lampiran - repository.uksw.edurepository.uksw.edu/bitstream/123456789/16368/10/t1_522013030... ·...
TRANSCRIPT
Lampiran
DRAFT ANALISA EKONOMI RUMAH TANGGA PETANI PADI
Keterangan Narasumber
Nama :
Umur :
Alamat :
Status dalam Keluarga :
Keterangan Anggota Keluarga
No. Nama Status
dalam
Keluarga
Umur
(tahun)
Jenis
Kelamin
(L/P)
Pendidikan
Terakhir
Mata
pencaharian
Mendeskripsikan karakteristik usaha tani padi di daerah danau
Rawa Pening.
1 Alam
Lahan
No. Status Lahan Luas Lahan (Ha) Luas Garapan (Ha)
1 Milik Sendiri
2 Sewa
Apabila menyewa lahan, berapakah biaya sewa lahan per musim
tanam padi ?
Jika sistem bagi hasil, bagaimana sistem/pola yang digunakan ? Apa
alasannya ?
Seberapa jauh letak lahan anda dengan danau Rawa Pening ?
Bagaimana kondisi lahan sawah anda ?
Apa saja masalah yang terkait dengan kondisi lahan anda ?
Apa yang anda lakukan dengan kondisi tersebut ?
Air
Apa saja pengaruh air Rawa Pening terhadap usahatani padi anda ?
Bagaimana dampaknya ?
Kapan hal itu biasanya terjadi ?
Apa yang anda lakukan dengan kondisi tersebut ?
2 Tenaga kerja
Apakah anggota keluarga membantu bekerja di sawah ?
Adakah orang lain di luar keluarga yang membantu bekerja di sawah ?
3 Modal
Apa saja modal yang anda miliki untuk bekerja di sawah ?
Apa saja biaya yang dikeluarkan dalam usahatani padi ?
4 Pengelolaan
Bagaimana anda menentukan waktu tanam padi ?
Apa saja kegiatan pemeliharaan yang anda lakukan ?
Apa saja kendala yang anda temui ?
Bagaimana cara anda mengatasi hal tersebut ?
Menganalisis kondisi kehidupan rumah tangga petani padi di daerah
danau Rawa Pening.
1 Produksi
Berapa tingkat produksi padi yang anda panen ?
Setelah proses pasca panen, gabah yang dihalikan akan ?
No. Dijual dalam bentuk GKG Ya Tidak Jumlah GKG (Kg)
1 Seluruhnya
2 Sebagian
3 Tidak Dijual
Apabila dijual, berapa harga GKG per kilogramnya ?
Jika tidak dijual dan hanya sebagian, apakah sisa GKG akan digiling
menjadi beras?
Berapa biaya yang dikeluarkan untuk penggilingan ?
Setelah digiling menjadi beras, beras yang diperoleh akan ?
No. Beras Ya Tidak Jumlah Beras (Kg)
1 Dijual semua
2 Sebagian
3 Dikonsumsi semua
Apa alasan anda melakukan hal tersebut ?
Jika dijual semua dan hanya sebagian, kemana anda menjualnya ?
Berapa harga jual beras per kilogramnya ?
2 Pendapatan
Selain berusahatani padi, apakah anda memiliki matepencaharian
lainnya ?
Apabila memiliki, apa alasan anda memilih matapencaharian tersebut ?
Berapa waktu yang anda habiskan untuk matapencaharian tersebut ?
Berapa rata-rata penghasilan yang didapat dari matapencaharian
tersebut ?
3 Pengeluaran
3.1 Pengeluaran untuk Pangan
Berapakah nilai pengeluaran untuk keperluan belanja pangan keluarga
setiap harinya ?
Bahan makanan dan minuman apa saja yang biasanya dikonsumsi
dalam satu hari oleh keluarga ?
3.2 Pengeluaran untuk Kesehatan
Kemana anggota keluarga berobat apabila sedang sakit ?
Apakah anda sekeluarga memiliki kartu BPJS ?
Apabila tidak, berapakah rata-rata anggaran yang dikeluarkan untuk
biaya kesehatan ?
3.3 Pengeluaran untuk Pendidikan
Berapakah jumlah anggota keluarga yang masih sekolah ?
Berapa rata-rata anggaran yang dikeluarkan untuk biaya pendidikan per
bulannya ?
3.4 Pengeluaran untuk Rumah
Alat memasak apa yang anda gunakan setiap harinya ?
Berapa rata-rata anggaran yang dikeluarkan untuk membeli bahan bakar
alat memasak per bulannya ?
Berapa rata-rata anggaran yang dikeluarkan untuk biaya fasilitas rumah
tangga per bulannya ?
3.5 Pengeluaran untuk Sosial
Apakah anda setiap bulannya mengeluarkan biaya untuk keperluan
sosial ?
Apabila mengeluarkan, berapa rata-rata besarnya pengeluaran untuk
keperluan sosial setiap bulannya ?
Apakah ada pengeluaran lain yang sifatnya penting ?
4 Tabungan
Apakah anda menyisihkan sebagian pendapatan untuk ditabung ?
Dalam bentuk apa tabungan yang anda miliki ?
Berapakah nilai tabungan yang anda miliki sekarang ini ?
Mengapa anda memilih bentuk tabungan seperti itu ?
Mengetahui strategi penghidupan rumah tangga petani padi di
daerah danau Rawa Pening.
Apakah dalam kurun waktu 3 tahun terakhir ini, anda pernah gagal
panen ?
Apabila pernah, bagaimana hal tersebut bisa terjadi ?
Apa yang anda lakukan untuk memenuhi kebutuhan ketika gagal panen
?
TRANSKRIP WAWANCARA
Nama : Agus Mukhammad Alwi
NIM : 522013030
Keterangan
A : Peneliti
S : Partisipan 1
N : Istri dari Partisipan 1
Y : Partisipan 2
T : Partisipan 3
Transkrip Wawancara dengan Partisipan 1
Partisipan 1 : Suhudi (S)
Umur : 64
Alamat : Kesongo Lor RT 01 RW 03 Kesongo
Status dalam Keluarga : Kepala keluarga
Keterangan anggota keluarga
No. Nama Status Umur Jenis
Kelamin
Mata
Pencaharian
1. Nasikhah Istri 55 Perempuan Ibu Rumah
Tangga
2. Mahfud Ali Anak 22 Laki-laki
3. Uswatun Fadilah Anak 15 Perempuan
Hari, Tanggal : Senin, 13 Maret 2017
Lokasi : Rumah bapak Suhudi
Pukul : 12.10 – 13.20 WIB
Keterangan Transkrip Aspek Kode
A Lahane panjenegan niku ombone pinten
pak ?
Luas garapan
1
S Total pokoe sing tak garap aku yo kui
kira-kira 1 Ha wee ono, ning tunggale
kagungan.
A Sing saget digarap ?
S Sing digarap kidul kae karo kono kui,
kono kui sing di ler-ler ± 0,5 Ha we
ono.
A Berarti mboten ono sing nyewa-nyewa
pak ?
Status
kepemilikan
5
S Ora ono.
A Kira-kira sing saget digarap niku kalih
Rawa Pening jarak.e pirang meter ?
Lokasi sawah
S Nek kui ya gandeng karo Rawa
Pening, kan sing dimaksut Rawa
Pening kan banyu agung tekan kono
kui, lha kui mau agung kui langsung
bates.
A Bates Pembagian
wilayah status
kepemilikan
tanah di Rawa
10
S Bates Rawa Pening, kulon mau ijek
semene (sepaha) ning nek ketigo agustus
asat. Nak asline Rawa Pening kui kan
nganu ono skala, sing kene
(wetan/timur) tanah sanggem.
Pening
A Tanah sanggem ki nopo pak ?
S Tanah sanggem ki maksute tanah sing
letter D, nganu tanah sing sertifikat
kui lho.
A Ooooo 15
S Tanah sanggem tanah milik pribadi.
A Ooo nggih
S Ya ta. Terus sing sebelah kulon kui
jenenge tanah provinsi milik negara,
ning sing pinggir kulon.
A Sing kelelep niku ?
Pembagian
wilayah status
kepemilikan
tanah di Rawa
Pening
20
S Sing kelelep sebelah kulon, dadi
sawah milik negara nak kagungan ora
iso digarap ning ojo protes kui milik
negara, terus nek asat ya podo
digarap.
A Lha niku pembagiane pripun pak ?
S Ya pek dewe oo
A Maksute seko nandur apa nopo ? kan
nggih enten warga sekitar niku.
25
S Nganu hak milik ono.
A Oooo
S Hak milik ono tapi statuse milik
provinsi.
A Oooo
S Hak milik tapi ora ono sertifikate, ora
isa dijual belikan (hehehehe)
30
A Oh ibarate turun temurun ?
S Ya mung turun temurun, ora iso
dijual belikan. Ya paling nak ono sing
meh nganggo ya nggenteni tapi ya ora
bersertifikat. Tanah sanggem wi ya ono
sertifikate. Dadi tengah Rawa mbiyen ya
ditanduri pas asat.
