kalkulus bab iv differensiasi

Upload: eddy-suapake

Post on 10-Oct-2015

34 views

Category:

Documents


0 download

DESCRIPTION

Bab kalkulus yang khusus membahas tentang diferensial

TRANSCRIPT

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    1/34

    88

    BAB IV

    DIFFERENSIASI

    4.1 Garis singgungGaris singgung adalah garis yang menyinggung suatu titik tertentu pada suatukurva. Pengertian garis singgung tersebut dapat dilihat pada Gambar 4.1. Akantetapi jika terdapat dua buah titik pada suatu kurva maka berkemungkinan garissinggung yang menyinggung salah satu titik akan memotong kurva pada titiklainnya. Untuk lebih jelasnya dapat dilihat pada Gambar 4.2.

    Untuk mendapatkan pengertian yang lebih jelas mengenai garis singgung kita

    perlu mendefinisikan kemiringan garis singgung l pada titik A(x1,f(x1)) yangterletak pada grafik fungsi. Selanjutnya pada grafik fungsi tersebut kita pilih

    A

    l

    Gambar 4.1

    Gambar 4.2

    A

    B

    l

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    2/34

    89

    suatu titik B(x,f(x)). Jika kita hubungkan titik A dan B maka akan terbentuk

    garis l1 yang mempunyai kemiringan :

    m1=x-xf(x)-)x(f

    11 ( 4.1 )

    Jika f(x) kontinu pada selang [A,B] maka kita dapat mendekatkan titik B ke titikA dengan jalan memperkecil jarak antara x dan x1. Dalam bentuk limit hal

    tersebut dapat ditulis dalam bentuk :

    xx

    f(x)-)x(flimmlim

    1

    1

    xx1

    xx 11 -=

    ( 4.2 )

    Persaman (4.2) adalah kemiringan garis l1jika x mendekati x1. Jika kitaperhatikan Gambar 4.3 maka kita dapat melihat bahwa kemiringan garis l1jika x

    mendekati x1 adalah mendekati kemiringan garis l. Dalam bentuk limit dapat

    ditulis :

    mxx

    f(x)-)x(flimmlim

    1

    1

    xx1

    xx 11

    =-

    =

    l1

    A l

    B

    x x1

    h

    x0

    y

    Gambar 4.3

    Kemiringan garisl1= m1

    Kemiringan garis l= m

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    3/34

    90

    Jadi :

    xx

    f(x)-)x(flimm

    1

    1

    xx 1 -=

    ( 4.3 )

    Karena x1x = h, makah

    f(x)-)hx(flimm0h

    +=

    ( 4.4 )

    Jika dimisalkan h = Dx, makax

    f(x)-)xx(flimm

    0x D

    D+=

    D ( 4.5 )

    Persamaan 4.3 s/d 4.5 adalah kemiringan garis lpada titik (x, f(x))

    Contoh 4.1Diketahui f(x) = 3x2+ 5Tentukan kemiringan dan persamaan garis singgung yang melalui titik (a,a2)Penyelesaian :

    x

    f(x)-)xx(flimm0x D

    D+=

    D

    x

    5x35x)3(xx6x3lim

    x

    53x-5)xx(3lim

    222

    0x

    22

    0x D

    --+D+D+=

    D

    -+D+=

    DD

    x6x3x6lim0x

    =D+=

    D

    Jadi m = 6x (*)Persamaan garis singgung : y = mx + n (**)Karena garis singgung melalui titik (a,a2) maka :persamaan (*) menjadi :m = 6apersamaan (**) menjadi : a2= 6a2+ n. Sehingga n = -5a2Persamaan garis singgung menjadi : y = 6ax 5a2

    4.2 TurunanTurunan adalah hasil dari proses differensiasi suatu fungsi. Untuk mendapatkanpengertian yang jelas dari turunan dan differensiasi perhatikan Gambar 4.4berikut. Differensiasi dapat dimisalkan sebagai suatu mesin yang memprosesmasukan f(x) menjadi turunan f(x) atau f(x).

    Selanjutnya turunan didefinisikan sebagai kemiringan garis yang menyinggungkurva f(x) di titik (x,f(x)). Berdasarkan persamaan 4.3 dan Gambar 4.3 makadefinisi turunan dapat ditulis dalam bentuk :

    xx

    )x(f)x(flim)x('f

    1

    1

    xx 1 -

    -=

    , jika nilai limitnya ada ( 4.6 )

    Jika persamaan 4.6 dapat dipenuhi berarti f(x) dapat didifferensiasikan(differensiable) pada x. Maka dikatakan f(x) mempunyai turunan pada x.

    Differensiasif(x) f(x)

    Gambar 4.4

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    4/34

    91

    Contoh 4.2Jika f(x) = 2x2+ 5x 7, tentukan f(x), f(c) dan f(3)Penyelesaian :f(x) = 2x2+ 5x 7f(x+Dx) = 2(x+Dx)2+ 5(x+Dx) 7 = 2x2+ 4xDx +2(Dx)2+ 5x + 5Dx 7

    f(x+Dx) f(x) = 4xDx + 2(Dx)2 + 5Dx

    5x45x2x4limx

    x5)x(2xx4lim

    x

    )x(f)xx(flim)x('f

    0x

    2

    0x0x+=+D+=

    D

    D+D+D=

    D

    -D+=

    DDD

    Jadi : 5x4)x('f +=

    5c4)c('f +=

    175)3(4)3('f =+=

    4.3 Notasi turunanPada pasal terdahulu kita telah menggunakan notasi turunan dengan lambang fyaitu lambang turunan dari suatu fungsi f yang diperkenalkan pertama kali olehmatematikawan Perancis Louis Lagrange (1646 1716). Selain notasi tersebutmasih terdapat notasi lain yang sering digunakan yaitu notasi double d. Jadikita juga dapat menulis lambang turunan sebagai dy/dx, dy/dz, dimana x danz adalah peubah-peubah bebas dan y sebagai peubah tak bebas. Hubunganantara notasi-notasi turunan yang disebut diatas adalah sebagai berikut :Jika terdapat suatu persamaan y = f(x), maka : dy/dx = f(x).

