(h.i)

Rĕgi f 0,35

Serie No. 192.

Wedalan

Bale Pustaka

(h.ii)

Layang Balewarna

Amratelakake kahananing bale pomahane wong cilik ing tanah Jawa, lan

cununtun amurih raharjaning omah-omah.

Anggitane

Mas Sasrasudirja

Mantri guru ing pamulangan ongka II

I

Gĕrtĕk

(h.iii)

Isine layang iki.

Bubuka kaca 1

Kahananing omah-omah ing padesan 4

Kahanan sajroning omah 7

Pakarangan ing desa 11

Prayogane omah 14

Pangupakaraning pakarangan sakubĕnge omah 20

Pangrĕksane tatanduran 23

Dununging kandhang utawa lumbung sapanunggalane 27

Panjagane omah sawĕwĕngkon 30

(h.1)

Bubuka

Sapa kang ora kapengin duwe omah pakarangan. Aja maneh kang

wong bumine tanah Jawa, dalah wong monca kang pancen arep manggon

lawas, akeh kang padha marlokake ngupaya omah lan pakarangan. Ing

tanah Jawa kene biyen kĕna diarani arang-arang ana omah, isih akeh alase.

Desa siji lan sijine ĕlĕte adoh bangĕt, tur sadesa mau omahe ora akeh. Saya

lawas wong tanah Jawa sangsaya mundhak jiwane, tumĕkane saiki alas-alas

wis ora sapiraa, amarga padha dibubak digawe padesan, sawah utawa tĕgal.

Mangkono uga kang akeh-akeh sabĕne omah ewis pĕpĕt, iku kang nelakake

yen uwong padha dhĕmĕn omah-omah. Ana maneh tandhane: dhek biyen

wong doltinuku lĕmah ora akeh, lan rĕganing lĕmah iya murah. Barĕng wong

wis mundhak akeh, rĕganing lĕmah banjur dadi larang, amarga akeh kang

melik kanggo pomahan. Luwah maneh ing nagara gĕdhe, utawa panggonan

kang rame, rĕganing pomahan larang banget. Wong sugih-sugih akeh kang

gĕlĕm tuku pakarangan, banjur didĕgi omah disewkake. Lĕmah pakarangan

kang sajroning kutha kang ana sapinggiringe dalan gĕdhe, rĕgane nganti bisa

tikĕl sapuluh tinimbang ing padesan, amarga yen diĕnggoni gampang kanggo

ngupajiwa. Wong kang panguripane babakul lan utawa marung ing omahe,

wis mĕsthi milih panggonan ing pinggir dalan.

Miturut barita ing jaman kuna bab babade tanah Jawa, wiwit biyen

wong bu (h.2)-mi ing tanah Jawa kene uga wis padha duwe omah, ĕmbuh

nyonto wong hindhu, ĕmbuh bangsa liyane. Nanging omahe durung patiya

kukuh lan durung becik. Kaya kang dicaritakake ing babad Indiya, dhek

jaman kumpĕni durung lawas angajawa, omah-omah ing cĕdhak kraton isi

payon kajang, pagĕr pring, lan cilik-cilik. Prabotan lan rĕrĕngganing omah ora

ana babar pisan. Mongka iku omah kang ana ing kutha, pancene luwih bĕcik.

Dadi omah ing desa-desa utawa kang adoh karo kraton wis mĕsthi ora

pangaturan babar pisan. Ya gene dene omahe wong bumi biyen kaya

mangkono. Iku sababe mangkene:

Kapisan: durung akeh tuladha utawa piwulang bab gawe omah kang

prayoga.

Kapindho: jarene para panggĕdhe ing jaman kuno iku isih nindakake

sawĕnang-wĕnang marang bawah parentahe, ora kĕna wong cilik madhani

apa maneh ngungkul-ungkuli panggedhene. Mulane wong biyen banjur ora

gĕlĕm gawe omah prayoga, sabab wĕdi marang dhudhuwurane mau, ora

wurung diniaya.

Kaping telu: ing jaman samana isih jaman dauru, tansah ada pĕrang,

kapriye bisane kobĕr andandani omah lan ngupakara pakarangane, sabab

arang-arang ana ing omah, kang mĕsthi padha nglurug pĕrang.

Ping pat: sanajan ora nglurug perang: dhek biyen akeh rurusuh, wong

mateni uwong, anjarag rayah darbeking liyan, sapapadhane kalakuwan kang

agawe cilakane uwong. Dadi samongsa ana wong kang omahe katon rada

gĕdhe utawa bĕcik dikira sugih, ora lawas mĕsthi ana dursila kang tĕka

mrono.

(h.3) katrangan patang prakara iki wis nyakupi kanggo mratelakake sabab-

sababe omah ing jaman biyen ora ana kang becik. Anggĕr wis ngadĕg kĕna

digawe ngaub bae wis cukup. Kaya mangkono turun-tumurun kongsi

saprene, wong cilik ing tanah Jawa isih nglastarekake ĕnggone omah-omah

ora dipranata kalawan pantĕs, mangkono uga pakarangane uga ora dipikir

murih bĕcike, mung naluri kang uwis-uwis. Undhaking kawruh lan pĕncaring

nalar iku saka akeh tuladhane lan saka piwulang, apa dene kudu

kukumpulan. Sarehne ing tanah Jawa kene wong bumine durung sapiraa

kang dhĕmĕn ngundhakake kawruh, dadi tataning omah-omah iya ora

sapiraa undhaking bĕcike. Siji loro iya wis ana omah kang rada pantĕs utawa

mrabot, iya iku omah kang cĕdhak kutha, utawa omahe wong kang wis

jĕmbar jajahane, dadi wis wĕruh tuladha saka liya bongsa. Ewa dene bale

pomahan mau iya durung kĕna diarani bĕcik tĕmĕnan utawa nyukupi. Sabab

ana omah kang bĕcik balungane, ĕnggone mraboti utawa ngrĕngga sawiyah

bae. Sawĕneh prabote mĕpĕki, nanging panatane ora bĕnĕr. Ana maneh

kang wis kabĕnĕran omah lan prabote, ora diopeni, wĕkasan enggal rusak

utawa bubrah. Omah dalah prabote bĕcik dikaya ngapa, manawa ora

timbang lan pakarangane, iya dadi ala lan saru. Ora kurang wong kang

dhĕmĕn bĕcik, nanging reh ning tumindake mung saka tiru-tiru bae, ora

gĕlĕm sinau, dadi kĕrĕp kaliru. Pangrasane anggone nata omah lan

pakarangane wis nyakupi, ora weruh yen malah dadi cacad lan ngalan-alani.

Sanajan wong cilik ing jaman saiki wis akeh kang sumup marang

omah la (h.4) -n pakarangan kang bĕcik, ewa dene saka wangkot lan

cupĕting nalare ora gĕlĕm gawe kaya kang wis disumurupi iku. Saupama

diprentahana lan ditakoni sababing wĕgah, wangsulane ora maton, mung

amburu lan anggugu panĕmune dhewe, kayata:

Sabab ora duwe sarat, sabab ora parlu. Ana kang ngira ora beda,

mundhak dadi kangelan bae. Ana maneh kang mangsuli sabab mundhak

ngungkul-ungkuli, ora lumrah tongga-tanggane. Nitik wangsulan ing dhuwur

iku, nelakake wong cilik utawa wong padesan padha durung mangĕrti

mungguh pigunane bĕciking omah lan pakarangan, yen mangkono patrap

pangrĕksaning bale pomahan iya ora sumurup. Wong kang ora bisa gawe

bĕciking omah lan pakarangan, iya ora bisa mranata isen-isene, dadi ora bisa

mĕngku marang darbeke, wĕkasan ora bisa mulangi wong kang dadi

wĕwĕngkon sajroning omah, wis mĕsthi ora bisa sĕnĕng uripe.

Kahananing Omah-Omah ing Padesan

Dununging omah kang padha ana ing padesan iku kĕna diarani ora

karuwan, katara bangĕt adĕging omah mau mung manut siring atine dhewe.

