management modeling of water quality

Persidangan Serantau Kearifan Tempatan 2012

PENYERAPAN KATA NATIF DALAM PERISTILAHAN

PERTUKANGAN MELAYU: SENI PERTUKANGAN LEPA DI

SEMPORNA, SABAH

Puteri Roslina Abdul Wahid

Hasnah Mohamad

Ezura As’ad Azam

ABSTRAK

Makalah ini membicarakan tatacara pembentukan istilah yang dapat membantu pembentukan

istilah budaya dan seterusnya menghasilkan satu tatanama pertukangan lepa berdasarkan

kearifan tempatan masyarakat Bajau di Semporna, Sabah. Fokus kajian ini adalah

berdasarkan sistem pemetaan konsep dan pentakrifan bagi mengumpulkan istilah-istilah

dalam bahasa Melayu dan bahasa Bajau yang berkaitam dengan seni pertukangan lepa.

Pengkaji menerapkan Teori Umum Peristilahan (TUP) yang diperkenalkan oleh Wuster

(1931) sebagai asas model teori kajian ini. Berdasarkan kajian yang dilaksanakan, pengkaji

berjaya mengumpulkan 210 istilah yang merangkumi kata dalam bahasa Melayu dan bahasa

Bajau. Analisis pemetaan konsep bagi istilah seni pertukangan lepa dibahagikan kepada lima,

iaitu alat, bahan, proses, teknik, dan hasil. Analisis pentakrifan merangkumi pembinaan dan

pengklasifikasian takrif.Takrif bagi setiap konsep dibina berdasarkan prinsip yang

dicadangkan dalam Panduan Penyusunan Kamus Istilah (1992) terbitan Dewan Bahasa dan

Pustaka (DBP).Huraian takrif tersebut diklasifikasikan kepada tujuh jenis, iaitu takrif analisis,

sinonim, parafrasa, denotasi, atau demonstrasi. Kebanyakan takrif bagi konsep seni

pertukangan lepa terdiri daripada campuran takrif. Pengumpulan istilah ini diharapkan dapat

menambah khazanah istilah bahasa Melayu berdasarkan kearifan tempatan masyarakat Bajau

di Semporna, Sabah.

1

Puteri Roslina Abdul Wahid, Hasnah Mohamad, dan Ezura As’ad Azam

PENGENALAN

Lepa merupakan kata dalam bahasa Bajau yang merujuk kepada perahu. Lepa merupakan

pengangkutan utama yang lazim didapati di perairan pantai timur Sabah dan perahu ini telah

mula digunakan secara meluas pada pertengahan kurun ke-20 (Ismail Ibrahim, 2007). Lepa

memainkan peranan sebagai alat perhubungan antara masyarakat yang menghuni pulau-pulau

di sekitar daerah Semporna dengan mereka yang menetap di kawasan darat. Situasi ini

menjadikan lepa sebagai satu entiti budaya yang penting dalam kalangan masyarakat Bajau di

Semporna.

Kewujudan lepa sebagai sebahagian aspek penting dalam sejarah kehidupan

masyarakat Bajau di Semporna menyebabkan perlunya aspek-aspek yang berkaitan dengan

seni pembuatan lepa tersebut dipertahankan oleh generasi melalui tradisi lisan. Malahan,

istilah yang terdapat dalam seni pembuatan lepa ini hanya diketahui dan difahami oleh

penutur jati bahasa Bajau.

Pada masa yang sama, fungsi lepa pada hari ini sebenarnya sudah semakin dilupakan.

Hal ini mungkin dipengaruhi perkembangan teknologi perkapalan yang telah menggalakkan

penggunaan bot-bot enjin berkuasa laju yang lebih praktikal dan efisien berbanding

lepa.Walaupun fungsi asalnya semakin terhad, penghasilan lepa yang menggabungkan aspek

seni ukiran dan seni pertukangan tangan yang tersendiri ini ternyata menjadikan lepa sesuatu

yang unik dalam masyarakat Bajau. Pendokumenan istilah seni lepa ini perlu dilakukan

melalui kerja terminografi yang menyerapkan bahasa Bajau ke dalam khazanah

perbendaharan istilah bahasa Melayu.