    4.4 Differensiabilitas dan kontinuitasJika f adalah fungsi yang differensiabel pada x maka f dikatakan kontinu pada x.Bukti :Pada uraian terdahulu telah dijelaskan bahwa suatu fungsi f dikatakandifferensiable jika memenuhi persamaan 4.6, yaitu :

    Jika :x

    )x(f)xx(flim0x D

    -D+

    Dada, maka

    x

    )x(f)xx(flim)x('f0x D

    -D+=

    D

    f(x+Dx)-f(x)= xx

    )x(f)xx(fD

    D

    -D+

    xlim.x

    )x(f)xx(flim))x(f)xx(f(lim

    0x0x0xD

    D

    -D+=-D+

    DDD=f(x) . 0 = 0

    Sehingga : )x(flim)xx(flim 0x0x DD =+D )x(f)x(flim0x =D (terbukti)

    Sebaliknya jika f adalah fungsi yang kontinu pada x, maka tidak secara otomatisf differensiable pada x.

    4.5 Teorema-teorema4.5.1 Turunan bilangan konstan

    Jika c suatu bilangan konstan dan y didefinisikan sebagai :

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    5/34

    92

    y = f(x) = c maka 0)x('fdx

    dy== ( 4.7 )

    Bukti :f(x) = c ; f(x+Dx) = c

    x

    )x(f)xx(flim)x('f

    0xdx

    dy

    D

    -D+==

    D= 0

    x

    cclim

    0x=

    D

    -

    D(terbukti)

    4.5.2 Jika n adalah sembarang bilangan bulat, k adalah sembarangbilangan ril dan jika y didefinisikan sebagai :

    y = f(x) = kxn maka 1nknx)x('f

    dx

    dy -== ( 4.8 )

    Bukti :

    f(x) = kxnf(x+Dx) = k(x+Dx)

    n

    Dengan mengunakan teorema binomial didapat :

    k(x+Dx)n=

    !n

    x!kn

    !)1n(

    x!1)-k(n

    !2

    )x(x)1n(kn

    !1

    xknx

    !0

    kx n1-n22n1nn D+

    -

    D++

    D-+

    D+

    --

    L

    1n

    0xknx

    x

    )x(f)xx(flim)x('f

    dx

    dy -

    D=

    D

    -D+== (terbukti)

    Contoh 4.3

    Tentukan turunan pertama dari f(x) = 5x7

    Penyelesaian :

    617 x35x)7)(5()x('fdx

    dy===

    -

    4.5.3 Aturan penjumlahanJika f dan g adalah dua buah fungsi dan h adalah fungsi yang didefinisikansebagai :

    y = h(x) = f(x) + g(x) maka )x('g)x('fdx

    dy+= ( 4. 9 )

    Bukti :h(x) = f(x) + g(x)h(x+Dx) = f(x+Dx) + g(x+Dx)

    h(x) =x

    )x(g)x(f)xx(g)xx(flim

    x

    )x(h)xx(hlim

    0x0x D

    --D++D+=

    D

    -D+

    DD

    = )x('g)x('fx

    )xx(glim

    x

    )x(f)xx(flim

    0x0x+=

    D

    D++

    D

    -D+

    DD (terbukti)

    Contoh 4.4

    Diketahui y = 5x6+ 2x

    -3

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    6/34

    93

    Tentukandx

    dy

    Penyelesaian :

    f(x) = 5x6 g(x) = 2x-3

    f(x) = 30x5 g(x) = -6x

    -4

    =dx

    dyf(x) + g(x) = 30x

    56x

    -4

    4.5.4 Aturan perkalianJika f dan g adalah dua buah fungsi dan h adalah fungsi yang didefinisikansebagai :

    y = h(x) = f(x).g(x) maka )x('g)x(f)x(g)x('f

    dx

    dy+= (4.10)

    Bukti :

    h(x) =x

    )x(g).x(f)xx(g).xx(flim

    0x D

    -D+D+

    D

    =x

    )x(g).x(f)x(g).xx(f)x(g).xx(f)xx(g).xx(flim

    0x D

    -D++D+-D+D+

    D

    =x

    )x(g)xx(g)xx(flim

    0x D

    -D+D+

    D+

    x

    )x(f)xx(f)x(glim

    0x D

    -D+

    D

    = f(x).g(x) + g(x).f(x) (terbukti)

    Contoh 4.5Diketahui y = (3x

    5+ 2x

    -2)(7x+3)

    Tentukandx

    dy

    Penyelesaian :

    f(x) = 3x5+ 2x

    -2 g(x) = 7x+3

    f(x) = 15x44x

    -3 g(x) = 7

    dx

    dy= f(x).g(x) + g(x).f(x) = (15x

    4-4x

    -3)(7x+3) + (3x5+ 2x-2)(7)

    = 105x5-28x

    -2+45x412x-3+21x

    5+ 14x

    -2

    = 126x5+ 45x

    4- 14x

    -212x

    -3

    4.5.5 Aturan pembagianJika f dan g adalah dua buah fungsi dan h adalah fungsi yang didefinisikansebagai :

    y = h(x) =)x(g

    )x(f maka

    [ ]2)x(g

    )x('g)x(f)x(g)x('f

    dx

    dy -= (4.11)

    Bukti :