A Tekan tengah ? 35
S Tekan tengah kono tapi saiki ora iso
disik iso ditanduri tekan tengah-tengah
nek metu ya dipek dewe arep ngopo
wong nak ra ditanduri ya ora metu
parine.
A Hehehehe
S Ning mbiyen ora kebak bengok kaya
saiki, tahun sekitar 1963 – 1966 pas
krisis ekonomi.
A Oh jamane PKI ? 40
S Iya jamane Gestapu.
A Sawahe panjenengan saiki kondisine
pripun pak ?
S Seko segi apane ?
A Segi produksi saget, masalahe saget, nak
dibandingke disik
S Nak dibandingke disik, kan saiki ono
perkembangan teknologi canggih ki
mengakibatkan buruhan (TK)
meningkat. Nak mbiyen kan nganu
wong ki persaudaraan antar teman,
antar konco ijek akrab dadi wong
tandur ki mung trimo sambatan. Coro
wingi-wingi kan manual tak luku gowo
kebo dewe, mbiyen kene ono kandange
kan ngirit biaya. Terus perbandingane
hasil nak jaman disik tanpa pupuk kimia
dadine pupuk kandang ora tuku terus
saiki nganu tambah pupuk kimia tuku.
Nek hasile meningkat saiki soale
petani saiki terbina dadi
menggunakan pupuk seimbang.
Perbandingan
kondisi
usahatani
45
50
A Oh semenjak enten kelompok tani niku ?
S Ho.o kan ono pembinaan, kelompok
tani ki mulai aku mulai dadi ketua
kelompok mulai tahun 1985 sampai
saiki wes pirang puluh tahun ?
Kelompok Tani
A 1985 panjenengan pak ? 55
S Iya 1985 tak kon ganti emoh, wong-
wong kae kan wes pinter pendidikane
luih duwur tapi tak kon ganti kalah
pengalaman pak jare.
A 1985 ?
S Coba
A Mungkin wong tua kula nembe pacaran
pak (hehehe)
60
S Mulai 1985 coba bayangke dadi ketua
kelompok tani (hehehe)
Kelompok Tani
A Nggih 30 an tahun pak.
S Tak kon ganti seprene ora gelem, dadi
daftar namaku ning Kecamatan kono
ijek aku.
A Kelompok Tani ne jenenge nopo pak ?
S Kelompok Tani ne jenenge Budi
Luhur.
65
A Masalah tentang kondisi sawahe
panjenengan ?
Kondisi lahan
sawah
S Lha iki kondisi sawah saiki sekitar
Rawa Pening kui nganu, pie ya
ngaranine, terdampak hama ki
jenenge pie ?
A Oh hamane soyo katah
S Ha.a hamane soyo katah, dadi
perhitungan musim tanam kui harus
memahami wektu-wektu terluang
hama ora nyerang kan kudu isa milih
wektu.
Penentuan
musim tanam
70
A Ooo nggih
S Saiki kaya sing aturke disik, dadi
musim tanam kui nek mulai iki, iki
bulan maret kan aku tandur ki wes
telat marak.e nganu apaki sing
traktor gentian entuk keri dewe.
Mulai awal maret ki seharuse wis
tanam, soale musim Februari – Maret
ki ganas-ganase tikus. Tikus pisan
untuk menghindari hama lain kui
termasuk ono sundlep, ono wereng, ono
penggerek batang nah kui nganu apa ya
kita waspada tuku cawis-cawis obat
untuk pembasmian hama-hama ning nak
tikus iso dihindari waktu kui.
Penentuan
musim tanam
75
A Oh dipedot maksute dilerenke sek ?
S Nganu kene kan bar panen, nak wis
entek pangane tikus kui lungo pindah
ganti sing ono pakan, nak wes lungo
kui baru kene ki ngurit utawa nyebar
ning ya ono sisa-sisa tikus sing
pribumi cara-carane.
Penentuan
musim tanam
80
A Hahahaha
S (hehehe) sing asli kene sing sak liyane
tikus migran, hama tikus kui kan
migran dadi perpindahan tempat nek
kene wis entek pangan kui ngendi sing
ono pangan diparani. Selagi tikuse
urip untuk membasmi tikus kui nganu
apaki kene ki diusahakan model
gropyokan, terus diasepi, terus ya ono
obat omrongan entuk jatah seko dinas
kantor pertanian tuntang. Mula
sampeyan ning balai Desa dijokke rene
mergo kono kan entuk informasine seko
pak Bambang, kene kan dibawah PPL
pak Bambang.
Kendala
usahatani dan
cara mengatasi
85
A Soal Rawa Pening, banyune niku selain 90
menggenangi sawah pengaruhe nopo pak
?
S Pengaruhe nak nggenangi sawah
otomatis raiso digarap wi ta (hehehe).
Luapan air Rawa kui kan nganu ya nak
usum ngene ki mung raiso digarap tapi
nak usum iki kan pari wes bar, banyu
munggah parine wes bar dadi ora ono
sing gagal panen. Sekitar Rawa Pening
iki wes bar panen kabeh. Nak ono
banyu otomatis raisa garap dadi le
garap ngenteni banyune midun.
Pengaruh air
Rawa Pening
A Oh ngenteni 95
S Ngenteni ta, nak disik ki teratur
pendak Maret-April banyu ki wes
midun April-Mei banyu menurun
dadi Agustus banyuki wes tekan kulon
kono entek. Terus ngko mulai
Agustus-Desember wis ono udan
mulai ono bintik-bintik banyu
munggah kari tergantung curah
hujan.
Periode
genangan air
Rawa Pening
A Nek saiki pak, banyu niku nggenangi
biasane sasi nopo ? akhir-akhir niki
100
S Akhir-akhir iki, wingi banyu mundak
ki mulai Januari-Maret, Januari kan
curah hujane wis gede istilahe. Tahun
2016 wingi kan ora ono musim
kemarau terus udan terus dadi dadi
kenaikan air ki melimpah.
Periode
genangan air
Rawa Pening
A Soal tenaga kerja pak, sing ngewangi
panjenengan ten sawah niku ibu tok
nopo enten sing liyo ?
Tenaga Kerja
usahatani
105
S Daripada ne umah ibu ki ne sawah ge
ngurangi pengeluaran biaya. Lha nak
saiki diburuhke kan Rp 30.000 nak
ditandangi dewe ora bayar keno ge
jajan putu (hehehe). Lha nak tanam ki
buruhke kaya pas ne sawah kidul kae.
A Kecuali tanam sing buruhke pas nopo
mawon pak ?
S Sing buruhke ? 110
A Nggih
S Sing buruhke mulai mbajak ngluku
traktor kui, terus bar mbajak nak macul
tak paculi dewe, terus sing pengeluaran
biaya ya iki terus biaya tanam per
orang ki saiki Rp 30.000.
Tenaga Kerja
usahatani
A Nak sing traktor niku biayane pinten pak
?
S Traktor niku nganu biayane pokoe
sak rampunge, umpama aku due
lahan 8 kotak cilik-cilik entek Rp
700.000 setengah Ha entek semono.
Terus sing pengeluaran biaya meneh kui
penyiangan, matun wi lho.
Tenaga Kerja
usahatani
115
A Ooo nggih.
S Nak kui ora iso ditarget entek piro ora
iso.
A Niku per hari nopo pripun pak ? 120
S Per hari ta.
A Per hari pinten pak ?
S Nek tenga putri kaya tandur ya podo
ta Rp 30.000. nak diuangke kabeh
buruh macul kui Rp 50.000 mulai jam
07.30 – 12.00. pengeluaran meneh
pembelian pupuk.
Tenaga Kerja
usahatani
A Pinten biasane panjenengan nak tumbas
?
125
S Aku nak mupuk kae paling 2 kw.
Modal
usahatani
A Pupuke nopo niku pak ?
S Pupuke phonska, phonska kae ono 3
unsur.
A Ooo sing lengkap niku ?
S Ha.a phonska, terus ditambah urea.
Modal
usahatani
130
A Sing 2 kw niku phonska tok apa nopo
pak ?
S Phonska.
A Ureane pak ?
S Ueane sekitar 1 kw.
A Nek obat-obat niku panjenengan ? 135
S Nek obate kui nganu untuk
memudahkan penyiangan kui dikei
obat rumput jenenge DMA, dadi nak
nak disemprot kui sukete kan mati dadi
ngko kari baleni sing ora mati.
Modal
usahatani
A Pirang botol niku pak per musim ?
S Ora akeh mung disemprotake, aku nak
tuku ki 1 liter kanggo pirang-pirang.
A Oooo 140
S Ora tuku botolan, nak tuku literan
malah murah mung Rp 55.000. dadi
nak obat hama werno-werno ono
furadan, ono spontan, kari delok jenis
penyakite terus obat opo sing sesuai
Modal
usahatani
karo penyakite.
A Menyesuaikan.
S Menyesuaikan hama. 145
A Nak pas panen pak, niku buruhke apa
pripun ?
