : Sak upama mulang nang Sumatra, neng daerah trans
andak ya gelem dhik?Giyarti : O Mas, nek ana sing wani nanggung aku dadi guru mesti tak
tampa neng ngendhi wae dak lakoniNarto : Nek ngono neng gonaku wae dhik, aku sing nanggung. SDku
isih kekurangan guru akeh. Mengko bisa mulang tunggal saksekolahan karo aku. Aku tanggung, dhik.
Giyarti : wah yen tenan teneh aku seneng banget, mas. Njur sok kapanolehku nyusul mrana?
Narto : We lha piye ta, dhik, ya bareng sisan karo aku lan bapak.Liburku mung seminggu, mungkin sesuk utawa suk embenbapak wis ngajak bali.
Giyarti : Ya wis, mas, aku manut. Pak dhe Slamet wae diaturi ngendikakaro bapak lan ibu yen aku arep katut.Ning ya kuwi mas, aku ning kana ming ndherek pak dhe, budhe lan mas Narto, mengko adoh wong tuwa, aja disiya-siyaya, mas!
Narto : Ora, dhik, ora. Wiwit saiki nganti selawase urip, yen dhikGiyarti gelem, bakal dak jaluk ing sisihku selawase urip.
Giyarti : (Mleruk karo mesem..... seneng)
Tuturan Narto ing dhata (98) wonten nginggil nerak maksim kualitas,
saking tuturan sak upama punika nggadhahi teges pengandaian lan boten
wonten faktanipun.
55
Saking pirembagan wonten nginggil saged dipunpundhut dudutan menawi
salebeting tuturan saking kempalan cerkak Panjebar Semangat warsa 2006,
wonten 9 dhata saking 7 cerkak ingkang tuturanipun nerak maksim kualitas.
C. Maksim Relevansi
Maksim Relevansi ngrdhahaken saben panyarta pacelathon maringi
kontribusi ingkang relevan kaliyan prekawis ingkang dipunngendikakaken.
1. Tuturan ingkang nerak maksim relevansi ing cerkak Kula dereng Kalah
anggitanipun Danang Te arifal kapethik saking PS no.04.
Dhata (4) punika nerak prinsip kerja sama maksim relevansi.
Konteks : MAS DANANG PARING PIRSA KALIYAN PAK WIRYOMENAWI PADOS PEDAMELAN SAMENIKA ANGEL.
TuturanMas Danang : Golek gaweyan saiki angel lho pak.Pak Wiryo : Wong tiyange taksih sekolah kok mas.
Tuturan Pak Wiryo ing dhata (4) kasebut boten relevan kaliyan
prekawis ingkang dipunadepi wonten ing pacelathon. Mas Danang matur
menawi ngucali gaweyan punika sakniki angel, nanging Pak Wiryo maringi
kontribusi ingkang boten wonten gegayutane kaliyan tuturan mitra tuturipun;
Wong tiyange taksih sekolah kok mas. Mila tuturan punika boten kooperatif,
narak maksim relevansi.
56
Dhata (5) punika nerak maksim relevansi.
Konteks : MAS DANANG NYUWUN PIRSA PENDHIDHIKANIPUNLARENE PAK WIRYO.
TuturanMas Danang : Rak wis lulus SMA ta?Pak Wiryo : Lha nyuwun kuliyah niku mas. Ning, niki jarene mpun
ajeng nulis ….. napa…. niku, skripsi napa….. Duka napajenenge. Pokoke mpun meh rampung….. kantun setunggalniku.
Tuturan Pak Wiryo ing dhata (5) boten relevan kaliyan tuturan mitra
tuturipun. Mas Danang ntuwun pirsa menawi larene Pek Wiryo punapa
sampun lulus SMA?, nanging kontribusi ingkang dipuntuturaken Pak Wiryo
boten gegayutan kaliyan pitakenanipun. Tuturan punika boten kooperatif.
2. Wonten ing cerkak Wolung ndina anggitanipun Riyadi ingkang kapethik
saking PS no.06 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim relevansi.
3. Tuturan sanes ingkang nerak maksim relevansi kadadosan ing cerkak Sindhen
Campursari anggitanipun Andjar Any kapethik saking PS no.12.
Dhata (11) ing ngandhap punika nerak maksim relevansi.
Konteks : ANJAS NYUWUN PIRSA DHATENG SUMANI MENAPAWULANDARI NDHEREK MAPAG.
TuturanAnjas : Wu-landari melu mapag mrene?Sumani : Mrene congormu kuwi. Wulandari ya neng desa Purwan-tara
kana, karo bojone. Apa gunane ngenteni kawe, jaka tukangngendhang, entuke job mung kala-kala. Luwih becik karobojone sing anggota DPR. Blanjane tetep. Ora kaya kowe Njas,panji klan-thung, blanjane wae durung, yen turu njingkrung.
Anjas : Lha kok kowe kandha pacarku mrene?
57
Sumani : lha pacarmu kuwi pira? Kae Nanik ya teka. Jare pacarmuserep?
Anjas : Edan kowe.
Tuturan Anjas ing dhata (11) wonten nginggil nerak maksim relevansi,
prekawis punika amargi tuturanipun Sumani; lha pacarmu kuwi pira? Kae
Nanik ya teka. Jare pacarmu serep?, dipunwangsuli kaliyan Anjas ngagem
tuturan; Edan Kowe. Tuturan punika boten gegayutan kaliyan pitakenanipun
mitra tutur.
4. Tuturan ingkang nerak maksim relevansi ing cerkak C’est La Vie
anggitanipun Susialine Adelia kapethik saking PS no.13.
Dhata (19) punika nerak prinsip kerja sama, maksim Relevansi.
Konteks : POLISI NGINTROGASI SARI BABAGAN KORBAN.TuturanPolisi : Anda tahu jam berapa biasanya korban pulang?Sari : Saya jarang pulang.
Tuturan Sari ing dhata (19) punika nerak maksim relevansi amargi
tuturan Sari boten jumbuh kaliyan pitakenanipun Polisi; Anda tahu jam berapa
biasanya korban pulang? Sari mangsuli; Saya jarang pulang. Tuturan punika
boten kooperatif.
Dhata (21) punika nerak maksim relevansi.
Konteks : TUTI NYUWUN PIRSA AMARGI SARI DHATENGLANGKUNG AWAL.
TuturanTuti : Kok cepet men, durung ana setengah nem.
58
Sari : Jare kon ora wengi-wengi.Bapak ya?
Tuti : (gedheg) Ora kejeglug meja.Sari : (mesem sinis) Kok ora jeleh mbelani Bapak.Tuti : Aku masak mangut. Senenganmu ta?Sari : Biyen!
Tuturan Tuti ing dhata (21); (gedheg) Ora kejeglug meja. Punika boten
kooperatif, nerak maksim relevansi, amargi tuturanipun boten jumbuh kaliyan
punapa ingkang dipunsuwun mitra tuturipun. Sari nyuwun pirsa; jare kon ora
wengi-wengi. Bapak ya? Dados tuturan; Ora kejeglug meja punika nerak
maksim relavansi.
5. Tuturan ingkang nerak maksim relevansi ing cerkak Trekahe anak lanang
anggitanipun Sodrun kapethik saking PS no.18.
Dhata (29) punika boten netepi maksim relevansi.
Konteks : JARNO NYUWUN PIRSA SIMBOK, JUMINAH WONTENPUNDI.
TuturanJarno : Lha, Juminah neng endi ki maeng, mbok?Simbok : Wis, ta tutugna manganmu, Jar. Waregana. Adhimu
ngengehana lawuh-e.
Tuturan Simbok ing dhata (29) boten netepi maksim relevansi, amargi
tuturan simbok boten wonten gegayutane kaliyan tuturan mitra tuturipun.
Jarno nyuwun pirsa, Juminah sakniki wonten pundi?. Nanging Simbok
manssuli kanthi tuturan; Wis, ta tutugna manganmu, Jar. Waregana. Adhimu
ngengehana lawuh-e. Mila tuturan punika nerak maksim relavansi.
59
6. Tuturan ingkang nerak maksim relevansi wonten cerkak Wektu-wektu Kang
Wis Kawuri anggitanipun Samirun Ismadi kapethik saking PS no.25.
Dhata (49) punika boten netepi maksim relevansi.
Konteks : PRAS TAKEN KALIYAN SETYARINI PUNAPA TASIKELING MENAWI GADHAH KANCA INGKANG RUPANEKADOS PRAS.
TuturanPras : Coba jeng, eling-elingen, apa sliramu tahu duwe kanca sing
rupane amburadul kaya ngene iki.Setyarini : Mas Pras jahat, mas Pras jahat. Tega-tegane panjenengan
gawe serike ati,
Tuturan Setyarini ing dhata (49) nerak maksim relevansi. Tuturanipun
boten gegayutan kaliyan pitakenan mitra tuturipun. Pras taken; Coba jeng,
eling-elingen, apa sliramu tahu duwe kanca sing rupane amburadul kaya
ngene iki?, nanging Setyarini mangsuli kanthi tuturan; Mas Pras jahat, mas
Pras jahat. Tega-tegane panjenengan gawe serike ati. Ila tuturan punika nerak
maksim relevansi.
7. Wonten cerkak Pak Bupati Anyar anggitanipun Sudadi kapethik saking PS
no.29 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim cara.
8. Tuturan sanes ingkang nerak maksim cara wonten cerkak Kandhani kok...!
anggitanipun Mbah Brintik kapethik saking PS no.33.
60
Dhata (62) punika nerak maksim relevansi.
Konteks : MAS SUHADI CRIYOS KALIYAN SIMBAH MENAWIPADOS YATRA SAMENIKA SERET.
TuturanSimbah : Kaget ya mas, mara-mara aku wis tekan kene?Mas Suhadi : Walaaah, punika lho Mbah, mikir kawontenan, musibah
kok gilir gumantos, demo mboten kendel-kendel, padosyatra seret, sinten mboten komet???
Tuturan Mas Suhadi ing dhata (62) boten netepi maksim relevansi.
Simbah taken; Kaget ya mas, mara-mara aku wis tekan kene? Nanging Mas
Suhadi maringi tuturan ingkang boten gegayutan kaliyan pitakenanipun;
Walaaah, punika lho Mbah, mikir kawontenan, musibah kok gilir gumantos,
demo mboten kendel-kendel, pados yatra seret, sinten mboten komet???.
Punika nerak maksim relevansi.
Dhata (63) punika nerak prinsip kerja sama, maksim relevansi.
Konteks : SIMBAH NGENDIKAN MARANG MAS SUHADI,MENAWI MUSIBAH PUNIKA SAKING GUSTI ALLAHKANGGE NGELINGAKE MANUNGSA.
TuturanSimbah : Wong anane musibah kuwi ya Mas Hadi, Gusti Allah
ngelikake marang manugsa sing srakah, sing kakeyan polah,sing tukang ngrayah, sing gawe bubrah. Ning pancenmanungsane lagi padha kesurupan durung sadhar, diwenehanamusibah ya panggah uyah, kelakuane ora owah, sayanggladrah. Saiki aluwing mikir tugase dhewe-dhewe, goleksandhang pangan kanthi dalan sing halal lan wajar, beres, lahapa sampeyan pikir?
Mas Suhadi : Ngaten ta mbah?Simbah : Kandhani...... kok!!
61
Tuturan Simbah ing dhata (63) nerak maksim relevansi, tuturan beten
kooperatif amargi Simbah maringi kontribusi ingkang boten gegayutan
kaliyan pitakenanipun. Mas suhadi nyuwun pirsa; Ngaten ta mbah?, nanging
simbah mangsui kanthi tuturan; Kandhani......kok!!
9. Tuturan ingkang nerak maksim relevansi wonten cerkak Tukang Cukur
anggitanipun Hery Priyosutopo kapethik saking PS no.39.
Dhata (70) punika nerak maksim relevansi.
Konteks : PAK BUPATI NYUWUN PIRSA PINTEN ONGKOSCUKUR.