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    7/34

    94

    h(x) =)x(g

    )x(f ; h(x+Dx) =

    )xx(g

    )xx(f

    D+

    D+

    h(x) =x

    )x(g

    )x(f

    )xx(g

    )xx(f

    limx

    )x(h)xx(hlim

    0x0x D

    -D+

    D+

    =D

    -D+

    DD

    =)x(g).xx(g.x

    )x(f).xx(g)xx(f).x(glim

    0x D+D

    D+-D+

    D

    =)x(g).xx(g.x

    )x(g).x(f)x(f).xx(g)x(g).x(f)xx(f).x(glim0x D+D

    +D+--D+

    D

    =)x(g).xx(g.x

    )x(f)xx(f)x(glim

    0x D+D

    -D+

    D-

    )x(g).xx(g.x

    )x(g)xx(g)x(flim

    0x D+D

    -D+

    D

    =

    D+

    D

    -D+

    D )x(g).xx(g

    x

    )x(f)xx(f

    )x(glim

    0x

    -

    D+

    D

    -D+

    D )x(g).xx(g

    x

    )x(g)xx(g

    )x(flim

    0x

    =[ ]2)x(g

    )x(f).x('g)x('f).x(g -(terbukti)

    Contoh 4.6

    Tentukan h(x) jika h(x) =3

    24

    x4

    x3x2 -

    Penyelesaian :f(x) = 2x43x2 f(x) = 8x36x

    g(x) = 4x3 g(x) = 12x2

    h(x) =23

    22433

    2 )x4(

    )x12)(x3x2()x4)(x6x8(

    )]x(g[

    )x('g).x(f)x(g).x('f ---=

    -

    =6

    46

    6

    4646

    16

    128

    16

    36242432

    x

    xx

    x

    xxxx +=

    +--=

    2

    2

    4

    32

    x

    x +

    4.5.6 Turunan fungsi komposisi

    Jika y = f(u) dan u = g(x) maka dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy= (4.12)

    Bukti :Jika y = f(u) dan u = g(x) maka y = f(g(x)). Fungsi tersebut mempunyaibentuk komposisi dan dapat ditulis sebagai (fog)(x).

    u = g(x)Du= g(x+Dx) g(x) g(x+Dx) = g(x) + Du = u + DuJadi Du 0 maka Dx 0

    y = f(g(x))Dy = f(g(x+Dx)) f(g(x))

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    8/34

    95

    x

    ))x(g(f))xx(g(f

    x

    y

    D

    -D+=

    D

    D

    u

    u

    x

    ))x(g(f))xx(g(f

    D

    D

    D

    -D+=

    =D

    D

    x

    y

    x

    u

    u

    )u(f)uu(f

    D

    D

    D

    -D+ =

    D

    D

    D x

    ylim

    0x dx

    dy

    x

    u

    u

    )u(f)uu(flim

    0x=

    D

    D

    D

    -D+

    D

    dx

    du

    du

    dy

    x

    ulim.

    u

    )u(f)uu(flim

    dx

    dy

    0x0x=

    D

    D

    D

    -D+=

    DD(terbukti)

    Persamaan 4.12 disebut aturan rantaiContoh 4.7

    Tentukandx

    dyjika y = (4x3+ 5x2x + 4)

    3

    Penyelesaian :

    Misal u = 4x3

    + 5x2

    x + 4 y = u3

    1x10x12dx

    du 2-+= 2u3

    du

    dy=

    )1x10x12(u3dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy 22-+==

    2232 )4xx5x4)(1x10x12(3 +-+-+=

    Soal-soalTentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi berikut !

    1. f(t) = at2

    bt + 7 6. f(x) =

    +

    x

    1

    5

    x43x-x4

    5

    2. f(x) = 3x-5

    +3 2x5 7. g(t) = (at2+bt+c)2(3at7)5

    3. g(x) =

    +2

    x

    x

    2 8. h(w) =

    cw

    2awb

    +

    -

    4. h(x) =2

    x

    1

    5

    x4

    + 9. v(t) =

    3)dct(

    2)bt2at(

    -

    -

    5. w(x) =3

    32x-x4

    7

    + 10. g(t) =

    3-t

    )3(2tt

    2+

    4.6 Turunan fungsi-fungsi trigonometri

    Jika y = f(x) = sin x maka xcos)x('fdx

    dy== (4.13)

    Bukti :

    x

    xsin)xxsin(lim

    x

    )x(f)xx(flim)x('f

    dx

    dy

    0x0x D

    -D+=

    D

    -D+==

    DD

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    9/34

    96

    x

    xsinxsinxcosxcosxsinlim

    0x D

    -D+D=

    D

    x

    xsinxcos)1x(cosxsinlim

    0x D

    D+-D=

    D

    D

    D+

    D

    -D

    D=

    x

    xsinxcos

    x

    )1x(cosxsin

    0xlim

    x

    xsinlimxcos

    x

    1xcoslimxsin

    0x0x D

    D+

    D

    -D=

    DD

    = (sinx)(0) + (cosx)(1) = cosx (terbukti)

    Jika y = sin u dan u = f(x) makadx

    duucos

    dx

    dy= (4.14)

    Bukti :

    y = sin u ucosdu

    dy=

    u = f(x) )x('fdx

    du=

    dx

    duucos

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy== (terbukti)

    Jika y = f(x) = cos x maka xsin)x('fdx

    dy-== (4.15)

    Bukti :

    x

    xcos)xxcos(

    0xlimx

    )x(f)xx(f

    0xlim)x('fdx

    dy

    D

    -D+

    D=

    D

    -D+

    D==

    x

    xcosxsinxsinxcosxcos

    0xlim

    D

    -D-D

    D=

    x

    xsinxsin)1x(cosxcos

    0xlim

    D

    D--D

    D=

    D

    D-

    D

    -D

    D=

    x

    xsinxsin

    x

    )1x(cosxcos

    0xlim

    x

    xsin

    0xlimxsin

    x

    1xcos

    0xlimxcos

    D

    D

    D-

    D

    -D

    D=

    = (cosx)(0) - (sinx)(1) = -sinx (terbukti)

    Jika y = cos u dan u = f(x) makadx

    duusin

    dx

    dy-= (4.16)