S Nak pas panen kui ono sing diopek.i
dewe sing diderep karo wong-wong kui,
ono sing ditebas didol ning tengkulak.
Didol ditebas maksute didol ne
tengkulak. Ne Sraten juragane tebas pak
Pi.i reti ?
A Oh nggih ngertos. 150
S Kae sing nebas tekan kene.
A Nak panjenengan biasane ditebas nopo
diopek kiyambak pak ?
S Nak sing kono mau (pinggir jalan)
mesti tak tebaske lha ngko soale gawe
biaya penggarapan.
Pendapatan
usahatani
A Oooo. 155
S Nah tunggale gawe biaya
penggarapan tunggale gawe cawis-
cawis mangan, saiki terus untuk
menunjang kebutuhan enek sing didol
soale petani hasile seko kui. Dadi nak
wong tani kui dek nak dikalkulasi biaya-
biaya ki ditotal karo hasile maksimal kui
entuk.e kui separo wee kurang. Coba nak
iki ditotal biaya-biaya kui kabeh terus
payune gabah pira dipotong biaya
(hehehe) hasile ki mung pira paling
separo, ning pancen kui gaweane dadi
nak panen biayane kui ra ketok soale ora
ono peritungane.
Pendapatan
usahatani
160
A Terakhir wingi niku panene pinten pak ?
S Nak wingi niku panen musim hujan
kui bedo karo musim kemarau soale
nak hujan akeh lahane sing tergenang
nek musim kemarau iso garap kabeh,
terus hasil produksine menang musim
kemarau. Ya wingi kene ki sing
digarap mau (pinggir jalan) tak
tebaske payu Rp 12.000.000 ning ora
kabeh, tak sisihke 1 kotak. Ning iki
mung 0,5 Ha mau ora keseluruhan
terus sing kidul kae payu Rp
4.000.000.
Pendapatan
usahatani
165
A Sing kidul kae nggih ditebaske pak ?
S Tebaske, lha sing ge maem bendino Pendapatan
metune kulone. usahatani
A Biasane sing di sisihke niku pirang kilo
pak ?
170
S Paling ora 1 ton we ya eneng.
A Sing damel sehari-hari niki ?
Pendapatan
usahatani
S Nak ngengehke sitik yo ora cukup, lha
ge mangan, ge nyumbang, gawe opo-opo
kan.
A Berarti kan sing disisa ke niki kan damel
kebutuhan sehari-hari berarti niku
diselep nggih pak ?
175
S Ya selepke ta, tapi yo ora diselep kabeh.
A Oh bertahap ?
S Selepke kabeh ngko berase dadi ora
apik. Gampange selep 1 kw apa 0,5 kw
ngko kanggo pirang dina.
A Ooo nggih. 180
S Kan ngono, ngko kanggo pirukun.
Pirukun ki bahasa Indonesiane ki opo ?
A Oh sosial.
S Sosial tetangga, pamane ono sing mantu
nek ibu-ibu kan gowo beras dadi
timbang gowo duit tapi sing gowo duit
ya ono, nak sing cedak-cedak kene kan
gowo barang.
A Mentahan nggih pak (hehehe) 185
S Mentahan (hahaha)
A Nal nyelep biayane pintan pak, biasane
nak nyelep niku bagoran np per kilo ?
S Per kilo.
A Per kilone pinten pak ?
S Aku ratau nyelepke. 190
A Buk.e nggih ?
S Buk.e
A Oo nggih.
S Nak mbiyen ditutu secara manual.
A Ditutu ? 195
S Iku gowow lesung utawa lukang seko
kayu kui dideplok, jaman disik
cilikanku.
A Panjenengan selain ten sawah enten
samben nopo mboten pak ?
S Wektu-wektu terluan kui nganu mencari
ikan utawa nelayan mula kene ki mina
tani ya kui, rata-rata disamping bar
tandur ngene ki karo ngrumati tandurane
kanggo nambah pemasukan maksute
Strategi
penghidupan
200
kui ono sing golek iwak, rata-rata
daerah sekitar Rawa Pening kan
ngono.
A Nak pas pados iwak pirang jam niku pak
?
S Kadang nak pas pasang jaring kaya kae
mau (observasi lapangan) umpama
mangkate esuk ya bali tekan jam
11.00 – 12.00 kadang ya ono sing
tekan sore.
Strategi
penghidupan
A Ooo nggih
S Dadi sak entuk.e, ya pokoe disamping
bertani ya karo golek iwak nak sekitar
Rawa Pening rata-rata ngono. Daerah
Sraten barang lak ya ono ta ?
205
A Nggih enten kadang, biasane kula
weruhe nak ra sabtu nggih minggu.
S Ono sing due branjang wong sraten ki.
A Nggih munkin enten pak tapi Sraten.e
sing krajan cedak Rowosari.
S Wong kono kae ya ono, duwur Krenceng
ki ngendi ?
210
A Oh Candran. Biasane entuk pirang kilo
pak rata-rata ?
S Nek wong golek iwak ki ora iso
diprediksi kui, kadang ya isa entuk 0,5
kw kadang mung 5 kg kadang ya bali
ra gowo opo-opo (hehehe) jenenge wee
golek nyawa, nak sedino gawe
minimal 5 kg we entuk.
Strategi
penghidupan
A Niku nak didol sekilone pinten pak ? 215
S Nak sekilo ki tingkat-tingkatan iwak ki.
A Ooo iwak.e nopo mawon pak ?
S Mujahir karo nila nak sing gede kene
ki payu Rp 20.000 – Rp 21.000 nak
entuk kutuk/gabus ya luih larang
meneh sekilo Rp 35.000.
Strategi
penghidupan
A Nggih lumayan niku pak sekilo Rp
35.000
220
S Terkadang maling ki ora mung umah
tok, Rawa ki ya ono malinge. Nek ora
didisik.i wong kui.
Strategi
penghidupan
A Niki (icir) ngene ki ditinggal nggih pak ?
S Ya ditinggal, saiki (siang) pasang
sesuk esuk ditilik.i.
Strategi
penghidupan
A Enten umpane nopo mboten pak ? 225
S Ora ono iku mung dibasangke tok ge
nggon ngendok kutuk/gabus (perangkap
ikan).
A Panjenengan akhir-akhir niki ndak
pernah gagal panen pak ?
S Kerep oo, gagal panen keterak tikus
keterak banyu. Gampangane pari wis
mratak terus keleban kan mati soale
sawahe batas Rawa Pening. Nak gagal
panen total urung pernah tapi mung
sebagian dadine ngurangi hasil.
Kurang hasile merga kena hama,
genangan air. Nek kene gagal panen
total paringane durung tau dik. Nak
ono hama sing ganas, kan sebagai
Kelompok Tani cepet-cepet lapor ning
mantri pertanian. Dadi setiap ono
permasalahan kene wajib lapor ning
atasan.
Kendala
usahatani dan
cara mengatasi
230
A Niku respone cepet pak ?
Kendala
usahatani dan
cara mengatasi
S Cepet dadi sekali lapor sesuk ono
peninjauan.
235
A Nggih apik nak niku pak.
S Nak produksi pangan berkurang kan njur
susah ta (hehehe)
A Dadine impor ngko (hehehe)
S Lha kui, opo meneh iki jamane Presiden
Jokowi iki kan sing diutamakan kan
petani.
Partisipan 1 : Nasikhah (N)
Umur : 55
Alamat : Kesongo Lor RT 01 RW 03 Kesongo
Status dalam Keluarga : Istri pak Suhudi (S) (Partisipan 1)
Hari, Tanggal : Rabu, 22 Maret 2017
Lokasi : Rumah bapak Suhudi
Pukul : 20.10 – 21.00 WIB
Keterangan Transkrip Aspek Kode
A Niki kan sing pendapatan kalih bapak, lha
niki sing pengeluaran kalih ibuk. Niki
buk ajeng tanglet biasane nak blonjo
pendak dina niku rata-rata telase pinten ?
240
N Rp 50.000 entek, ora cukup sedino Rp
50.000
Pengeluaran
untuk pangan
A Rp 50.000 bagine pripun buk ?
N Cara-carane tu brambang 1 kg ki Rp
10.000, bumbu Rp 5.000, sayur karo
lauk.e Rp 25,000 we ya entek, tuku
minyak karo gula wes pira ? Rp 10.000
we ra cukup oo. Tambah sabun mandi
karo cuci Rp 5.000 we ya entek. Wis
entek pira wi ?
245
A Nggih sampun Rp 50.000 an punjul buk
(hehehe).
N Durung ngko nak ono sumbangan.
S Kui nganu nggon sosial wi.
A Nggih mangkih niku nggih enten oo buk,
lha nak koyo teh opo kopi enten buk ?
250
N Ya tuku teh karo kopi.
Pengeluaran
untuk pangan
S Berarti kaya teh ngono kan ora entek
sekali. Ning kui ya melbu blonjo.
A Nggih brati rata-rata sekitar Rp 50.000
sampe Rp 100.000 an nggih buk ?