TuturanPak Bupati : Pak potong rambut pinten ongkose...?Kang Pardi : Biasane mawon... mangga pinarak...Pak Bupati : Lha nggih... biyasane niku pinten...?Kang Pardi : Gangsal ewu pak....
Tuturan Kang Pardi ing dhata (70) boten gegayutan kaliyan
pitakenanipun. Pak Bupati nyuwun pirsa; Pak potong rambut pinten ongkose?,
Kang Pardi mangsuli; Biasa mawon... mangga pinarak... tuturan punika boten
kooperatif, mila nerak maksim relevansi.
10. Tuturan ingkang nerak maksim relevansi wonten cerkak Numusi anggitanipun
Somdani kapethik saking PS no.40.
Dhata (76) ing ngandhap punika nerak maksim relevansi.
Konteks : BU MITRO NDAWUHI MURADI SUPADOS ENGGAL-ENGGAL RABI.
Tuturan
62
Bu Mitro : Ora ta Di, Kowe ki wis patut lho momong bocah cilik, mulagek ndang golek bojo wae,
Muradi : Arep diingoni watu? Nyambut gawe wae durung, kok arepngopeni anake uwong ta Yu.
Bu Mitro : Rejeki ki sing andum Gusti Allah , wis ta; angger kowe niyatrabi, mengko Sing Kuwasa rak paring rejeki. Percaya!
Muradi : Suk ae Yu, aku ngenteni Martini dhisi, kau trima keri....
Tuturan Muradi ing dhata (76) wonten nginggil boten gegayutan
kaliyan pitakenanipun. Bu Mitro ngendikan menawi Muradi sampun patut
momong lare, mila Muradi supados cepet rabi,, ananging Muradi mangsuli;
Arep diingoni watu? Nyambut gawe wae durung, kok arep ngopeni anake
wong ta yu. Tuturan punika boten kooperatif, mila nerak maksim relevansi.
11. Tuturan ingkang nerak maksim relevansi wonten cerkak Oh, Pak Guru
anggitanipun Bambang Wiyono kapethik saking PS no.46.
Dhata (83) ing ngandhap nerak maksim relevansi.
Konteks : PAK SLAMET MATUR MENAWI BANIPUN SAMPUNATOS. LAN NDAWUH SUPADOS RATIH ENGGALWANGSUL.
TuturanPak Slamet : Iki lho wis atos bane! Kana gek ndang bali!Ratih : Matur nuwun pak.
Tuturan Ratih wonten nginggil boten gegayutan kaliyan tuturanipun
Pak slamet. Pak Slamet ngendika menawi banipun Ratih sampun atos lan
ndawuhi Ratih supados wangsul, ananging Ratih mangsuli kanthi tuturan
Matur Nuwun. Tuturan punika boten kooperatif, nerak maksim relevansi.
63
12. Wonten cerkak Ketemu Gaweyan Ketemu Jodho anggitanipun Ibu Is Sarjoko
kapethik saking PS no.48 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim
relevansi.
Saking pirembagan wonten nginggil namung wonten 12 dhata saking 9
cerkak Panjebar Semangat warsa 2006 ingkang tuturanipun nerak maksim
relevansi.
D. Maksim Cara
Maksim punika ngedhahaken saben panyarta pacelathon wicara kanthi
langsung , runtut, gamblang, boten kabur, boten abstrak lan boten ambigu.
1. Tuturan ingkang nerak maksim cara wonten cerkak Kula dereng Kalah
anggitanipun Danang Te Arifal kapethik saking PS no. 04.
Dhata (4) ing ngandhap punika nerak prinsip kerja sama maksim cara.
Konteks : MAS DANANG PARING PIRSA DHATENG PAK WIRYOMENAWI PADOS PEDAMELAN SAMENIKA ANGEL.
TuturanMas Danang : Golek gaweyan saiki angel lho pak.Pak Wiryo : Wong tiyange taksih sekolah kok mas.
Tuturan Pak Wiryo ing dhata (4) wonten nginggil nggadhahi kadar
kejelasan ingkang rendah. Tuturan punika saged dipunwastani nerak prinsip
kerja sama maksim cara. Amargi tuturanipun boten cetha, mila tegesipun
dados boten cetha. Prekawis punika amargi wonten unsur ambigu ing
tembung “ tiyange”. Pak wiryo ngendika; Wong tiyange taksih sekolah kok
64
mas. Tembung “tiyange” wonten tuturan boten cetha, sinten ingkang
dipunpikajengaken Pak Wiryo. Boten cethanipun pikajengan punika ingkang
nyebabaken tuturan Pak Wiryo punika boten kooperatif lan nerak maksim
cara.
2. Tuturan ingkang nerak maksim cara wonten cerkak Wolung ndina
anggitanipun Riyadi kapethik saking PS no.06.
Dhata (6) ngandhap punika nerak maksim cara.
Konteks : WIDODO JAYUS CARIOS MENAWI WONTENTIYANG INGKANG MIRIP KIKI FATMALA.
TuturanWidodo Jayus : Edan tenan, meh mirip Kiki Fatmala! (mripate kiyer-kiyer
lan ketil-ketil)Agus Teler : Masak. Apa mungkin ana wong kang mirip antarane siji lan
sijine. (rada ngeyel)Widodo Jayus : Woo, yen ora tau mangan sekolahan! Aku mau rak
kandha meh mirip. Ya yen ngeyel sing maton ta. (arepnesu)
Kang Darno : Wis yus, ndang dibacutake!Widodo Jayus : Mulakne pada rungakna dhisik senengane dha nyela-nyela!
Tuturan Widodo Jayus ing dhata (6); “Woo, yen ora tau mangan
sekolahan! Aku mau rak kandha meh mirip. Ya yen ngeyel sing maton ta”
punika nerak maksim cara. Amargi tuturanipun boten cetha, mila tegesipun
dados boten catha. Prekawis punika amargi wonten unkapan boten cetha ing
ukara” yen ora tau mangan sekolahan” . Ingkang dipunpikajengaken
wonten ukara kasebut punika boten mangan utawi maem sekolahan, ananging
ngenyam pendhidikan utawi ilmu pawiyatan. Punika ingkang nyebabaken
65
boten cethanipun pikajengan tuturan. Mila tuturan ingn dhata (6) punika nerak
maksim cara.
Dhata (8) ngandhap punika nerak maksim cara.
Konteks : RIKALA PANUT NYUWUN PIRSA WIDODO SAMPUNDOLAN DHATENG GRIYANE YULI PUNAPADERENG.
TuturanPanut : Terus dina-dina sakbanjure priye Yus. Kowe ya wis dolan
nang omahe Yuli?Widodo Jayus : Ora! Durung!Agus teler : Kok goblog temen ora disikat!Widodo Jayus : Kowe sing goblog. Aku pilih nganggo tehnik jinak-jinak
merpati. Aku milih saben esuk nginjen saka jendela, pasYuli lagi mepei. Lumayan, film gratis.
Kang Darno : Apa ya arep mbok ingu ngono terus?Widodo Jayus : Wah, ya ora ta kang yen saiki wis nginjen wolung dina
seprene mesthine ya wis marem, mula wiwit sesuk aku arepndolani dheweke.
Tuturan Widodo Jayus ing dhata (8) wonten nginggil; “ Kowe sing
goblog. Aku pilih nganggo tehnik jinak-jinak merpati. Aku milih saben esuk
nginjen saka jendela, pas Yuli lagi mepei. Lumayan, film gratis”, punika
nerak maksim cara. Prekawis punika amargi wonten ungkapan ingkang boten
cetha ing ukara ”jinak-jinak merpati”. Ingkang dipunpikajengaken ungkapan
kasebut punika alon-alon nanging pesti. Punika ingkang njalari pikajengan
tuturan boten cetha.
3. Tuturan ingkang nerak maksim cara wonten cerkak Sindhen Campursari
anggitanipun Andjar Any kapethik saking PS no.12.
66
Dhata (13) ngandhap punika nerak maksim cara.
Konteks : SUMANI BOTEN MARENGAKEN NANIK MLEBETKAMAR.
TuturanSumani : He, aja mlebu kamar dhisik, bocahe isih arep kathokan.Anjas : Diangkrik, kana padha metuwa nyang kendharaan wae, tak
dandan dhisik.
Tuturan Sumani ing dhata (13) wonten nginggil nggadhahi kadar
kejelasan ingkang rendah. Tuturan punika nerak maksim cara amargi wonten
tembung ingkang ambigu inggih punika ing tembung ”bocahe”. Ambigu
punika ingkang nyebabaken boten cethane pikajengan tuturan. Sinten ingkang
dikarepaken “bocahe” ing tuturan Sumani wonten nginggil. Tuturan punika
boten kooperatif lan nerak maksim cara.
4. Tuturan ingkang nerak maksim cara ugi kadadosan ing cerkak C’est La Vie
anggitanipun Susialine Adelia kapethik saking PS no.13.
Dhata (19) ngandhap punika nerak maksim cara.
Konteks : POLISI NGINTROGASI SARI BABAGAN KORBAN.
Tuturan
Polisi : Anda tahu jam berapa biasanya korban pulang?
Sari : Saya jarang pulang
Tuturan Polisi ing dhata (19) wonten nginggil ugi nggadhahi kadar
kejelasan ingkang rendah. Amargi wonten tembung ingkang ambigu inggih
punika tembung “korban”. Sinten ingkang dipunkarepaken “korban” ing
tuturan Polisi wonten nginggil, nyebabaken boten cethane pikajengan tuturan.
67
5. Tuturan sanes ingkang nerak maksim cara wonten cerkak Trekahe Anak
Lanang anggitanipun Sodrun kapethik saking PS no.18.
Dhata (41) ing ngandhap punika nerak maksim cara.
Konteks : JARNO LAN JUWADI PADHU BABAGAN POLA PIKIR.TuturanJarno : Pola pikir sing piye?Juwadi : Jebule pola pikirmu jik sepele. Mayar!Jarno : Mayar kanggone wong sing ra gelem berjuang! Kanggoku sik
rumit! Bundhel!Juwadi : Bundhel? Ngapa? Kowe mahasiswa sing dijejeli ilmu ilmiah
kok angel mikir? Wong tuwa iku tak padhakake karo negara.Pamarintah kuwi saka wong-wong pinilih. Keahlian lankapinterane wis lulus saka kuliahe. Pikirane wis dhiwasa. Lhakok kowe, jik kuliah durung tutug ae ndikte pamarentah?
Jarno : Ora ngono, Kang! Kleru pikiranmu ngono kuwi! Kelompokkuberjuang kuwi ora kanggo awake dhewe nanging dhemimasyarakat.
Juwadi : Iya, aku ngerti. Mung masyarakat endi sing ok bela kuwi?Jaremu wis ewon cacahe wong wedok sing rabi nglangkahikakang mbakyune, kuwi ateges nglanggar angger-anggere adatkuna. Apa kowe wis lali lek kowe kowe lair lan gedhe nngndesa sing jik nggondeli kenceng karo adat ngono kuwi?
Jarno : Wah, sing kuna ki kowe, Kang! Aku arep golek pembela wongkampus sing ngerti carane mbela wong wedok. Adat kuna kududirombak!
Juwadi : Bagus kuwi! Terusna!
Tuturan Juwadi ing dhata (41) wonten nginggil nerak maksim cara.
Amargi tuturanipun boten cetha, mila tegesipun dados boten cetha. Prekawis
punika amargi wonten tembung ingkang gadhahi teges ingkang kabur, ing
tembung “terusna” wonten ukara “Bagus kuwi! Terusna!”. Punapa ingkang
dipunpikajengaken ukara kasebut boten cetha.
68
6. Wonten ing cerkak Wektu-wektu Kang Wis Kawuri anggitanipun Samirun
Ismadi kapethik saking PS no.25 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim
cara.
7. Wonten ing cerkak Pak Bupati Anyar anggitanipun Sudadi kapethik saking PS
no.29 ugi boten wonten tuturan ingkang nerak maksim cara.