    Bukti :

    y = cos u usindu

    dy-=

    u = f(x) )x('fdx

    du=

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    10/34

    97

    dx

    duusin

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy-== (terbukti)

    Contoh 4.8

    Jika y = sin(p-2x), tentukandx

    dy

    Penyelesaian :Misal u = p- 2x y = sin u

    2dx

    du-= ucos

    du

    dy=

    )x2cos(2)2)(u(cosdx

    du

    du

    dy

    dx

    dy-p-=-==

    Contoh 4.9

    Jika y =2xcos tentukan

    dxdy

    Penyelesaian :

    Misal u =2

    x y = cos u

    2/1dx

    du= usin

    du

    dy-=

    2

    xsin

    2

    1-)

    2

    1)(usin(

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy=-==

    Contoh 4.10

    Jika y = sin2x cos3x, tentukandxdy

    Penyelesaian :Misal u = sin 2x v = cos 3x

    x2cos2dx

    du= 3xsin3

    dx

    dv-=

    )x3sin3)(x2(sin)x3)(cosx2cos2(dx

    dvuv.

    dx

    du

    dx

    dy-+=+=

    x3sin.x2sin3x3cos.x2cos2 -=

    Contoh 4.11

    Jika y =x4cosx3sin , tentukan

    dxdy

    Penyelesaian :Misal u = sin 3x v = cos 4x

    x3cos3dx

    du= 4xsin4

    dx

    dv-=

    2)x4(cos

    )x4sin4)(x3(sin)x4)(cosx3cos3(

    2v

    dx

    dv.uv.

    dx

    du

    dx

    dy --=

    -

    =

    x4cos

    x4sin.x3sin4x4cos.x3cos3

    2

    +=

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    11/34

    98

    Jika y = f(x) = tan x maka xsec)x('fdx

    dy 2== (4.16)

    Bukti :

    y = tan x =xcos

    xsin

    u = sin x v = cos x

    xcosdx

    du= xsin

    dx

    dv-=

    2v

    dx

    dv.uv.

    dx

    du

    dx

    dy -

    = =2)x(cos

    )xsin)(x(sin)x)(cosx(cos --=

    xcos

    xsinxcos

    2

    22+

    = xsec

    xcos

    1 22

    = (terbukti)

    Jika y = tan u makadx

    duu)(sec

    dx

    dy 2= (4.17)

    Bukti :

    y = tan u usecdu

    dy 2=

    u = f(x) )x('fdx

    du=

    dx

    du)u(sec

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy 2== (terbukti)

    Contoh 4.12

    Jika y = 5 tan 3x, tentukandx

    dy

    Penyelesaian :Misal u = 3x y = 5 tan u

    3dx

    du= usec5

    du

    dy 2=

    x3sec15usec15)3)(usec5(dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy 222====

    Jika y = f(x) = cot x maka xcsc)x('fdx

    dy 2-== (4.18)

    Bukti :

    y = cot x =xsin

    xcos

    u = cos x v = sin x

    xsindx

    du-= xcos

    dx

    dv=

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    12/34

    99

    2v

    dx

    dv.uv.

    dx

    du

    dx

    dy -

    = =2)x(sin

    )x)(cosx(cos)x)(sinxsin( --=

    xsin

    )xcosx(sin

    2

    22+-

    = xcscxsin

    1 22

    -=- (terbukti)

    Jika y = cot u makadx

    duu)csc(

    dx

    dy 2-= (4.19)

    Bukti :

    y = cot u ucscdu

    dy 2-=

    u = f(x) )x('fdx

    du=

    dx

    du)ucsc(

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy 2-== (terbukti)

    Contoh 4.13

    Jika y = x3

    1cot2

    1, tentukan

    dx

    dy

    Penyelesaian :

    Misal u = x3

    1 y = ucot

    2

    1

    31

    dxdu = ucsc

    21

    dudy 2-=

    x3

    1csc6

    1ucsc

    6

    1)3

    1)(ucsc

    2

    1(

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy 222-=-=-==

    Jika y = f(x) = sec x maka tanxxsec)x('fdx

    dy== (4.20)

    Bukti :

    y = sec x =xcos

    1

    u = 1 v = cos x

    0dx

    du= xsin

    dx

    dv-=

    2v

    dx

    dv.uv.

    dx

    du

    dx

    dy -

    = =2)x(cos

    )xsin)(1()x)(cos0( --

    = tanxxsecx2cos

    xsin= (terbukti)

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    13/34

    100

    Jika y = sec u makadx

    dutanu)u(sec

    dx

    dy= (4.21)

    Bukti :

    y = sec u tanuusecdu

    dy=

    u = f(x) )x('fdx

    du=

    dx

    duu)tanu(sec

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy== (terbukti)

    Jika y = f(x) = csc x maka cotxxcsc)x('fdx

    dy-== (4.22)

    Bukti :

    y = csc x =xsin

    1

    u = 1 v = sin x

    0dx

    du= xcos

    dx

    dv=

    2v

    dx

    dv.uv.

    dx

    du

    dx

    dy -

    = =2)x(sin

    )x)(cos1()x)(sin0( -= cotxxcsc

    x2sin

    xcos-=

    -(terbukti)

    Jika y = csc u makadx

    ducotu)ucsc(

    dx

    dy-= (4.23)

    Bukti :

    y = csc u cotuucscdu

    dy-=

    u = f(x) )x('fdx

    du=

    dx

    duu)cotucsc(

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy-== (terbukti)

    Contoh 4.15

    Jika y = )xcsc(3

    1-p , tentukan

    dx

    dy

    Penyelesaian :

    Misal u = p-x y = ucsc3

    1

    1dx

    du-= cotuucsc

    3

    1

    du

    dy-=

    x)-cot()xcsc(3

    1cotuucsc

    3

    1)1)(cotuucsc

    3

    1(

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dyp-p==--==

    Soal-soalTentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi berikut ! PR : 2, 5, 6 & 9