N Ning warung gowo duit Rp 100.000 saiki
entuk opo mas (hehehe), kadang ki ya ora
entuk
A Nah niki blonjone sampun sakniki
tentang kesehatan, nak enten keluarga
sing gerah biasane ten pundi berobate ? Pengeluaran
untuk
kesehatan
255
S Puskesmas.
N Nak ra ning gone pak Bambang Sraten
ya ning Gading, biasane gone pak
Nogroho
A Sing Gading niku pak Nogroho ?
N Rp 50.000 nak rono. 260
S Dokter kui dokter Nugroho.
N 2 sasi pisan we ya ora, jaluk.e sehat oo
(hehehe)
A (hehehe) ndak beto BPJS buk ?
N Mboten.
A Nak sing pak Bambang niku biayane
pinten buk ?
265
N Rp 20.000. Tetanggamu kan ?
A Nggih, tapi kula mboten tau ten mriku
soale rame o buk.
S Pancen rame oo.
A Nak sing pak Nugroho niku pinten
biayane buk ?
N Rp 50.000 saiki 270
S Kui ya isa pengeluaran tak terduga
A Nggih Accidental
S Termasuk pengeluaran tak terduga ki ono
kesehatan, ono sosial pirukun kaya
kematian ngono kan tak terduga, kadang
teko-teko ono lelayunan seko kono-kono
tak terduga ta.
A Ujug-ujug nggih. Biaya damel sekolah
sesasi bayar nopo wae buk ?
275
N Anakku mondok mas
Pengeluaran
untuk
pendidikan
S Anakku sing sekolah wis rampung kabeh
terus ora sekolah.
A Mondoklah niku ?
S Dadi biaya ngaji.
A Sebulane pinten niku ? 280
N Rp 500.000 an.
S Terus hasilku per hari pira jal (hehehe).
N Besar pasak daripada tiang (hehehe).
A Nggih pak, pengeluarane akeh juga (
hehehe).
S Pengeluarane akeh, ning kui pengeluaran
jatuh tempone ora sekali.
285
A Ooo nggih.
N Wong desa karo wong kota ijek ngirit
wong desa radaan, sayuran isa golek
kebon la wong kota kan tuku.
A Ten pasar (hehehe)
S Ne masalah pengeluaran sehari-hari nak
due beras dewe yaa Rp 50.000
290
N Rp 50.000 ya entek
S Kusus ge blonjo tok kui.
N Wes entek pira jal kui, per bulane wis
pirang juta
S Makane kui ono sing Rp 500.000 per
bulan, sing iki kebutuhan harian
A Nggih pak, dadine enten sing harian
enten sing bulanan.
295
N Meneh sangu ngaji awan, ne kene kan
duit terus TPA awan sangu, ngaji
bengi sangu meneh.
Pengeluaran
untuk
pendidikan
A Hehehe
N Kan ping 3 sangune sedina
A Pinten niku sangune buk ?
S Ge abi wi lho. 300
N Esuk.e Rp 5.000, TPA ne Rp 3.000 lha
ngko nak sore
S Durung kadang mengko nak jaluk jajan
A Abi ki cucu nggih.
S Cucu.
A Panjenengan nak masak beto nopo buk ?
Pengeluaran
untuk fasilitas
rumah
305
N Gas.e 2 sing 3 kilonan ya entek Rp
38.000, kayune ra tuku nak tuku ya
larang Rp 14.000 sak bongkok.e.
A Pengeluran rata-rata damel fasilitas
rumah ?
N Listrik nak sesasi ± Rp 50.000
A Nak pendak sasi ndak enten biaya sosial
buk ?
Pengeluaran
untuk sosial
310
S Enek pirang-pirang werno nak kabeh.
A Oh brati ngeten sosiale niku nopo wae
nggih ?
N Pengajian saiki ya duit mas.
A Nak jimpitan buk ?
N Rp 15.000 sesasi. 315
S Nyumbang-nyumbang kui ora iso
ditentuk.e sebulan pira.
A Nak sing dadakan mawon buk.
N Tilawat kematian, tilik wong
lara/besuk. Nak besuk ne rumah sakit
we Rp 30.000. Rp 10.000 angkot sing
Rp 20.000 amplop.e. Pengeluaran
untuk sosial
A Nak tilawat niku mbeto artha nopo
mentahan ?
320
N Nak sing cedak ya gowo beras karo
gula nak uang ya Rp 20.000.
A Nak pernikahan nggih ngoten niku buk ?
S Ngantenan ya
A Nggih.
N Nak ngantenan malah gawane akeh. 325
A Nopo buk, mentahan opo duit ?
N Aku gowo duit Rp 150.000 – Rp
200.000 nak nyumbang, arang gowo
beras aku nak nyumbang. Nak cedak
ya Rp 200.000 nak adoh ya Rp 150.000.
A Buk.e ndak nggih nabung ?
S Ya mesti ta, umpamane hasi panen ya. 330
A Nggih.
S Hasil panenan ki kecuali ge kebutuhan
sebagian kanggo nggarap penggarapan
terus simpanan ge jaga-jaga sing tak
terduga. Urip ki ya kudu nabung, dadi
cara persenane ki pomo 100%
Tabungan
rumah tangga
A Nggih. 335
S 25% ki gawe penggarapan, 50% ge
kebutuhan, terus sing 25% ki gawe
simpanan kanggo sing tak terduga.
Tabungan
rumah tangga
A Nggih kadang niki teko-teko enten
nyumbang, tilawat (hehehe).
S Wong desa ki beda karo wong
perumahan.
A Ooo nggih. 340
N Wong perumahan karo tanggane ra reti.
S Nak tanggane sing sak Dusun kene,
tanggane lara, sak Dusun tilik.
Pengeluaran
untuk sosial
N Nah kui sing tak maksut nyatere
angkot Rp 10.000 amplop.e Rp 20.000.
A Ooh sing Rp 10.000 damel angkote.
N Kui nak cedak nak adoh dadi Rp
20.000 – Rp 25.000.
345
S Tak terduga ki ngono kui lho.
N Nek kene ki masyarakate rukun oo.
A Oh niki buk kurang setunggal, nak
nyelepke niku biasane pirang kilo buk ?
N Sak bagor ak biasane.
A Sak bagor ki pirang kilo ? 350
S Paling ora ya 0,5 kw.
N 50 kg dadine mung 36 kilo
A Niku nyelepkene ?
N Sesasi pisan.
A Biayane pinten buk ? 355
N Rp 20.000. nak enek sumbangan ya isa
ping 3 barang nyelepkene.
A Mpun, sampun rampung niki buk, simpel
mawon (hehehe).
S Kui nak ditulis ya wis sak buku dewe.
A Hehehe
S Nak sing sawah kan wis tak bedek.e
wingi kae.
360
Transkrip Wawancara dengan Partisipan 2
Partisipan 2 : Yulianto (Y)
Umur : 37
Alamat : Ngentak Sari RT 01 RW 02 Kesongo
Status dalam Keluarga : Kepala keluarga
Keterangan anggota keluarga
No. Nama Status Umur Jenis
Kelamin
Mata
Pencaharian
1. Istiqomah Istri 35 Perempuan Ibu Rumah
Tangga
2. Sarah Najwa Anak 5 Perempuan
3. Hafiz Noav Anak 7
bulan
Laki-laki
Hari, Tanggal : Kamis, 30 Maret 2017
Lokasi : Rumah bapak Yulianto
Pukul : 11.00 – 12.00 WIB
Keterangan Transkrip Aspek Kode
A Lahane panjenegan sing gadahe
kiyambak enten pinten pak luase ? Status
kepemilikan
sawah
1
Y Ora due.
A Oh sewa ?
Y Ha.a sewa.
A Pinten pak sing panjenengan sewa ? 5
Y Satu hektare. Luas garapan
A Niku sistem sewane pripun pak ?
Sitem sewa
Y Maro.
A Sistem maro niku maksute pripun pak ?
Y Semisal sawahmu kon garap aku ngko
kan bagi hasil, 50:50 utawa separo.
10
A Niku nak karo Rawa Pening batas
langsung nopo rada adoh pak ? Lokasi sawah
Y Yaa sekitar 50 meter.
A Masalah ten lahan sing panjenengan
garap nopo mawon pak ? Kendala
usahatani
Y Tikus mas.
A Lha niku naggulangi tikuse panjenengan
pripun ? Cara mengatasi
kendala
usahatani
15
Y Kei obat terus gropyok.
A Oh gropyokan, niku nak gropyokan
berarti gabungan nggih pak ?
Y Gabungan kelompok tani.
A Biasane gropyokan niku ruti nopo nak
pas enten kejadian ?
Y Rutin setiap 3 bulan sekali. 20
A Sawahe panjenengan niki kan cedak
Rawa Pening, niku pengaruh banyu
Rawa Pening nopo wae pak ?
Pengaruh air
Rawa Pening
Y Pengaruhe ki enceng gondok mas, ya
kono mau ta (observasi lapangan) nak
enceng gondok ki resik, tikus ki ra
akeh mas. Nak enek enceng gondok
dadi mungkin di gropyok mlayune
ning enceng gondok.