PERMASALAHAN DAN OBJEKTIF KAJIAN

Sistem kerja peristilahan seharusnya bermula dengan konsep. Namun begitu pendekatan

yang digunakan di Malaysia lazimnya lebih berorientasikan penterjemahan khususnya dalam

bidang sains asas dan sains gunaan. Hal ini agak berbeza dengan pembentukan istilah

budaya Melayu yang banyak memilih kata Melayu atau bahasa serumpun dalam bidang

khusus seperti seni tembikar, seni batik, seni ukir, dan seni tekat. Dalam pembentukan istilah,

pembinaan kelas konsep digunakan berdasarkan takrif untuk mendapatkan padanan yang

2

Penyerapan Kata Natif dalam Peristilahan Melayu

sesuai bagi konsep yang telah dipetakan. Pemetaan konsep dapat menyumbang kepada

pengumpulan maklumat yang sedang dipelajari. Dengan adanya pendekatan menurut konsep

dan sistem konsep, kerja peristilahan menjadi lebih mantap apabila kerja tersebut dimulai

dengan membina dan mengumpul konsep yang ada dalam bidang berkenaan (Felber, 1995).

Lanjutan daripada situasi ini, kajian yang dilaksanakan meneliti keupayaan konsep

dan sistem konsep dalam membantu pembentukan istilah dalam budaya yang memperlihatkan

kearifan seni pertukangan tangan dengan tumpuan kepada kepada pembentukan natif atau

penyerapan kata daerah tempatan ke dalam khazanah perbendaraan istilah bahasa Melayu.

Dalam penciptaan istilah bahasa Melayu pada masa ini, kita tidak mencipta konsep baharu

(kerana konsep tersebut diambil daripada bahasa sumber), dan konsep yang telah terbina itu

tidaklah tersusun begitu rapi sebagaimana seharusnya (Asmah Haji Omar, 1987). Jika diteliti

bidang budaya Melayu khususnya pertukangan tangan mempunyai banyak khazanah

perbendaharaan kata daripada bahasa serumpun atau dialek yang boleh diangkat menjadi

istilah khusus dalam sesuatu bidang. Kemahiran tukang atau pandai dalam budaya Melayu

mencerminkan kearifan yang tinggi dalam kalangan penduduk tempatan membentuk kata

yang mendukung konsep tertentu dalam bidang kemahiran mereka. Justeru, wajarlah pihak

berwajib menggunakan kearifan ini bagi menghasilkan istilah yang dapat dikategorikan

sebagai istilah teknologi industri tempatan. Oleh itu objektif kajian ini dapat dikenal pasti

seperti yang berikut:

i. Mengumpul istilah dalam bahasa Melayu standard dan bahasa Bajau yang

memperlihatkan kearifan kalangan penduduk setempat dalam seni pembuatan

lepa

ii. Menganalisis peta konsep berdasarkan dapatan kajian

iii. Menghuraikan klasifikasi takrif dalam pembuatan seni lepa

KEPENTINGAN DAN BATASAN KAJIAN

Pada asasnya, kajian ini berupaya membuka ruang bagi kemasukan istilah bahasa sukuan,

dalam konteks ini ialah bahasa Bajau ke dalam perbendaharaan kata bahasa Melayu.

Pemetaan konsep yang dibuat adalah berdasarkan kajian kepustakaan dan kajian lapangan

3


yang mengumpul banyak konsep baharu dan akan memudahkan pembinaan takrif.Berikut

dipaparkan kedudukan daerah Semporna di Sabah.

RAJAH 1.1 : Peta Negeri Sabah

Semporna merupakan daerah yang terdiri daripada kawasan daratan dan kepulauan.Peta

dalam rajah 1.2 berikut pula merupakan paparan keseluruhan daerah Semporna secara lebih

jelas.

RAJAH 1.2: Peta Daerah Semporna

Analisis kajian ini tertumpu terhadap aspek peristilahan yang berkaitan dengan seni

pertukangan lepa. Lepa merupakan perahu yang menjadi nadi pengangkutan dalam

kehidupan masyarakat Bajau, khususnya yang menetap di perairan Semporna. Lepa bukan

sahaja digunakan bagi tujuan perhubungan setempat, malahan sebagai alat pengangkutan

utama bagi aktiviti perikanan dan perdagangan.