    1. f(x) = )32

    xsin(

    p- 6. f(x) = )x

    3(csc4 -p

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    14/34

    101

    2. f(x) = cos )3

    x

    2( -p

    7. g(t) = tcost2sin2

    1p

    3. g(x) = tan3

    x 8. h(w) = )bwcos(

    )awsin(

    -p

    p-

    4. h(x) = cot3x 9. v(t) =)tbcos(

    t2sinat2

    -

    -

    5. w(x) = )32

    x(sec5

    p- 10. g(t) =

    t3sin

    cos2ttsin

    4.7 Turunan fungsi-fungsi trigonometri invers

    Jika y = f(x) = arcsin x maka 2x1

    1

    )x('fdx

    dy

    -== (4.24)

    Bukti :

    y = arcsinx sin y = x 1dx

    dx

    dx

    dyycos ==

    ycos

    1

    dx

    dy=

    Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

    sin y = x

    cos y = 2x1 -

    2x1

    1

    dx

    dy

    -

    = (terbukti)

    2x1 -

    Jika y = arcsin u dan u = f(x) makadx

    du

    u1

    1

    dx

    dy

    2-

    = (4.25)

    Bukti :

    y = arcsin u 2u1

    1

    du

    dy

    -

    =

    dx

    du

    u1

    1

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy

    2-

    == (terbukti)

    Contoh 4.16

    Jika y = )x3

    1arcsin(8

    3- , tentukan

    dx

    dy

    Penyelesaian :

    Misal u = x3

    1- y = uarcsin

    8

    3

    1 x

    y

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    15/34

    102

    3

    1

    dx

    du-=

    2u1

    1

    8

    3

    du

    dy

    -

    =

    22 x9

    118

    1

    3

    1

    u1

    1

    8

    3

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy

    -

    -=

    -

    -==

    Jika y = f(x) = arccos x maka2x1

    1)x('f

    dx

    dy

    -

    -== (4.26)

    Bukti :

    y = arccosx cos y = x 1dx

    dx

    dx

    dyysin ==-

    ysin

    1

    dx

    dy-=

    Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

    cos y = x

    sin y = 2x1 -

    2x1

    1

    dx

    dy

    -

    -= (terbukti) 2x1 -

    x

    Jika y = arccos u dan u = f(x) makadx

    du

    u1

    1

    dx

    dy

    2

    -

    -= (4.27)

    Bukti :

    y = arccos u 2u1

    1

    du

    dy

    -

    -=

    dx

    du

    u1

    1

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy

    2-

    -== (terbukti)

    Contoh 4.17

    Jika y = 2xarccos3- , tentukandx

    dy

    Penyelesaian :

    Misal u = 2x y = uarccos3- 2

    dx

    du=

    2u1

    13

    du

    dy

    -

    =

    22 x41

    6)2(

    u1

    13

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy

    -

    =

    -

    ==

    1

    y

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    16/34

    103

    Jika y = f(x) = arctan x maka2x1

    1)x('f

    dx

    dy

    +

    == (4.28)

    Bukti :

    y = arctanx tan y = x sec2y 1dx

    dx

    dx

    dy==

    ysec

    1

    dx

    dy2

    =

    Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

    tan y = x

    sec2y = 2x1 -

    2x1 + x

    2x1

    1

    dx

    dy

    -

    = (terbukti)

    1

    Jika y = arctan u dan u = f(x) makadx

    du

    u1

    1

    dx

    dy2

    +

    = (4.29)

    Bukti : y = arctan u 2u1

    1

    du

    dy

    +

    =

    dx

    du

    u1

    1

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy2

    +

    == (terbukti)

    Contoh 4.18

    Jika y = x3

    1

    arctan5

    3

    , tentukan dx

    dy

    Penyelesaian :

    Misal u = x3

    1 y = uarctan

    5

    3

    3

    1

    dx

    du=

    2u1

    1

    5

    3

    du

    dy

    +

    =

    )x9

    11(5

    1

    3

    1

    u1

    1

    5

    3

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy

    22

    +

    =

    +

    ==

    Jika y = f(x) = arccot x maka2x1

    1)x('f

    dx

    dy

    +

    -== (4.30)

    Bukti : y = arccotx cot y = x -csc2y 1dx

    dx

    dx

    dy==

    ycsc

    1

    dx

    dy2

    -=

    Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

    cot y = x

    csc2y = 2x1 +

    2x1 + 1

    y

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    17/34

    104

    2x1

    1

    dx

    dy

    +

    -= (terbukti)

    x

    Jika y = arccot u dan u = f(x) makadx

    du

    u1

    1

    dx

    dy2

    +

    -= (4.31)

    Bukti : y = arccot u 2u1

    1

    du

    dy

    +

    -=

    dx

    du

    u1

    1

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy2

    +

    -== (terbukti)

    Contoh 4.19

    Jika y = 2 arccot 3x, tentukandx

    dy

    Penyelesaian :Misal u = 3x y = 2 arccot u

    3dx

    du=

    2u1

    12

    du

    dy

    +

    -=

    22 x91

    6)3(

    u1

    12

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy

    +

    -=

    +

    -==

    Jika y = f(x) = arcsec x maka1xx

    1)x('fdxdy

    2-

    == (4.32)

    Bukti : y = arcsecx sec y = x secy tany 1dx

    dx

    dx

    dy==

    ytanysec

    1

    dx

    dy-=

    Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

    sec y = x

    sec y tan y = 1xx 2 -

    x 1x2 -

    1xx

    1

    dx

    dy

    2 -

    -= (terbukti)

    1

    Jika y = arcsec u dan u = f(x) makadx

    du

    1uu

    1

    dx

    dy

    2-

    = (4.33)

    Bukti : y = arcsec u 1uu

    1

    du

    dy

    2-

    =

    dx

    du

    1uu

    1

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy

    2-

    == (terbukti)

    y

    y

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    18/34

    105

    Contoh 4.20

    Jika y = arcsec )x2( -p , tentukan

    dxdy

    Penyelesaian :