Wanguning omah warna-warna, mangkono uga balungan utawa payone, ora

parlu dicaritakake, amarga wis akeh kang nyumurupi. Kang parlu

dipratelakake, apa ta cacade omah mau, mangkene: meh sabĕn omah ing

padesan iku mĕsthi rapĕt ora didelehi dalan angin utawa jandhela, dado

sanajan wayah awan, yen ana sajroning omah iya pĕtĕng, luwih maneh yen

lume (h.5) -bu ing sĕnthhong, ora bisa sumurup apa-apa yen ora nganggo

colok. Mulane dirapĕti mangkono, pamurihe aja kongsi ana wong bisa

sumurup isen-isene sajroning omah. Yen didelehi jandhela utawa dalan

angin, gampang bisane wong nginjĕn ing jĕro, dadi durjana banjur bisa

mamaling mĕtu jĕndhela mau. Panĕmu kang mangkono mau dadi tondha yen

wong kang cupĕt ing budi iku tansah nyujanani ala marang liyan. Durung

mĕsthi durjana gĕlĕm mamaling mrono, lan apa sabĕn wis dirapĕti mangkono

banjur ora tau mamaling, dadi iku panĕmu luput. Sareh ning pandĕlĕnge wis

manuh marang pĕtĕng, dadi dalah pamikire iya pĕtĕng, ora bisa mikir kang

sampurna, mongka pĕtĕng iku ngrusakake piranti ing pandĕlĕng, iya iku

mata. Tondha yĕktine yen mata iku dhĕmĕn marang padhang, saupama

wong andĕlĕng papan kang jĕmbar, ditandhing karo andĕlĕng sajroning

sĕnthong kang rupak lan pĕtĕng, kapenak ing mata iya luwih kapnak ana ing

panggonan kang jĕmbar mau. Manawa mata kanggo andĕlĕng ana ing

pĕpĕtĕng kurang kĕdhepe, sabab kapĕksa mandĕng samubarang kang

didĕlĕng supaya katon cĕtha, wĕkasan karasa pĕgĕl, rasaning ati iya dadi

sumpĕg, ambekan ora landhung, gampang tuwuh ing lalara ing sajroning

awak.

Soroting srĕngenge ora bisa malĕbu ing omah marga saka rapĕting

pagĕre. Ananging pagĕr mau ora kukuh, panggarape daya-daya rampunga,

utawa yen pagĕr pring iya melik iride, mulane dadine pagĕr tipis tur rimpil,

wuwuh-wuwuh ĕnggone ngetrapake ora trĕp, dadi saru dinĕlĕng. Sawĕneh

ing panggonan ana omah kang pagĕr bata mĕntah, wragade luwih akeh

timbang pagĕr pring, ananging pamasange bata mau ora diarah-arah amurih

jĕjĕg lan rata, dadi mung pathok tamumpang, (h.6) tarkadhang sarampunge

ora dilepa, ora kapenak dinĕlĕng. Ana omah kang pagĕr gĕbyog, kayu rana

bĕcik, nanging panggarape kurang alus, dadi eman-eman kayune. Ana

kalane pagĕr-pagĕr mau dibathik-bathik sarana cet warna-warna, utawa

nganggo tir disĕlang-sĕling labur, rumasane bĕcik nanging malah sĕpĕt

dinĕlĕng, amarga ora karuwan aturane lan corake pating caloneh. Ora

ngĕmungake pagĕr omah bae dalah pagĕring glindhing utawa grobag akeh

kang ginawe kaya mangkono, kajabane dibathika pĕtha kakĕmbangan utawa

cĕplok-cĕplokan ana kang digambari wayang,kewan, utawa liya-liyapagne

kang ora mempĕr babar pisan.

Pagĕr sĕnthong ana kang dirangkĕpi kepang banjur digapit-gapit

pating slerang, dadi rupa kothak-kothakan pasagi utawa pasagi ambata,

nanging dinĕlĕng kaya barang tambalan, pating tĕremplek ora nyĕnĕngake.

Adĕging omah ing padesan angĕnĕr dalan, amurih adhakan kanggo

lunga tĕka, lan bisa andĕlĕng apa kang liwat ing dalan kono. Nanging isih

akeh omah kang adhĕpe anjarag ngungkurake dalan, dadi upama dalane ana

lor, lawanging omah ana king kidul, yen arĕp mĕnyang daplan mau kudu

mubĕng utawa mĕtu ngiringan omah. Sanajan wus tetela yen lawanging

omah kang mangkono mau angewuh-ewuhi lan nyanyuwel laku, apa dene

dinulu ora prayoga, ewa dene ora gĕlĕm ngowahi, pamurihe yen ana

pakewuh saka ing dalan, kang duwe omah enggal bisane oncat. Utawa

sarehning kĕmlaratan isin manawa sajroning omah kongsi katon ing akeh,

mulane lawanging omah mungkur, kang adhakan diambah iku dirapĕti.

Panĕmu kang mangkono iku ora prayoga, panunggalane nyujanani ala

marang (h.7) liyan. Rikuhe anggone katon miskin, nganti ninggal kalumrahan,

babasan wĕdi ing wawayangane dhewe. Malah ana maneh Wong many

nyirik omah madhĕp mangetan utawa mangulon, padha ngarani omah kang

mangkono iku sangar, dadi sanajan dalane gĕdhe mujur mangidul, adhĕping

omah mĕksa nurut ĕnĕring dalan, madhĕp mangidul lan madhĕp mangalor,

dalane dumunung ing ngiringane omah. Sajatine yen ora ditarekahi, omah

kang madhĕp mangetan utawa mangulon iku dhasar ora kapenak. Yen

madhĕp mangetan ing wayah esuk katlorong srĕngenge, kang madhĕp

ngulon kĕtlorong ing wayah sore, dadi soroting srĕngenge malĕbu ing omah

marakake panas, nanging yen dialang-alangi layar utawa ĕndi dalaning sorot

kang malĕbu ing omah ditanduri pĕpĕthetan lan kakayon kang anggrĕmbĕl,

wis mĕsthi bisa nyirnakake panas mau. Saking gugon tuhone kang tanpa

maton, luwih maneh saking kurang panĕmune, nganti ora bisa ngreka daya,

lan ora gĕlĕm ngowahi panĕmu kang uwis, kuwatir bakal kacilakan, awit

pitaya bangĕt dadi sangar. Ana panunggalane many disiriki ngatase

lawanging omah, iya iku yen nganggo butul lan kang dadi sagaris karo

lawang ngarĕp, piyandĕling anti marakake boros. Saupama nyata mangkono

wis mĕsthi wong kang omah nganggo lawang tĕrusan banjur mlarat kabeh,

mongka ora, dadi tetela pamikir kang mangkono iku ora gumathok.