4


PENERAPAN TEORI KAJIAN

Kajian ini menerapkan pendekatan Teori Umum Peristilahan (TUP) (Felber, 1995).TUP

asalnya dibangunkan oleh Wuster berdasarkan tesisnya dalam bahasa Jerman pada tahun

1931. Wuster dianggap pengasas aliran peristilahan Vienna yang berpusat di Austria, tempat

tertubuhnya Pusat maklumat Peristilahan Antarabangsa (INFOTERM) pada tahun 1971. TUP

merupakan asas peristilahan saintifik yang dikembangkan bagi tujuan amlan praktikal dalam

pengumpulan istilah. Teori ini mempunyai tiga ciri khusus yang dapat dilihat dari segi

kedudukannya dalam sesuatu bahasa (Felber, 1995:80).Pertama, sebarang kerja peristilahan

mestilah bermula dengan konsep. Kedua, penekanan diberikan kepada ungkapan sesuatu

konsep, bukan peraturan infleksi dan sintaksis. Akhirnya, ketiga, pandangan peristilahan

tentang bahasa adalah sinkronik.Ini bermakna, pengertian makna semasa lebih penting dalam

kajian peristilahan.Hubungan rapat konsep dan istilah dapat dilihat dalam model TUP yang

dibangunkan oleh Wuster dengan ubah suai daripada rajah segi tiga semantik. Konsep

merupakan makna bagi objek yang dilambangkan oleh simbol atau istilah dan ketiga-tiga

saling berkaitan seperti yang digambarkan dalam Rajah 1.3 di bawah.

konsep

simbol objek

RAJAH 1.3: Teori Umum Peristilahan Wuster

Berasaskan pendekatan di atas, Wuster menetapkan makna boleh disusurgalurkan dengan

jelas. Konsep diberikan makna bagi setiap istilah dan huraian istilah melalui pembatasan

konsep. Takrif dirumuskan melalui kedudukan istilah dalam peta konsep yang telah dibina

yangmenggambarkan hubungan logikal dan ontologikal.

5


Takrif pula penting bagi menentukan makna teras dengan andaian kewujudan kosa

kata yang ditakrifkan itu tidak perlu ditakrifkan lagi.Takrif umum bersifat ensiklopedia

berupaya menghuraikan suatu konsep yang saling difahami dengan memberikan semua

fungsi.Takrif khusus pula menghuraikan suatu konsep dalam bidang khas. Sehubungan itu,

pengkaji menggunakan Panduan Penyusunan Kamus Istilah (1992) sebagai dasar pembinaan

takrif untuk kajian ini.

DAPATAN KAJIAN

Secara keseluruhan pengkaji Berjaya mengumpulkan sebanyak 210 istilah dalam bahasa

Melayu dan bahasa Bajau (Semporna) yang dapat mengungkapkan konsep-konsep berkaitan

seni pertukangan lepa. Kearifan tukang lepa di Semporna memperlihatkan penggunaan

bahasa setempat yang berjaya mengungkapkan konsep-konsep yang tidak dapat didukung

dalam bahasa Melayu standard. Penyerapan kata natif (bahasa Bajau) ke dalam

perbendaharaan istilah bahasa Melayu dilakukan bagi melambangkan konsep yang didukung

dalam seni pertukangan lepa. Berdasarkan analisis, pengkaji mendapati 108 istilah atau 52%

daripada istilah yang terkumpul merupakan kata bahasa Melayu standard, manakala 93 istilah

atau 44% pula merupakan kata dalam bahasa Bajau (semporna). Terdapat 9 istilah, iaitu kira-

kira 4% dicipta melalui penggabungan kata bahasa Melayu standard dan bahasa Bajau

(Semporna).

Istilah Bahasa Bajau

Semporna

(Baj)

Campuran

BMS dan

Baj

air tangar (Baj) /

ambiran (Baj) /

aru-aru (Baj) /

awan boyan (Baj) /

ba’ul (Baj) /

bahan akar (Baj) /

bansaan (Baj) /

batang pokok /

6


biabas (Baj)

bekas buling /

benang siffat /

boak lamak (Baj) /

buani-buani (Baj) /

buling (Baj) /

busai (Baj) /

daun tuhuk (Baj) /

dinding angin (Baj) /

durung-durung

(Baj)

/

gaugari (Baj) /

goyak setaup (Baj) /

gumbang-gumbang

(Baj)

/

jungal (Baj) /

kaban budi (Baj) /

kabuk-kabuk (Baj) /

kajjang (Baj) /

kakal (Baj) /

kakal ahea (Baj) /

kakal arikik (Baj) /

kakot (Baj) /

kampilan (Baj) /

kapi-kapi (Baj) /

kalang dapol (Baj) /

kaloloh buta (Baj) /

kambang tuli (Baj) /

kikik (Baj) /

kikik kayu (Baj) /

kikik pahi (Baj) /

kirai-kirai (Baj) /

7


kobak (Baj) /

kulit kayu gelam

lahut (Baj) /

lamak (Baj) /

lamak kapi (Baj) /

lamak nitanjak

(Baj)