8. Wonten cerkak Kandhani kok...! anggitanipun Mbah Brintik kapethik saking
PS no.33 boten wonten tuturan ingkang nerak maksim cara.
9. Tuturan ingkang nerak maksim cara wonten cerkak Tukang Cukur
anggitanipun Hery Priyo Sutopo kapethik saking PS no.39.
Dhata (71) ngandhap punika nerak maksim cara.
Konteks : PAK BUPATI NDAWUHI SUPADOS RIKMANIPUNINGKANG WINGKING DIPOTONG RADI CENDAK.
TuturanPak Bupati : Dipotong radi cendhak mawon sing wingking niki pak...Kang Pardi : Sing ngajeng dipundamel kados pundi...?Pak Bupati : Nggih kersane ngoten mawon ning radi dipendekne sekedhik...
Tuturan Kang Pardi wonten nginggil nerak maksim cara, saking ukara
sing ngajeng boten cetha punapa ingkang dipunpikajengaken. Prekawis
punika amargi ukara sing ngajeng gadhahi teges ingkang kabur.
69
10. Wonten cerkak Numusi anggitanipun Somdani kapethik saking PS no.40
boten wonten tuturan ingkang nerak maksim cara.
11. Tuturan ingkang nerak maksim cara ingkang sanes wonten ing cerkak Oh,
Pak guru anggitanipun Bambang Wiyono kapethik saking PS no.46.
Dhata (82) ngandhap punika nerak maksim cara.
Konteks : PAK SLAMET NYUWUN PIRSA DHATENG RATIHWONTEN MENAPA.
TuturanPak Slamet : Ana apa Ratih?Ratih : Gembos pak.
Tuturan Ratih ing dhata (82) ing nginggil nggadhahi kadar kejelasan
ingkang rendah. Tuturan punika nerak maksim cara, amargi tuturanipun boten
cetha, mila tegesipun dados boten cetha. Prekawis punika amargi wonten
tembung ingkang kabur tegese, ing tembung “gembos”. Ingkang
dipunpikejengaken tembung punika boten cetha, punapa ingkang “gembos”.
Tembung ingkang kabur punika ingkang nyebabaken boten cethanipun
pikajengan tuturan. Mila tuturan punika nerak prinsip kerja sama maksim
cara.
Dhata (87) punika nerak maksim cara.
Konteks : BU DARMO NDAWUHI RATIH SUPADOS ADUS LANDANDAN SING AYU.
TuturanBu Darmo : Mengko sore lho, dheweke mrene. Gek ndamg adus lan
dandan sing ayu!
70
Ratih : Ibu.
Tuturan Bu Darmo ing nginggil nerak maksim cara, amargi
tuturanipun boten cetha, mila tegesipun dados boten cetha. Wonten tembung
ingkang ambigu, ing tembung “dheweke”. Tembung “dheweke” ing tuturan
boten saged dimangertosi sinten ingkang dipunpikajengaken Bu Darmo.
Tembung ambigu punika ingkang nyebabaken tuturan wonten nginggil boten
kooperatif. Mila tuturan punika nerak maksim cara.
Dhata (90) punika nerak maksim cara.
Konteks : Bapak ndawuhi Ratih supados ngemut-emut sinten ingkangnate caket kaliyan Ratih.
TuturanRatih : Ngendikanipun ibu piyambakipun sawijining petani, nggih
pak? Sinten pak?Pak Darmo : Iyo, ibumu bener nanging ora ngerti sekabehe.
Satemene kowe wis kenal kok marang dheweke. Mbok cobaeling-elingen sapa bocah lanang kang wis tau cedak karo kowe.
Ratih : Ah, bapak.
Tuturan Ratih ing dhata (90) punika nerak maksim cara, amargi
nggadhahi tembung ambigu. Inggih punika tembung ”piyambakipun”
wonten ukara ngendikanipun ibu piyambakipun sawijining petani, nggih pak?
Sinten Pak?. Tembung “Piyambakipun” ing tuturan boten cetha sinten
ingkang dipunpikajengaken Ratih. Tembung ambigu punika ingkang njalari
tuturan boten kooperatif. Mila tuturan punika nerak maksim cara.
71
12. Tuturan ing cerkak Ketemu Gaweyan Ketemu Jodho anggitanipun Ibu Is
sarjoko ugi wonten ingkang nerak maksim cara.
Dhata (98) ing ngandhap punika nerak maksim cara :
Konteks : NARTO NAWANI GIYARTI SUPADOS PURUN MULANGWONTEN SUMATRA.
TuturanNarto : Sak upama mulang nang Sumatra, neng daerah trans andak ya
gelem dhik?Giyarti : O Mas, nek ana sing wani nanggung aku dadi guru mesti tak
tampa neng ngendhi wae dak lakoniNarto : Nek ngono neng gonaku wae dhik, aku sing nanggung. SDku
isih kekurangan guru akeh. Mengko bisa mulang tunggal saksekolahan karo aku. Aku tanggung, dhik.
Giyarti : wah yen tenan teneh aku seneng banget, mas. Njur sokkapan olehku nyusul mrana?
Narto : We lha piye ta, dhik, ya bareng sisan karo aku lan bapak.Liburku mung seminggu, mungkin sesuk utawa suk embenbapak wis ngajak bali.
Giyarti : Ya wis, mas, aku manut. Pak dhe Slamet wae diaturi ngendikakaro bapak lan ibu yen aku arep katut.Ning ya kuwi mas, aku ning kana ming ndherek pak dhe, budhe lan mas Narto, mengko adoh wong tuwa, aja disiya-siyaya, mas!
Narto : Ora, dhik, ora. Wiwit saiki nganti selawase urip, yen dhikGiyarti gelem, bakal dak jaluk ing sisihku selawase urip.
Giyarti : (Mleruk karo mesem..... seneng)
Tuturan Giyanti ing dhata (98) wonten nginggil nerak maksim cara,
amargi tuturanipun boten cetha, mila tegesipun dados boten cetha. Prekawis
punika amargi wonten tembung ingkang gadhahi teges ingkang kabur, ing
tembung “mrana” wonten ukara “wah yen tenan teneh aku seneng banget
mas. Njur suk kapan olehku nyusul mrana?” Punapa ingkang
dipunpikajengaken ukara kasebut boten cetha.
72
Saking pirembagan wonten nginggil saged dipunpundhut dudutan menawi
wonten 11 dhata saking 8 cerkak Panjebar Semangat warsa 2006 ingkang
salebeting tuturanipun nerak prinsip kerja sama maksim cara.
73
BAB V
PANUTUP
A. Dudutan
Adhedhasar analisis lan pirembagan, panaliten punika nggadhahi dudutan
inggih punika tuturan para paraga ing cerkak Panjebar Semangat warsa 2006
kanthi irah-irahan: Kula Dereng Kalah, Wolung ndina, Sindhen Campursari, C’est
La Vie, Trekahe Anak Lanang, Wektu-wektu Kang Wis Kawurri, Pak Bupati
Anyar, Kandhani..... Kok!, Tukang Cukur, Numusi, Oh Pak Guru, Ketemu
Gaweyan Ketemu Jodho ingkang nerak prinsip kerja sama kadadosan ing maksim
kuantitas, maksin kualitas, maksin relevansi, lan maksim cara.
Maksim kuantitas mbetahaken kontribusi saking panutur lan mitra tutur
sacekakipun jumbuh kaliyan ingkang kasuwun.
Maksim kualitas saben panutur dipunpikajengaken supados saged
ngandharaken samukawis ingkang leres lan jumbuh kaliyan fakta ing wicantenan.
Maksim relevansi ngedhahaken saben panyarta pacelathon maringi
kontribusi ingkang relevan kaliyan prekawis ingkang dipunngendikakaken.
Maksim cara ngedhahaken panutur lan mitra tutur wicantenan kanthi
langsung, runtut gamblang, lan boten kabur, boten ambigu.
73
74
B. Pamrayogi
Adhedhasar dudutan asil analisis panaliten punika, saged dipunandharaken
pamrayogi kangge para pangripta, cerkak kedahipun netepi prinsip kerja sama
anggenipun damel karya-karyanipun. Amargi tuturan ingkang dipunginakaken
kangge narik kawigatosan pamaos dhumateng karyanipun lan maringi panglipur
supados pamaosipun remen anggenipun maos.
Kangge pamaos supados saged dados reverensi lan bahan wacan mahami
prinsip kerja sama, dados bahan wacan kagem nyerat ingkang sawarni “prinsip
kerja sama” saengga ngasilaken panaliten ingkang sampurna sarta saged
ngasilaken mupangat kagem tiyang sanes.
Kangge panaliti-panaliti mliginipun Mahasiswa Jurusan Bahasa dan Sastra
Jawa IKIP PGRI Semarang dipunpikajengaken saged nindakaken panaliten boten
namung saking segi prinsip kerja sama kemawon, ananging saking sudut pandang
ilmu basa sanesipun.
KAPUSTAKAN
Arikunto, Suharsimi. 2006. Prosedur Penelitian Suatu Tindakan PendekatanPraktik. Jakarta: Rineka Cipta.
Balai Bahasa Yogyakarta. 2001. Kamus Basa Jawa (Bausastra Jawa).Yogyakarta: Kanisius.
Chaer, Abdul lan Leonie Agustina.1995. Sosiolinguistik Perkenalan Awal.Jakarta: Rineka Cipta.
2004. Sosiolinguistik Perkenalan Awal Edisi Revisi. Jakarta: RinekaCipta.
Dwiloka, Bambang lan Rati Riana. 2005. Teknik Menulis Karya Ilmiah. Jakarta:Rineka Cipta
Hariwijaya, lan Triton. 2007. Pedoman Penulisan Ilmiah Proposal dan Skripsi.Yogyakarta: Tugu Publisher.
Murywantobroto, dkk. 2007. Mengenal Prosa Fiksi.
Rahardi, Kunjana. 2005. Pragmatik Kesatuan Imperatif Bahasa Indonesia.Yogyakarta: Erlangga.
Rustono. 1999. Pokok-pokok Pragmatik. Semarang: CV IKIP Semarang Press.
Rohmadi, Muhammad. 2004. Pragmatik Teori dan Analisis. Yogyakarta: LingkarMedia Jogya.
Soedianto. 2008. Makalah Pengantar Ilmu Komunikasi.
Soejono lan H. Abdurrahman. 2005. Metode Penelitian Suatu Pemikiran danPenerapan. Jakarta. Rineka Cipta.
Sudiati lan Widyamartaya. 1996. Kreatif Berbahasa Menuju KetrampilanPragmatik.
Tarigan, Henry Guntur. 1986. Pengajaran Pragmatik. Bandung: AngkasaBandung.
Thomas, dkk. 2007. Bahasa, Masyarakat, dan Kekuasaan. Yogyakarta. PustakaPelajar.
Wijana, I Dewa Putu. 1996. Dasar-Dasar Pragmatik. Yogyakarta: AndiYogyakarta.
Suharto. 2009. “Konsep dan Jenis Variabel (Variabel Independen, VariabelDependen, Variabel Moderator, Variabel Intervening dan VariabelKontrol”. http://suhartoumm.blogspot.com/2009/07/pengertian-variabel-variabel-dan.html
SIMPINGAN
Cerkak 1 (Kula dereng Kalah)
Dhata 1
Konteks : RIKALA MAS DANANG NYUWUN PIRSA KALIYAN PAK
WIRYO BABAGAN LAPANGAN GOLF.
Tuturan
Mas Danang : Krungu-krungu jare lapangan golf arep diambakna pak?
Pak Wiryo : (mung mesem krungu pitaken mas Danang, sajake wis ngerti apa
karepe)
Dhata 2
Konteks : MAS DANANG NUWUN PIRSA KADOS PUNDI
MANGGENIPUN PAK WIRYO MENAWI KAMPUNGIPUN
DIGUSUR.
Tuturan
Mas Danang : Lah yen lapangane diambakna terus kampunge sampeyan digusur
piye pak?