Kahanan Sajroning Omah

Aliya saka dununging lawang-lawang, kalumrahane sabĕn lawang

sĕnthong padha diselehI aling -aling sĕmbagi, mori utawa liya-liyane, ana

(h.8) -nging aling-aling mau nganti salin rupa amarga saka rĕgĕde, ora tau

dikumbah. Wiwit tumraping lawang wis ora dibukak-bukak yen durung

patingsranthil, kang marakake enggal rĕgĕd utawa enggal amoh mau amarga

saka ora ngĕmungake digawe aling-aling base, kang kĕrĕp digawe usap-

usap tangan kang rĕged. Yen kabĕnĕr kasusu sok digawe nyrĕbeti pairing

utawa sangkir. Sahduwure lawang sĕnothing dirĕnggap lisir, kang digawe

mori disulam-sulam banyu mas utawa disulam bursi, ing pinggir digawe

patingkranthil, pangrasane kang nganggo iya luwĕs lan asri. Mongka

sanyatane katon patingtrembel tur patinggremyablah, ora asri nanging malah

ngrĕrĕgedi. Dununging sĕnothing kang dirĕngga-rĕngga mau padha

ngadhĕpake lawang, dadi adhakan katone, pamerange sajroning omah ora

kĕname kapasthekake. Yen omah mau mung siji Thom, ngadat perangan

kang buri digawe sĕnthong jejer loro, utawa telu. Sĕnthong mau ngadhĕpake

lawang. Turahane kang digawe sĕnthong kang sasisih didelehi amben, kang

tĕngah iya iku saantarane sakaguru dianggo jogan, kang sisih maneh

didelehi pagĕr lan ana lawange, iku digawe lawange. Amarga saka iku

manawa mangsane olah-olah, kukuse mulĕk ing sajroning omah, nganti

rĕkasa bisane ambĕkan. Saking lawase kambah kukus, rangken sarta

langitan dadi warna irĕng kaya ditarang, sawangan patingkranthil lan pating

krĕncang, banjur kawuwuhan langĕs diyan kang nganggo lĕnga ala, dalah

pagĕr lan kabeh sajroning omah padha kĕna ing langĕs. Sanajan bĕtah

manggon, pancene ing kala mangsane mamangan plan lungguhan iya sok

kalaraban sawang mau, apa sababe ora gĕlĕm nyaponi. Mongka was tetela

yen sawang lan langĕs mau didĕlĕng anglarani mata lan ngrĕgĕdi, ye

ngĕnani panganan dadi ngĕ (h.9) -rĕs. Kang ambabayani bangĕt manawa

katut ambĕkan, andadĕkake rĕgĕding kĕbul, wĕkasan dadi lara watuk lan

mĕngguk, yen lumĕbu ing mata dadi belekĕn, dene yen ngrebeli klasa utawa

sandhingan iya dadi rĕgĕd tur macĕt. Klasa kang digĕlar ing amben iku

kahanane ora beda karo aling-aling sĕnthong kang kasĕbut mau, aja mung

krebelan sawang dalah ditĕleki pitik uutawa diisingi anake iya mung cukup

dikuconi bae. Amben iku digawe turu, mangan, lulungguhan lan nĕmoni

dhayoh. Piranti kanggo sabĕndina arang disingkirake, tumpukanana ing

amben, bantal jarik kanggo kĕmul, sandhangan kang rĕgĕd durung digirah,

sĕnthir, ajug-ajug, malah tarkadhang cĕthing utawa buntĕlan kumpul ana ing

amben. Samongsa parlu kanggo nĕmoni dhayoh, barang-barang mung

disisihake bae, waton lan cagaking amben apa dene saka-saka utawa ing

blandar, kang adhakan bangĕt ing pipen lawang, iku kabeh mĕsthi padha

patingsaloneh kanggo ngusar-usarake ĕnjĕting dariji kang diluthik kanggo

nginang. Malah ana kang dijarag dilotheki ĕnjĕt atharik-tharik , iku kanggo

cathĕtan rupa-rupa. Ana kang kanggo pepengĕt nicil utang, lan petungan

kehing bĕras kang dianggo, sapanunggalane. Padoning amben utawa

sĕnthong kang ngisor pating jlareh tilas didubangi, ngadat sacĕdhaking

amben diselehi gantar utawa tambang kanggo sampiran. Ĕndi kang rupa

sandhangan iya banjur disampirake ing kono, didĕlĕng nganti kaya dhasaran

prombengan. Mulane sampiran diseleh cĕdhak amben, pamurihe gampang

anjupuk sandhangan. Longaning amben banjur kanggo kandhang pitik, lan

kanggo andeleh barang warna-warna, kayata: pacul, arit, kayu, malah

kanggo andeleh tela, kimpul kang ditandho. Mongka longan mau ora tau

(h.10) disaponi, ambuning tĕmbĕlek andadekake rĕgĕding awa, anuwuhake

lalara warna-warna. Sĕnthog kang kabĕnĕr karo lawang omah, iku lumrahe

kanggo pasren, ora tau dituroni , ing jĕro didelehi bothekan, tarkadhang ana

pangilone. Sakiwa-tĕngĕning othekan didelehi bantal tumpuk-tumpuk.

Sĕnthong iku diarani patanen utawa pasren, jare nyadhiyani pasareyane dewi

Sri yen tĕdhak. Nanging saking weyane, bantal kang dideleh kono mau ora

tau diulah-ulah, nganti atos lan madhĕt kapuke, malah manawa katuruhan

utawa diuyuhi tikus sapapadhane iya ora sumurup. Sĕnthong kang panci

dituroni, ora ngĕmungake isi bakakas paturon bae, ana bothekan, pĕthi,

gagaman, kang rada pangaji, lan liya-liyane kang sakira aja nganti katon ing

liyan iya dideleh ing paturon. Saking ora bisane mrĕnahake barang, dalah ing

pagĕr ana kang didelehi palangan pring kanggo numpngake kothak utawa

kas. Iku kanggo wadhah layang, kur’an, diwor karoo kikir, tatah, klobot,

tĕmbako, katon kaya susuh, luwih maneh grabah lĕmah lan piranti ing

pawon, dununge patingtalecek ora diprĕnahake, sanajan wis ana kang reka-

reka gawa paga, nanging sking ora mikire, wĕkasan dudu panggonane ing

paga, iya dideleh ing kono. Kaya mangkono kalumrahane wong desa kang

omahe mung siji, dene kang omahe loro utawa luwih, wis ana pandhapane

lan ana pawone, iya mĕksa ora ana kang pangaturan. Wong kang ngingu

kewan raja kaya, samar bokmanawa kewane ilang, mula rina wĕngi dideleh

ing omah, cĕdhak paturone dhewe, tlepong (h.11) lan uwuh ing kewan mau

pambuwange kurang rĕsik, dadi isih mambu, malah kang tumindak ing

pagunungan, sarĕhning padha ngupaya tlepong lan ngipaya uwuh kanggo

ngĕmeni tatanduran, dadi jagan lan pandhapane kĕbak isi lĕmen, sanajan

ana panggonane dhewe, iya kudu cĕdhak omah, rupaya gampang

pangrĕksane,mulane isih mambu saka ing omah. Dadi pamikire wong akeh,

ambon kang ora enak, papan kang pĕtĕng la rĕgĕd, apa dene barang ora

pangaturan, iku anggĕpe ora dadi apa, ora pisan ngĕrti yen panggonan omah

kaya mĕngkono mau marakake lalara, jalaran saka hawa kang disĕrot

kanggo ambĕkan ora bĕcik.

Pakarangan ing Desa

Mungguh panguripane wong padesan iku lumrah padha tatanen, iya iku

anggarap lĕmah. Ewa samono arang bangĕt kang gĕlĕm marsudi bĕciking

pakarangan. Yen ambatur omah mung daya-daya rampung, ora pati dhuwur,

lan pinggirane mubĕng lĕncĕng. Ana kang gĕlĕm ambatur sarana watu

diplisirake mubĕng, ananging tanpa kĕnthĕng, mangkono uga pamasange

watu mau ora patiya kukuh, lan ora padha endhek-dhuwure, mulane ora

lawas banjur patingblĕsar, tarkadhang anyilakani, sabab nalika diĕnciki watu

mau angglewang, daddi nibakake. Ĕlĕting pagĕr karo tritisan ora patiya

omba, dadi samongsa udan, banyu ing tritis mau padha nyiprat marang

pagĕr, andadekake bĕbrĕg, tritikaning omah padha patingbĕnjul, malah

lĕmang kangg ambaludhuk banjur digĕrongi amarga dicekeri pitik, iku ora

diopeni babar pisan, manawa pinuju aras-arasĕn, a (h.12) -nake ngising

mung diprĕnahake ing tritisan kono, rĕrĕgĕde dithotholi lan dicekeri pitik,

wekasan pitike mungguh ing amben, iku uga dianggĕp ora dadi apa. Racak-

rcake sangarĕping omah iya padha ana latare, nanging tangeh gĕlĕme

mulasara. Kang pancen mĕndhak mandukul apa maneh ana watune pating

jlĕgunuk, ing mangsa tĕrangan lĕmah mau ambalĕdug, lĕbune lumĕbu ing

omah, ora ana kang gĕlĕm nyirami. Kaburing blĕdug mau andadekake

rĕgĕding samubarang, yen katut ambĕkan dadi lara watuk, pilĕk, yen lumĕbu

ing mata dadi lara mata. Yen kĕlawasĕn tumempel ing awak dadi koreng lan

plĕnthing, sabab lĕbu iku asale saka rĕrĕgĕd lan ĕrĕs-ĕrĕs warna-warna

kang wis ajur. Ing wayah rĕndhĕng latare jĕblog kaya blĕthokan, luwih maneh

yen kanggo nancang kewan, sangsaya jĕblog kongsi kewuhan anggone

ngambah. Saking kĕsede ĕndi kang pĕrlu diambah mau banjur didelehi watu

jejer-jejer kongsi tĕkan lawang, ana maneh kang didelehi blabag kinira cukup

kanggo mowot bae. Dene latar kang padha thukul sukĕte nganti anjĕmbrung

bangĕt, kimbuhan diisingi asu, kucing utawa pitik, ora dirĕsiki, mongka

kanggo dolan bocah, dadi awake gatĕlĕn lan patingplĕnthing padha korengĕn

pakarangan kang ana sakiwa lan tĕngĕne, apa dene burining omah kang ora

kanggo,iya padha digawe pakĕbonan, ditanduri pala pĕndhĕm, janganan lan

liya-liyane, ananging panandure mau ora diatur lan ora mapan, malah ora

dipulasara, mulane wujuding tanduran mau ora nyĕnĕngake. Sacĕdhaking

omah ditanduri kara, waluh jipang, lan sapapadhane kang rĕsĕk-rĕsĕk katon

pĕtĕng lan singup, sangisore kang ngrĕmbuyuk mau ora disaponi, kleyange

padha bosok lan marakake jĕ (h.13) -mĕk, wusana ana ĕrange, yen

diambbah ngeani sikil dadi gatĕlĕn lan abuh. Tuwuhing lalara ora liya mung

amarga saka ora rĕsikan. Malah ing ngĕndi panggonan kang wis akeh

rĕgĕde, soh banjur digawe pawuhan sisan, apa bae kangg arĕp dibuwang iya

mrono parane, saya lawas saya mundhuk-mundhuk lan ngundhung-undhung.

