insect control rp4+cover (1)

8/18/2019 Insect Control rp4+cover (1)

1/163

ฝายชววทยาและนเวศวทยา กล มกฏวทยาทางการแพทย สถาบันวจัยวทยาศาสตรสาธารณสข

กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข

ªÕÇÇÔ·ÂÒªÕÇÇÔ·ÂÒและการควบคมและการควบคม

ท เปนปัญหาสาธารณสขท เปนปัญหาสาธารณสข

áÁÅ§áÁÅ§


2/163


3/163

ฝายชววทยาและนเวศวทยา กล มกฏวทยาทางการแพทยสถาบันวจัยวทยาศาสตรสาธารณสข

กรมวทยาศาสตรการแพทย

กระทรวงสาธารณสข

ªÕÇÇÔ·ÂÒáÁÅ§และการควบคม

ท เปนปัญหาสาธารณสข


4/163

ii

ชววทยาและการควบคมแมลงท เปนปญัหาสาธารณสข

ชววทยาและการควบคมแมลงท เปนปัญหาสาธารณสข

จดทโดย สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขกรมวทยาศาสตรการแพทย

กระทรวงสาธารณสขโทร 0-2951-0000-14 ตอ 99245Email: [email protected]

[email protected]

บรรณาธการ อษาวด ถาวระผ ชวยบรรณาธการ จกรวาล ชมภศร

สวฒนา ศรออนสกญญา ปโรทกานนท

พมพคร งท 1 พ.ศ. 2544พมพคร งท 2 พ.ศ. 2547พมพคร งท 3 พ.ศ. 2548พมพคร งท 4 พ.ศ. 2553 (ฉบบปรบปรง)

ออกแบบ Desire CRMพมพท บรษท หนงสอดวน จกด

ขอมลทางบรรณานกรมของหอสมดแหงชาต สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข.

ชววทยาและการควบคมแมลงท เปนปัญหาสาธารณสข.--นนทบร: สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข, 2544.

154 หนา.1. แมลงท เปนพาหะของโรค. I. ช อเร อง.

614.43ISBN 974-7549-20-4


5/163

ชววทยาและการควบคมแมลงท เปนปญัหาสาธารณสขiii

คน

แมลงเปนสตวท มจนวนมากท สดในโลก คาดคะเนวามแมลงท งหมดประมาณ 5 ลานชนด บางชนดเปนพาหะของโรคท สคญทางสาธารณสข เน องจากประเทศไทยต งอย ในเขตเสนศนยสตร ซ งมสภาพอากาศและส งแวดลอมท เอ อตอการขยายพนธ และการเจรญเตบโตของแมลง จงตองเผชญกบโรคตางๆ ท มแมลงเปนพาหะ เชน ไขเลอดออก ไขชคนกนยาไขสมองอกเสบ มาลาเรย โรคเทาชาง โรคไทฟอยด อหวาตกโรค โรคภมแพตางๆ

การศกษาวจยทางชววทยาและนเวศวทยาของแมลงท เปนปัญหาสาธารณสข จงม ความสคญในฐานะท เปนการสรางองคความร เก ยวกบแมลง เพ อจะไดสามารถควบคมปองกน และกจดแมลงตางๆ ไดอยางมประสทธภาพ

สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขเปนหนวยงานท ดเนนการวจยเพ อพฒนาเทคโนโลยในการควบคมและปองกนโรค รวมถงปองกนกจดแมลง ตลอดจนพฒนาระบบขอมลเก ยวกบโรคตดเช อและพาหะนโรคมาอยางตอเน อง ไดจดทหนงสอเลมน ข นเพ อเผยแพรองคความร เก ยวกบแมลงท เปนปัญหาสคญทางสาธารณสข เชน ยง ร นฝอยทรายแมลงสาบ แมลงวน เหา โลน เรอด หมด เหบ ไร และสตวขาขอมพษตางๆ เพ อเปนประโยชนทางการศกษาและการปฏบตหนาท ของเจาหนาท สาธารณสขในการควบคมโรค โดยไดรวมเร องของปลวกเอาไวดวย เพราะถงแมจะไมใชพาหะนโรค แตปลวกเปนแมลงท สรางความสญเสยแกส งกอสรางและวสดอปกรณตางๆ ท ประชาชนจนวนมากเผชญอย

หวงวาผลของความเพยรในการศกษาวจย และความต งใจดท จะถายทอดความร ท ไดรบ ของฝายชววทยาและนเวศวทยา จะเปนประโยชนตอการปองกนและควบคมโรคท มแมลงเปนพาหะ ตามสมควร

(ดร. นพ.ปฐม สวรรคปัญญาเลศ)ผ อนวยการสถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข


6/163

iv


¼Ù ŒàÃÕÂºàÃÕÂ§

อษาวด ถาวระ วท.บ. (ชววทยา),วท.ม. (สตววทยา),Cert. Of Medical Entomology,Ph.D. (Tropical Medicine),นกวทยาศาสตรการแพทยชนาญการพเศษ

นฤมล โกมลมศร วท.บ. (ชววทยา),วท.ม. (อายรศาสตรเขตรอน),Dr.Med.Sci. (Medical Entomology),รองศาสตราจารย

อภวฏ ธวชสน วท.บ. (เทคนคการแพทย),Cert. Of Medical and Veterinary Vector Control,M.Appl.Sc. (Entomology),Ph.D. (Tropical Medicine)นกวทยาศาสตรการแพทยชนาญการพเศษ

จกรวาล ชมภศร วท.บ. (จลชววทยา)Ph.D. (Tropical Medicine) Candidateนกวทยาศาสตรการแพทยชนาญการ

สภทรา เตยวเจรญ วท.บ. (ชววทยา),วท.ม. (อายรศาสตรเขตรอน),พ.บ., อ.บ. (เวชศาสตรครอบครว)รองศาสตราจารย

นภา เบญจพงศ วท.บ. (เกษตร) สาขากฏวทยา,วท.ม. (เกษตร) สาขากฏวทยา,นกวชาการดานกฏวทยาทางการแพทย


7/163

ชววทยาและการควบคมแมลงท เปนปญัหาสาธารณสขv

อรญากร จนทรแสง วท.บ. (เกษตร) สาขากฏวทยา,วท.ม. (เกษตร) สาขากฏวทยา,Ph.D. (Biology)นกวทยาศาสตรการแพทยชนาญการพเศษ