25
A Oh mumpet sek (hehehe)
Y Nak ning tanggul kan kene iso ngatasi
gowo jaring.
A Nak tikus niku biasane musim nopo pak
? Kendala
usahatani
Y Maret, pas mulai tandur, ge manak ta
mas kui. Maret karo Agustus.
A Panjenengan biasane buruhke niku pas
proses nopo pak ? Tenaga kerja
usahatani
30
Y Traktor lan tandur.
A Nak traktor niku telas pinten pak ?
Y Nak 1 ha ki sekitar meh Rp 1.200.000.
nak sing tandur kui sekitar Rp
1.000.000
Tenaga kerja
usahatani
A Nak tandur sisteme borong np harian ?
Y Harian, sampe jam 12.00 WIB kui Rp
25.000
35
A Niku per orang nggih.
Y Per orang.
A Biasane sing tandur niku tiyang enten
pinten pak ?
Y Nggak mesti sebabe kan kadang ono
wong akeh kadang ono wong sitik.
A Modal panjenengan berusaha tani nopo
wae pak ?
Tenaga kerja
usahatani
40
Y Biaya pertama kan mau kui traktor,
biaya macul, terus tandur utowo
tanam, bar tanam kan ono
pemupukan, pengobatan, terus panen.
A Nak macul ki biayane pinten pak ?
Y Sampai jam 12.00 WIB ki Rp 35.000,
nak tanam ki Rp 25.000
A Terus pemupukan niki tenagane nopo Tenaga kerja 45
pupuk.e pak ? usahatani
Y Pemupukan ki ya tenagane ya pupuk.e.
A Nak tenagane pinten pak biayane ?
Y Ya podo mas sampai jam 12.00 WIB
Rp 35.000
A Nak pupuk.e njenengan mbeto nopo pak
?
Modal
usahatani
Y Berimbang mas, dadi ono urea, ono
NPK, ono TS.
50
A Ureane pinten pak ?
Y 1 Ha kui aku gowo anjurane gone
Petrokimia.
A Ooo nggih.
Modal
usahatani
Y Ureane 2 kw.
A Pinten biayane urea 2 kw ? 55
Y Iku 1 kw ne Rp 180.000.
A NPK ne ? Modal
usahatani
Y 3 kw.
A Per kw ne ?
Y Per kw ne ki Rp 250.000 ya nak 3 kw
brati yaa Rp 750.000 Modal
usahatani
60
A TS beto pirang kw panjenengan pak ?
Y TS e kui 1 kw kui regane meh podo
karo phonska karo NPK mas.
A Ngeten niki panjenengan tumabse
sampun eneten sing nyetok nopo pripun ?
Y Saiki ning KUD mas.
A Pundi niku pak KUD ne ? 65
Y Tapen.
A Nak penyemprotan biasane panjenengan
beto nopo wae pak ?
Y Sidatan gawe hama, nak gulma kui
gowo DMA, nak sing sebelum tanam
menanggulangi gulma gowo Tigor nak
sing DMA mau ge setelah tanam.
Modal
usahatani
A Nak sing Tigor niki telas pinten pak ? 70
Y 1 liter ki 2 botol, nak sing DMA mau
menyesuaikan nak raono gulma ya ra
ngenggo. Modal
usahatani
A Nak sing Sidatan mau pripun pak ?
Y Rutin mas selama tanam kui 5 kali.
A Pas panen buruh ke pinten pak ? Tenaga kerja
usahatani
Y Nak panen iku per kw Rp 45.000 per
orang ya ono kadang sing rombongan.
75
A Sing terakhir wingi panjenengan
produksine pinten pak ?
Y 7 ton. Pendapatan
A 7 ton niki ditebas utowo dipanen
kiyambak pak ?
usahatani
Y Dipanen dewe mas.
A Niku didole posisi pas gabah nopo
sampun beras pak ?
80
Y Nak aku tunggal gabah tunggale beras
mas.
A Tapi niku setelah bagi hasil wau nggih ?
Y Ha.a
A Lha niku saking 3,5 ton panjenengan sing
biasane disisihke damel kiyambak niku
pinten ? Pendapatan
usahatani
Y 0,5 ton mas gawe persediaan tekan
panen mengko
85
A Berarti sing 3 ton ?
Y Dijual. Pendapatan
usahatani
A Niku per kg ne pinten pak ?
Y Rp 4.200 tapi ya kadang Rp 4.000.
A Selain bertani panjenengan nopo pak ?
Strategi
penghidupan
90
Y Yaa nganu ternak itik.
A Panjenengan ko milih itik kenpa pak, ko
mboten nelayan nopo opo ngoten ?
Y Senengan mas maksute sing pertama
ki kan tenang, kedua hasil lumayan
cara-cara nak nelayan kan golek
kewan kadang entuk kadang ora.
A Oh mboten pasti
Strategi
penghidupan
95
Y Ha.a ra pasti tapi nak peternak kan
pasti terus nak berdasarkan risikone
ya ora terlalu tinggi.
A Maksute pripun pak ?
Y Saiki nak makani bebek ra nyamari
nak golek iwak ne Rawa Pening,
musim angin kecepit bengok durung
meneh nak pas wayah udan.
A Biasane njenengan nak pas angon bebek
niku jam-jam pinten pak ?
Strategi
penghidupan
100
Y Jam 08.00 sampai 09.30 WIB an.
A Saking bebek niku penghasilan rata-rata
per hari ?
Y Per hari ki ya Rp 40.000 an.
A Niku biaya pakan per harine pinten pak ?
Strategi
penghidupan
Y Biaya pakan kui nak bebek 100 ki Rp
45.000, dadi hasile ya Rp 40.000 nak
pakane Rp 45.000 dadi pendapatane
Rp 85.000.
105
A Oh brati sing Rp 40.000 niku keuntungan
?
Y Ya keuntungan.
Strategi
penghidupan
A Sakniki ndog bebek perhitungane ijen
nopo kilo ?
Y Ijen mas Rp 1.600 per butir. 110
A Niku enten sing mendet nopo
panjenengan ten pasar ?
Y Wes ono sing marani.
A 3 tahun terakhir niki panjenengan ndak
ya pernah gagal panen pak ?
Y Durung pernah mas.
A Nak ten mriki saget gagal panen niku nak
gara-garane nopo pak ?
115
Y Nak kene ki sing tau ya mas kui gara-
gara wereng mas nak banjir ya
sebagian, nak mbiyen ya kekeringan.
Kendala
usahatani
A Pengeluaran per hari damel kebutuhan
niku kira-kira pinten pak ?
Pengeluaran
untuk pangan
Y Beras ora tuku, yaa nak pengeluaran
sehari ya Rp 60.000 wis karo sangu
sekolah mas.
A Rp 60.000 niku sampun kalih susu damel
adik.e sing alit niku ?
120
Y Nak iki irit tak tukok.e sing paling cilik
sing seprapat kui isa ge 2 minggu soale
iseh nyusu bukne, sing akeh ki pempers.e
A Soal kesehatan, nak enten sing gerah
biasane ten pundi pak ? Pengeluaran
untuk
kesehatan
Y Dokter pak Win mas, saiki ki Rp
40.000 umahe Candi Permai.
A Nak damel anak.e sing sekolah, per bulan
niku bayar nopo wae pak ? Pengeluaran
untuk
pendidikan
125
Y Sekolah kui nak TK ya Infaq per
bulan ki Rp 45.000 terus lain-lain Rp
10.000 per bulan ya mungkin ono
makan bersama.
A Nak jajan per hari pak ?
Pengeluaran
untuk pangan
Y Nak jajan anakku ki ya raiso diprediksi,
sekitar kurang luih ki Rp 7.000
kadangkan kancane jajan masa ya ra
jajan dewe kan mesake.
130
A Panjenengan nak masak mbeto nopo pak
? Pengeluaran
untuk fasilitas
rumah
Y Gas mas.
A Sebulan ganti ping pinten pak ?
Y 2 kali sing 3 kilonan
A Biaya sing damel fasilitas rumas nopo 135
wae pak ?
Y Listrik Rp 25.000 per bulan terus
nganu air PAM Desa per bulane Rp
15.000.
A Nak biaya sosial enten nopo wae pak ? Pengeluaran
untuk sosial
Y Nganu iuran RT tiap bulan Rp 10.000,
jimpitan per hari Rp 1.000.
A Pendapatan saking bertani terus ternak
ndak enten sing panjenengan tabung ? Tabungan
rumah tangga
Y Ya enten raketung setiap panen ya
antara Rp 1.000.000 – Rp 2.000.000
per panen.
140
A Nak mriki sekali panen niku waktu
musim.e pinten pak ?
Penentuan
musim tanam
Y Kene ki setahun 2 kali jangka wektune
3,5 bulan.
A Mriki nak nentuk.e musim tanam pripun
pak ?
Y Kene maret karo agustus mas.