    Misal u = x2

    -p

    y = arcsec u

    1dx

    du-=

    1uu

    1

    du

    dy

    2-

    =

    1)x2()x

    2(

    1)1(

    1uu

    1

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy

    22--

    p-

    p

    -=-

    -

    ==

    Jika y = f(x) = arccsc x maka1xx

    1)x('f

    dx

    dy

    2-

    -== (4.34)

    Bukti :

    y = arccscx csc y = x -csc y cot y 1dx

    dx

    dx

    dy==

    ycotycsc

    1

    dx

    dy-=

    Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

    csc y = x

    csc y cot y = 1xx 2 -

    x 1

    1xx

    1

    dx

    dy

    2-

    -= (terbukti)

    1x2 -

    Jika y = arcsec u dan u = f(x) makadx

    du

    1uu

    1

    dx

    dy

    2-

    -= (4.35)

    Bukti : y = arccsc u 1uu

    1

    du

    dy

    2-

    -=

    dxdu

    1uu1

    dxdu.

    dudy

    dxdy

    2-

    -== (terbukti)

    Contoh 4.21

    Jika y = arccsc )2

    x( p- , tentukan

    dx

    dy

    Penyelesaian :

    Misal u =2

    x p- y = arccsc u

    1dx

    du=

    1uu

    1

    du

    dy

    2-

    -=

    y

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    19/34

    106

    1)2

    x()2

    x(

    1)1(

    1uu

    1

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy

    22-

    p-

    p-

    -=

    -

    -==

    Soal-soalCarilah turunan pertama dari soal-soal berikut !

    1. y = arcsin(p-x) 3.xarccos

    x2cosy =

    2. y = -3 arccos 4x 4. y = arctan x sin 3x

    4.8 Turunan fungsi Eksponen

    Jika y = f(x) = ex maka == )x('f

    dx

    dye

    x (4.36)

    Bukti :

    exdidefinisikan sebagai

    n

    n

    x1

    nlim

    +

    Dengan menggunakan teorema binomial didapat :n

    n

    x1

    + = L

    n

    x

    3!

    1).2n)(1n(n

    n

    x

    !2

    1).1n(n

    n

    x

    !1

    1n1.n

    n

    x

    !0

    n1 33n22n10

    +

    --+

    -+

    -+

    --

    n

    n

    x1

    + = Lx

    3!

    )n/21)(n/11(x

    !2

    )n/11(x1 32 +

    --+

    -++

    n

    n

    x1

    nlim

    +

    =

    +

    --+

    -++

    Lx

    3!

    )n/21)(n/11(x

    !2

    )n/11(x1

    nlim 32

    ex= L

    3

    x

    !2

    xx1

    32++++ (4.37)

    Sehingga : e = LL ++++=++++!3

    1

    !2

    111

    3

    1

    !2

    111

    32 (4.38)

    Jika y = f(x) = ex

    Makax

    )1e(elim

    x

    eelim

    x

    )x(f)xx(flim)x('f

    dx

    dy xx

    0x

    xxx

    0x0x D

    -=

    D

    -=

    D

    -D+==

    D

    D

    D+

    DD

    Karena e

    x

    =L

    3

    x

    !2

    x

    x1

    32++++

    , maka e

    Dx

    1 =L

    3

    x

    !2

    x

    x

    32+

    D+

    D+D

    Sehinggax

    )1e(elim

    xx

    0x D

    -D

    D= x

    2x

    0xe

    3

    x

    !2

    x1elim =

    +

    D+

    D+

    DL (terbukti)

    Jika y = eu dan u = f(x) maka

    dx

    due

    dx

    dy u= (4.39)

    Bukti : y = eu ue

    du

    dy=

    u = f(x) )x('fdx

    du=

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    20/34

    107

    dx

    due

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy u== (terbukti)

    Contoh 4.22

    Jika y = bxae2 -- , tentukandx

    dy

    Penyelesaian :Misal : u = a bx

    dx

    du= -b

    bxabxa be)b)(e(dx

    dy ---=-=

    4.9 Turunan fungsi logaritma

    Jika y = f(x) = ln x maka == )x('fdx

    dy

    x

    1 (4.40)

    Bukti :y = f(x) = ln x

    x

    x

    x1ln

    limx

    xln)xxln(lim

    x

    )x(f)xx(flim)x('f

    dx

    dy

    0x0x0x D

    D+

    =D

    -D+=

    D

    -D+==

    DDD

    =

    D+

    D=

    D x

    x1ln

    x

    1lim0x

    =

    D+

    D=

    D x

    x1ln

    x

    xlim

    x

    1

    0x

    x

    x

    0x x

    x1lnlim

    x

    1 D

    D

    D+=

    Berdasarkan teorema binomial maka :

    L+

    D

    -

    D

    D+

    D

    D+=

    D+

    -D

    -D

    DD

    !2

    x

    x11

    x

    x

    x

    x

    !1

    x

    x1

    x

    x

    !0

    1

    x

    x1

    22x

    x1

    x

    x

    x

    x

    x

    x

    Jadi :

    +

    D

    -D

    D

    +

    D

    D

    +=

    D+

    -

    D

    -

    DD

    D

    D

    DL

    !2

    xx11

    xx

    xx

    !1

    xx1

    xx

    !0

    1lnlim

    x

    1

    x

    x1lnlim

    x

    1

    22x

    x1

    x

    x

    xx

    0x

    xx

    0x

    +

    D-

    D-

    +

    D-

    ++=

    D+

    D

    D

    DL

    !3

    x

    x21

    x

    x1

    !2

    x

    x1

    11lnlimx

    1

    x

    x1lnlim

    x

    1

    0x

    x

    x

    0x

    ( )x

    11

    x

    1eln

    x

    1

    !3

    1

    !2

    111ln

    x

    1===

    ++++= L (terbukti)