ประคอง พนธอ ไร วท.บ. (ท วไป)วท.ม. (ปาราสต)ผ เช ยวชาญดานกฏวทยาทางการแพทย

ณ ฐ มาลยนวล วท.บ. (กฏวทยา),วท.ม. (อายรศาสตรเขตรอน),Ph.D. (Microbiology)รองศาสตราจารย

จตต จนทรแสง วท.บ. (เกษตร) สาขากฏวทยา,วท.ม. (เกษตร) สาขากฏวทยา,Ph.D. (Biology)นกวทยาศาสตรการแพทยชนาญการพเศษ


8/163

vi


เรอง ผ เรยบเรยง หนา

ยงพาหะ (Mosquito Vectors) อษาวด ถาวระ 1

ร นฝอยทราย (Sand flies) นฤมล โกมลมศร 25 แมลงสาบ (Cockroaches) อภวฏ ธวชสน 29

แมลงวน (Flies) จกรวาล ชมภศร 43

เหาและโลน (Lice) อษาวด ถาวระ 60

เรอด (Bed bugs) สภทรา เตยวเจรญ 67

และมวนเพชฌฆาต (Assassin bugs)

ดวงกนกระดก (Rove beetles) นภา เบญจพงศ 73 มด (Ants) อรญากร จนทรแสง 77

หมด (Fleas) ณ ฐ มาลยนวล, สภทรา เตยวเจรญ 86

เหบ (Ticks) และไร (Mites) ณ ฐ มาลยนวล 95

สตวขาขอมพษ จกรวาล ชมภศร 105(Venomous arthropods)

โรคตางๆ ท นโดยแมลง ประคอง พนธอไร 118

(Vector-borne diseases) ลกษณะทางคลนกท เกดจาก สภทรา เตยวเจรญ 127

สตวขาขอ (Clinical symptoms)

ปลวก (Termites) จตต จนทรแสง 138

ÊÒÃºÑÞ


9/163

ยงพาหะ (Mosquito Vectors)1

ตารางท 1 โรคท นโดยยงและแมลงดดเลอดอ นๆ ในประเทศไทย พาหะ โรค ยงกนปลอง (Anopheles spp. ) มาลาเรย, ฟลาเรย ยงรคาญ (Culex spp. ) ฟลาเรย, ไขสมองอกเสบ

ยงลาย (Aedes spp. ) เดงก, ไขเลอดออก (dengue haemorrhagic fever),ไขชคนกนยา, ฟลาเรย

ยงเสอ (Mansonia spp. ) ฟลาเรย ร นฝอยทราย (Phlebotomus, Lutzomyia spp. ) Leishmaniasis

ร น (Culicoides spp.) Mansonellosisร นด (ค น) Black flies (Simulium spp.) Allergic reactions

แมลงเปนสตวท มปรมาณมากท สดในโลก มท งแมลงท สวยงามมประโยชน เชน ผเส อแมลงปอ แมลงท เปนอาหาร เชน ต กแตน จ งหรด แมลงดานา แตแมลงท ทกคนร จกกนด และเปนสตวปกท พบไดทกหนทกแหง คอ ยง

ในโลกน มยงกวา 4,000 ชนด จดอย ในอนดบ Diptera วงศ Culicidae ยงบางชนดเปนพาหะนโรคมาส คนและสตว เชน ยงลาย Aedes aegypti และ Ae. albopictus นโรคไขเลอดออก (Dengue haemorrhagic fever) ไขชคนกนยา ยง Culex tritaeniorhynchus นโรคไขสมองอกเสบ (Encephalitis) ยงกนปลองนโรคมาลาเรย (Malaria) และยงเสอนโรคฟลาเรย (Filariasis) หรอโรคเทาชาง โรคท กลาวมาน เกดในคน สวนในสตวน นยงกมความสคญมากเชนกน เน องจากเปนตวนโรคตางๆ หลายชนดในสตว เชน ยงรคาญ Culexquinquefasciatus นโรคพยาธหวใจสนข มาลาเรยในนก ยงบางชนดชอบกดวว ทใหน หนกววลดและผลตนมไดนอยลง นอกจากเปนอนตรายตอคนและสตวเลอดอ นแลว ยงยงเปนอนตรายตอสตวเลอดเยนอกดวย

อษาวด ถาวระสถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย

ÂØ§¾ÒËÐ(Mosquito Vectors)


10/163

2


ªÕÇÇÔ·ÂÒáÅÐ¹ÔàÇÈÇÔ·ÂÒ

ยงมการเจรญเตบโตและเปล ยนแปลงรปรางแบบสมบรณ (complete metamorphosisหรอ holometabola) การเจรญเตบโตในแตละระยะตองมการลอกคราบ (molting) ซ งถกควบคมโดยฮอรโมนท สคญ 3 ชนด คอ brain hormone, ecdysone และ juvenile hormoneรปรางในแตละระยะแตกตางกนมาก แบงเปน 4 ระยะ คอ ระยะไข (egg) ระยะลกน (larva)ระยะตวโมง (pupa) และระยะตวเตมวย (adult)

ระยะไข ไขยงแตละชนดมขนาดและลกษณะไมเหมอนกน จากลกษณะการวางไขอาจบอกชนด

ของกล มยงได ยงชอบวางไขบนผวน หรอบรเวณช นๆ เชน บรเวณขอบภาชนะเหนอระดบน การวางไขของยงแบงออกเปน 4 ประเภท

1. วางไขใบเด ยวๆ บนผวน เชน ยงกนปลอง2. วางไขเปนแพ (raft) บนผวน เชน ยงรคาญ3. วางไขเด ยวๆ ตามขอบเหนอระดบน เชน ยงลาย4. วางไขตดกบใบพชน เปนกล ม เชน ยงเสอ หรอยงฟลาเรย

ระยะไขใชเวลา 2-3 วน จงฟักตวออกเปนลกน ในยงบางชนดไขสามารถอย ในสภาพแหงไดหลายเดอนจนกระท งเปนป เม อมนกจะฟักออกเปนลกน แหลงวางไขของยงแตละชนดแตกตางกน เชน ยงลายชอบวางไขในภาชนะขงน ท มนษยสรางข น สวนยงรคาญชอบวางไขในแหลงนสกปรกตางๆ นเสยจากทอระบายน แตหากไมพบสภาพนท ชอบ ยงกอาจวางไขในสภาพน ท ผดไป นกวทยาศาสตรหลายคนรายงานวาปัจจยท ชวยใหยงตวเมยร วาควรจะวางไขท ใดกคอ สารเคมบางอยางในน สารเคมน อาจเปนพวก diglycerides ซ งผลตโดยลกนยงท อาศยอย ในแหลงนน น หรอเปนกรดไขมน (fatty acid) จากแบคทเรย หรอเปนสารพวก phenolic compounds จากพชน