Wong desa kang rada sugih ana kang duwe lumbung, kandhang

gĕdhogan, omah wadhah kayu lan kanggo turu, dene ing buri ana padusan

lan pakiwan. Sanadyan mangkonoa ora malah dadi bĕcik, amarga dununging

lumbung sapapadhane mau ora kanthi dipikir amurih pantĕse, apa dene

panggarape sarwa kasar. Luwih maneh manawa wis lawas, payone

patingplompong, pagĕre pating gremblah, sakane dhoyong, ana kang wis

popol marga dipangan rayap utawa bubukĕn, saya ora pantĕs didĕlĕng.

Padusan lan pakiwan maune iya rapĕt, nanging manawa wis wataralawas wis

ora diparduli, sanadyan pagĕr lan payone amoh ora gĕlĕm andandani.

Sawĕneh kongsi palangane pakiwan iku ambrol, ambilaheni marang kang

kabĕnĕr ambubut. Wong-wong iya ana kang gĕlĕm gawe sumur, ngarah oleh

banyu kang rĕsik, ananging sawise dadi salawase ora gĕlĕm mulasara murih

banyu mau lĕstari rĕsik. Pacĕren ing sumur kono ora ditata lan digawekake

ilen-ilen, mmulane tarkadhang banyu kang wis kanggo banjur bali mĕnyang

sumur maneh, pacĕrene mambĕg angambon-amboni.

Kajaba kang wis kasĕbut mau, isih akeh kahanane bale pomahan ing

padesan kang durung dicaritakake, ananging kaya-kaya iku bae kanggo

nuduh-nuduhake lan ngĕrtekake cacade ĕnggone padha duwe omah lan

pakarangan. Manawa wong desa utawa wong cilik wis dhamang (h.14) lan

rumangsa weyane, saka sathithik bisa ngowahi, kang rimpi digawe kukuh,

kang ala dibĕcikake, kang rĕgĕd dirĕsikake, apa dene kang durung ditata

banjur diatur, kang saru dirudipantesake, sĕlot-sĕlota ora lawas bisa saya

prayoga. Awit manawa wis ngĕrti pigunane, lan gĕlĕm anggarap, apa dene

dhĕmĕn, wis mĕsthi bisa kalakon. Barang kang endah-endah ora bisa duwe

yen ora sarana dhuwit akeh, bali kaprayoga lan pantĕsing omah-omah ora

susah nganggo kanthi dhuwit, kanthine tumĕmĕn, pratikĕl, tlaten lan rĕsikan.

Awit omah ing tanah Jawa iki kang ana ing desa racak padh nganggo

dandanan pring, mongka sabĕn desa wis mĕsthi ana ĕpringe, tukuwa iya ora

larang. Luwih maneh bĕcikinng lĕmah pakarangan, anggĕr gĕlĕm baoni

dhewe, wis ora bakal cucul dhuwit babar pisan.

Supaya ngĕrtiya kepriye bĕcike mranata omah lan pakarangan, ing ngisor

iki ana pratelane sawatara, kanggo nununtun kang dhasar gĕlĕm lan bisa.

Prayogane Omah

Ing tanah Jawa kene wis akeh omah kang bĕcik. Wangun, rĕrĕnggan lan

panatane beda-beda, amarga manut carane lan lumrahing bongsa kang

padha ngĕnggoni, kaya ta: omahe wong Cina, Arab, Koja, bongsa Eropah lan

sapanunggalane. Sanajan wong monca mau dudunung king tanah Jawa,

nanging anggone omah-omah lan pangaturane wis mĕsthi niru nalika ana ing

nagarane. Omah-omah yen ditandhing-tandhing wis mĕsthi akeh kang

dhĕmĕn niru omah ing bongsa Eropah, ora ngĕ (h.15) -mungake pasang

rakite omah base, malah prabot lan rĕrĕngganing omah sapakarangane

pisan ing sabisa-bisa arĕp nyonto. Amarga kang lumrah omah lan

pakarangan kang diĕnggoni bangs a Eropah iku mĕsthi katon asri, rĕsik lan

pantĕs. Sanajan kang kanggo mraboti plan ngrĕngga omah may ora sapiraa

pangajine, ewa dene iya wuwuh ngĕngrĕng lan patut. Mangkono uga

pakarangan sakiwa-tĕngĕning omah ora kĕna ora tansah rĕsik rain plan

pangaturan. Tatandurane amĕpĕki, kabeh nyĕnĕngake dinĕlĕng. Watĕs-

watĕsing batur, tritis, plataran lan pakĕbonan katon cĕtha. Sapa kang

andĕlĕng banjur ngĕrti sanalika, dalasan dalan saka emper ngarĕp

mĕnyang kiwa-tĕngĕning omah, lan kang mĕnyang dalan gĕdhe, apa dene

kang mĕnyang buri, iku wis dipilah-pilah amuwuhi asri lan bagusing

pomahan.

Mungguh satĕmĕne gawe omah iku ora parlu gĕdhe-gĕdhe, diarah-araha

ing sacukupe, saolah-olah wangune kang bĕcik. Mungguh kang diarani

wangun kang bĕcik iku, kang timbang blandar pangĕrĕte sarta dhuwure, apa

mqneh ditandhing karo Bakal wanguning omah. Saking ora kulinane

anyumurupi lan nandhing-nandhing, dadi omah-omah ing padesan iku arang

kang bĕcik rupa plan wangune, ana kang kĕdawan, ana kang kĕcĕndhakĕn,

plan sapanunggalane. Malah kang akeh panggawene omah mau ora mikir

ala bĕciking wangune, nanging metung trĕping petungan kang lumrah

ditindakake ing padesan, kaya ta: ganĕping pĕcak lan ukurane blandar

pangĕrĕt kang petungane tiba slamĕt plan oleh rĕjĕki akeh, mangkono uga

cacahing usuk uga nganggo diwilang, amurih ĕnteking wilangan tiba kang

bĕcik. Amarga saka iku wangune omah wis mĕsthi ora bisa timbang, Sabah

amburu petung, mongka pe (h.16) -tungan mau tetela goroh, saupama nyata

yen was manut petungan iku dadi rahayu wis mĕsthi Wong desa padha

rahayu kabeh, mongka kahanane kosokbalen, dadi petungan kang diantĕpi

ora migunani, omahe was kabanjur wangune ala.

Sawise ngukur blandar pangĕrĕt lan cagak-cagake, adon-adoning

babalungan digaweya kang trĕp rapĕt, pamasange kang jĕjĕg dadi ora

enggal dhoyong. Pagĕr-pagĕre saoleh-olehmdigawe kang kukuh rata, lan

rapĕt gathuke lan pagĕr liyane, dawa lan dhuwuring pagĕr bisa atrĕp karo

kang arĕp dipagĕri, aja nganti nyambung utawa nembel. Pamasange ĕmpyak

utawa usuk, mayate digaweya kang pantĕs, yen kĕdhoyongĕn lakuning

banyu kurang santĕr, iku angĕbot-ĕboti bageyan ngisor, lan enggal

ngusakake payon. Yen kĕngadĕgĕn iya ora prayoga.

Adĕging omah diarah-araha ana tĕngah-tĕngahing pakarangan, dadi

lĕmah sakiwa-tĕngĕning omah bisaa Padua ambane, mungguh maju-

munduring omah iya kakira-kiraa platarane aja kambanĕn, nanging aja

kĕciyutĕn, lan maneh adhĕping omah mau saoleh-oleh ngĕnĕr mĕnyang

dalan, aja ngungkurake, pakolehe jĕmbar pandĕlĕnge, lawang ngarĕp yen

mung siji kaprĕnahna ing tĕngah bĕnĕr, dene yen ana loro utawa tĕlu ĕtrĕpe

kaukura amurih lĕte padha, kang wis kalakon panggawene lawang iku padha

ciyut-ciyut tur cĕndhek, iku satĕmĕne kurang prayoga, wong kang mlĕby

metu ing omah kĕpĕksa andhingkluk, kala-kala banjur kĕjĕglug. Lawang

kang kĕciyutĕn katon nyalingup, tur sajroning omah dadi kurang padhang.