Pak Wiryo : Nggih kersane napa ingkang kedadosan mangke, mas. Digusur
nggih pindah, wong pancen mboten gadhahane.
Dhata 3
Konteks : WICANTENAN MAS DANANG KALIYAN PAK WIRYO
BABAGAN MODAL KAGEM PAK WIRYO.
Tuturan
Mas Danang : Pak, wong puthune sampeyan enak. Piye yen tak silihi modhal,
terus gawe home industri, puthune diwenehi cap terus didol nyang
supermarket?
Pak Wiryo : Wah, mangke yen kula boten ider mriki malih, njenengan kangelan
ndadak pados puthu teng supermarket. (ngguyu latah-latah).
Kula ngaten mawon sampun rumaos cekap kok mas. Sing penitng
saged damel urip lan nyekolahke anak. Wong kula niku nggih
mboten gadhah warisan napa-napa kangge anak kula. Sakmboten-
botene nek kula dadi bakul puthu, anake kula nggih sampun
ngantos kados bapake.
Dhata 4
Konteks : MAS DANANG PARING PIRSA KALIYAN PAK WIRYO
MENAWI PADOS PEDAMELAN SAMENIKA ANGEL.
Tuturan
Mas Danang : Golek gaweyan saiki angel lho pak.
Pak Wiryo : Wong tiyange taksih sekolah kok mas.
Dhata 5
Konteks : MAS DANANG NYUWUN PIRSA PENDHIDHIKANIPUN
LARENE PAK WIRYO.
Tuturan
Mas Danang : Rak wis lulus SMA ta?
Pak Wiryo : Lha nyuwun kuliyah niku mas. Ning, niki jarene mpun ajeng nulis
….. napa…. niku, skripsi napa….. Duka napa jenenge. Pokoke
mpun meh rampung….. kantun setunggal niku.
Cerkak 2 (Wolung ndina)
Dhata 6
Konteks : WIDODO JAYUS CARIOS MENAWI WONTEN TIYANG
INGKANG MIRIP KIKI FATMALA.
Tuturan
Widodo Jayus : Edan tenan, meh mirip Kiki Fatmala! (mripate kiyer-kiyer lan
ketil-ketil)
Agus Teler : Masak. Apa mungkin ana wong kang mirip antarane siji lan sijine.
(rada ngeyel)
Widodo Jayus : Woo, yen ora tau mangan sekolahan! Aku mau rak kandha meh
mirip. Ya yen ngeyel sing maton ta. (arep nesu)
Kang Darno : Wis yus, ndang dibacutake!
Widodo Jayus : Mulakne pada rungakna dhisik senengane dha nyela-nyela!
Dhata 7
Konteks : Yuli kaliyan Widodo sami tetepungan.
Tuturan
Yuli : Kok ndadak ndelik ta mas, mbok ayo tepungan wae!
Yen toyan kulina ana kono ta mas.
Wododo Jayus : (pringas-pringis kisinan, ngelungake tangane karo ndingkluk)
Aku Widodo mbak.
Yuli : Oo, mas Wid isinan ta. Aku Yuli mas, nembe ndhek wingi sore
aku wiwit manggon ngontrak ana sisih dalem panjenengan kene.
(salaman).
Widodo Jayus : Nyuwun ngapura embak, kapan-kapan dibacutake maneh
tetepungane, iki aku isih ngantuk, maklum aku bengi ngojek. Arep
nutugake ngeloni bantal maneh.
Yuli : Mangga mas, sugeng sare maneh.
Dhata 8
Konteks : RIKALA PANUT TAKEN WIDODO SAMPUN DOLAN
DHATENG GRIYANIPUN YULI PUNAPA DERENG.
Tuturan
Panut : Terus dina-dina sakbanjure priye Yus. Kowe ya wis dolan nang
omahe Yuli?
Widodo Jayus : Ora! Durung!
Agus teler : Kok goblog temen ora disikat!
Widodo Jayus : Kowe sing goblog. Aku pilih nganggo tehnik jinak-jinak merpati.
Aku milih saben esuk nginjen saka jendela, pas Yuli lagi mepei.
Lumayan, film gratis.
Kang Darno : Apa ya arep mbok ingu ngono terus?
Widodo Jayus : Wah, ya ora ta kang yen saiki wis nginjen wolung dina seprene
mesthine ya wis marem, mula wiwit sesuk aku arep ndolani
dheweke.
Dhata 9
Konteks : AGUS TELER LAN KANG DARNO TAKEN WONTEN
PUNAPA KALIYAN WIDODO JAYUS.
Tuturan
Kang Darno : Kena apa Yus, lara ta kowe?
Widodo Jayus : Ora kang.
Agus Teler : Tukaran piye karo dhemenanmu Yuli?
Widodo Jayus : Ora.
Kang Darno : Lha kena apa? Bosen pa piye?
Widodo Jayus : Ora! Ya mung males wae crita terus.
Cerkak 3 (Sindhen Campursari)
Dhata 10
Konteks : SUMANI NDHAWUHI ANJAS SUPADOS ENGGAL WUNGU.
Tuturan
Sumani : Njas, Anjas, aja ndongang-ndongong kaya sapi ompong. Kae
kanca-kanca wis padha nglumpuk. Tangiya, aja ngglethak ana
dhipan wae.
Anjas : Sapa...?
Sumani : Kae pacarmu barang wis dha ngenteni ana ndhapa.
Dhata 11
Konteks : ANJAS TAKEN MENAPA WULANDARI NDHEREK MAPAG.
Tuturan
Anjas : Wu-landari melu mapag mrene?
Sumani : Mrene congormu kuwi. Wulandari ya neng desa Purwan-tara kana,
karo bojone. Apa gunane ngenteni kawe, jaka tukang ngendhang,
entuke job mung kala-kala. Luwih becik karo bojone sing anggota
DPR. Blanjane tetep. Ora kaya kowe Njas, panji klan-thung,
blanjane wae durung, yen turu njingkrung.
Anjas : Lha kok kowe kandha pacarku mrene?
Sumani : lha pacarmu kuwi pira? Kae Nanik ya teka. Jare pacarmu serep?
Anjas : Edan kowe.
Dhata 12
Konteks : NANIK NYUWUN PIRSA MENAPA KENDHARAANIPUN
SAMPUN SIAP.
Tuturan
Sumani : Nik... Nanik, iki lho Anjas lagi tangi. Gereten metu.
Nanik : Mas...piye, kendharaane wis siap?
Anjas : Wis beres.
Sumani : Beres beres, paling sing golek kendharaan ya aku.
Nanik : Ngono-ngono rak uga kanggo kepentingane kanca dhewe ta mas?
Dhata 13
Konteks : SUMANI BOTEN MARENGAKEN NANIK MLEBET KAMAR.
Tuturan
Sumani : He, aja mlebu kamar dhisik, bocahe isih arep kathokan.
Anjas : Diangkrik, kana padha metuwa nyang kendharaan wae, tak dandan
dhisik.
Dhata 14
Konteks : SUMANI NGENDIKAN BILIH BANGKU SISIHIPUN NANIK
SAMPUN DIPESEN ANJAS
Tuturan
Sumani : Bangku sandhinge Nanik aja dienggoni lo, sudah dipesan. Mau
dipakai Anjas.
Nanik : Mesem manis
Dhata 15
Konteks : SUMANI GEGUYONAN KALIYAN KANCA-KANCA
WONTEN MOBIL.
Tuturan
Sumani : Kanca-kanca minangka kancane Nanik aku matur nuwun dene
dhik wingi wis padha rawuh ngestreni slametan ning Nanik.
Nanik : (mencep), (liyane ngguyu nyekakak)
Anjas : ora usah digagas, ben muni sak unine cangkeme.
Sumani : Lha dhek emben kuwi Nanik rak syukuran, merga Anjas karo
Wulan wis putus. Lha calone Anjas rak kembali ke Nanik
Dhata 16
Konteks : NANIK NYUWUN PIRSA MARING ANJAS, BOSS-IPUN
NGENDIKAN PUNAPA.
Tuturan
Nanik : Ana apa ta mas, boss-e?
Anjas : Biasa, kabar gawean. Aku dikon bali penting.
Nanik : Lha kok isih semaya?
Anjas : Wis kadung jejer cah ayu kok dipisahke ya emoh ta.
Dhata 17
Konteks : RIKALA ANJAS NGGODA NANIK.
Tuturan
Nanik : Ana apa ta mas?
Anjas : Pipimu kuwi lho yen mesem dhekik nggreretne.
Nanik : Ah, mas Anjas.
Cerkak 4 (C’est La Vie)
Dhata 18
Konteks : KONFLIK DARKO KALIYAN TUTIK WONTEN GRIYA.
Tuturan
Darko : Ngapa wae kowe? Wong wadon gaweyane mung turu.
Bukak (mlebu meneh mendelik)
Tutik : Aja nang kene mas. Bocah-bocah.....
Darko : Plak (tangane Darko kemlawe, sirahe Tuti njegluk sendhen kursi)
Tutik : Tulung mas aja nang kene,
Bocah-bocah : Ibu!
Dhata 19
Konteks : POLISI NGINTROGASI SARI BABAGAN KORBAN.
Tuturan
Polisi : Anda tahu jam berapa biasanya korban pulang?
Sari : Saya jarang pulang.
Dhata 20
Konteks : KARAS NYUWUN PIRSA (GUMUN) KALIYAN TUTI
BABAGAN KONFLIK RUMAH TANGGANIPUN
Tuturan
Karas : Telung puluh pitu taun lawase kuwi njenengan wastani khilaf?
Tuti : Ya...dakniyati ngibadah wis Jeng. Muga-muga aku diparingana
sabar, ben Gusti sing paring piwales.
Dhata 21
Konteks : TUTI NYUWUN PIRSA AMARGI SARI DHATENG
LANGKUNG AWAL.
Tuturan
Tuti : Kok cepet men, durung ana setengah nem.
Sari : Jare kon ora wengi-wengi.
Bapak ya?
Tuti : (gedheg) Ora kejeglug meja.
Sari : (mesem sinis) Kok ora jeleh mbelani Bapak.
Tuti : Aku masak mangut. Senenganmu ta?
Sari : Biyen!
Dhata 22
Konteks : DARKO PADHU KALIYAN SARI AMARGI TUTI BADHE
DIBOYONG SARI WONTEN KOSE.
Tuturan
Darko : Arep kok ajak menyang ngendi ibumu?
Sari : Nyang kosku
Darko : Aku sing wenang nemtokake. Aku bojone.
Sari : Aku anake.
Darko : Tik Mrene!
Sari : Ora sah Bu.
Darko : Arep menyang ngendi heh?
Dhata 23
Konteks : BULIK TELPON NANING NYUWUN PIRSA KAWONTENAN
GRIYA.
Tuturan
Bulik : Kados pundi kawontenan nggriya?
Naning : Inggih, kula sae.
Bulik : Keluwarga mboten wonten menapa-menapa ta?
Ibu sehat?
Naning : Oh...oh... Bapak?
Dhata 24
Konteks : WICANTENANIPUN SARI LAN NANING NALIKA WONTEN
PAKUNJARAN.
Tuturan
Sari : Kowe sehat?
Naning : (mesem)
Sari : Titip Ibu. Muga-muga sawise iki uripmu bisa tentrem. Wis dak
walesake larane ibu, laramu.
Cerkak 5 (Trekahe Anak Lanang)
Dhata 25
Dhata
Konteks : JARNO NESU MARANG BAPAKIPUN AMARGI BOTEN
NAMPI PESENIPUN LIWAT TELPON, SUPADOS BOTEN
TUMBAS BBM RUMIYIN.
Tuturan
Jarno : Bapak ki lek diomongi cah nom kok ngeyel ae! Tak rewangi adus
kringet! Bengak-bengok nganti gorokan garing, bapak kok pancet
ae nggadur! Apa ora nampa pesenku liwat telpon wingi ta, Pak?
Pakdhe Musijan : Kowe ki amang apa ta, Jar?