ไขยงรคาญ ไขยงกนปลอง ไขยงลาย


11/163


ระยะลกน ลกน ยงแตละชนดอาศยอย ในน ตางชนดกน เชน ตามภาชนะขงน ตางๆ ตามบอน

หนอง ลธาร โพรงไม หรอกาบใบไมท อ มน ลกน ยงสวนใหญลอยตวข นมาหายใจบนผวน โดยมทอสหรบหายใจเรยกวา siphon ยกเวนยงกนปลองไมมทอหายใจ แตจะวางตวขนาน

กบผวน โดยมขนลกษณะคลายใบพด (palmate hair) ชวยใหลอยตวและหายใจทางรหายใจ (spiracle) สวนยงเสอ (Mansonia sp.) จะใชทอหายใจซ งส นและปลายแหลมเจาะพวกพชน และหายใจเอาออกซเจนผานรากและลตนของพชน อาหารของลกนยงไดแกส งมชวตเลกๆ ในนน นเอง เชน แบคทเรย ยสต สาหราย ลกนจะลอกคราบ 4 คร ง เม อลอกคราบคร งสดทายกลายเปนตวโมง การเจรญเตบโตในระยะลกน ใชเวลาประมาณ 7-10 วนข นอย กบชนดของลกน อาหาร อณหภม และความหนาแนนของลกน ดวย

ระยะตัวโมงตวโมงรปรางผดไปจากลกน สวนหวเช อมตอกบสวนอก รปรางลกษณะคลายเคร อง

หมายจลภาค ( , ) ระยะน ไมกนอาหาร เคล อนไหวอยางรวดเรว มทอหายใจค หน งท สวนหวเรยก trumpets ระยะน ส นใชเวลาเพยง 1-3 วน

ลกน ยงรคาญ ลกน ยงกนปลอง ลกน ยงลาย

ตัวโมงยงรคาญ ตัวโมงยงกนปลอง ตัวโมงยงลาย

ลักษณะสคัญของตัวโมง

ทอหายใจตา

หัวและอกทอง

พาย (paddle)


12/163

4


ระยะตัวเตมวัยตวยงแบงออกเปน 3 สวน1. สวนหว (head) มลกษณะกลมเช อมตดกบสวนอก ประกอบดวยตา 1 ค ตาของ

ยงเปนแบบตาประกอบ (compound eyes) มหนวด (antenna) 1 ค ระยางคปาก (palpi) 1 ค

และมอวยวะเจาะดด (proboscis) 1 อน มลกษณะเปนแทงเรยวยาวคลายเขม สหรบแทงดดอาหารหนวดของยงแบงเปน 15 ปลอง สามารถใชจแนกเพศของยงได แตละปลองจะมขน

โดยรอบ ในยงตวเมยขนน จะส นและไมหนาแนน (sparse) เรยกวา pilose antenna สวนตวผ ขนจะยาวและเปนพ ม (bushy) เรยกวา plumose antenna หนวดยงเปนอวยวะท ใชในการรบคล นเสยง ตวผ จะใชรบเสยงการกระพอปกของตวเมย, ความช นของอากาศ, รบกล น

Palpi แบงเปน 5 ปลอง อย ตดกบ proboscis ในยงกนปลองตวเมย palpi จะตรงและยาวเทากบ proboscis สวนยงตวผ ตรงปลาย palpi จะโปงออกคลายกระบอง ในยงอ นท ไมใชยงกนปลอง palpi ของตวเมยจะส นประมาณ 1/4 ของ proboscis สวนตวผ palpiจะยาว แตตรงปลายไมโปง และมขนมากท สองปลองสดทายซ งจะงอข น

2. สวนอก (thorax) มปก 1 ค ดานบนของอก (mesonotum) ปกคลมดวยขนหยาบๆและเกลด ซ งมสและลวดลายตางๆ กน เราใชลวดลายน สหรบแยกชนดยงได ดานขางของอกมเกลดและกล มขน ซ งใชแยกชนดของยงไดเชนกน ดานลางของอกมขา แตละขาแบงออกเปนชวงตางๆ คอ coxa ซ งมขนาดส นอย ท โคนสด ตอไปเปน trochanter คลายๆ บานพบ,femur, tibia และ tarsus ซ งมอย 5 ปลอง ปลองสดทายมหนามงอๆ 1 ค เรยกวา claws ขากมเกลดสตางๆ ใชแยกชนดของยงได ปกมลกษณะแคบและยาว มลายเสนปก (veins) ซ งมช อเฉพาะของแตละเสนปกจะมเกลดสตางๆ กน ตรงขอบปกดานหลงจะมขนเรยงเปนแถวเรยก fringe เกลดและขนบนปกน กใชในการแยกชนดของยงไดเชนกน นอกจากน ยงม halteres 1 ค มลกษณะเปนป มเลกๆ อย ตอหลงจากปก เม อยงบน halteres จะส นอยางเรวใชประโยชนในการทรงตวของยง

3. สวนทอง (abdomen) มลกษณะกลม ยาว ประกอบดวย 10 ปลอง แตจะเหนชดเพยง 8 ปลอง ปลองท 9-10 จะดดแปลงเปนอวยวะสบพนธ ในยงตวผ จะใชสวนน ใชแยกชนดของยงได

หนวดยงตัวเมย (pilose antenna) หนวดยงตัวผ (plumose antenna)


13/163


อาหารยงท ง 2 เพศ กนนหวานจากเกสรดอกไมกสามารถดรงชวตอย ได แตสวนใหญยง

ตวเมยยงตองการโปรตนจากเลอดมนษยหรอสตว เพ อชวยในการเจรญของไขและใชสรางพลงงาน ยงตวเมยเทาน นท กดคนและสตว ยงแตละชนดชอบกนเลอดตางกน พวกท ชอบกนเลอดสตวเรยก zoophilic สวนพวกท ชอบกนเลอดคนเรยก anthropophilic เลอดจะเขาไปชวยในการเจรญของไข การเจรญของไขแบบท ตองการโปรตนจากเลอดเรยก anautogenyในยงไมก ชนดไขจะสกไดโดยใชอาหารท สะสมไว ไมตองกนเลอด เรยก autogeny เชน ยง