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    21/34

    108

    Jika y = ln u dan u = f(x) makadx

    du

    u

    1

    dx

    dy= (4.41)

    Bukti : y = ln uu

    1

    du

    dy=

    u = f(x) )x('fdx

    du=

    dx

    du

    u

    1

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy== (terbukti)

    Contoh 4.23

    Jika y = e2x

    ln x3

    1tentukan

    dx

    dy

    Penyelesaian :Misal : u = e2x v = ln x31

    x2e2dx

    du=

    x

    1

    dx

    dv=

    +=+=+=x

    1x3

    1ln2e

    x

    1ex

    3

    1lne2

    dx

    dv.uv.

    dx

    du

    dx

    dy x2x2x2

    Jika y = f(x) =alog x maka == )x('f

    dx

    dy

    x)a(ln

    1 (4.42)

    Bukti :

    y =alog x a

    y= x

    y ln a = ln x y = xlnaln

    1

    x)a(ln

    1

    dx

    dy= (terbukti)

    Jika y =alog u dan u = f(x) maka

    dx

    du

    u)a(ln

    1

    dx

    dy= (4.43)

    Bukti :

    y =alog u

    u)a(ln

    1

    du

    dy=

    dx

    du.u)a(ln

    1

    dx

    du.du

    dy

    dx

    dy== (terbukti)

    Contoh 4.24

    Jika y = 7log(3-5x) tentukandx

    dy

    Penyelesaian :Misal : u = 3 5x 5dx

    du-=

    )x53)(7(ln

    5

    dx

    du

    u)a(ln

    1

    dx

    dy

    -

    -==

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    22/34

    109

    Soal-soalTentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi berikut !

    1. y = xe3x

    4. y =x4

    2

    e

    x3lnx 7. y =

    x4ln

    ex

    3

    1

    10. y =xlne

    ex5lnxx

    x-

    2. y =x3e2

    2x3-

    5. y =x2

    x

    e

    )ex4(lnx + 8. y =

    x23

    5

    e

    )x1log(3

    -

    -

    3. y = x3 ln2x 6. y =x65

    x3ln2

    - 9. y =

    x4log

    ex3

    bxa3 -

    4.10 Turunan fungsi hiperbolik

    Jika y = f(x) = sinhx maka == )x('fdx

    dycoshx (4.44)

    Bukti :

    y = f(x) = sinhx = )ee(21 xx --

    )x('fdx

    dy= = )ee(

    2

    1 xx -+ = coshx (terbukti)

    Jika y = sinh u dan u = f(x) maka =dx

    dycosh u

    dx

    du (4.45)

    Bukti :

    y = sinh u ucoshdu

    dy=

    dx

    duucosh

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy== (terbukti)

    Contoh 4.25

    Jika y = 3 sinh x5

    1, tentukan

    dx

    dy

    Penyelesaian :

    Misal : u = x5

    1 y = 3 sinh u

    5

    1

    dx

    du= ucosh3

    du

    dy=

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    23/34

    110

    x3

    1cosh5

    3)5

    1u)(cosh3(

    dx

    du

    du

    dy

    dx

    dy===

    Jika y = f(x) = coshx maka == )x('fdx

    dysinhx (4.46)

    Bukti :

    y = f(x) = coshx = )ee(2

    1 xx -+

    )x('fdx

    dy= = )ee(

    2

    1 xx -- = sinhx (terbukti)

    Jika y = cosh u dan u = f(x) maka =dx

    dysinh u

    dx

    du (4.47)

    Bukti :

    y = cosh u usinhdu

    dy=

    dx

    duusinh

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy== (terbukti)

    Contoh 4.26

    Jika y = cosh (1-2x), tentukandx

    dy

    Penyelesaian :

    Misal : u = 1-2x y = cosh u

    2dx

    du-= usinh=

    d u

    d y

    )21sinh(2)u)(-2(sinh xd x

    du

    du

    dy

    d x

    d y--===

    Jika y = f(x) = tanhx maka == )x('fdx

    dysech2x (4.48)

    Bukti :

    y = f(x) = tanhx = xcosh

    xsinh

    )x('fdx

    dy= =

    xcosh

    xsinhxcosh

    )x(cosh

    )x)(sinhx(sinh)x)(coshx(cosh2

    22

    2

    -=

    -

    = xhsecxcosh

    1 22

    = (terbukti)

    Jika y = tanh u dan u = f(x) maka =dx

    dysech2u

    dx

    du (4.49)

    Bukti :

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    24/34

    111

    y = tanh u uhsecdu

    dy 2=

    dx

    duuhsec

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy 2== (terbukti)

    Contoh 4.27

    Jika y = tanh (a+bx), tentukandx

    dy

    Penyelesaian :Misal : u = a+bx y = tanh u

    bdx

    du= uhsec

    du

    dy 2=

    )bxa(hsecb)u)(bh(secdx

    du

    du

    dy

    dx

    dy 22+===

    Jika y = f(x) = cothx maka == )x('fdx

    dy-csch2x (4.50)

    Bukti :

    y = f(x) = cothx =xsinh

    xcosh

    )x('fdx

    dy= =

    xsinh

    xcoshxsinh

    )x(sinh

    )x)(coshx(cosh)x)(sinhx(sinh2

    22

    2

    -=

    -

    = xhcscxsinh

    1 2

    2 -=

    -

    (terbukti)

    Jika y = coth u dan u = f(x) maka =dx

    dy- csch2u

    dx

    du (4.51)

    Bukti : y = tanh u uhcscdu

    dy 2-=

    dx

    duuhcsc

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy 2-== (terbukti)

    Contoh 4.28

    Jika y = coth (a+bt), tentukandt

    dy

    Penyelesaian :Misal : u = a+bt y = coth u

    bdt

    du= uhcsc

    du

    dy 2-=

    )bta(hcscb)u)(bhcsc(dt

    du

    du

    dy

    dt

    dy 22+-=-==

    Jika y = f(x) = sechx maka == )x('fdx

    dy-csch2x (4.52)