/

lamak bua’an (Baj) /

lepa biasa /

lepa-lepa (Baj) /

lepa lanu (Baj) /

lepa nipasil (Baj) /

limpah omang (Baj) /

lingkong-lingkong

(Baj)

/

lusung (Baj) /

magsulap (Baj) /

menabas (Baj) /

okok (Baj) /

pakajjangan (Baj) /

panansaan (Baj) /

pangah (Baj) /

pansar (Baj) /

papan karua (Baj) /

pasalakan (Baj) /

pasok (Baj) /

patihan (Baj) /

patuk (Baj) /

pelleh (Baj) /

pemalung (Baj) /

pemegang sosokan /

penghapit (Baj) /

8


perut-perut (Baj) /

pisau ukil /

pisoong (Baj) /

roti kalung (Baj) /

sakal (Baj) /

sambili (Baj) /

sambulayang (Baj) /

sangah (Baj) /

sangka layar (Baj) /

sangkam (Baj) /

seni pertukangan

lepa

/

siffat (Baj) /

sohek (Baj) /

songsong (Baj) /

sosokan (Baj) /

sumping bihing

(Baj)

/

sumping dahan

(Baj)

/

sumping dulau

(Baj)

/

tangad (Baj) /

tanok (Baj) /

taruk (Baj) /

tali tal (Baj) /

talum-talum (Baj) /

taming (Baj) /

teddas (Baj) /

teknik ukil /

tiang lamak /

tipas-tipas (Baj) /

9


torok (Baj) /

tubung-tubung buli

(Baj)

/

tumbilang (Baj) /

ukil lepas (Baj) /

ukil nitongak (Baj) /

udduk (Baj) /

umbuk-umbuk

(Baj)

/

JADUAL 1.1 : Kata Bahasa Bajau Bidang Seni Lepa

Penyerapan kata natif membawa kepada pembentukan natif atau native creations, iaitu

istilah yang digunakan oleh Haugen (1953) dalam makalahnya yang berjudul The Norwegian

Language in America. Kadangkala konsep yang sama wujud dalam dunia Melayu dan kaedah

menterjemahkan konsep ini digunakan dalam menghasilkan istilah melalui penggunaan

sistem tatabahasa bahasa Melayu. Menurut Heah (1989) pula, pembentukan natif merupakan

aspek peminjaman “terlindung”. Hal ini merupakan asas penting dalam mengembangkan

bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu. Pembentukan natif ini dapat dibahagikan kepada

pembentukan kacukan dan pembentukan natif terbitan. Berdasarkan jadual di atas, buling,

busai, kajjang, kakal merupakan istilah bentuk kata tunggal yang diserap sepenuhnya ke

dalam bahasa Melayu, manakala benang siffat dan bekas buling merupakan bentuk kacukan

Melayu-Bajau. Bentuk kata ganda juga ditemui bagi istilah umbuk-umbuk, tipas-tipas, dan

lingkong-lingkong. Tidak terdapat bentuk imbuhan bahasa Bajau yang dipinjam.

10


PEMETAAN KONSEP DAN PENTAKRIFAN

Seterusnya pengkaji menganalisis hubungan konsep mengikut alat, bahan, proses, teknik, dan

hasil. Hubungan tersebut melahirkan hubungan logik, ontologi, atau asosiatif. Dalam kajian

ini pengkaji hanya memilih konsep alat sebagai contoh.

alat

beliung/ patihan (Baj)

gergaji/ gaugari (Baj)

kapak siffat (Baj)

sosokan (Baj)

ketam tanok (Baj) pasok (Baj)/

aru-aru (Baj)

cetar/ sakal (Baj)

RAJAH 1.4: Peta Konsep Alat Tukang

Pengkaji memecahkan konsep ini kepada 54 konsep yang dapat diungkapkan sebagai alat.

Istilah yang mewakili konsep tersebut terdiri daripada bahasa Melayu dan bahasa Bajau yang

diserap masuk ke dalam bahasa Melayu standard. Pentakrifan bagi seni lepa dibuat

berdasarkan peta konsep yang telah dibina dan ilustrasi disediakan bagi membantu khalayak

untuk memahami istilah yang dipilih. Di bawah disenaraikan beberapa contoh:

11


gergaji Alat tukang bergerigi yang diperbuat

daripada kepingan besi, digunakan

untuk memotong kepingan papan yang

dijadikan dinding lepa. (sin. gaugari)

(Takrif analisis) + (Takrif ostensif)

gaugari

(Baj)

lih. gergaji

(Takrif sinonim)

beliung Alat tukang yang terdiri daripada

patuk, iaitu bahagian bilah besi yang

tajam, mempunyai pemegang beliung

yang diperbuat daripada kayu dan

panjangnya lebih kurang 3 kaki,

digunakan untuk membelah dan menarah

permukaan kayu. (sin. patihan)

(Takrif generik) + (Takrif ostensif)

patihan

(Baj)

lih.beliung

(Takrif sinonim)

-

patuk (Baj) Bahagian bilah yang diperbuat daripada

besi, mempunyai pangkal yang runcing

dan boleh dicantumkan pada pemegang

beliung, pemegang cetar atau

pemegang sosokan.