Transkrip Wawancara dengan Partisipan 3
Partisipan 3 : Muhammad Tofik (T)
Umur : 33
Alamat : Kesongo Lor RT 01 RW 03 Kesongo
Status dalam Keluarga : Kepala keluarga
Keterangan anggota keluarga
No. Nama Status Umur Jenis
Kelamin
Mata
Pencaharian
1. Hestri Istri 33 Perempuan Ibu Rumah
Tangga
2. Salwa Anak 5 Perempuan
Hari, Tanggal : Kamis, 20 April 2017
Lokasi : Rumah bapak Tofik
Pukul : 20.00 – 21.30 WIB
Keterangan Transkrip Aspek Kode
T Mendet judul nopo mas ? 1
A Topik.e kula Ekonomi Rumah Tangga
tapi judule kulo keberadaan Rawa Pening
dadi rencanane pertanian Rawa Pening ki
pripun nak semisal sawahe niku
terganggu Rawa Pening nah terus
strategine pripun, ngoten iku.
T Niku kan ngeten berarti njenengan
fokuse pas ketigo, labuhan tanam padi
ketigo sekitar Rawa Pening. Nak ngeten
niki mboten saget maksimal,
terganggune kan banyu munggah
bengok ngetan kabeh nak mengko pas
musim labuhan agustus otomatis
banyu surut, bengok ojo sampe nutupi
sawah. Lha kan akeh ta mas,
njenengan mang tingali sawah daerah
mriki sak ngulon niku rata-rata kan
dipatok.i
Pengaruh air
Rawa Pening
5
A Oh nggih sing enten pring kaya pager
niku ?
10
T Niku mergo bengok.e gen ora nyesek
ning sawah, nak niku sampe nyesek
ngko labuhan agustusan iku pisan
Kendala
usahatani dan
cara mengatasi
rekasa labuhane pindo ragate akeh.
A Ngilangi bengok wau nggih ?
T La nggih bener, bengok.e kui ngko dadi
kompos tapi kan proses.e sue.
A Bener-bener niku pak. 15
T Daripada kesuen terus ngetok.e ragat
akeh mergane enceng gondok.e nutupi
sawah sing di garap kui mending
dipatok ngen ojo nganti melbu ning
sawah.
Kendala
usahatani dan
cara mengatasi
A Sawahe niku nggih pak ?
T Nak kelebon ki ra rampung pirang-pirang
dina mas.
A Ngilangi terus ngankate nggih lumayan
niku pak.
20
T Nak enek traktor rada lumayan, cuman
bengok nak wis mandek ne sawah nganti
asat ngko digiles traktor ngko kan dadine
kompos.
A Nggih.
T Nak kompos kui mangkih nek ditanduri
pari tekan metu pari ora dadi pari, do
putih-putih.
A Soale kompose dereng mateng nggih pak
(hehehe).
25
T Kakean nitrogen, kan jarang to mas
pinggir Rawa kui dikei urea kan
nitrogen ngisor wis akeh lha kno gari
golek zat mikrone sing go nganu buah.
Kondisi sawah
A Nggih.
T Ge ngenteske buah, gen ora rontok kan
niku. Nak dikei urea akeh-akeh rasida
panen soale ning lemah ki wes akeh.
30
A Posisine ten lemah wis akeh ko malah
diatambahi (hehe) overdosis (hehehe).
T Lha niku kan pernah kejadian ngono, wis
diragati ngoyo-ngoyo de.e ra ngerti. Ning
nak kesulitane petani sekitar Rawa
Pening ya niku.
A Nak pas musim hujan ngeten niki
kendalane nopo pak ?
T Kendalane niku lahan sing bukan
provinsi ikut kerendam. Gone kulo
nika 3 kotak ilang ora lek asat yo dadi
bosok. 3 kotak ombo, gone kula sing
kerendem ora isa ketanduran ya eneng
7 kotak.
Pengaruh air
Rawa Pening
35
A Sing sakniki pak ?
T Enggih labuhan saiki wong banyu
munggah sak akeh-akehe pisan niku.
Pindo tikus, tikus niku uripe ten
bengok pas banyu munggah
kebanjiran otomatis golek nggon sing
rodo duwur, dilalah ono pakan sisan,
yowis manggon ning kono mengko
ngenteni tekan asat banyu ge mbalik
ngulon (Rawa Pening) malih ne
bengok.
Pengaruh air
Rawa Pening
dan kendala
usahatani
40
A Bolak-balik migrasi (hehehe)
T Enggih pancen ngoten, lha sakniki nggih
nak mboten ngoten kula nate nemok.e,
maghrib kula dereng bali nah arahe
tikus ki seko ngendi, ternyata bener
seko kulon (Rawa Pening) mas terus
tak adangi setrum kawat, tak ubengi
kawat sawahe, nempel utawa keno tau
lho aku entuk sebagor.
Kendala
usahatani dan
cara mengatasi
45
A Hahaha.
T Sewengi kui. Niko mas lampune nak kae
empan berarti sawah ono setrume.
A Oh berarti carane disetrum tikuse nggih ? 50
T Enggih lha pripun kendalane we niku nak
dinengke entek ragate.
A Nak pas posisi sawah tergenang biasane
sasi-sasi nopo pak ?
T Februari, Maret, April. Mei, Juni, Juli
gee arep surut nah mengko tekane
Agustus ge isa ditanduri mas, biasane
ngoten. Mriki niku 2 kali tanam
masalahe menghindari musim tikus,
tandur pertama niku maret kui wes
klewat musim tikus sing pindone niku
agustus tanam. Jane iso ping 3 tapi
sing ketelu mesti gagal.
Penentuan
musim tanam
55
A Risikone terlalu gede nggih pak ?
T Lha nggih ta niku sampun ragat akeh
peluange panen.e sitik, dadi itungane
mung 2 kali tanam maret karo
agustus. Januari februari biasane tikus
akeh nah mengko maret tandur, april
mei juni wis tuo, ngko mulai juli tikus
wis muali akeh meneh mas.
Penentuan
musim tanam
60
A Agustus niku ?
T Enggih teko malih nak bar agustus niku
sampun ayem, ceblok.e agustus kan pas
Kendala
usahatani
tikuse durung ono pangan ngko pas
parine mulai peteng tikus wes lewat.
Arep diselingi palawija mbuh jagung
mbuh kacang ya raiso nak lewati sasi kui
ya telas. Kendala pertanian ning
sekitar Rawa Pening ki nggih banyu
agung, tikus, kalih enceng gondok
utamane niku. Coba enceng gondok ki
resik, Rawa Pening resik otomatis
penenan tanduran iso ping 3.
65
A Nak sakniki luas total sawahe
panjenengan pinten pak ?
Luas garapan
T Nak sing ketanduran saiki kurang luih
ya 2 Ha.
A Sing kelelep pak ?
T Nak 0,5 Ha we ono, sementara iki
mandeg tekan ketigo. Labuhan
agustus 2,5 ha garapan ku we ono.
70
A Berarti total lahane panjenengan ki 2,5
Ha nggih ?
T Enggih.
A Nggih lumayan niki pak sing kelelep 0,5
Ha dewe.
T Due sawah semono raisa nyambi ta mas. 75
A Bener niku pak wira-wiri (hehehe).
T Niku we kali kula buruhke kan tenaga
kerjane kula enten setunggal.
A Lha panjenengan mbeto tenaga kerja
niku pas nopo mawon pak ?
Tenaga kerja
usahatani
T Labuh, ngolah tanah, tekane arep
panen ora leren ta mas, rampung
wingi mupuk ngewangi nyemprot bar
panen ge leren, nak tunggu manuk ya
ditunggu dewe. Oh ya ene sing pakem
tani.
80
A Pak sinten ?
T Pak Ngatemin omahe wetane pak Sumadi
mau niku tani mboten enten sambine
nanging sawahe maro kabeh. Nak mriki
ki rata-rata ten Rawa Pening sambine
tani. Kulo baleni malih nggih, ge
nyukupi kebutuhan sehari-hari ki seko
Rawa Pening dudu saking tani.
85
A Panjenengan riyen pas traktor lahane
panjenengan sing 2 Ha niku telas pinten
pak ?
T Niku nak diburuhke tapi asline kulo
tandangi kiyambak. Nak diburuhke ki
Tenaga kerja
usahatani
sing kono Rp 1.100.000 sing mriku
niku Rp 300.000 karo sing kono kae
Rp 500.000 yaa meh Rp 2.000.000 an
mas, niku nak lahane gampang nak
lahane angel utowo jero sing nandangi
ya jaluk imbuh. Kaya gone mbah
Suhudi kulone sing panjenengan
sorok-sorok.i kae kan mbel utowo jero
nak ditraktor ngrekasak.ake.
90
A Nak pas tandur panjenengan buruhke
telas pinten pak ?
T Sek Rp 1.000.000; Rp 400.000; Rp
200.000; Rp 300.000; Rp 200.000; Rp
200.000 ya Rp 2.300.000 an meh
imbang karo traktore ta mas.