Aedes togoi, Culex molestus เวลาท ยงออกหากนกไมเหมอนกน เชน ยงลายชอบหากนในเวลากลางวน สวนยงรคาญชอบหากนในเวลากลางคน ยงแมไกชอบหากนตอนพลบคและย ร ง

การบนมลกษณะเฉพาะสหรบยงแตละชนด เชน ยงลายบานจะบนไปไมไกลบนไดประมาณ

30-300 เมตร ยงลายสวนบนไดประมาณ 400-600 เมตร ยงกนปลองบนไดประมาณ 0.5-1.6กโลเมตร สวนยงรคาญบนไดต งแต 200 เมตรถงหลายกโลเมตร ยงพาหะนโรคไขสมอง

ภาพแสดงสวนตางๆ ของยง

Scutellum

THORAX

Compound eye

Wing

Fore leg

ProboscisAntenna

HEAD

Maxillary palpusOcciput

Scutum

Femur

Tibia

Tarsus Mid leg

Hind leg

Cercus

ABDOMEN

Vertex

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

Claw

FringeHalteres


14/163

6


อกเสบบนไดไกลถง 50 กโลเมตร ยงตวเมยสามารถบนไดไกลกวายงตวผ

การผสมพันธ ยงตวผ ลอกคราบโผลออกจากตวโมงกอนยงตวเมย และอย ใกลๆ แหลงเพาะพนธ เม อ

ตวเมยออกมา 1-2 วน จะผสมพนธ กน หลงจากผสมพนธ แลวยงตวเมยจะออกหาแหลงเลอดแตยงบางชนดตองการเลอดกอนการผสมพนธ เชน Anopheles culicifacies นอกจากน ยงกนปลองมพฤตกรรมการบนวอนเปนกล มเพ อการจบค ผสมพนธ เรยก swarming ซ งมกเกดข นตอนพระอาทตยกลงตก โดยแสงท ออนลงอยางรวดเรวมผลในการกระต นกจกรรมน

สวนยงลายจบค ผสมพนธ โดยไมตอง swarm ตวผ จะตอบสนองตอเสยงกระพอปกของยงตวเมย ยงลายตวผ สามารถคนหาตวเมยไดภายในระยะทางประมาณ 25 เซนตเมตร

อายของยงยงตวผ มกมอายส นกวายงตวเมย โดยยงตวผ มอายประมาณ 1 สปดาห ยกเวนในกรณ

ท เล ยงดดวยอาหารสมบรณและมความช นสง จะมอายอย ไดเปนเดอน สวนยงตวเมยมอาย 1-5 เดอน

อายของยงข นอย กบปัจจยหลายอยาง เชน ในฤดรอน ยงมกจกรรมมาก ทใหอายส นเฉล ยประมาณ 2 สปดาห ในฤดหนาวยงมกจกรรมนอย จงอายยน ในบางพ นท ยงสามารถจศลตลอดฤดหนาว

ยงท สคญในทางการแพทยม 4 สกล คอ1. ยงลาย (Genus Aedes)2. ยงควเลกซ หรอยงรคาญ (Genus Culex)3. ยงกนปลอง (Genus Anopheles)4. ยงเสอ หรอยงฟลาเรย (Genus Mansonia)

ยงกนปลองยงลาย ยงรคาญ ยงเสอ


15/163


Genus Aedes

ยงในสกลน ท สคญม 2 ชนด คอ ยงลายบาน Aedes aegypt i และ ยงลายสวน Aedes albopictus

ยงลายบาน (Aedes aegypti)เปนตวการสคญในการนโรคไขเลอดออกและไขชคนกนยาในประเทศไทย (ทาง

อเมรกาใต แอฟรกา นไขเหลอง yellow fever) มถ นกเนดจากแอฟรกา ชอบอาศยอย ในบานหรอบรเวณรอบๆ บาน แหลงเพาะพนธ ของยงลาย เชน ต มน ถงซเมนต ใสน บอคอนกรตในหองน , จานรองขาต กนมด, ยางรถยนตเกาๆ, กระปอง, แจกน, รางน ฝนท มน ขง, กะลามะพราว, กาบใบตนไม, รตนไม

ยงลายมการเจรญเตบโตและเปล ยนแปลงรปรางแบบสมบรณ (complete metamor-phosis) เชนเดยวกบยงชนด อ น การเจรญเตบโตแบงเปน 4 ระยะ คอ

1. ไข (egg) ยงลายจะวางไขเปนฟองเด ยวๆ ตดไวท ผนงดานในเหนอระดบน บรเวณท ช นๆ ไขใหมมสขาว ตอมาประมาณ 12-24 ช วโมง จะเปล ยนเปนสด ระยะฟักตวในไขประมาณ 2.5-3.5 วน ในสภาพความช นสงและอณหภมประมาณ 28-30oซ สามารถอย ในท แหงไดนานเปนป เม อระดบน ทวมไขจงฟักตวออกมาเปนลกน

2. ลกน (larva) หลงจากออกจากไขแลว ลกน เร มกนอาหารมการเจรญเตบโต และลอกคราบ 4 คร ง ระยะในการลอกคราบแตละคร งเรยกวา instar เชน ลกน ท ฟักออกจากไข เรยกวา first instar เม อลอกคราบตอไปกลายเปน second instar ลกน ใชเวลาในการเจรญเตบโตประมาณ 7-10 วน ลอกคราบคร งสดทายกลายเปนตวโมงหรอดกแด

3. ตวโมง (pupa) ระยะน ตวจะโคงงอ ไมมการกนอาหาร ชอบลอยตดกบผวนใชเวลา 1-2 วน จงลอกคราบออกเปนตวเตมวย

4. ตวเตมวย (adult) เร มผสมพนธ เม ออายประมาณ 24 ช วโมง ตวเมยผสมพนธ เพยงคร งเดยว แตวางไขไดหลายคร ง สวนตวผ ผสมพนธ ไดหลายสบคร งในหน งช วโมง หลงจากน นยงตวเมยจะออกกนเลอด ยงลายชอบกนเลอดคน และหากนในเวลากลางวน บางคร งยงลายอาจกดคนในเวลากลางคนแตเปนภาวะจเปน เชน ไมพบเหย อในเวลากลางวน หลงจากกนเลอดอ มแลว ยงตวเมยจะไปเกาะพกรอใหไขเจรญเตบโต เรยกชวงน วา gonotrophic cycleซ งใชเวลาประมาณ 2.5-3.5 วน แหลงเกาะพกของยงลายไดแกบรเวณท มด อบลมในหองน ในบาน โดยเฉพาะตามส งหอยแขวนภายในบาน เชน เส อผา ม ง มาน หลงจากไขเจรญเตมท แลว จะบนไปหาท วางไข ชอบท รม น ท มใบไมรวงลงไปและมสน ตาลๆ จะกระต นการวางไขไดด แตยงลายไมชอบน ท มกล นเหมน