(Takrif genus-spesies) + (Takrif ostensif)

pisau larik Alat ukir terdiri daripada mata logam

yang tajam di hujung, mempunyai

pemegang daripada kayu, terdiri

daripada pelbagai saiz, digunakan untuk

melarik dalam kerja-kerja pelakaran dan

pengukiran. (sin. pisau ukil, lahut)

(Takrif analisis)+ (Takrif ostensif)

pisau ukil lih.pisau larik -

12


(Baj)

(Takrif sinonim)

lahut (Baj) lih.pisau larik

(Takrif sinonim)

-

kakal (Baj) Alat ukir yang terdiri daripada bahagian

pemegang dan mata pengetuk, digunakan

untuk mengetuk pahat atau lahut

semasa kerja-kerja pengukiran

dilaksanakan.


kakal ahea

(Baj)

Kakal yang mempunyai diameter mata

pengetuk bersaiz besar, digunakan

apabila daya kedua belah tangan

diperlukan untuk mengetuk beban yang

besar seperti tanok dan pasok.


kakal

arikik (Baj)

Kakal yang mempunyai diameter mata

pengetuk bersaiz kecil, digunakan untuk

mengetuk alat yang kecil seperti pahat

dan pisau larik.


kikir Alat kemasan yang digunakan untuk

melicin, merata, dan mengikis

permukaan berukir. (sin. kikik)

(Takrif analisis) +(Takrif sinonim)

-

kikik (Baj) lih. kikir

(Takrif sinonim)

-

kikir kayu Kikir yang bertangkai kayu dan bermata

keluli yang bergerigi halus pada

permukaannya atau tepinya, digunakan

untuk melicin, merata, mengikis ukiran

kayu. (sin. kikik kayu)


-

13


kikik kayu

(Baj)

lih. kikir kayu

(Takrif sinonim)

-

kikir pari

Kikir yang berpermukaan kasar,

digunakan untuk meratakan dan

menghaluskan ukiran, diperbuat daripada

kulit belakang ikan pari yang

dikeringkan. (sin. kikik pahi)


-

kikik pahi

(Baj)

lih. kikir pari

(Takrif sinonim)

-

umbuk-

umbuk

(Baj)

Alat kemasanberupasejenis daun,

digunakan untuk kerja-kerja kemasan

sebelum menggunakan kertas pasir,

dijemur sebelum digosok pada

permukaan kayu.

(Takrif analisis)

-

KESIMPULAN

Berdasarkan analisis ringkas yang dibuat, pengkaji mendapati kaedah penyerapan kata natif

dalam bahasa serumpun dapat membantu mengembangkan khazanah ilmu dalam bahasa

Melayu. Di samping itu juga, dari segi pembudayaan, kita dapat mengetengahkan kelestarian

budaya tempatan melalui pembentukan istilah. Banyak kosa kata bahasa Bajau yang terbukti

mencerminkan kearifan tempatan yang dapat membantu pembentukan istilah. Malahan, perlu

ada usaha yang lebih aktif dalam kalangan pengkaji bahasa untuk memberikan input bagi

perluasan leksikal dalam bahasa Melayu. Usaha ini seharusnya diteruskan oleh penyelidik

lain dan juga Dewan Bahasa dan Pustaka.

14


15

SENARAI BIBLIOGRAFI:

Asmah Haji Omar. (1987) Perkamusan Melayu: Satu Penilaian. Kuala Lumpur : Dewan

Bahasa dan Pustaka.

Felber, H. (1995) Panduan Peristilahan. Diterjemahkan oleh Zahrah Abdul Ghafur dan

Salamiah Mat Sah. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Ismail Ibrahim. (2007) Warisan Motif dan Corak Etnik Sabah. Kota Kinabalu: Penerbit

Universiti Malaysia Sabah.

Panduan Penyusunan Kamus Istilah (1992) Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

management modeling of water quality

Documents