Sakiwa-tĕngĕning lawang manawa parlu: prayoga didelehi jandhela, kanggo

muwuhi padhange sajroning o (h.17) -mah lan muwuhi lira-liruning hawa saka

ing jaba. Nanging dununging jandhela mau diukura tumiba ing tĕngah-

tĕngah, aja kongsi menceng, mangkono uga gĕdhe-ciliking jandhela

katimbanga karo lawange. Manawa wuwuhan papadhang sajroning omah

mau ora gĕlĕm nganggo jandhela ing pagĕr, amarga kuwatir panggawening

durjana, iya kĕna muwuhi padhang saka payon asarana didelehi kaca. Dadi

sabisa-bisa omah iku bĕcik kang rapĕt, nanging kang cukup padhange,

pamurihe yĕn andĕlĕng sajroning omah bisa cĕtha, padhanging pandĕlĕng

anglĕgakake lan madhangake pikir, ora krasa sumpĕk, ambĕkan lan awake

iya kapenak lan jĕnjĕm, ora gampang kĕna ing lalara. Uriping wong kanthi

ambĕkan, iya iku nyĕrot hawa kang bĕcik ngĕtokake hawa kang ala utawa

rĕgĕd. Yen kang disĕrot mau hawa kurang rĕsik, ambĕkane cĕkak, iku

parlune sajroning omah kudu cukup bolongane, supaya hawa rĕgĕd sajroning

omah gampang lungane banjur oleh liru hawa bĕcik saka ing jaba. Panasing

srĕngenge uga parlu lumĕbu ing omah, paedahe ngenggalake lungane hawa

ala, oleh hawa bĕcik. Para bongsa Eropah pangrĕksane kawarasaning awak

wus tanpa timbang, sanajan omahe wis cukup lĕbu-wĕtuning hawa, ewa

dene isih nganggo pitulungan maneh, iya iku tatandurasn kang warna ijo

arĕmu-rĕmu dideleh ing pot, ana kang katemplokake ing pagĕr, ana kang

ditata ing tritisan, kabeh mau ora ngĕmungake kanggo asren-asren bae, kang

parlu bangĕt iya iku ngrĕsikake hawa amurih kapenaking ambĕkan, sabab

sawarnaning tatanduran iku nyĕrot hawa ala, ngĕtokake hawa bĕcik kang

dianggo ing masnungsa, amurih kapenaking awak.

(h.18) Panatane Jĕroning omah

Ora cukup omah iku mung lira-liru hawa bae, pamerange sajroning omah

iya kudu kang prayoga. ĕndi kang pancen kanggo paturon, lan ĕndi kang

kanggo ngrumat barang, apa dene kang kanggo lungguhan, iku kaajĕgna

saparlune, dadi aja worsuh kaya kang kapratelakake ing ngarĕp. Paturon aja

diĕnggo mangan, aja turu ing panggonan kang panci kanggo lungguh,

mangkono maneh pawon utawa paga aja kanggo andeleh sandhangan. Yen

bisa pamerange, kaya-kaya omah ing padesan iku bakal ora sĕsak kanggo

nyimpĕn barang-barange, apa maneh kang omahe nganti loro utawa luwih,

ewa samono kang uwis-uwis iku sajroning omah padha patingjalĕmpah.:-)

Gedheya cilika siji-sijining omah iku rak kĕna kaperang dadi sangang

plong. Kang tĕlung plong bageyan emper buri, kang tĕlung plong maneh

bageyan emper ngarĕp, kang tĕlung plong maneh bageyaning tĕngah, iya iku

sauruting molo. Saka bageyan sanga mau kang loro utawa tĕlung plong

sakiwa-tĕngĕning sakaguru kagaweya paturon, ing saantarane sakaguru

kanggo jogane. saplong bageyan buri kanggo olah-olah, dene tĕlung plong

ngarĕp dijupuk kang saperangan maneh kanggo papan mangan. Manawa

ora duwe lĕmari kanggo wadhah sandhangan iya bĕcik uga sandhangane

dideleh ing paturon, anggĕr ditata lan diprĕnahake kang bĕnĕr. Manawa ciyut

ora ana alangane padha mangan ana ing amben mau, anggĕre sarampunge

mangan dirĕsiki. Ora kurang wong padesan kang duwe akal, andeleh barang

piranti ana ing langitan utawa ing para, kiku luwih prayoga, jang (h.19) -ji

panggawene para mau kukuh lan prĕnah. digawe nyimpĕn pacul, linggis, arit

lan sapanunggalane. Barang kang cilik-cilik arupa gĕbyas, tĕmpolong. ĕrek

lan liya-liyane kĕna kapapanake ing pagĕr sarana kas utawa kothakan.

Papan pangisisan sandhangan tĕlĕs, apa dene sampiran iya kudu ana, ana

ing dununge kang rada kiwa. Sandhangan kang ora parlu dianggo, manawa

wis rĕsik kalĕmpita banjur dirawati, kang rĕgĕd aja kongsi kasep enggal

diwasuh, dadi kringĕt utawa rĕrĕgĕde ora kongsi macĕt, wusana ora mambu

lan ora enggal bĕdhah, pakolehe yen dianggo krasa kapenak, seje

sandhangan rĕgĕd ana ing awak risi tur anyĕs.

Sarehning barang darbeke lan isen-isen ing sajroning omah ora kĕna

katĕmtokake, karoncĕn yen kapratelakna kabeh. Cĕkake bae, ing sabisa-bisa

apa kang ana sajroning omah diprĕnahna kang ajĕg, barang kang kapara

saru utawa rowa lan kang arang-arang kanggo kasadhiyanana ĕnggon kang

rada kiwa. Sabĕn dina pirang-pirang warna barang kang kudu diĕnggo,

nanging manawa uwis kabalekna ing ngĕndi panggonane kang mĕsthi.

Pandelehe barang ora kĕna ora kudu kang tata, aja patingbĕsasik. Sing sapa

kapengin bagas kawarasan, aja kĕlalen gawe rĕsiking omah, rĕsik iku kang

parlu kanggo kanthining urip. Amarga saka iku: omah, ĕmpyak, pagĕr, kabeh

bae aja kongsi rĕgĕd. Barang kang patingslĕbar iya katon rĕgĕd, agawe

sĕpĕting pandĕngan. Poma aja talompe angrĕsiki omah saisine, pirang bara

pagĕr-pagĕr lan langitaning omah gĕlĕm anglabur putih, pakolehe amuwuhi

padhang sumĕblak. Sapa-sapa kang manggon ing padunungan kang rĕsik,

wis mĕsthi jĕnjĕm lungguhe, sĕnĕng atine, amarga pandĕlĕnge sarwa ju

(h.20) -wera, pikire lĕga, kabeh mau amuwuhi sĕgĕr kuwarasan. Sumurup

patuwuhing lalara ing awak iku meh kabeh marga saka rĕgĕd. ana kang saka

rĕgĕding pangane, saka rĕgĕding hawa, rĕgĕding panggonan lan rĕgĕding

sandhangan, apa dene rĕgĕding awak sapanunggalane tular-tumular

anggĕpok peranganing anggota utawa jerowan, banjur nandhang lara.

Samongsa omah saisine wis rĕsik, dadi kang ngĕnggoni iya kulina lan

dhĕmĕn rĕsik. pangane, panganggone, padunungane dalah awake mĕsthi

manuh rĕsik, tangeh bisane gampang kambah ing lalara. Urut-urutane

manawa wis dhĕmĕn tĕmĕnan marang rĕsik, atine lan bubudene kang rĕgĕd

ora susah diparentah, iya dadi budi rĕsik.

Pangupakarane Pakarangan Sakubĕnge Omah

Ing ngarĕp wis kapratelakake, uriping wong padesan iku meh kabeh

lantaran ngolah lĕmah, nanandur samubarang kang maedahi. Dadi ora mung

kĕna bae, nanging mĕsthi pakarangan sakiwa-tĕngĕning omah iya

ditandurana apa-apa kang bisa mitulungi pangan lan kabutuhan sawatara.

Tumraping padesan ora parlu nandur kang kanggo asen-asren, kayata:

bengsa pakis, andong, krokot sapapadhane kang tanpa asil. Ing saiki iya wis

akeh kang gĕlĕm nanandur ing pakarangan, nanging cacade ora nganggo

pranatan, trakadhang ora diopeni dadi ora ana pamĕtune, malah angala-

alani.