16/163

8


ลกษณะท สคญของยงลาย Aedes aegyptiตวเตมวย l ตรงบรเวณดานหลงของอก มเกลดสขาวเปนรปเคยว 2 อนค กนลกน ยง l บรเวณทองปลองท 8 ม comb scale ลกษณะคลายฉมวก

l บรเวณอก มหนามแหลมอย ดานขางเรยกวา lateral spine

ยงลายบาน ยงลายสวน

ยงลายสวน ( Aedes albopictus)ยงลายชนดน มถ นกเนดในเอเชยลกษณะคลายคลงกบยง Ae. aegypti มาก แต

สงเกตไดจากเกลดสขาวบนดานหลงของอกไมเปนรปเคยว แตเปนเสนตรงเสนเดยวพาดตามยาวตรงกลาง อปนสยความเปนอย คลายยงลายบานแตมกพบอย ในชนบท แหลงนท ใชเพาะพนธ มกจะเปนแหลงนธรรมชาต ในสวนผลไม สวนยาง อทยานตางๆ เชน โพรงไม,กระบอกไมไผ, ลกมะพราว, กะลา, กระปอง, ขวดพลาสตกท นกทองเท ยวท งไว ยงลายสวนบนไดไกลกวายงลายบาน ยงชนดน เปนตวการสคญในการนเช อไวรสโรคไขเลอดออกและไขชคนกนยาไดเชนเดยวกน

Genus Culex

ยงในสกลน ท สคญทางแพทยม 4 ชนดคอ1. Culex pipiens quinquefasciatus2. Culex tritaeniorhynchus3. Culex gelidus4. Culex fuscocephala

ยงรคาญ (Culex quinquefasciatus)พบมากในแอฟรกาและเอเชย วางไขเปนแพในนเนาเสย แหลงเพาะพนธ มกอย ใกล

บาน ไขแพหน งมประมาณ 200-250 ฟอง ท อณหภม 24-30oซ ไขฟักภายใน 30 ช วโมง ออก


17/163


หากนกลางคน ชอบกนเลอดคน ในประเทศพมา อนเดย อนโดนเซย ยงชนดน เปนตวการสคญในการนโรคฟลาเรย สหรบประเทศไทย พบวายงชนดน สามารถนเช อฟลาเรยได เชนกน แตการศกษาเร องน ในสภาพธรรมชาตยงมขอมลนอย นอกจากน ยงอาจทใหมอาการคนแพ และเกดเปนแผลพพองไดในบรเวณท ถกยงกดและใกลเคยง

Culex tritaeniorhynchus

ยงชนดน เปนตวนเช อไวรส Japanese B encephalitis ซ งทใหเกดโรคไขสมองอกเสบพบท วไปในประเทศไทย แตพบมากในจงหวดภาคเหนอ เชนเชยงใหม เชยงราย อตรดตถ นาน แหลงเพาะพนธ อย ตามทองนา หลมท เกดจากรอยเทาสตว บอน เลกๆ ท มพชน ลธารยงชนดน ชอบกนเลอดวว ควายและหม มากกวาเลอดคนและนก ออกหากนต งแตพลบค จนตลอดคน สวนมากหากนนอกบาน

Culex gelidus

เปนตวนเช อไวรสท ทใหเกดโรคไขสมองอกเสบ เชนเดยวกบ Cx. tritaeniorhynchus แหลงเพาะพนธ ไดแก สระน บอ หนอง น ลางคอกสตว ลธารเลกๆ ยงชนดน ชอบอาศยอย ในแหลงน ท มพชน หากนกลางคน ชอบกนเลอดสตว

Culex fuscocephala

เปนตวนเช อไวรสท ทใหเกดโรคไขสมองอกเสบ พบตามหนองน บง นาขาว หากนกลางคน ยงชนดน ชอบกนเลอดสตว เชน วว, ควาย, สกร, นก, คน

Genus Anopheles

ยงสกลน เปนตวการนโรคมาลาเรย ซ งเกดจากเช อโปรโตซว Plasmodium ยงกนปลองท เปนพาหะสคญในประเทศไทยม 4 ชนด คอ

Cx. pipiensquinquefasciatus

Cx. tritaeniorhynchus Cx. gelidus Cx. fuscocephala


18/163

10


l Anopheles minimus เพาะพนธ ตามลธารท มนใสสะอาดไหลชาๆ มหญาข นตามขอบและมรมเงาเลกนอย พบในทองท แถบเขาหรอใกลเขา เกาะพกในบานตอนกลางวนในบานท คอนขางมด แตในบางทองท ไมเกาะพกในบาน ชอบกนเลอดคนมากกวาสตว

l Anopheles dirus (An. balabacensis) เพาะพนธ ตามแหลงนน ง มรมเงา เชน

ตามปลกโคลน รอยเทาสตวและแหลงน ช วคราวท มน ใสและมใบไมแหง ถงน ในสวน ชอบอย ตามเขา และปาเชงเขา กดคนตอนกลางคนต งแต 22:00 น. และมากท สดหลงเท ยงคน มนสยชอบเกาะพกนอกบาน ชอบกนเลอดคน

l Anopheles sundaicus เพาะพนธ ตามแหลงน กรอย ท มแสงแดดสองถง พบทางแถบชายทะเล หากนนอกบาน ไมมรายงานเกาะพกในบาน

l Anopheles maculatus เพาะพนธ ตามทองท ปาเขา ปาบกเบกท วไป แหลงเพาะพนธ ไดแก ลธารเลกๆ ท มแสงแดดสองถง คลายแหลงเพาะพนธ ของ An. minimus ตวเตมวยชอบเกาะพกตามพ มไมเต ยๆ กนเลอดท งคนและสตว หากนนอกบานมากกวาในบาน

วงจรชวตของยงกนปลอง มอย 4 ระยะ เชนกน1. ไข (egg) ยงกนปลองจะวางไขเปนฟองเด ยว บนผวนในตอนกลางคน คร งละ

100-150 ฟอง ไขรปรางคลายเรอ บรเวณสองขางตอนกลางของฟองไขมเย ออากาศเปนท นเรยกวา float เปนสวนท ทใหไขลอยน ซ งเปนลกษณะเฉพาะของไขยงในสกลยงกนปลองสวนใหญไขใชเวลา 2-3 วน จงฟักตวเปนลกน