    Bukti : y = f(x) = sechx =xcosh

    1

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    25/34

    112

    Misal u = 1 0dx

    du=

    V = coshx xsinhdx

    dv=

    2v

    dx

    dv.uv.

    dx

    du

    dx

    dy -

    = =2)x(cosh

    )x)(sinh1()x)(cosh0( -=

    xcosh

    xsinh2

    -

    = - tanhx sechx (terbukti)

    Jika y = sech u dan u = f(x) maka =dx

    dy- tanhu sechu

    dx

    du (4.53)

    Bukti : y = sech u uhsecutanhdu

    dy-=

    dx

    du

    usechutanhdx

    du

    .du

    dy

    dx

    dy-== (terbukti)

    Contoh 4.29

    Jika y = 2sech )x5

    1

    3

    1( - , tentukan

    dt

    dy

    Penyelesaian :

    Misal : u = x5

    1

    3

    1- y = 2 sech u

    5

    1

    dx

    du-= sechuutanh

    du

    dy-=

    )x5

    1

    3

    1sech()x

    5

    1

    3

    1tanh(

    5

    2)

    5

    1sechu)(-utanh2(

    dt

    du

    du

    dy

    dt

    dy--=-==

    y = f(x) = cschx maka == )x('fdx

    dy-csch x cothx (4.54)

    Bukti :

    y = f(x) = sechx =xsinh

    1

    Misal u = 1 0dx

    du=

    V = sinhx xcoshdx

    dv=

    2v

    dx

    dv.uv.

    dx

    du

    dx

    dy -

    = =2)x(sinh

    )x)(cosh1()x)(sinh0( -=

    xsinh

    xcosh

    2

    -

    = - cothx cschx (terbukti)

    Jika y = csch u dan u = f(x) maka =dx

    dy- cothu cschu

    dx

    du (4.55)

    Bukti :

    y = csch u uhcscucothdu

    dy-=

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    26/34

    113

    dx

    duucschucoth

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy-== (terbukti)

    Contoh 4.30

    Jika y = -3csch )x2

    1

    5

    1( + , tentukan

    dt

    dy

    Penyelesaian :

    Misal : u = x2

    1

    5

    1+ y = -3 csch u

    2

    1

    dx

    du= cschuucoth3

    du

    dy=

    )x2

    1

    5

    1sech()x

    2

    1

    5

    1coth(

    2

    3)

    2

    1cschu)(ucoth3(

    dt

    du

    du

    dy

    dt

    dy++===

    Soal-soalTentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi berikut !

    1. y = sinh(2-3x) 6. y =)x21coth(

    cbxax2

    +

    ++

    2. y = cosh(a2x b) 7. y =x2hsec

    e ax-

    3. y = x2sinh5x 8. y =)x54ln(

    x3hsec

    -

    4. y = emxcosh2x 9. y = 1)-csch(xx5

    1 3

    5. y = ln(2-x) tanh3x 10. y = bx)-csch(aex

    3

    1

    4.11 Turunan fungsi hiperbolik invers

    Jika y = f(x) = sinh-1x maka == )x('fdx

    dy

    1x

    1

    2+

    (4.56)

    Bukti : y = f(x) = sinh-1x = )1xxln( 2 ++

    1x1

    1xx1.

    1xx1x

    1xx1x

    x1

    dxdy

    222

    2

    2

    2

    +

    =

    +++

    ++=

    ++

    +

    +

    = (terbukti)

    Jika y = sinh-1u dan u = f(x) maka =dx

    dy

    dx

    du

    1u

    1

    2+

    (4.57)

    Bukti : y = sinh-1u 1u

    1

    du

    dy

    2+

    =

    dx

    du

    1u

    1

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy

    2+

    == (terbukti)

  • 5/20/2018 Kalkulus Bab IV Differensiasi

    27/34

    114

    Contoh 4.31

    Jika y = -3sinh-1 x2

    1, tentukan

    dt

    dy

    Penyelesaian :

    Misal : u = x2

    1 y = -3 sinh-1u

    2

    1

    dx

    du=

    1

    13

    2+

    -=

    udu

    dy

    14

    12

    3)

    2

    1)(

    1

    13(

    22

    +

    -=

    +

    -==

    xud t

    du

    du

    d y

    d t

    d y

    Jika y = f(x) = cosh-1x maka == )x('fdx

    dy

    1x

    1

    2-

    , x > 1 (4.58)

    Bukti : y = f(x) = cosh-1x = )1xxln( 2 -+

    1x

    1

    1xx

    1.

    1x

    x1x

    1xx

    1x

    x1

    dx

    dy

    222

    2

    2

    2

    -

    =

    -+-

    +-=

    -+

    -

    +

    = , x > 1 (terbukti)

    Jika y = cosh-1u dan u = f(x) maka =dx

    dy

    dx

    du

    1u

    1

    2-

    , u > 1 (4.59)

    Bukti : y = cosh-1u 1u

    1

    du

    dy

    2-

    =

    dx

    du

    1u

    1

    dx

    du.

    du

    dy

    dx

    dy

    2-

    == , u > 1 (terbukti)

    Contoh 4.32

    Jika y = cosh-1 x4

    3, tentukan

    dx

    dy

    Penyelesaian :

    Misal : u = x4

    3 y = cosh-1u

    4

    3

    dx

    du=

    1u

    1

    du

    dy

    2-

    =

    1x16

    94

    3)4

    3)(

    1u

    1(

    dt

    du

    du

    dy

    dt

    dy

    22+

    =

    -

    ==

    Jika y = f(x) = tanh-1x maka == )x('fdx

    dy

    2x1

    1

    -

    , 1x < (4.60)

    Bukti : y = f(x) = tanh-1x = 1x,x1

    x1ln

    2

    1