Mungguh prayogane sakubĕnging batur omah kang bĕnĕr tritis

ditatanana krakal utawa didelehi wĕdhi, dadi tetesing banyu ora ngrusakake

batur omah, tur ora jĕblog, saoleh-o (h.21) -leh pakarangan iku kagaweya

miring sawatara, samongsane banyu ora ngĕmbĕng lan enggal mili marang

pagonan liya, dadi pakarangane ora jĕmbĕr lan ora bacĕk. ĕndi lĕmah kang

mandhukul dirataa, lan kang ĕndhek diuruga pamrih dadi rata. watu kang

sakira kĕna disingkirake ora kalawan rĕkasa, aja kongsi ana ing tĕngah, iya

kapapakna ing pinggir utawa kabuwang, yen duwe karĕp murih bĕciking

pakarangan, ditalaten panggarape saka sathithik, amĕsthi lawas-lawas bisa

rampung, ora nganggo wragad dhuwit. Ana sawĕneh ing panggonan kang

lĕmahe kĕna digawe bata utawa gĕndheng, samongsa papane dhuwur,

nĕdya dicĕndhekake, dhudhukane lĕmah mau ora dibuwang, padhadicithaki,

dadi oleh rata pakarangane, tur oleh bata. Papan kang pancene rata mongka

ing kono ĕndhek, iku kauruga, panjupuke lĕmah miliha panggonan kang kiwa,

parlune luwangane ing tĕmbe kanggo pambuwangan uwuh. Samong

pawuhane mau kacĕdhakĕn karo omah, lan dununge adhakan, ambuning

rĕrĕgĕd lumĕbu marang omah, marakake lalara, lan bisa uga ana bocah

utawa wong kang kacĕmplung mrono.

Papan kang pancen kanggo latar kapasthekna omba-ciyute, ing sabisa-

bisa dumunungna sangarĕping omah bĕnĕr, lan wanguning latar digaweya

pasagi utawa malĕngkung, panjupuke manut ananing lĕmahe, nanging

kanthiya ukuran kang bĕnĕr. Urut watĕsa latar mubĕng kena ditanduri jĕruk

pĕcĕl, jambu dĕrsana sapanunggalane wit-witan kang cilik-cilik lan mĕtu

asile. Ing sĕla-sĕlane dicĕblokana bodin, gandhul utawa katu. Ana pakolehe

tur ora mĕtĕngi, sabab godhonge ora patiya kĕtĕl, tatanduran mau prasasat

dadi garis watĕsing latar. Dene ma (h.22) -nawa saka latar tĕkaning watĕs

pakarangan ing ngarĕp isih ana cĕlane, iya prayoga ditanduri apa kang bisa

mĕtu, nanging kang ora saru, kaya ta: kĕncur, talĕs, jae utawa kĕmbang

mawar. Longopan saka dalan lumĕbune ing latar kagaweya kang sĕdhĕng

omba-ciyute, kdelehan inĕp utawa tĕtĕg kang bakuh lan tyutyup ing wayah

bĕngi, dasi kajaba dalan kang wus kapasthekake, sakubĕnging pakarangan

kudu rapĕt, sarana ditanduri turus, utawa dibĕtheki kang santosa, yen cĕdhak

omah aja nandur turus kang gĕdhe-gĕdhe, kaya ta: waru, dhadhap, luwupih

maneh pring, awit samongsa dhuwure wis ngungkuli omah, amĕsthi ngayom-

ayomi, ambĕbrĕkake payon utawa ĕmpyak. Turus kang gĕdhe kang prayoga

dhewe mung randhu, uwite enggal gĕdhe, godhonge ora kĕtĕl, wohe

migunani bangĕt, sadurunge cukup, sabĕn wit randhu mau wis dhuwur, ing

mongsa tĕrang ditutuhana, turuse katlĕcarake maneh, lawas-lawas

sakubĕnging pakarangan mau kĕtanduran randhu kabeh. Yen arĕp nganggo

turus kang enggal andadi tur bĕcik didĕlĕng, iya iku: pricindhani, wora-wari

bang, lan luntus, samongsa wis nak-kumanak, ora susah ambĕtheki, anggĕr

digapit bae wis bisa rapĕt tur rajin.

Sakiwa-tĕngĕning omah kudu ana dalane mĕnyang buri, watĕsing dalan

iya katandurana kaya watĕsing latar mau, yen isih ana turahane lĕmah banjur

katandurana: lombok, terong, lan janganan liya-liyane kang ora ngrĕsĕki

ĕnggon. Yen papane tĕnggar prayoga ditanduri suruh, karambatake ing turus

kelor utawa randhu ing dhadhah iku, banjur dianjang-anjangi. Sajroning

dhadhah mubĕng kĕna ditanduri uwi, yen uwi saurip dilanjari kang dhuwur lan

kukuh. Dene manawa arĕ (h.23) -p nanandur kang sarwa anggrĕmbĕl, kaya

ta: kara, waluh, waluh jipang, iku aja anq ing ngarĕp, nanging katandura ing

buri utawa urut dhadhah kang adoh ing omah, sabab tanduran mau kala-kala

diĕnggoni ula, yen kĕcĕdhakĕn omah saru tur bisa nusahi.

Ora lĕmah omba bae kang kĕna ditanduri, sanadyqan ciyut lan rupak iya

ora beda, mung tanduraner bae kang pilihna cukupe papan samono. Ora

kurang tatanduran sakubĕnging omah kang makolehi, mulane dipĕpakana,

kang kĕna diundhuh sabĕndina kanggo parlune dhewe, kaya ta: suruh,

bayĕm keyong, katu, gandhal tĕlu utawa patang uwit kang uwis awoh, kena

dipek wohe, lan godhonge sapasar sapisan kanggo janganan, woher luwih

prayoga yen diundhuh matĕng, payune pangaji tur wite ora rusak.

Tatanduran kang kĕnas diundhuh sabĕn sasi, kaya ta: lumbu, waluh jipang,

godhong gĕdhang lan kĕcombrang. Kang bisa ngundhuh sawise tĕlung sasi,

kaya ta: tela pĕndhĕm, kara, lan bongsa kacang. Tĕbu, bodin, gĕdhang, bisa

ngundhuh sawise sangasng sasi, gĕdhene sataun. Manawa gĕlĕm nandurb

cangkokan jĕruk , jambu, sawo manila, dlima, ing sabĕn taun kĕna

kapasthekake awoh. Kang kasĕbut kabeh mau kĕna katandur sakukĕnging

omah, yen isih jĕmbar pakarangane, ing padon-padon utawa pinggir kang

adoh ing omah, prayoga ditanduri klapa, dhuku, nongka, manggis, pĕlĕm,

sabangsane kaya taun.

Pangrĕkasane Tanduran

Uraping wong ing sabisa-bisa ngarah bagas kawarasane, yen ngĕlih ma

(h.24) -ngan, yen lara diihtiyarake tomba, uriping tatanduran iya mangkono.