2. ลกน (larva) มการลอกคราบ 4 คร ง ลอกคราบคร งสดทายกลายเปนตวโมงใชเวลาประมาณ 13-15 วน หรอมากกวาน นท อณหภมต ลกน วางตวขนานกบผวน มขนรปพด เรยกวา palmate hairs ปรากฏอย บนปลองทองเกอบทกปลอง เปนลกษณะเฉพาะของลกน ยงกนปลอง ทหนาท พยงลกน ใหลอยตว

3. ตวโมง (pupa) ใชเวลาประมาณ 2-3 วน เม อลอกคราบคร งสดทายกลายเปนตวยงพรอมท จะบน รวมระยะเวลาจากไขจนกลายเปนตวเตมวยประมาณ 17-21 วน

4. ตวเตมวย (adult) ยงตวเมยผสมพนธ ไดทนท การผสมพนธ เพยงคร งหน งสามารถวาง ไขได 5-6 ชด แตจะตองไดรบเลอดกอนทกคร ง เม อไดกนเลอดแลวยงตวเมยจะไปเลอกท สงบเกาะพกรอใหไขสก ซ งใชเวลาประมาณ 48 ช วโมง แลวจะบนไปหาแหลงน ท เหมาะสมเพ อวางไข ยงท วางไขแลวเรยก parous ยงไมเคยวางไขเรยก nulliparous

ยงกนปลอง ลกน ยงกนปลอง


19/163


Genus Mansonia

ยงในสกลน ท สคญและเปนตวการนโรคเทาชาง (Filariasis) ซ งเกดจากเช อ Brugiamalayi ทางภาคใตของประเทศไทย ชนดท พบแพรหลายไดแก

l Mansonia uniformis l Mansonia divesl Mansonia bonneae l Mansonia annuliferaการเจรญเตบโตและการเปล ยนแปลงรปรางของยง Mansonia เปนแบบสมบรณ

(complete metamorphosis) เชนเดยวกบยงอ นๆ ระยะเวลาการเจรญเตบโตคอนขางยาวจากไขจนเปนตวเตมวย ใชเวลา ประมาณ 23-30 วน ม 4 ระยะ คอ

ยงเสอ

ปก

รากพช

รากพช

ลกน

ไขยง

comb teeth

ตัวโมง

1. ไข (egg) ไขจะถกวางตดกบดานใตของใบพชน มสคล เกาะกนอย เปนกระจกรปรางคลายกลบดอกไม กล มหน งประกอบดวยไขประมาณ 75-200 ฟอง ไขใชเวลา 2-3 วนจงฟักเปนตวลกน

2. ลกน (larva) มลกษณะพเศษอย ท ทอหายใจ (siphon) มลกษณะรปกรวยส นปลายแหลมหยกคลายใบเล อยใชเจาะตดกบตนหรอรากพชน มล นปดเปดแขงแรงมากหายใจ โดยไดรบออกซเจนจากเซลลของพชน ใชเวลาเจรญเตบโต 16-20 วน

3. ตวโมง (pupa) ทอหายใจดดแปลงรปราง เพ อแทงเขาไปในเน อเย อพชน ใชเวลา5-7 วน กลายเปนยงตวเตมวย

4. ตวเตมวย (adult) ยงชนดน แตกตางจากยงชนดอ นๆ ตรงท เกลด (scale) มสสน


20/163

12


ตารางท 2 สรปขอแตกตางระหวางยง 4 สกลลกษณะท วไป Aedes Culex Anopheles Mansoniaแหลงเพาะพนธ แหลงน สะอาดใน แหลงน ขงบนดน แหลงน ไหลเอ อยๆ บงน ท มพชน

บานไดแก ต มน แองหน ทอระบายน คอนขางสะอาด เชน จอก แหน

อางน บอซเมนต น ครใตถนบาน แองหน โพรงไม ผกตบชวา แพงพวยไห กระปอง กะลา น ในท งนา รอยเทา นาขาว ปา ชายเขา ปาพรท มพชน ยางรถยนตมน ขง สตว ภาชนะขงน ฯลฯจานรองขาต แจกน สกปรก ฯลฯกาบใบพช โพรงไม เปลอกผลไม ฯลฯ

การเกาะพก ลตวขนานกบพ น ลตวขนานกบพ น ลตวและสวนทอง ลตวขนานกบพ น

ทมมกบผนงท เกาะประมาณ 45๐

รปรางลกษณะ l ลตวมเกลดขาว l ลตวมสน ตาล l ลตวมสน ตาล l ลตวมเกลดหยาบบนดานหลงสวนอก l ขาไมมปลองขาว คอนขางด สน ตาลออนๆl ขามปลองขาว ท เหนชดเจน l ปกมเกลดเหน l ปกมเกลดสลบดท ง 3 ค l ปกคอนขางใส เปนสซดสลบเขม หยาบใหญเหนได เหนชดเจน l ปากตวเมย palpi l ปากตวเมย palpi ชดเจนl ปกคอนขางใส สองขางของปากส น สองขางของปากยาว l ปากตวเมย palpil ปากตวเมย palpi ยาวไมถง 1/4 ของ เกอบเทาความยาว สองขางของปากยาวสองขางของปากส น ปาก ของปาก กวาของ Culex เลกยาวไมถง 1/4 นอยของปาก

ลกน ทอหายใจ อวนส น ทอหายใจเรยวยาว ไมมทอหายใจ ลอย ทอหายใจส นเปนฟัน ลอยทมมกบผวน ลอยทมมกบผวน ขนานผวน เคล อน เล อยเจาะแทงในราก

เคล อนไหวแบบตวด เคล อนไหวเปนรปตว ไหวตรงๆ สลบไปมา พชน เคล อนไหวเปน

ตว เอส (S) รปตวเอส (S)

ลายแปลกตา โดยมากเปนสนตาล โดยเฉพาะท ปกเกลดมลกษณะกลมและใหญกวายงชนดอ น ยงชนดน หากนกลางคน เม อผสมพนธ และกนเลอดแลว มกจะเกาะพกบรเวณยอดหญา รอจนไขสกจงไปวางไขในแหลงเพาะพนธ ตามบง หรอหนองน ท มพชน เชน จอกแพงพวย ผกตบชวา ยงตวเมยหากนนอกบาน ชอบกนเลอดวว สนข แพะ สตวปกและคน