Tenaga kerja
usahatani
A Nggih pak. 95
T Ngone wee dadi kemeren oo mas. Dadi
kemeren.e ngeten kudune larang
traktore daripada tandure padahal
traktor ki butuh solar barang tapi ko
malah larang tandure.
A Niku kan totale Rp 2.300.000 nak per
orang mriki pinten pak ?
T Nak mriki Rp 30.000 niku seko 07.30 –
12.00 tiap daerah niku bedo-bedo mas.
Daerah Ngentak Sari Rp 25.000 ngko
Calombo beda meneh Rp 22.500. dadi
ki tiap kelompok nentok.e dewe-dewe.
Nak buruh paculan mriki Rp 50.000
dadi seko jam 08.00 – 12.00 WIB 4 jam
dibayar Rp 50.000 wis lumayan niku
nak Ngentak Sari sekitar Rp 40.000 –
Rp 45.000 ngko Calombo ya beda
meneh ngoten niku. Kula nak sak
labuhan paling ora Rp 10.000.000 we
melbu mangkih bedo malih nak ketigo
labuhan agustus biasane ngko nyedot
banyu seko Rawa Pening gowo ning
sawah.
Tenaga kerja
dan kendala
usahatani
100
105
A Oh nak mriku nggih angel banyu ta pak ?
T Banyu ra mili makane banyu Rawa
Pening diunggahke ning sawah
disedot. Saiki ragate bensin karo
selang paling ora aku dewe terus
terang wingi sing agustus wingi aku
entek bensin Rp 2.000.000.
Kendala
usahatani dan
cara mengatasi
A Bensin tok niku pak ? 110
T Tenan oo tapi kui seko labuh tekan
panen, bensine tok. Wong wingi kadang
kentek.an modal sengonku tak dol, lha
pie kentek.an oo.
A Hehehehe
T Daripada ra iso panen wong kae posisi
arep panen, pari ki wes mratak. Aku
wingi sakdurunge terjun tani, bar kuliah
ngingu lele, ngingu bebek, aku ki
sembarang tak lakoni mas, ngingu wedus
tau, bebek, pitik, kelinci tau sing durung
sapi.
115
A Hehehe.
T Wong kadang aku digojek.i karo kanca-
kanca, “koe ki sing durung tok ingu ki
jaran karo macan”.
A Hahaha. 120
T Takono mas ngingu kelinci tau, pitik tau,
bebek ijek tekan saiki raketung pas
panenan tok.
A Niku mau milik pribadi nggih pak
sawahe ?
Status
pemilikan
sawah
T Nggih.
A Panjenengan nak panen ngingu bebek ta
pak, bebek nopo niku ?
Strategi
penghidupan
T Bebek peking nek musim panen tok
dadi seko meri digedek.e tekan gede
didol.
125
A Oh penggemukan, tak kira petelur kok
cepetmen nak petelur.
T Dadi seko meri cilik ntek panenan
gede didol, dadi ra makani. Kabeh ki
dimanfaatke wong gabah sing do
rontok ne sawah kui gen ra sia-sia
mendingan ngingu bebek kon mangani
kui ngko bar panenan didol kan
pakane wis entek. Istilahe ki ngene,
manfaatke wektu lenggang nak arep
panen kae kan wektu ora tersita ning
sawah ge ngrumati kui tekan pari tuo
diopek.i karo bebek.e diculke ning
sawah. Panenn kene kan kuat ngan 2
sasi, nek meri dingu delok rong sasi
wis lumayan gede, saiki wes mangan
keong karo gabah kan cepet gede.
130
A Nak terakhir wingi panjenengan ngingu
bebek pinten pak ?
T Wingi itungane sitik kulo mung 200
bebek nak sing tahun-tahun winginane
nganti 800.
A Kandange lak ten pundi niku ? 135
T Halah kulon kebon terpali dadi ora ning
kandang permanen modele.
A Oh posisi pas panenan tok nggih pak.
T Ha.a pas panen tok tapi sing baku kula
tani, kui mau mung manfaatke wektu.
Strategi
penghidupan
A Nak meri kiregane pinten pak ?
T Ora iso dipastek.e regane mas. 140
A Nggih rata-rata, maksute terendah pinten
tertinggi pinten ?
T Niku nak ngeten niki rada murah, ndog
meri netes sijine Rp 4.000 – Rp 5.000
mangkih nak pas musime apik cuacane
apik dugi Rp 7.000 – Rp 8.000. nak ge
patokan ora iso soale tiap wulan benten.
Strategi
penghidupan
A Nak sing terakhir wingi panjenengan pas
tumbas ngepasi rega pinten ? Strategi
penghidupan
145
T Wingi Rp 7.000 mas tekane gede Rp
65.000.
A Rp 65.000 pak ?
T Niku kepotong pakan setengah sasi.
A Panjenengan tasih eling setengah sasi
niku makani telas pinten ?
Strategi
penghidupan
T Isa diitung nak kui, setengah sasi ki
paling mboten sentrate 2 sak , akinge
setengah kuintal dadi wis Rp 800.000
sentrate karo akinge Rp 3.000 ping 50
ki Rp 150.000 ya meh Rp 1.000.000
dewe.
150
A Setengah sasi niku pak ?
T Iya, nak raono pakan malah minus
ngko mas. Aku tau mas ono pakan
karo ora ono pakan ngrumati meri
100, pakan tuku kabeh. Panjenengan
kepaten meri 10 lho rugi, masalhe 10
kui mau iso ge nutup pakan.
155
A (datang seorang anak) kelas pinten niki
pak ?
T TK
A TK pundi ?
T Mriki, riyen njaluk ning Sultan Fatah wes
telas pendaftarane, nak nek kono kan
penak sekalian ngaji ne omah ora usah
ngaji meneh.
160
A Sekalian nggih pak (hehehe)
T Omahe panjenengan karo bu bidan
sebelah ndi ne mas ?
A Bidan Widyawati ? kula burine pak.
Sawahe panjenengan sebelah pundi pak,
mencar nopo ngeblok ?
Lokasi sawah
165
T Nak aku rata-rata sawahe ning
warung kae.
A Oh warung sing tengah tengah-tengah
sawah niku.
T Kerep ketemu, kantorku ning kono.
A (hehehe) ngantor pakai kolor (hehehe)
pemandangane nggih keren pak gunung
Sindoro Sumbing ketok.
170
T Nak pas cerah, wong kadang nak bengi
ngene aku ning sawah delok lampu-
lampu.
A Refreshing nggih pak.
T Ha.a (hehehe)
A 3 tahun terakhir niki panjenengan ndak
nggih pernah gagal panen pak ?
T Ya Alhamdulillah bukane pie-pie ket aku
tani paringane durung tau gagal panen.
Aku rampung kuliah ki 2007 wes 10
tahun ternyata.
175
A Mboten kerasa nggih pak (hehehe)
T Kendalane ki ya tikus, logika ne tikus
ki sobone bengi wonge wes kesel
otomatis bengi gawe leren.
Kendala
ushatani
A Bener mboten keawasi nggih. 180
T Lha nggih, cara-carane tikus ki sobone
awan lak wis diuber. Saiki wayah wong
leren tikuse malah sobo............ iki
pestisida ya ge nyepak.i wong-wong.
A Niki kelompok tani nopo panjenengn
pribadi pak ?
T Kula kiyambak, lha saiki nak do golek
obat ndadak ning Ambarawa apa Salatiga
kan kudu nglegakke ta mas, padahal
golek.e mung sebotol. Nak ne kene kan
penak ora usah nglegakke wektune, arep
golek bengi ya eneng sak wayah-wayah
isa, bathine ora sepira Rp 2.000 sak
botole.
185
A Walaupun mboten sepira tapi pahalne
niku, kan menak.e wong.
T Saiki nak nglegakke rono-rono nak
anak.e ora ono mlakune rono ya
lumayan. Nak enek ko ngene kan penak.
190
Aku ki ya seneng mas buka internet
tentang pertanian modern, nak iso ya tak
jiplak.
A Ten Demak Tlogoweru niku nangani
tikus mbeto burung hantu, niku dadi
setiap berapa kotak enten gupon utawa
rubuhane.
T Nak ten mriko kan istilahe sampun
dikarantina, manuk ki gelem manggon
ning gupon nak mriki kan mboten.
195
A Malah mabur nggih pak (hehehe)
T Nak sing arep teko sesuk kui dikei
seko pemerintah kon masang ning
kono, kayane suk senin arep dikirim
kon masang ning kulon kono tapi ora
sak manuk.e mung gupon tok, mengko
adang-adang nak menowo enek sing
ngenggoni.
Bantuan PHT
dari Dinas
Pertanian
A (hehehe) 200
T Wong saiki nak dipikir-pikir ya bener
manuk.e iseh eneng tapi saiki wit-witan
wes ra akeh.
A Bener niku pak.
T Lha terus arep manggon ngendi ono.o
ning gunung kono, sobone rene. Ya
penak ning gunung kono ta wong ning
gupon ya panas nak awan padahal
sobone nak bengi.