Kang dipangan wit-witan kajupuk saka sajroning lĕmah, gampange kudu

mangan lĕmen. Apa tatanduran iya ana lalarane, wya sadhengah kang urip

mĕsthi duwe lalara. Warna-warna lalaraning tatanduran, kaya ta: kurang

lĕmen, dipangan ulĕr, pĕdhot oyode, kĕna ing jamur, kayoman, hoyag, lan

liya-liyane. Samangsa lalarane mau ora enggal oleh tomba, iya kĕbanjur

uripe gĕring utawa mati babar pisan, awit saka iku wong kang pancen

dhĕmĕn marang tatanduran, apa maneh angarĕp-arĕp marang bĕciking

pamĕtu, kudu tlaten ĕnggone ngupakara. Yen wite gĕring, sanadyan mĕtuwa

wohe iya kurang prayoga lan kurang enak. Sabĕn wong wis mĕsthi ngĕrtine

andĕlĕng tatanduran kang subur lan kang gĕring, lan iya wĕruh kang dadi

lalarane. Ing mangsane nganggur, tatanduran ing pakarangane katitipriksaa,

ĕndi kang kurang lĕmen tumuli didelehana lĕmen, sabab olehe lĕmen

ingatase ana ing padesan gampang bangĕt, bosokan talethong utawa

bosokan iku kang dadi lĕmen. Manawa sumurup tanduran kang godhonge

dipangan ulĕr, ulĕre dipatenana kang tapis, aja kaliwatan. Panganggĕpe

kang kurang nalar, ora dadi ngapa yen godhonge ulĕrĕn, dumeh kang diarah

uwohe, panĕmu kang kaya mangkono iku kĕliru bangĕt. Godhong iku

mungguhing wong irung, iya iku piranti ambĕkan. Lumahing godhong kang

sasisih piranti nyĕrot hawa diwaratakake saurute wit, lumah sijine angĕtokake

hawa kang wis ora kanggo, dadi tatanduran kang rusak godhonge, padha

karo wong kang rĕkasa ĕnggone ambĕkan, mulane uripe iya ora lĕmu. Sawĕ

(h.25) -nehing wong ngira, sarehning oyoding tatanduran mau adoh saka

uwit, saupama rantas utawa pĕdhot, iya ora dadi ngapa. Mongka oyod iku

padhane cangkĕm, piranti mangan pangane saka lĕmah, sumrambah tĕkan

pucuk pisan. Oyod kang wis rantas ora bisa mangan, panganing uwit dadi

kurang, uripe mĕsthi gĕring, kajaba mangkono, oyod-oyodan iku kanggo

pakukuh adĕging uwit, manawa ditatasi adeging uwit, kurang santosa,

samongsa ana angin obah-obah kongsi ngewahake oyod liyane, lawas-lawas

bisa uga rungkad. Saupama wit-witan tansah dioyag-oyag, oyode kĕrĕp

owah, wis mĕsthi mati, amarga oyod mau ora bisa anjupuk pangan, mulane

yen nandur mangkokan utawa ngĕlih wit-witan, panguruge diarah-araha aja

ngowahake oyod, sawise diurug banjur dideleh ana adĕg-adĕg kang

kukuh,mpamurihe samingsa wit mau obah, oyode aja milu obah. Lawas-

lawas oyode nglilir tumancĕb ing lĕmah, bisa anjupuk pangan, iku kang

ditandur lagi bisa urip. Thuthukulan kang uripe tumemplok, kaya ta: simbar,

picisan jalumampang, kĕmladheyan, anggrek warna-warna, iku milu mangan

panganing wit-witan kang ditemploki, dadi iya nyuda lĕmuning wit-witan,

mulane parlu dibuwangi. Luwih maneh wit-witan kang kĕna ing jamur brama

utawa jamur upas, yen kongsi kasep ora konangan, jamur mau banjur

mraman-mraman, tandurane mati. Samongsa ana jamur upas utawa jamur

brama tumemplek ing wit, warnane mruntus-mruntus kuning sulak abang,

jamur mau enggal dikĕrika kang pandhĕs, dadi ora kongsi mateni tanduran.

Sanajan ora kĕna ing lalara, kaya kang wis kasĕbut mau, manawa ora a

(h.26) -na tanduran kang kayoman iya ora bisa lĕmu, amarga soroting

srĕngenge lan hawa kang disĕrot ing tanduran iku kurang akeh, prayogane

ĕndi kang ngayomi mau banjur dibabad, samono iku yen kang ngayomi mau

kasile mung sathithik tinimbang kang kayoman. Pangrĕksane tatanduran mau

manawa ditlateni kaya mangkono, wis mĕsthi nyĕnĕngake ati, pangarĕp-

arĕpe ngundhuh wohe bakal kasambadan.

Ana maneh kang parlu dipratelakake, sadhengah wowohan kang

pangundhuhe durung matĕng lan durung katon tuwane, iku satĕmĕne

ngrusakake uwit, tur rasaning wowohan mau iya kurang enak. Kajaba

wowohan kang pancen kanggo pentile utawa enake yen ĕnom, kaya ta:

jambe, boncis utawa kapri. Kalumrahaning padesan, wowohan kang pancene

diĕnteni matĕnge ing uwit, durung mongsa diundhuhi, kaya ta: gĕdhang,

pĕlĕm, nanas, duren, salak lan liya-liyane, matĕnge sarana diomprongi utawa

diimbu. Dadi ora matĕng tĕmĕnan, ananging matĕng kĕpĕksa. Kang

mangkono mau uwohe kang keri-keri banjur kurang prayoga, wohe cilik-cilik

tur mung sathithik, tarkadhang padha ciri ulĕrĕn utawa bongkengĕn lan

bongka. Tondha yĕktine, jĕruk kang mau diundhuhi ĕnom-ĕnom, ing

mangsane awoh maneh iya suda, pĕntile iku padha mĕtu blĕndoke lan akeh

kang gogrog. Wowohan liyane iya mangkono, mulane kapengina dikaya

ngapa, utawa kapepeta ing kabutuhan, saoleh-oleh dicĕgah, aja ngundhuhi

wowohan kang durung mongsa, bĕcik diĕnteni nganti matĕnge tĕmĕnan.

Manawa wowohan mau kuwatir rusak amarga ama codhot utawa kalong,

gampang ditrekahi sarana didelehi koplokan utawa dibrongsongi, (h.27)

wowohan kang matĕng ing uwit ing palataran utawa ing pakarangan,

amuwuhi asri, lan menginake.

Dununging Kandhang utawa Lumbung Sapanunggalane

Ora ngĕmungake palataran lan tanduran kang ngrĕsĕpake pandĕlĕng,

angrĕnggani pakarangan. Omah cilik-cilik kang rupa lumbung, gĕdhogan,

wadhah lumbung sapanunggalane iya muwuhi ngĕngrĕng. Kuciwa bangĕt

dene wong padesan iku yen gagaweyan adaya-daya, tur anggone mapanake

kurang prayoga. Panggonan kang pancen adhakan disawang ing liyan, dadi

cacad amarga didelehi rurupan kang anggĕlani. Dene kang pancen parlu

katon ing akeh, malah sok disingkur. Akeh wong cilik gawe lumbung kanggo

nyimpen pari, prayoga lumbung mau kaadĕgna ing kiwa utawa tĕngĕning

omah kapara ngarĕp, pakolehe karĕksa, tur kang nĕdya ala rada

pakewuh.Panggawene lumbung kang cekli, rapĕt, kukuh, lan rĕsik, adhĕpe

kang jĕjĕg, gapit-gapiting pagĕr lan gapit tutup keyong digaweya kang urut

lan kang rajin, lawanging lumbung dipĕngkuh. Kayu-kayu balunganing

lumbung apa dene ganjĕle kapasaha kang alus. Dene yen nganggo pring, iya

miliha pring kang lĕncĕng lan gĕdhe. Traping glodhog diracak gĕdhening

pring lan papan. Timbanganing lumbung iya iku: pakarangan sisih edi

adĕgana linggar utawa pondhokan dhayoh, gĕdhe-cilike diempĕrake karo

lumbunge. Sanajan patingpathĕthĕk, ora yen saru didĕlĕng. Nanging poma

tritikan lan longaning lumbung utawa pondhokan mau aja banjur didelehi

barang kang kurang pantĕs, kaya ta: blungkang, kayu, kurungan pitik,

pĕtarangan, ora patut lan ora atur. Aluwung dirĕsikana dadi bisa gilar-gilar,

bature mubĕng kaplisira watu kang lĕncĕng, jejeg, rata lan kukuh, (h.28) kaya

panggawene batur omah. Pinggiring payon dipapaka kang dhamis. Yen atĕp

iya kudu dikĕthoki, luwih prayoga manawa gĕndheng utawa seng, wis mĕsthi

bisa rata. Mungguh gĕdhogan utawa kandhang sapi, ora prayoga yen

didĕgake ing ngarĕpan, amarga talethonge angambon-amboni, uyuhe

marakake bacĕk, mulane ing saoleh-oleh dipasanga ing ngiringane omah,

sukur bisa kapara mamburi. Ing sadina-dina kandhang lan gĕdhogan mau

dirĕsiki, pambuwange talethong didohna saka kono. Apa dene banyu uyuh

utawa tus-tusaning sukĕt, kagawekna kalenan aja kongsi ngĕcĕmbong.

Manawa nganti jĕblog apa dene tlĕponge ora dibuwang adoh, ora

ngĕmungake angambon-amboni bae, ananging si kewan iya adhakan kana

lalarane. Gĕdhogan iku lumrahe nganggo tataban, kang digawe tataban mau

ruyung utawa blabag lan ĕpring, pamasange kang rata, kang santosa. Yen

sakira mĕntul, prayoga ing ngisor didelehi glogor kang mikuwati. Manawa ora

mangkono bisa uga jarane kĕjĕblos dadi lan bilaine. Balik kandhang wĕdhus,

sapi, utrawa kĕbo, ora parlu nganggo tataban, cukup ana ing lĕmah bae,

anggĕre tansah garing, samongsa diuyuhi lan diisingi, iya enggal disaponi

kang pandhĕs. Ing wayah bĕngi luwih bĕcik dibadhiyani, dadi adoh lĕmute.

Slaraking kandhang kapilihna kang kukuh, samongsa kewane wis

dikandhangake, aja nganti bisa mĕtu awit saka ringkihing slarak. Payone

dirapĕt, dumeh kanggo kewan bae rĕsik lan rapĕte ora dipikir, malah

tarkadhang meh arĕp rubuh, utawa payone rĕgĕd ora diparduli. Wĕkasan

kandhange jĕblog jalaran kabocoran, kewane dadi gĕring.

(h.29) Krasane omah-omah iku kang parlu dhewe yen cĕdhak banyu

rĕsik, ana pakiwan lan padusane, sukur manawa pakarangan kono oleh

banyu ilen, orane iya agaweya kakus. Mungguh dununge kakus aja adoh-

adoh saka padusan, mangkono ugabnpanggonane kudu kang kiwa, dadi

prayogane iya ana ing buri, ing bontosing pakarangan. Yen gawe kakus

dikapara jĕro, ora enggal kĕbak. Tatan kang ginawe nutupi luwangan kudu

milih kayu kang santosa lan awet, aja anjĕblosake wong kang panuju mrono.