Mulih ka paran ki pantese wisuh apa raup dhisik, kok
ngundhamana bapakmu ki ana apa?
Jarno : Bapak sing ngeyel ae! Aku maeng kapethuk Kang parlan, omonge
Bapak mentas tuku solar. Iya ra, pak?
Maeng tuku pirang liter, pak?
Pakdhe Musijan : (meneng ae)
Dhata 26
Konteks : JARNO NYUWUN PIRSA BAPAKE MENAPA
PIYAMBAKIPUN BOTEN MIRSANI TIVI LAN RADIO.
Tuturan
Jarno : Bapak apa ra ndeleng siaran tivi? Ra ngrungokke radhio? Wis
pirang atus ae klompok mahasiswa padha demo nuntut
pamerintah?
Pakdhe Musijan : (meneng)
Dhata 27
Konteks : JARNO NYUWUN PIRSA BAPAK, SIMBOKE WONTEN
PUNDI.
Tuturan
Jarno : Pak! Mboke neng endi?
Pakdhe Musijan : Embuh, kono maeng!
Dhata 28
Konteks : SIMBOK NAWANI JARNO KRUPUK.
Tuturan
Simbok : Jik tak golekne krupuk iki lho, Jar!
Jarno : Ngene ae wis enak kok, mbok!
Simbok : Ya wis, kono gek tanduk. Nyoh iki krupuke!
Dhata 29
Konteks : JARNO NYUWUN PIRSA SIMBOK, JUMINAH WONTEN
PUNDI.
Tuturan
Jarno : Lha, Juminah neng endi ki maeng, mbok?
Simbok : Wis, ta tutugna manganmu, Jar. Waregana. Adhimu ngengehana
lawuh-e.
Dhata 30
Konteks : SIMBOK NDANGU JARNO MENAWI MAEM AMPUN
KESESA.
Tuturan
Jarno : Heh, kesereten!
Simbok : Mula aja kesusu! Kari mangan ae kok kesereten ta, Jar. Ndahneya
sing adang ngene iki?
Jarno : Padha ae, mbok!
Aku ya ora penak-penak lo mbok, neng kampusku kana ki.
Awakku ora isa lemu rak merga melu mikir negara. Mikirke rakyat
cilik. Ora mung sinau thok!
Dhata 31
Konteks : JUMINAH TAKEN TABUH PINTEN JARNO DHATENG.
Tuturan
Juminah : Jam pira kang tekamu maeng?
Jarno : Papat. Ngapa ta?
Juminah : Ya wis! Kok ketok kesel men.
Dhata 32
Konteks : JARNO TAKEN JUMINAH SIOS DILAMAR PUNAPA
BOTEN.
Tuturan
Jarno : Jum! Sida dilamar cah Ngantru kulon prapatan kae pa ra?
Juminah : (ora sumaur)
Jarno : Jum, piye?
Juminah : (panggah ora gelem sumaur)
Dhata 33
Konteks : JUWADI NYUWUN PIRSA PUNAPA GAMBARIPUN JARNO
MLEBET TIVI.
Tuturan
Juwadi : Gambarmu enek ra, Jar?
Jarno : Durung, kang! Dhilut engkas rak aku sing mecungul!
Dhata 34
Konteks : SIMBOK NGAJAK MAEM JUWADI.
Tuturan
Simbok : Melu mangan kene lho, Di!
Juwadi : Nggih. Sampun kok. Nembe.
Dhata 35
Konteks : JARNO NYUWUN TANGGEPAN JUWADI BAB NASIBE
JUMINAH.
Tuturan
Jarno : Kang, Pye tanggepanmu bab nasibe si Juminah kuwi? Ben rabi
ndisik, aku ra apa-apa!
Juwadi : Tekamu maeng jam pira?
Jarno : Papat. Piye, kang?
Juwadi : Biyasa.
Jarno : Biyasa? Biyasa piye ta ki? Aku kok ora mudheng!
Juwadi : Ya, biasa ki.
Jarno : Kok, biyasa ki, biyasa apane?
Juwadi : Yaa, mung ngono-ngono wae lho, Jar. Arepa kaya ngapa, wong
tuwek ki wis mikir jero bab nasibe anak-anake! Ora mung nasibe
Juminah, klebu nasibmu mbesuke lan nasibku dhek abene.
Dhata 36
Konteks : RIKALA JUWADI KALIYAN JARNO REREMBUGAN
BABAGAN EMANSIPASI.
Tuturan
Jarno : Kang...
Juwadi : Aku ngerti. Dinane iki akeh pahlawan. Bapak lan simbok kuwi wis
luwih dhisik ngrasakake asine uyah, Jar. Aku karo mbakyumu
biyen uga manut trekahe wong tuwek, nyatane isa urip mulya,
kepenak, ara sara namen-nemen.
Jarno : Lha iya kuwi sing aku ora setuju, kang!
Kamangka aku sakanca isih dha unjuk rasa masalah emansipasi
Juminah kudu rabi, yen pancen wayahe wis teka. Gandheng wis
ana sing nglamar, lan bocahe iya ora gelem kuliah, ya wis ben rabi
wae!
Dhata 37
Konteks : PAKDHE MUSIJAN NYUWUN PIRSA KALIYAN JUWADI
KENGING PUNAPA PIYAMBAKAN.
Tuturan
Pakdhe Musijan : Kok ijen ae, le? Anak bojomu ra kok jak?
Juwadi : Nggih, Pak. Dhik Sumarah niki mau nenggani lare-lare sinau.
Dhata 38
Konteks : PAKDHE MUSIJAN NYUWUN PIRSA KABAR
KALUWARGANIPUN JUWADI.
Tuturan
Pakdhe Musijan : Padha seger kuwarasan kabeh ta?
Juwadi : Nggih, pangestunipun.
Dhata 39
Konteks : RIKALA JARNO KALIYAN JUWADI REREMBUGAN
BABAGAN PERSAMAAN JENDER.
Tuturan
Jarno : Kang, persamaan jender kuwi duwe niyat ngurangi pengekangan
terhadap wanita. Cah wedok aja monat-manut. Yen biyen, cah
wedok dikon rabi kudu manut wong tuwane , lha saiki arep rabi
karepe dhewe dipenggak. Piye iki nalare?
Juwadi : Lha ya iki sing malah kanggoku sing nuruti karepe jaman, Jar.
Dhata 40
Konteks : JARNO LAN JUWADI NGREMBAG KENGING PUNAPA
BAPAK NGLARANG JUMINAH RABI RUMIYIN.
Tuturan
Jarno : Rak!
Ngapa?
Lek alasane bapak kuwi bab nglumpati aku, jelas wis ora umum.
Wis pirang ewu dulur tuwa padha dilumpati adhine? Yen nganti
cungkeng-rengkeng nggondheli adat kuna ngono kuwi, akeh
prawan nganggur, kang!
Juwadi : Ya dideleng permasalahane dhisik ta, Jar.
Jarno : Lho, permasalahane rak wis cetha. Bapak nglarang Juminah rabi
dhisik amarga aku durung rabi. Titik!
Juwadi : Iya aku wis ngerti. Nanging, apa kowe wis ngerti pertimbangan
liyane sing dikarepake Bapak-Simbok? Aku njur ora mudheng
karo pola pikirmu ki piye ta, Jar!
Dhata41
Konteks : JARNO LAN JUWADI PADHU BABAGAN POLA PIKIR.
Tuturan
Jarno : Pola pikir sing piye?
Juwadi : Jebule pola pikirmu jik sepele. Mayar!
Jarno : Mayar kanggone wong sing ra gelem berjuang! Kanggoku sik
rumit! Bundhel!
Juwadi : Bundhel? Ngapa? Kowe mahasiswa sing dijejeli ilmu ilmiah kok
angel mikir? Wong tuwa iku tak padhakake karo negara.
Pamarintah kuwi saka wong-wong pinilih. Keahlian lan
kapinterane wis lulus saka kuliahe. Pikirane wis dhiwasa. Lha kok
kowe, jik kuliah durung tutug ae ndikte pamarentah?
Jarno : Ora ngono, Kang! Kleru pikiranmu ngono kuwi! Kelompokku
berjuang kuwi ora kanggo awake dhewe nanging dhemi
masyarakat.
Juwadi : Iya, aku ngerti. Mung masyarakat endi sing ok bela kuwi? Jaremu
wis ewon cacahe wong wedok sing rabi nglangkahi kakang
mbakyune, kuwi ateges nglanggar angger-anggere adat kuna. Apa
kowe wis lali lek kowe kowe lair lan gedhe nng ndesa sing jik
nggondeli kenceng karo adat ngono kuwi?
Jarno : Wah, sing kuna ki kowe, Kang! Aku arep golek pembela wong
kampus sing ngerti carane mbela wong wedok. Adat kuna kudu
dirombak!
Juwadi : Bagus kuwi! Terusna!
Dhata 42
Konteks : PAKDHE MUSIJAN DUKA MARANG JARNO BAB
KULIYAH.
Tuturan
Pakdhe Musijan : Wis, Le! Omong apa ae kui! Kowe rung ngerti ya Ju? Adhimu
Jarno, bener dadi pahlawan, nanging piye kuliahe? Keteter! Telung
ndina kepungkur ana layang saka kampuse, intine nagih dhuwit
semester! Kamangka wis tak kirimi.
Takona si Juminah kui! Ping pira Jarno njaluk dhuwit sing jare
nggo ika, nggo iki. Nyatane kok isih diupret – upret kampuse!
Ora! Aku nguliahke lan nyekolahke anak-anakku kareben dadi
wong wasis, baut, lan ngerti tatakrama. Padha apa kowe unjuk rasa
neng kampusmu? Kowe ra mikir Bapak-Simbokmu adus endhut,
Jar! Rakyat endi sing kok bela? Wong wadon endi sing kok
junjung drajate? Wong tuamu iki lo Le, belanana! Ajenana
kringete sing ora bisa garing dipepe srengenge saben dina!
Pambengokmu neng dalan-dalan mung dirungu wong liwat! Ora
dirungu wakilmu sing dha ana Jakarta yen dhon ora disiyarke tivi.
Ora ana gunane! Kowe kudu kuliah! Yen ora gelem, muliha ae,
melu nyurung luku mesin ae! Brol!
Jarno : Nanging, undhak-undhakan rega lenga kuwi kudu dibatalake, Pak!
Cerkak 6 (Wektu-wektu Kang Wis Kawuri)
Dhata 43
Konteks : PRAS NYUWUN PIRSA KALIYAN SOPIR MENAWI
ANGOKOT ISI PENUH ANGSAL YATRA PINTEN.
Tuturan
Pras : Mas nek kendharaan isi penuh, sampeyan oleh dhuwit pira?
Sopir : Menawi penuh paling kathah angsal seketan ewu pak. Ning nggih
langka sanget penuh. Tiyang sakniki kathah mobile tenimbang
penumpange.
Dhata 44
Konteks : PRAS NAWANI SOPIR MENAWI MOBILIPUN
DIPUNCARTER DHATENG SAWAHAN, DIBAYAR
SEWIDAK EWU.
Tuturan
Pras : Upama saiki sampeyan tak ajak menyang sawahan, tak bayar
sewidak ewu, ning mengko yen ana penumpang ana ndalan
angkuten, ning aja dijaluki bayaran, gelem ora.
Sopir : Nggih kepurunen ta Pak.
Dhata 45
Konteks : SETYARINI NYUWUN PIRSA SOPIR KENGING PUNAPA
DINTEN PUNIKA ANGKOT MBOTEN NAMPI BAYARAN.
Tuturan
Setyarini : Sampeyan dina iki pas ulang taun apa duwe ujar ta dhik, kok ora
gelem nampa bayaran.
Sopir : Panjenengan mundhut pirsa bapak sebelah panjenengan punika lo
mbak, punapa sebabe dene dinten niki kula mboten purun nampi
bayaran saking penumpang.
Dhata 46
Konteks : PRAS NYUWUN PIRSA DHATENG SETYARINI, BADHE
TINDAK PUNDI.