เวลาท ออกหากนมากท สดเปนชวงพลบค และกอนพระอาทตยข น อาจพบวากดกลางวนในบรเวณท ความช นสง มรมเงา ยงตวเมยกนเลอดเพยงคร งเดยวกเพยงพอตอการเจรญของไข ระยะเวลาในการสรางไขประมาณ 4-5 วน


21/163


ลกษณะท วไป Aedes Culex Anopheles Mansoniaไข เปนฟองเด ยว ตด เปนแพลอยอย บน เปนฟองเด ยว ลอย เปนแพตดอย ตามขอบภาชนะ ผวน บนผวน โดยมท น ใตใบพชน เหนอระดบน เลกนอย ชวยการออกหากน เวลากลางวน เวลาพลบค ตลอด เวลากลางคน เวลากลางคน

ในบานและใกลบาน ถงเชามด โดยมาก นอกบาน นอกบาน หากนนอกบานนโรคสคญ ไขเลอดออก ไขชคน- ไขสมองอกเสบและ มาลาเรย หรอไขปา เทาชาง ชนด Brugian กนยาและ ฟลาเรย ฟลาเรยชนด หรอไขจบส น (Brugla malayi) และ ชนด Bancroftian Bancroftian Bancroftian (W. bancrofti) (W. bancrofti) (W. bancrofti)

พัฒนาการดานการควบคมยงพาหะ (Development on mosquito vector control)

ในปัจจบน ววฒนาการทางดานระบบเทคโนโลยสารสนเทศเจรญมากข น ทใหขอมลขาวสารของโรคตดตอท เปนปัญหาทางสาธารณสขแพรไปอยางรวดเรว เชน ขาวการระบาดของโรค ปัญหาดงกลาวมมานานแลวแตยากตอการควบคม และมหลายปัจจยท ทใหการระบาดของโรคทวความรนแรงเพ มมากข น เชน การเพ มจนวนอยางรวดเรวของแมลงในหลายประเทศท วโลก รวมท งประเทศไทยซ งต งอย ในเขตเสนศนยสตร มภมอากาศแบบรอนช น

และมสภาพภมประเทศท เหมาะสมตอการเจรญแพรพนธ ของแมลง จงทใหแมลงมการเพ มจนวนอยางรวดเรว และถอไดวาเปนส งมชวตท มจนวนชนดและปรมาณมากท สดในโลกดงน นจงมรายงานอบตการณการระบาดของโรคตดตอท มแมลงเปนพาหะอย ตลอดเวลาจเปนตองศกษาหามาตรการในการควบคม

การควบคมโรคตดตอใดๆ ใหไดผลดและมประสทธภาพ จะตองเกดจากความรวมมอของหลายหนวยงานท งภาครฐและเอกชน โดยภาครฐควรเปนหนวยงานท ใหความร ทางวชาการดานสาธารณสขแกประชาชน รวมท งแนะนวธการควบคมและปองกนโรคผานส อ

ตางๆ ทกระดบ ซ งในยคโลกาภวตน มความเจรญทางดานการคมนาคม ขอมลขาวสารเขาถงประชาชนมากข น มการนเอาระบบเทคโนโลยสารสนเทศเขามาใหความร ดานโรคตดตอและดานอ นๆ เพ มมากข น เจาหนาท สาธารณสขและประชาชนสามารถใชบรการจากระบบเทคโนโลยสารสนเทศของกระทรวงสาธารณสข โดยคลกไปท http://www.moph.go.th จะไดรบขอมลท มประโยชนในการวางแผนลดการระบาดของโรคอยางมประสทธภาพ

จากการประชมของคณะผ เช ยวชาญควบคมพาหะนโรคของกระทรวงสาธารณสขสรปวาพฒนาการในการควบคมยงพาหะอาจแบงออกไดดงน


22/163

14


1. การควบคมยงโดยใชสารเคม มมาต งแตสมยโบราณ เชน การใชนมนราด การใชสารหน (Paris green) ตอมาม

การสงเคราะหสารเคมช อ ดดท ทใหเกดความหวงวาจะสามารถควบคมและกจดมาลาเรยใหหมดไปจากโลกได สหรบประเทศไทยไดมการศกษาทดลองใช ดดท ควบคมยงพาหะ

โดยจดทโครงการนรอง (piilot project) ทดลองการใชสารเคมควบคมยงพาหะตวเตมวยท อเภอสารภ จงหวดเชยงใหม ในป พ.ศ. 2492 ผลการศกษาพบวาไดผลดจงขยายโครงการตอไป และในป พ.ศ. 2508 ไดจดทโครงการกจดมาลาเรยแหงชาตโดยมมาตรการควบคมยงพาหะเปนมาตรการสคญ มการใช ดดท พนตามฝาผนงบานขนาด 2 กรม/ตารางเมตร ในป พ.ศ. 2524 ไดมการนสารเคมเฟนนโทรไธออน มาพนขนาด 1 กรมตอตารางเมตร โดยใชในทองท ปัญหาและทองท ชายแดนบางสวน

การใชสารเคมระยะหลงๆ ประสบปัญหาเปนอยางมาก โดยเฉพาะปัญหายงพาหะ

สรางความตานทานตอสารเคม ในป พ.ศ. 2518 องคการอนามยโลกรายงานวายงกนปลองจนวนถง 42 ชนด ตานตอสารเคมกจดแมลง ในจนวนน 41 ชนดตานตอดลดรน, 24 ชนดตานตอ ดดท และ 21 ชนดตอตานท งดลดรนและ ดดท นอกจากน นยงมรายงานวา An.albimanus ในประเทศอเมรกากลางไดตานตอเคมกจดแมลงพวกออรกาโนฟอสฟอรสและคารบาเมท An. culicifaecies ในอนเดย An. sacharovi และ An. hyrcanus ในตรก และ

An. messae ในโรมาเนย เกดการตานตอเคมกจดแมลงพวกออรกาโนฟอสฟอรสในป พ.ศ. 2524 ขอมลขององคการอนามยโลกรายงานวามยงกนปลองตานตอเคม