Pagĕr lan payone kudu kang rapĕt, dene lawange aja madhĕp marang dalan,

kadelehna ing ngiringan utawa ing buri. Sabab kakus iku pancen panggonan

kang lagi kanggo misah utawa mĕnyang kiwa, mulane sok diarani pakiwan.

Sajroning pakiwan yen ana kasadhiyanana kuwali, blog, utawa jĕmbangan isi

banyu rĕsik sacidhuke pisan, nyawisi wong kang bubuwang. Sanajan bocah

cilik ora dadi apa malah bĕcik ditĕrake lan dijaga ĕnggone bubuwang ana ing

pakiwan, aja banjur dilantih bubuwang ing tritikan, ing latar utawa ing jogan.

Sabab manuh wiwit cilik mula, kongsi tuwa wĕgah gawe papan

pambuwangan, yen bubuwang mung ana kĕbon saburining omah,

patingtlecek ana ing ngĕndi-endi.

Padusan iku iya kudu rapĕt, banyu kang wis ora kanggo gawekna

kalenan urut nganti mĕtu sajabaning pakarangan. Sajroning padusan

kadokokana sampiran utawa canthelan sandhangan, apa maneh kadelehana

wadhah sabun. Lawangan kakus sarta padusan iku bĕcik didelehi kancing

saka ing jĕro, dadi manawa pinuju diĕnggo, aja kongsi ana wong liyane kang

bisa mlĕbu.

Aliya saka kang wus ditĕrangake ing dhuweur kene saprakara kang sok

ora pati diparlokake marang wong desa utawa wong ing (h.30)

pakampungan, iya iku oamilihaning panggonan kang arĕp digawe sumur.

Sanyatane sumur iku ora parlu ingatase padesan utawa kampung kang

dumunung sacĕdhaking sumbĕr utawa kali kang ajĕg mili banyune. Yen

mangkono kang wis lumrah diombe, dianggo adus utawa dianggo olah-olah,

iya banyu sumbĕr utawa banyu kali mau, ananging manawa omahe wong

mau adoh saka sumbĕr utawa kali, wong desa utawa wong kampung mau

kapĕksa gawe sumur. Mongka adate wong mau olehe gawe sumur iku

prasasat ora nganggo milih panggonane. Apa ora kĕrĕp bae wong desa iku

gawe sumur cakĕt lan pakiwan, pacĕren, pawuhan, kandhang kĕbo utawa

panggonaning rĕrĕgĕd liya-liyane. Mongka rĕrĕgĕding pakiwan, pacĕren,

kandhang kĕbo utawa pawuhan mau, sawise rumĕsĕp ing lĕmah sakiwa-

tĕngĕning sumur mau, banjur netes lumĕbu ing banyune sumur kang diombe

ing wong, nganti marakake lalara warna-warna.

Sok ana wong cĕlathu: lah wong banyune bĕning, rak ya bĕcik diombe.

Ananging wruhanamu: banyu iku sanadyana bĕcik kan bagus rupane, sok

ana isine kang ala utawa nglarani marang wong.

Mulane panggonane wong arĕp gawe sumur iku kudu milih kalawan titi,

aja cĕdhak-cĕdhak lan pakiwan utuwa pacĕren, lan panggonaning rĕrĕgĕd

liya-liyane, mqlah kusu ngadsoh saka panggonan kang mangkono iku.

Panjagane Omah Sawĕwĕngkone

Sawise duwe omah lan pakarangan, dipranata kalawan bĕcik, dirĕngga

ing sapatute, tandurane pĕpak, saiki kari ngrĕmbug lĕstarine lan panjagane.

Manut padatane wong padesan, luwih maneh wong kang sadinane tansah

buburu, mulihe pĕndhak sore, iku yen daduwe, mongka cacad utawa lagi

owah sathithik, panganggĕ (h.31) -pe ora dadi apa. Sadhengah kang rusake

durung sapiraa, ora gĕlĕm andandani, mangkono uga payon bocor, pagĕr

bubrah utawa bolong, lawang jĕbol, galar brĕnggang, lan liya-liyane, gĕlĕme

ambĕnakake sawise bubrah babar pisan. Amarga saka bubuden kaya

mangkono mau, matuh marang watĕk kĕsed lan weya, agawe pitunane

dhewe, saking sungkan rĕkasa sathithik, wĕkasan kapĕksa nglakoni rĕkasa

bangĕt. Lan sabab ĕmoh kelangan waragad kang mung sapele, dadi banjur

cucul waragad akeh. Kongsi saprene durung ana kang nyulang-nyulangake

prakara iku, mulane ing nalikane isih anyar omah lan pakarangane katon

wutuh lan rĕsik, ananging sangsaya lawas dadi rusak lan rĕgĕd. Omah-omah

akeh kang kongsi meh rubuh amarga dhoyong, lan akeh kang bosok

balungan lan pagĕre jalaran kĕna ing banyu, kang ngĕnggoni iya nekad bae,

ora pisan duwe watir karubuhan, wusana barĕng wis mutawatiri lan wis rusak

bangĕt, kang duwe banjur kĕpĕksa nganakake waragad, digawe andandani

omahe ora mung andandani malah nyalini saka kabeh, dadi aran gawe

maneh. Sarehning maune durung sadhiya wragad, panggawene mau kanthi

rĕkasa, balungan lan prabot liya-liyane mung anggĕr gatra, tiwas nunjang-

nunjang dadine saya ora prayoga. Ingatase omah kang parlu kanggo

awakdhewe , suprandene ora gĕlĕm mraduli yen durung bobrok, apa maneh

liya-liyane kang rupa kandhang gĕdhogan, lumbung, lan pakiwan gĕlĕma

mulasara, sangsaya rĕsiking pakarangan, lĕmuning tatanduran, rata lan

gasiking plataran, apa dene rapĕting dhadhah, wis mĕsmi ora kĕpikir babar

pisan, sadhengah kang maune bĕcik wis dadi ala, kang maune duwe dadi ora

duwe, tatanduran kang maune urip wĕkasan dadi mati kapiran. Samangsane

parlu arĕp ngang (h.32) -go, banjur nubras-nubras utawa luru-luru, waragade

utang-utang nĕkuk-nikĕli, tĕmah andadi sangsaraning uripe, saka kakehĕn

butuh. Yen wis kĕbanjur mangkono, atine sangsaya judhĕg amarga saka

kehing utang, nyambuta gawe iya kurang tumĕmĕn, mikira bab kabĕcikan iya

ora sampurna. Cĕpaking nĕpsune, saya suda pangane, ĕnteking nalar tuwuh

tekade ala, anglakoni panggawe kang kurang patut, utawa ngĕdol bale

pomahane, iku kĕdadeyan.

Amurih aja kaya mangkono, ing sadina-dinane katĕmtokna ana mongsa

kang pancen kanggo nitipriksa bale pomahan, apĕse sadina sapisan. sukur

yen bisa esyk lan sore. Mungguh rekane sulaya titi lan urut, kawiwitana

mubĕng saka ing dhadhah, turus kang mati ditanjangi, gapit kang thethel

dibĕnĕrake, banjur tĕkan palataran, apa kang ora bĕnĕr dibĕnĕrna tumuli,

kaya ta watu ing latar bokmanawa nyandhung iya kasingkirna, mwngkono

urut mubĕng sajroning pakarangan, nganti tĕkan pagĕr omah, saka utawa

cagak kang rada dhoyong dijĕjĕgna tumuli, batur rĕmpal iya ditambal,

manawa ana batur kang sakira mambĕg diilekna, ĕndi kang kurang prayoga

aja talompa lan aja diĕndhe-ĕndhe. Sarampunge iku, wiwit nitipriksas emper

tĕrus jĕroning omah. Pamriksane iya urut saka ngarĕp, kiwa tĕngĕn,

mĕntĕngah kongsi omah ing buri, boknanawa ana barang kang kalong, kang

owah ĕnggone, apa dene kang diĕnggo dulung dibalekake. Sarana reka

mangkono ora bakal kabanjur karusakan.

Ora liwat pamujiku wong padesaan padha nganggowa wawarah iki, sunar

pisan bisa muwuhi pĕthĕl lan sregĕpe. Aja kongsi dadi cacading liya mung

marga saka bodho lan kĕsede. Eling babasan: kĕsed lan bodho agawe

pituna, sing sapa kĕmlawe iya kĕmlamet.