Tuturan
Pras : Kok sajak resmi sanget badhe tindak pundi to jeng?
Setyarini : Badhe sowan rencang ingkang nembe kagungan kersa. Dipun
pundhuti tulung supados tumut among tamu. Lajeng panjenengan
punika dalemipun pundi to mas, kok sajak anyar katon.
Dhata 47
Konteks : SETYARINI NYUWUN PIRSA DHATENG PRAS,
MANGGENIPUN WONTEN PUNDI.
Tuturan
Pras : Kula punika tiyang Puthuk kok jeng.
Setyarini : Elo, puthukipun pundi, tiyang kula punika kala taksih alit lan
sekolah kula ugi wonten ngrika, ndherek bapak rikala tugas ing
Sawahan.
Dhata 48
Konteks : PRAS NYUWUN PIRSA DHATENG SETYARINI, ASMA
RAMANIPUN SINTEN.
Tuturan
Pras : Lajeng keng rama sinten asmanipun?
Setyarini : Pak Dwija Purnama, ngastanipun wonten Kantor Kecamatan.
Dhata 49
Konteks : PRAS TAKEN KALIYAN SETYARINI PUNAPA TASIK
ELING MENAWI GADHAH KANCA INGKANG RUPANE
KADOS PRAS.
Tuturan
Pras : Coba jeng, eling-elingen, apa sliramu tahu duwe kanca sing rupane
amburadul kaya ngene iki.
Setyarini : Mas Pras jahat, mas Pras jahat. Tega-tegane panjenengan gawe
serike ati,
Dhata 50
Konteks : PRAS NYUWUN PIRSA DHATENG SETYARINI, PUTRA-
PUTRANIPUN KOK MBOTEN NDHEREK.
Tuturan
Pras : Iki mau kok mung dhewekan. Putra-putrane kok ora ana sing
nderek.
Setyarini : Anak-anak? Anake sapa? Manak karo sapa wong sing dienteni wae
ngglayeng, pleng-klaleng ora ana kabar britane.
Dhata 51
Konteks : PRAS TAKSIH NYEPENG JANJI PRASETYANIPUN
KALIYAN SETYARINI.
Tuturan
Pras : Ya wis ora usah nangis. Mengko mundhak.....
Setyarini : Ya ben, mangkel kok. Lha panjenengan kok ya mung ijen wae; ora
ana sing ndherekake.
Pras : Elek-elek ngene aku ya isih bisa ngugemi prasetya kok jeng. Biyen
aku tahu prasetya yen ora bakal omah-omah selawase urip yen ora
karo sliramu. Prasetya ku biyen dudu sumpah kang ngayawara lan
lelamisan.
Setyarini : yen ngana apuranen aku ya mas.
Dhata 52
Konteks : PRAS TAKEN DHATENG SETYARINI PIDALEM
BAPAKIPUN WONTEN PUNDI.
Tuturan
Pras : Banjur Bapak saiki pidalem ana ngendi?
Setyarini : Bareng pensiun Bapak kondur menyang Bagor, yasa dalem ing
Desa Karang Tengah.
Cerkak 7 (Pak Bupati Anyar)
Dhata 53
Konteks : PAK MUNAJAT NYUWUN SUPADOS PAK BUPATI
MERHATOSAKEN MARGI WONTEN KAMPUNGIPUN.
Tuturan
Pak Munajat : Pak Bupati, warga ngentosi mbenjing punapa Ki Bangun kersa
tindak ndusun malih. Margi ing kampung-kampung sampun sami
risak. Kawontenanipun mrihatosaken sanget. Kersa Ki Bangun
merjuangaken supados ndadosi margi ingkang risakipun sampun
mboten kantenan kalawau.
Pak Bupati : Ya, Mengko tak pikirake.
Dhata 54
Konteks : MAS MURSYID NYUWUN SUPADOS PAK BUPATI
NGAWONTENAKEN LISTRIK WONTEN DHUSUN KARANG
GEDHANG.
Tuturan
Mas Mursyid : Pak Bupati, kula warga saking ndusun Karang Gedhang mapan
sakperengipun gunung. Pak dumugi dinten punika listrik dereng
mlebet kampung kula. Menapa tumon ing atasipun jaman mardika
kok mboten saged ngraosaken gebyaring listrik. Pramia kula
nyuwun Pak Bupati enggal mujudaken janji panjenengan nalika
kampanye. Enget Pak nalika PILKADA ingkang kepengker swara
warga dhsun mriki meh 90% kagem panjenengan.
Pak Bupati : Ya. Mengko tak pikirake.
Dhata 56
Konteks : PAK HAMDANI NYUWUN KAWIGATOSAN SUPADOS PAK
BUPATI NGREHAB GEDHUNG SD NEGERI BANGUN
MAKMUR.
Tuturan
Pak Hamdani : Pak, kula guru SD Negeri Bangun Makmur. Keparenga kula
ngaturaken kawontenanipun gedhung SD Bangun Makmur
ingkang nguatosaken. Gedung SD Bangun Makmur sampun kuna
sanget. Pyanipun sampun bocor-bocor. Menawi jawah kathah toya
ingkang mleber gedhung. Kula kuwatos Pak menawi ngantos
wonten lesus ageng lajaeng ambruk lan mbekta kurban lare alit-alit
ingkang mboten gadhah dosa. Pramila kula nyuwun Bapak kersa
paring kawigatosan kangge ngrehab gedhung sekolah menika.
Pak Bupati : Ya. Mengko tak pikirake.
Dhata 57
Konteks : IBU HADI MUSTAKIM NYUWUN SUPADOS PAK BUPATI
MBANGUN PUSKESMAS ING DHUSUN MARDI MULIYA.
Tuturan
Ibu Hadi Mustakim : Pak Bupati, kula warga saking dhusun Mardi Muliya tlatah
kabupaten iring eler. Warga mriki sampun dangu sanget nggadhahi
kepingin gadhah PUSKESMAS ingkang nyekapi kangge priksa
kesehatanipun para warga ingkang nembe sakit. Sakdangunipun
punika warga kedah kesah dhateng kutha menawi badhe priksa.
Kula ngantu-antu sanget rawuh panjenengan wonten dusun mriki
saperlu mangertosi kawontenan dhusun. Kula entosi Pak warga
mriki 99% ndhukung panjenengan nalika PILKADA ingkang
kepengker.
Pak Bupati : Ya. Mengko tak pikirake.
Dhata 58
Konteks : PAK BEGJO NYUWUN SUPADOS PAK BUPATI LAN
PAMERINTAH MIGATOSAKEN NASIBIPUN PARA PETANI.
Tuturan
Pak Begjo : Nuwun keparenga kula matur dhumateng Kanjeng Bupati, kula
ketua kelompok tani Rukun Makmur dhusun Sendhang Mulya. Pak
Bupati, para among tani nyuwun kawigatosanipun pemerintah.
Sakpunika reregen rabuk saya mindhak. Ing kamangka barangipun
saya langka. Ewed sanget anggenipun para warga badhe pados
rabuk. Lan malih reregen gabah inggih mboten saged mindhak.
Menawi kawontenaipun ngaten terus saya kathah warga among
tani ingkang gesang kacingkrangan. Pramila kula nyuwun
kawigatosanipun Bapak Bupati. Kula nyuwun pemerintah
mikiramken nasibipun para tani.
Pak Bupati : Ya. Mengko tak pikirake.
Dhata 59
Konteks : DUL SOMAT NYUWUN SUPADOS PAK BUPATI
NGINDHAKAKEN UMR LAN PARING PESANGON
MENAWI WONTEN PHK.
Tuturan
Dul Somat : Pak Bupati, kula ketua Serikat Pekerja Pabrik Tekstil. Kula
nyuwun perhatian khusus saking Bapak Bupati supados para buruh
tekstil saged nampi hak-hak buruh ingkang langkung sae. Dinten
punika para buruh sami ngraosaken kasangsaran awit gajinipun
sakngandhapipun UMR. Kula suwun pemerintah saged
ngindhakaken UMR. Kaliyan malih menawi wonten PHK mugi-
mugi saged wonten pesangon ingkang murwat.
Pak Bupati : Ya. Mengko tak pikirake.
Dhata 60
Konteks : SUBAHRI NYUWUN SUPADOS PAK BUPATI SAGED
NGENTASAKEN PENGANGGURAN ING KABUPATENIPUN.
Tuturan
Subahri : Nyuwun sewu Pak Bupati, kula PNS nanging sanes Pegawai
Negeri Sipil. PNS niki singkatanipun Pengangguran Ning Sarjana.
Kula ngraosaken gesang ingkang sakalangkung rekaos pak. Kula
sampun kelajeng gadhah gelar sarjana. Ing kamangka pados
pedamelan mrika-mriki angelipun mboten jamak. Pak Bupati, kula
nyuwun panjenengan gadhah program kangge ngentasaken
pengangguran. Kula suwun Kabupaten mriki nggadhahi gerakan
kangge mberantas pengangguran kanthi mbikak lowongan kerja
enggal.
Pak Bupati : Ya. Mengko tak pikirake.
Cerkak 8 (Kandhani...... Kok!)
Dhata 61
Konteks : SIMBAH NYAPA MARANG MAS SUHADI.
Tuturan
Simbah : Sungeng mas Suhadi, kok thenger-thenger nglamun, durung entuk
plaris ora ana wong nyukurna rampbut ta mas.
Mas Suhadi : (njenggirat kaget)
Dhata 62
Konteks : MAS SUHADI CRIYOS KALIYAN SIMBAH MENAWI
PADOS YATRA SAMENIKA SERET.
Tuturan
Simbah : Kaget ya mas, mara-mara aku wis tekan kene?
Mas Suhadi : Walaaah, punika lho Mbah, mikir kawontenan, musibah kok gilir
gumantos, demo mboten kendel-kendel, pados yatra seret, sinten
mboten komet???
Dhata 63
Konteks : SIMBAH NGENDIKAN MARANG MAS SUHADI, MENAWI
MUSIBAH PUNIKA SAKING GUSTI ALLAH KANGGE
NGELINGAKE MANUNGSA.
Tuturan
Simbah : Wong anane musibah kuwi ya Mas Hadi, Gusti Allah ngelikake
marang manugsa sing srakah, sing kakeyan polah, sing tukang
ngrayah, sing gawe bubrah. Ning pancen manungsane lagi padha
kesurupan durung sadhar, diwenehana musibah ya panggah uyah,
kelakuane ora owah, saya nggladrah. Saiki aluwing mikir tugase
dhewe-dhewe, golek sandhang pangan kanthi dalan sing halal lan
wajar, beres, lah apa sampeyan pikir?
Mas Suhadi : Ngaten ta mbah?
Simbah : Kandhani...... kok!!
Dhata 64
Konteks : MAS SUHADI NYUWUN PIRSA DHATENG SIMBAH
PUNAPA RESEPIPUN KO TAKSIH TETEP AYU.
Mas Suhadi : Panjenengan ngantos sepuh, kok tetep ayu punika gek resepe
punapa ta mbah?
Simbah : Walaaaahhh mas (karo mesem ngujiwat). Resepe kuwi ya rahasia
perusahaan. Ning tak omongi ya, mulane ayuku ki wantek ora
luntur nganti simbah mergane aku biyen lairku pas parak esuk,
wayahe kembang padha mekar nyebar gandha amrik. Terus manih
aku nalika lair kalung usus, dadi menganggo sembarang pantes.
Wong sing lair kaya aku ngono kuwi, sapa bae sing dak tamoni,
mesti rejekine deres, tansah nemu kesenengan, percaya karepmu
ora embuh!
Mas Suhadi : Ngaten ta Mbah?
Simbah : Kandhani kok!
Dhata 65
Konteks : MAS SUHADI NYUWUN PIRSA DHATENG SIMBAH
PUNAPA SIMBAH PUNIKA PASANG SUSUK.
Tuturan
Mas Suhadi : Nuwun sewu malih lho nggih Mbah? Mireng slenthingan lho
nggih, panjenengan awet ayu dumugi sepuh punika criyosipun
pasang susuk?