A Padahal nak ten alam posisine sing
rimbun-rimbun nggih pak.
205
T Ya nggih tan
A (hehehe) nyanggong.
T Kan wingi bengi rembugan karo mbah
Suhudi pie arep ditompo opo ora ?
“dikei masa ra ditompo, gari masang
ya pasang”.
Bantuan PHT
dari Dinas
Pertanian
A Nak berhasil nggih lumayan pak. 210
T Enggih wong nak sing dipangan jeroane
tok mboten ful kaya kucing, di adul-adul
ngko golek meneh.
A Nak seweng saget 2 – 3 nggih lumayan
pak.
T Tapi ijek kalah karo setrum mas,
setrum kadang entuk,e 50, 40, 20 wes
mesti oo mas. Nak lampu kontrol kae
empan berarti setrume ning sawah
lampune ya empan berarti sawah kui ono
setrume. Lha mbiyen kan pernah
Cara mengatasi
kendala
usahtani
215
kejadian nyetrum wong.
A Nggih bener niku nak mboten enten
lampune bahaya.
T Wong nak bar maghrib niku kula
nilek.i ten sawah nilek.i lampune wes
empan opo durung. Jaman kagungan
sing wingi jam 10 jam 12 bengi
lampune mati tak parani. Ijek dikei
jaring barang gen wujudke panen ki,
wong perilakune tikus tak pelajari.
Cara mengatasi
kendala
usahtani
220
A Hehehe.
T Modele pie tak kei setrum tak kei jaring
ko iseh melbu iki modele pie, tak
tungguni tak ubengi sawahe ya urip
setrume tapi aku gowo sepatu ojo sampe
keno kui, ne kono ya ono stop kontake
nak ra aku telpon omah setrum sawah
pateni sek. Ternyata nak kawate
kerendem banyu njeglek utawa mati
setrume, saiki tak akal kawate kui tak
dokok.e duwur pring dadi nak sak
wayah-wayah banyu munggah iso
kemambang. Dadi aku isa ngomong-
ngomong ngene ki soale aku ya wis
njajal karo melajari nak semisal apik ya
tak omongke karo wong-wong.
Cara mengatasi
kendala
usahtani
225
A Asmane panjenengan niku pak tofik
sinten ?
T Jenenge Muhammad Tofik tok. 230
A Umure panjenengan sakniki pinten pak ?
T Iki lagi umur 33.
A Garwane panjenengan asmane sinten pak
?
T Hestri, kui mbiyen ya sak fakultas karo
aku mas.
A (hahaha) sak angkatan nopo mboten pak
?
235
T Sak angkatan sak fakultas tapi luluse
disik de.e (hehehe)
A (hehehe) umure pinten niku pak ?
T Ya podo.
A Berati mbiyen nggih di ciee-ciee ke pak ?
T Ketemu dadi pas meh rampung oo mas,
de.e rampung disik kacek sak semester.
240
A Putrine panjenengan wau asmane sinten
pak ?
T Anakku jenenge Salwa.
A TK ki umur pinten pak ?
T Yaa 5 tahunan mas
A Sing panenan kaya niki wingi
panjenengan penene saget pinten pak ?
245
T Wingiki 60 kurang 2 yaa 58 juta nan
A Niki riyen panjenengan panen kiyambak
nopo tebas pak ?
T Ya didol mas, semono raiso dianu dewe
mas.
A Tebas brarti pak ?
T Ditebas wong Sraten 250
A Oh pak Pi.i. enten sing damel kiyambak
pak ?
T Nggih enten, nak lumbnge kosong ngko
gwo bali.
A Lumbung nopo pak ?
T Sing ge kebutuhan pendak dina kan kene
simpen gabah.
A Biasane pinten pak sing panjenengan
sisihke ?
255
T Paling ora yaa 8 kuintal sing digowo bali.
A Panjenengan nak ten sawah jam pinten
nan pak ?
T Ya esuk gasik bar subuh kae.
A Sakniki sawahe panjenengan ge nopo
niki pak ?
T Wingi bar rampung tandur. 260
A Ooh berarti gari rawate nggih pak.
Hari, Tanggal : Sabtu, 22 April 2017
Lokasi : Rumah bapak Tofik
Pukul : 20.50 – 21.30 WIB
Keterangan Transkrip Aspek Kode
A Nah niki pak soal sampingan, alasan
panjenengan ko milih bebek ?
T Nak pemikiranku ya, sawah kan wis
rampung lha nunggu labuhan ngarep dadi
mung manfaatke wektu luang.
A Biasane panjenengan nak blonjo pendak
dina niku rata-rata telas pinten pak ? Pengeluaran
untuk pangan
265
T Yaa kisaran Rp 100.000
A Lha nak biaya per bulan ? Pengeluaran
untuk fasilitas
T Listrik karo PAM Desa
A Sing listrik rata-rata pinten pak ? rumah
T Nak listrik sing pulsa Rp 50.000 nak
sing meteran kurang luih Rp 70.000
soale meterane 2.
270
A Nak sing PAM Desa tagihane pinten pak
?
T Kui ya Rp 25.000 – Rp 30.000
A Selain listrik kalih PAM, enten biaya
nopo malih sing damel fasilitas rumah ?
T Nak fasilitas omah ya mung kui. 275
A Nak gas damel keperluan rumah tangga
telas pinten pak ?
T Gas sing 3 kilonan kui kanggo 3-4
dina, ya gari jumlahke mas.
A Oo nggih berarti sekitar 9 nan nggih pak.
T Saiki rega gas Rp 19.000 – Rp 20.000
ya tinggal ngalik.e wae.
A Panjenengan ndak nggih tasih mbeto
kayu bakar pak ?
280
T Ya isih mas.
A Niku tumbas nopo pripun ?
T Ratau tumbas mas golek ne kebon nak
ono wektu.
A Adik.e niku tiap bulan bayar sekolahe
pinten pak ?
Pengeluaran
untuk
pendidikan
T Rp 50.000 biasane mas SPPne. 285
A Niku Tkne sebelah pundi pak ?
T Nggon samping lapangan ngarep SD kui.
A Ndak nggih enten biaya lain selain SPP
niki ?
T Raono, ya mungkin nak meh piknik opo
metu neng ndi tapi kui wee ya ora mesti.
A Ten mriki per bulane ndak enten biaya
sosial ?
290
T Kene ki nak di tentuke raono tapi iuran
RT ki eneng.
Pengeluaran
untuk sosial
A Pinten pak niku iuran Rtne ?
T Iuran RT ki pendak dinane kui Rp 500 nak sewulan kui pira ?
A Oh nggih gari ngalik.e
T Rp 15.000 ya 295
A Nggih pak bener niku, enten malih pak
selain RT ?
T Nak melbu bulanan raono tapi nak
tahunan ya ono gawe kegitan
Peringatan Maulid Nabi karo Isra’
Miraj, mengko ene sing narik.i ning
Pengeluaran
untuk sosial
tiap omah.
A Isra’ Miraj e ndak sesuk niku ?
T Iki meh oo 300
A Nak pas ngoten niku nariki ne pas hari H
nopo bar.e pak ?
T Nak ngono kui ya sakdurunge ta mas,
nariki sakdurunge rada adoh kurang
sesasi duite kudu wis ngumpul.
A Nak pas panjenengan bar nebas,
penghasilan saking niku ndak enten sing
panjenengan sisihke damel tabungan ?
Tabungan
keluarga
305
T Ya nek niku kan nek sisteme ngono kui
wes mesti mas ditabung, tapi sisteme
tabung sementara marai kan ngene
sirkulane, hasilku kan 3 sasi pisan
dadikan pendapatan harian ora ono
bedo nak sing due sambilan ning
balong utawa Rawa Pening. Nak sing
due sampingan ne balongkan
penghasilan pendak dina dijupuk seko
balong hasil sing seko tanam ra kelong
tabungane. Tapi nak aku tetep tak
tabung tapi sementara ge mencukupi
kebutuhan pendak dina, ya ngono kui.
310
A Niku kira-kira pirang persene pak ?
T Pie ya masalahe itungan ra baku, paling
ya nak semisal entuk.e 5 sing dilebok.e
4. Mengko sing ge kebutuhan wes
entek jupuk tabungan, mengko entek
jupuk meneh dadi yaa susut. Kudune
nabung ki soyo nambah tapi nak iki
soyo nyusut. Entuk panen ngenteni
entuk panen meneh, kui we nak ra
luput, ya ngono kui.
Tabungan
keluarga
315
A Nak luput kudu muter otak nggih pak
(hehehe). Niki pak keluargane
panjenengan nak enten sing masuk angin
biasane ten pundi pak ?
Pengeluaran
untuk
kesehatan
T Nek mung masuk angin langganane
kene gone Pak Bambang Sraten.
A Keluargane panjenengan ndak beto
BPJS pak ?
320
T Nggowo
A Per bulane pinten pak ?
T Kui ki saiki kelas 1 per bulane Rp
80.000 aku wong 3, aku, bojoku, karo
anakku.
A Sampun rampung niki pak (hehehe).