Simbah : Walah Mas, ngono iki sliramu ya percaya? Lha ya..... gek susuk
pirang milyar? Aku ayuku wantek gak leren-leren iki rak wis dak
omomngke dhek mau. Ayuku kersane Allah, ganjarane Allah. Sing
omong pating clomet ngono kuwi nek wedok merga meri,
cemburu, padha-padha wedok ayune kok dak pek dhewe. Nek sing
omong lanang, kuwi genah apa maneh, wong lanang biasa, nek
jatuh cintrong gak direwes, gak keturutan ya nyebar isu, biasa... lan
maneh aku awet ayu awet nom ngene iki, aku iki seneng
silaturahmi, seneng seduluran. Nek nesu dhiluk, dhendham emoh,
ngono lho Masss....
Mas Suhadi : Lha kok namung dhiluk-dhiluk, sedaya nggih dhiluk Mbah?
Simbah : Ya gak, nek sing enak, penak ya sing suwiii, wis dhong pa durung?
Mas Suhadi : Ngaten ta Mbah?
Simbah : Kandhaniii....kok!
Dhata 66
Konteks : MAS SUHADI NYUWUN PIRSA DHATENG SIMBAH
PUNAPA MLIGI TINDAK MRIKI, PUNAPA SAKING PUNDI.
Tuturan
Mas Suhadi : Kepareng matur inggih mbah, panjenengan punika kalawau
sejatosipun mligi tindak mriki nuweni kula, punapa saking tindak
pundi lajeng pinarak mriki?
Simbah : biasa ta Mas, saka redaksi, nyerahna naskah karo apamaneh, ya
njupuk honor. Lah iki lho pirsani, tasku maontol-montol, huakeh
mas honorku. Mulane nek ana sing kojah, jarene nek ngarang sak
naskah honore dipangan sesasi ora entek, kanggoku godir Mas jih
kalah karo aku no. Naskahku ki ya Mas, sekali muat, honore dak
enggo nebasi, mborongi sembarang kalir, jih turah sak thekruk,
nganti bingung dak tukokna apa maneh. Lan maneh mulane
honorku ki paling huakeh paling gedhe dhewe, mergane aku iki
diistimewakna karo redaksine. Pengarang sing tuwek dhewe,
wedok, gek ayune gak leren-leren lak mek aku tah? Aku...!
Mas Suhadi : Ngaten ta Mbah?
Simbah : Kandhani.... kok!
Dhata 67
Konteks : KEPARENG NYUWUN PIRSA DHATENG SIMBAH PUNAPA
SIMBAH INGGIH NGRAWUHI KSJ (KONGRES SASTRA
JAWA)
Tuturan
Mas Suhadi : Kepareng nyuwun pirsa Mbah, panjenengan inggih ngrawuhi KSJ
(Konggres Sastra Jawa)?
Simbah : Aku iki ya Mas, aja maneh diundang, lha mbok gak diundang,
anggere ora ana acara barengan sing penting, aku mesti merlokna
teka. Mergane aku rumangsa tresna tur ya kudu melu ngopeni
basa-sastra budaya Jawa, aku harak ya kudu melu nyengkuyung,
senajan ibarate mung bawang sak siyung. Apamaneh panityane
KSJ kuwi pengertian banget, kurang rong sasi digelare KSJ, aku
wis ditekani panityane, amrih bisa nekani KSJ. Senajan ta aku iki
mung pengarang Jawa pinggiran, dianggep pengarang sing wis
sepuh, ya senajan sembur suwuke bisa numusi lumakune KSJ,
amrih bisa rancang, slamet lan sukses.
Cerkak 9 (Tukang Cukur)
Dhata 68
Konteks : SIMBOK MBOTEN NGEPARENGAKEN KANG PARDI
TINDAK, LAN WETUNIPUN SAWAH SAMPUN CEKAP
KANGGE NGURIPI KULAWARGANIPUN.
Tuturan
Simbok : Wis ta Di, ora usah lunga, wetune sawah kae rak ya kena mbok
nggo urip sakanak bojomu, nek aku ki rasah mbok pikir....ceker-
ceker dhewe ya isih bisa nek mung kanggo ngiseni weteng wae.
Kang Pardi : Nek mung kanggo urip wae ya mesthi bisane mbok... neng opo ya
ra butuh liyane, opo maneh sedhela engkas Tarmuji wayahe mlebu
sekolah, mestine yo butuh ragad.. mula dak jaluk pangestune
simbok wae, muga-muga aku oleh gaweyan sing maton bisa
kanggo nyukupi kebutuhan urip, dene sawah ben digarapne wae
angger kena nggo mangan.
Dhata 69
Konteks : KANG PARDI SAMBAT KALIYAN WARSIDI AMARGI
CUKURIPUN SEPI, BOTEN WONTEN TIYANG INGKANG
CUKUR.
Tuturan
Warsidi : Wong jenenge nyambut gawe, kadhang ya ana kadhang kala ya
sepi kang... ra sah ngresula
Kang Pardi : nek ngresula ki ya ora Di... mung kok ora kaya biyasane, sepine
jan namen. Mosok sedina ki maeng blas ra ana wong cukur, malah
ki mau ya durung sarapan... mung kambon wedange yu Ginah ssk
cangkir.
Basiya : Njupuka dhewe kang, nek gelem sarapan bakso.
Dhata 70
Konteks : PAK BUPATI NYUWUN PIRSA PINTEN ONGKOS CUKUR.
Tuturan
Pak Bupati : Pak potong rambut pinten ongkose...?
Kang Pardi : Biasane mawon... mangga pinarak...
Pak Bupati : Lha nggih... biyasane niku pinten...?
Kang Pardi : Gangsal ewu pak....
Dhata 71
Konteks : PAK BUPATI NDAWUHI SUPADOS RIKMANIPUN
INGKANG WINGKING DIPOTONG RADI CENDAK.
Tuturan
Pak Bupati : Dipotong radi cendhak mawon sing wingking niki pak...
Kang Pardi : Sing ngajeng dipundamel kados pundi...?
Pak Bupati : Nggih kersane ngoten mawon ning radi dipendekne sekedhik...
Dhata 72
Konteks : PAK BUPATI NYUWUN PIRSA DHATENG KANG PARDI,
MENAPA BOTEN AJRIH MENAWI DIPUNOBRAK, AMARGI
BIKAK DHATENG MRIKU MBOTEN ANGSAL.
Tuturan
Pak Bupati : Sampeyan napa mboten ajrih nek diobrak pak... bikak wonten
mriki lak mboten angsal...
Kang Pardi : Lha badhe dhateng pundi malih pak... wong sandhang pangane
nggih teng ngriki niki....
Dhata 73
Konteks : PAK BUPATI NGENDIKAN PANGGENAN KANGGE
SADEYAN SAMPUN DISEDIYAKAKEN, KOK MBOTEN
PINDAH KEMAWON.
Tuturan
Pak Bupati : Panggenan kangge sadeyan rak nggih mpun sedhiyani, lah kok
mboten pindhah kemawon..?
Kang Pardi : pindhah mrika niku nek tiyang kados kula ngaten niki nggih tangeh
lamun sagede, kangge tumbas kiose mawon pun pinten dereng
mangke nggih nek teng mrika pajeng... langganan kula ngertose
kula nggih teng mriki niki.. milane kanca-kanca niku nggih nggih
sami tetep sadeyan teng riki snajan sakwanci-wanci kenging
obrakan. Lha...nggih pripun pak..tiyang alit kados kula ngaten niki
pados sandhang pangan mawon pun rekasa kathik nyambut damel
tansah mboten jenjem...kok mboten welas kalih tiyang cilik.
Pak Bupati : Sinten sing mboten welas pak..?
Kang Pardi : Nggih para pimpinan lan penggedhe niku ta... rumiyin sadeyan
teng mriki nggih mboten napa-napa.. lha kok sakniki dilarang
ngoten niku pripun... ken pindah panggonan niku nggih mboten
gampil, napa malih kedah tumbas. .
Pak Bupati : Karepe pemerentah niku sae lho pak sakjane, supados sampeyan
sakkanca saged tumata dagangane, panggenan sing langkung sae,
maton lan mboten ngganggu lalu lintas jalan raya, menapa malih
mangke rencanane para pedagang bade disukani seragam... lak
malah ketingal sae ta... disawang nggih mboten ketingal pating
slengkrah kados sakniki...
Dhata 74
Konteks : PAK BUPATI PARING PANYARUWE DHATENG KANG
PARDI SUPADOS TUMBAS KIOS, KANGGE NYAMBUT
DAMEL SELAWASE MBOTEN KUWATIR DIOBRAK
MALIH.
Tuturan
Pak Bupati : Perkawis regane kios niku rak saged dicicil ta pak... sauger
sampeyan temen-temen mestine nggih saged.... ngaten kios niku
mangke rak saged kangge nyambut damel selawase mboten
kuwatir diobrak malih.....
Kang Pardi : Nggih pak.... mugi-mugi kula saged tumbas kados kanca-kanca
kula sanese... pangestune kemawon.
Dhata 75
Konteks : PAK BUPATI PARING YATRA MARANG KANG PARDI
LANGKUNG, AMARGI MBOTEN WONTEN JUJULIPUN.
Tuturan
Kang Pardi : Wah... Pangapunten pak... mboten wonten susuke, paringi arta alit
kemawon....
Pak Bupati : Pun niku kangge sampeyan mawon... ampun disusuki, mugi-mugi
saged ngge tambah-tambah butuh sampeyan sak anak bojo...
Kang Pardi : Kados pundi pak... mboten disusuki..?
Pak Bupati : Nggih.. pun kangge sampeyan mawon.
Cerkak 10 (Numusi)
Dhata 76
Konteks : BU MITRO NDAWUHI MURADI SUPADOS ENGGAL-
ENGGAL RABI.
Tuturan
Bu Mitro : Ora ta Di, Kowe ki wis patut lho momong bocah cilik, mula gek
ndang golek bojo wae,
Muradi : Arep diingoni watu? Nyambut gawe wae durung, kok arep ngopeni
anake uwong ta Yu.
Bu Mitro : Rejeki ki sing andum Gusti Allah , wis ta; angger kowe niyat rabi,
mengko Sing Kuwasa rak paring rejeki. Percaya!
Muradi : Suk ae Yu, aku ngenteni Martini dhisi, kau trima keri....
Dhata 77
Konteks : BU MITRO NYUWUN PIRSA DHATENG MURADI,
SAMENIKA SAMPUN PINTEN UMURIPUN.
Tuturan
Bu Mitro : Ha ya klakon kaplak nek kowe ndadak ngenteni Martini.....
Umurmu saiki wis pira, mangka Martini kuwi setauh wae durung
ganep, wong lagi sewelas sasi.
Muradi : Rong puluh Yu, umpama Martini iki oleh jodho umur rong puluh
taun, aku rak lagi umur tang puluh, durung tuwa banget ta?
Bu Mitro : Iya yen gendhuk cepak jodhone, yen ora? Rak sida dadi jaka tuwa
temenan kowe!
Muradi : Ah, ya embuh Yu; kari nasibku mbesuk piye...?
Dhata 78
Konteks : ADHINE MURADI NGENGKEN MASIPUN SUPADOS CEPET
KAWIN.
Tuturan
Adhine Muradi : Mas Muradi nak gelem, pokoke mung kari njejak.
Muradi : Ya isin dhik, wong angguran ngene kok arep kawin?
Adhine Muradi : Aja isin Mas, mumpung ana kesempatan. Pak Dhene kuwi dadi
bos, yen sampeyan gelem, mengko gaweyan kono sing nanggung.
Nanging bocahe arep kepingin weruh sampeyan dhisik.
Dhata 79
Konteks : MURADI TAKEN KABARIPUN MARTINI. LAN MARTINI
NYUWUN PIRSA DHATENG MURADI PUNAPA KOK
DERENG KRAMA.
Tuturan
Muradi : Kapan tekamu Tin? Piye kabare?
Martini : Apik Mas! Kuru-kuru ya waras! Lha sampeya rak ya sehat ta? Isih
tetep bertahan? Durung krama?
Muradi : Ha-ha-haaaa, isih pancet Tin! Witikna, wis tak-ider-iderke meksa
durung oleh panganyang. Gak payu kok, Tin!
Dhata 80
Konteks : BU MITRO NGELINGAKEN MURADI NALIKA SEMANA
NATE NGENDIKA RABINIPUN NENGGA SAKBUBARE
MARTINI. LAN TAKEN MARANG MAURADI BILIH
ADHINIPUN SAMPUN UMUR TIGANG DASA LANGKUNG
UGI DERENG ANGSAL JODHO, BANJUR PRIPUN.
Tuturan
Bu Mitro : O iya Di, biyen kowe rak tau kandha jare rabimu ngenteni
sakbubare Martini. Gilo, adhimu ya durung oleh jodho; mangka
umure wis telung puluh punjul. Terus..., piye kuwi?!
Muradi : Kae mung guyon kok Yu. Biyen sampeyan rak ngangkon rabi aku,
gandheng aku durung siap terus wangsulan ngana kae...
Bu Mitro : Lha iyo ta, wong guyon kok njur numusi kaya ngono.
Cerkak 11 (Oh, Pak Guru)
Dhata 81
Konteks : PAK DARNA GADHAH PIKAJENGAN ENGGAL-ENGGAL
NGEMAH-EMAHAKEN PUTRINIPUN.
Tuturan
Pak Darna : Mula nduk, kanggo njangkepi kewajibanku minangka wong tuwa
bapak nduwe karep enggal-enggal ngomah-omahake kowe. Apa
kowe wis nduwe pacar?
Piye nduk?
Ratih : Eh....dereng pak.
Pak Darna : Nek ngono piye upama Ratih manut bapat wae? Dak golekake
calon kanggomu kang timbang ing bab kapinteran lan kapribaden
karo kowe.
Piye nduk?
Ratih : (ora bisa matur mung terus mlayu mlebu kamar)
Dhata 82
Konteks : PAK SLAMET TAKEN MARANG RATIH WONTEN
MENAPA.
Tuturan
Pak Slamet : Ana apa Ratih?
Ratih : Gembus pak.
Dhata 83
Konteks : PAK SLAMET MATUR MENAWI BANIPUN SAMPUN ATOS.
LAN NDAWUH SUPADOS RATIH ENGGAL WANGSUL.
Tuturan
Pak Slamet : Iki lho wis atos bane! Kana gek ndang bali!
Ratih : Matur nuwun pak.
Dhata 84
Konteks : BU DARMO TAKEN MARANG RATIH, DIDANGU PUNAPA
KALIYAN BAPAK.
Tuturan
Bu Darmo : Mau didangu baak apa nduk?
Ratih : Ah, Ibu menika, ethok-ethok ora ngerti, mesthi sampun pirsa ta?
Bu Darmo : (mung gumujeng)
Dhata 85
Konteks : RATIH NYUWUN PIRSA MARANG IBUNIPUN SINTEN
INGKANG DIPUNKERSAKAKE BAPAK.
Tuturan
Ratih : Sinten ta bu, ingkang dipun kersakake bapak?
Bu Darmo : Kancane bapakmu ing kelompok tani. Dheweke petani kang
sukses, najan ish mudha nanging usaha pertaniane wis ngambra-
ambra. Mula bapakmu banget kepranan marang dheweke.
Ratih : Ah, bapak!
Dhata 86
Konteks : BU DARMO TAKEN RATIH SAMPUN GADHAH CALON
PUNAPA DERENG.
Tuturan
Bu Darmo : Ora susah dipikir sing jero nduk. Yen kowe ora gelem ya ra papa.
Nanging mengko yen bocahe rene ditemoni sing apik. Apa kowe
wis nduwe calon dhewe?
Ratih : (gedheg)
Bu Darmo : Lha gene yo durung. Sapa ngerti mengko kowe malah jatuh cinta?
Ratih : Ah Ibu ki lho (tangane kemlawe nyiwel lengene ibune)
Bu Darmo : Eh, lara ki lho.
Ratih : Ibu.
Dhata 87
Konteks : BU DARMO NDAWUHI RATIH SUPADOS ADUS LAN
DANDAN SING AYU.
Tuturan
Bu Darmo : Mengko sore lho, dheweke mrene. Gek ndamg adus lan dandan
sing ayu!
Ratih : Ibu.
Dhata 88
Konteks : RATIH NYUWUN PIRSA PAK DARMO SINTEN INGKANG
BADHE DHATENG.
Tuturan
Ratih : Pak, sejatosipun sinten ta ingkang badhe dhateng mangke?
Pak Darmo : Lha mau arep dak kandhani kowe ndadak mlayu mlebu kamar. Ya
coba ditunggu wae.
Dhata 89
Konteks : RATIH NYUWUN PIRSA MARANG BAPAKIPUN MENAWI
MANGKE BOTEN BADHE DIKAWIN PAKSA.
Tuturan
Ratih : Bapak menika lho kok malah nggodha. Ning kula rak mboten
dikawin paksa ta pak?
Pak Darmo : Ha...ha.. mesti wae ora nduk bapak mung ndunungke endi sing alal
lan becik. Keputusan tetep ana tanganmu. Mula tatanen atimu
sedelok maneh dheweke bakal teka.
Dhata 90
Konteks : BAPAK NDAWUHI RATIH SUPADOS NGEMUT-EMUT
SINTEN INGKANG NATE CAKET KALIYAN RATIH.
Tuturan
Ratih : Ngendikanipun ibu piyambakipun sawijining petani, nggih pak?
Sinten pak?
Pak Darmo : Iyo, ibumu bener nanging ora ngerti sekabehe.
Satemene kowe wis kenal kok marang dheweke. Mbok coba eling-
elingen sapa bocah lanang kang wis tau cedak karo kowe.
Ratih : Ah, bapak.
Dhata 91
Konteks : RATIH NYUWUN PIRSA MARANG PAK SLAMET
KADINGAREN RAWUH WONTEN GRIYANIPUN RATIH.
Tuturan
Pak Slamet : Assalamu’alaikum.
Ratih : Wa’alaikumsalam
Oh, pak guru, mangga pinarak pak. Kok kadingaren rawuh mriki
pak.
Pak Slamet : iyo iki mau kebeneran liwat kene, terus mampir merga aling duwe
murid ayu ana kene.
Dhata 92
Konteks : RIKALA PAK DARMO ULUK SALAM DHATENG PAK
SLAMET.
Tuturan
Pak Darmo : Sugeng rawuhipun pak guru.
Pak Slamet : Slamet pak (mangsuli karo guyon)
Dhata 93
Konteks : PAK DARMO NEDAHAKEN RATIH BILIH PAK SLAMET
PUNIKA INGKANG BADHE DIPUNCALONAKEN. LAN
TAKEN RATIH PURUN PUNAPA MBOTEN.
Tuturan
Pak Darmo : Nah, Ratih, saiki mangsa gorong marang kowe. Iki lho calone
bapak sing mau kok takokake. Iki wonge wis ana ngarepmu.
Ratih : Lho pak. Niki rak pak guru Slamet. Nengdikane wau.....
Pak Darmo : Iyo pance bener pak Slamet iki guru, nanging dheweke yo petani
sukses. Saiki duwe lahan jeruk sepuluh hektar. Malah saiki pak
Slamet karo aku mbentuk pakumpulan tani supaya ilmu ertaniane
pak slamet bisa ditularake marag kadang tani ing kene.
Mula saiki bapak ndangu kowe. Apa gelem dipek bojo pak Slamet
iki?
Ratih : (ora bisa mangsuli mung tangane uwak-uwik dolanan driji karo
ndingkluk delikake eseme)
Cerkak 12 (Ketemu Gaweyan Ketemu Jodho)
Dhata 94
Konteks : NARTO NGENDIKAN KALIYAN BAPAK LAN IBU MENAWI
BADE DHATENG JAWI, NARTO BADHE NDHEREK.
Tuturan
Narto : Pak, nek ajeng ngejawi, njing nek kula libur seminggu, kula estu
kepingin tuwik jawi, kula tumbas tiket piyambak.
Bapak lan ibu : (mesem) iyo wis karepmu mung welingku, yen wis tekan tanah
Jawa golekana kancamu sing do nduwe ijazah guru, rayunen ben
do gelem mulang mrene!
Narto : Inggih, pak, kula nggih mpun dipeseni kanca-kanca diken golek
kanca kangge ngisi lowongan teng mriki.
Dhata 95
Konteks : RIKALA BAPAK NGAJAK NARTO MANDAP LAN MEDANG
SARTA DHAHAR RUMIYIN, BAJUR TUMBAS OLEH-OLEH.
Tuturan
Bapak : Iki wis tekan je, Le!, yuk awake dhewe mudhun. Nar becike golek
wedang anget karo mangan dhisik mengko njur tuku oleh-oleh
terus muleh.
Nartto : Sampun celak ta, pak?
Bapak : Wow la durung, isih kudu ngebis manek saklakon, ning becike
mengko naksi wae ben cepet.
Dhata 96
Konteks : BAPAK TAKEN DHATENG PAK HARJO ANGGENIPUN
NGOPENI GRIYA PUNAPA TENANAN KOK KETINGAL
RESIK.
Tuturan
Bapak : Wah omahku resik temen dhik, oleh ngopeni tenan ya.
Pak Harjo : Aku mung ngestokke dawuhmu, mas, sing ngopeni ya bocah-
bocah kuwi Sugiyo karo giyarti. Iki sugiyo nyambut gawe durung
muleh.
Njur iki sapa?, mas?
Bapak : Ha ya iki, Narto, wis suwe kepingin melu titlik omah, ning tansah
tak semayani, sok nek wis nyambut gawe. Saiki wis dadi guru
mulang SD.
Pak Harjo : Oh ya sukur ta, Le... Narato. Dhik kowe dijak budhal biyen isih
cilik, Sugiyo mbok tinggal pirang-pirang ndina isih ketara sedih,
merga ora ana kancane dolan.
Narto : (Inggah-inggih)
Dhata 97
Konteks : BU HARJO NEDAHAKEN NARTO, PUNIKA GIYARTI.
Tuturan
Bu Harjo : Gilo Le Narto, iki Giyarti sing mbiyen sok mbok gendhong-
gendhong kae. Kono dha salaman!.
Narto : (gage-gage nyalami Giyarti)
Dhata 98
Konteks : NARTO NAWANI GIYARTI SUPADOS PURUN MULANG
WONTEN SUMATRA.
Tuturan
Narto : Sak upama mulang nang Sumatra, neng daerah trans andak ya
gelem dhik?
Giyarti : O Mas, nek ana sing wani nanggung aku dadi guru mesti tak tampa
neng ngendhi wae dak lakoni
Narto : Nek ngono neng gonaku wae dhik, aku sing nanggung. SDku isih
kekurangan guru akeh. Mengko bisa mulang tunggal sak sekolahan
karo aku. Aku tanggung, dhik.
Giyarti : wah yen tenan teneh aku seneng banget, mas. Njur sok kapan
olehku nyusul mrana?
Narto : We lha piye ta, dhik, ya bareng sisan karo aku lan bapak. Liburku
mung seminggu, mungkin sesuk utawa suk emben bapak wis
ngajak bali.
Giyarti : Ya wis, mas, aku manut. Pak dhe Slamet wae diaturi ngendika karo
bapak lan ibu yen aku arep katut.
Ning ya kuwi mas, aku ning kana ming ndherek pak dhe, bu dhe
lan mas Narto, mengko adoh wong tuwa, aja disiya-siya ya, mas!
Narto : Ora, dhik, ora. Wiwit saiki nganti selawase urip, yen dhik Giyarti
gelem, bakal dak jaluk ing sisihku selawase urip.
Giyarti : (Mleruk karo mesem..... seneng)