กจดแมลงเพ มข น ในจนวนน 47 ชนดตานตอดลดรน, 37 ชนดตานตอ ดดท, 46 ชนดตานท งดดทและดลดรน, 13 ชนดตานตอพวกออรกาโนฟอสฟอรส และ 5 ชนดตานตอพวกคารบาเมท ตอมา ในป พ.ศ. 2529 มรายงานวายงกนปลองมากกวา 50 ชนดตานตอสารเคมกจดแมลง ในจนวนน พบวา 50 ชนดตานตอดลดรน, 49 ชนดตานตอ ดดท นอกจากน นยงมรายงานตานสารออรกาโนฟอสฟอรสถง 26 ชนด ตานตอกล มคารบาเมท 14 ชนด และตานตอไพรธรอยด 16 ชนด ในระยะหลงยงท ตานสารเคมไดแก An. stephensi ในอหราน อรก และปากสถาน, An. arabiensis ในซดาน, An. culicifaecies ในอนเดยและศรลงกา, An. sacharoviใน ตรก, An. maculatus ในมาเลเซย, An. sinensis ในประเทศจน, An. vagus และ An.subpictus ในประเทศเวยดนาม ยงท พบวาตานตอสารเคมในระดบสงและมการตานขามกล ม (cross resistance) ของสารเคมไดแก ยง An. albimanus จากประเทศแถบอเมรกากลาง, ยง An. arabiensis ในประเทศซดาน, ยง An. stephensi ในประเทศอหราน ในอดตไดมการนสารเคมมาใชโครงการมาลาเรยประมาณ 6 ชนดคอ ดดท, HCH, มาลาไธออน,เฟนนโตรออน, เฟนไธออนและโปรพอกเชอร และไดมการนมาใชในโครงการอกหลายชนดเชน ไพรมฟอสเมทรล, เพอรเมทรน, เดลตาเมทรน, ไซเปอรเมทรน

ปัญหาสคญท ตามมาคอปัญหามลภาวะของสภาพแวดลอม ปัจจบนน หลายประเทศ


23/163


ไดหามใชสารเคมท มฤทธ ตกคางนานๆ เชน ดดท มการถกปัญหาการใชสารเคมเหลาน เปนจนวนมาก และมแนวโนมจะรนแรงย งข น โรงงานผลต ดดท หลายแหงจเปนตองปดหรอยายแหลงผลต ทใหเกดปัญหาย งยากในประเทศกลงพฒนา นอกจากปัญหาดงกลาวขางตนแลว ปัจจบนผ ผลตสารเคมกประสบปัญหาดานการวจยหรอสงเคราะห หรอผลตสารเคม

เหลาน ไมนอย ระยะหลงจงมสารเคมออกส ตลาดนอยมากเน องจากตนทนในการคนควาและการผลตสง จากขอมลขององคการอนามยโลกท มโครงการประเมนประสทธภาพ และทดสอบประสทธภาพของสารเคมมามากกวา 30 ป จนถงประมาณกลางป พ.ศ. 2520 มบรษทสงสารเคมมาใหทดสอบและประเมนรวมจนวน 1,737 ชนด ในป พ.ศ. 2521 ไมมบรษทใดสงสารเคมใหมเขาทดสอบ พ.ศ. 2522 มสงมาเพยง 6 ชนด และหลงจากน นมปละ 1-2 ชนดเทาน นแสดงวาแนวโนมการผลตสารเคมชนดใหมๆ ลดลงมาก

ปัจจบนไดมการสนใจนสารเคมมาชบหรอพนม ง และเส อผาโดยเฉพาะการใชสารเคมกล มไพรธรอยด (Rosendaal, 1989) สหรบประเทศไทยไดมการศกษาการใชม งชบสารเคมเปรยบเทยบคาใชจายในการปองกนมาลาเรยในกล มคนงานตดออยในภาคตะวนออกพบวาการลงทนค มกวาการใชม งปองกนยงเพยงอยางเดยว นอกจากน นพบวา สารเคมเพอรเมทรน (permethrin) มฤทธ ตกคางตดกบม งไนลอนไดนานมากกวา 16 เดอน (Rattanakulet al, 1989)

ตารางท 3 WHO-recommended insecticides for indoor residual treatment against mosquito vectors(WHO, 2006)

Insecticide Chemical type Dosage of ai Duration Insecticide WHO hazard effective action of action Classification (g/m2) (months) of aia

Bendiocarb Carbamate 0.100-0.400 2-6 Contact & airborne II Propoxur Carbamate 1-2 3-6 Contact & airborne II DDT Organochlorine 1-2 >6 Contact II Fenitrothion Organophosphate 2 3-6 Contact & airborne II Malathion Organophosphate 2 2-3 Contact III Pirimiphos-methyl Organophosphate 1-2 2-3 Contact & airborne II a-Cypermethrin Pyrethroid 0.020-0.030 4-6 Contact II Bifenthrin Pyrethroid 0.025-0.050 3-6 Contact II Cyfluthrin Pyrethroid 0.020-0.050 3-6 Contact II Deltamethrin Pyrethroid 0.020-0.025 3-6 Contact II Etofenprox Pyrethroid 0.100-0.300 3-6 Contact U l-Cyhalothrin Pyrethroid 0.020-0.030 3-6 Contact IIai = active ingredienta Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use


24/163

16


ตารางท 4 Amounts of insecticide formulation recommended for treating nets (WHO, 2006) Insecticide Formulation Dosage per mosquito neta

a-Cypermethrin 10% suspension concentrateb 6 ml Cyfluthrin 5% emulsion, oil in water 15 ml Deltamethrin 1% suspension concentrate 40 ml

Deltamethrin 25% water-dispersible tablet One tablet Etofenprox 10% emulsion, oil in water 30 ml l-Cyhalothrin 2.5% capsule suspension (microencapsulated) 10 ml Permethrin 10% emulsifiable concentrate 75 mla Based on the highest WHO recommended concentration of active ingredient (ai) per square metre of netting (a-cypermethrin,20-40 mg ai/m2; cyfluthrin, 50 mg ai/m2; deltamethrin, 15-25 mg ai/m2; etofenprox, 200 mg ai/m2; l-Cyhalothrin, 10-15 mgai/m2; and permethrin, 200-500 mg ai/m2) and for a family-sized net of 15 m2 and known uptake of liquid by polyester andcotton netting

b 10 ml with a-cypermethrin 6% suspension concentrate

ตารางท 5 Insecticides used for cold aerosol or thermal fog application against mosquitoes(WHO, 2006)

Insecticide Chemical Dosage of ai (g/ha) WHO hazard Cold aerosols Thermal fogsa Classification of aib

Fenitrothion Organophosphate 250-300 250-300 II

Malathion Organophosphate 112-600 500-600 III Pirimiphos-methyl Organophosphate 230-330 180-200 III Bioresmethrin Pyrethroid 5 10 U Cyfluthrin Pyrethroid 1-2 1-2 II Cypermethrin Pyrethroid 1-3 - II Cyphenothrin Pyrethroid 2-5 5-10 II d, d-trans-Cyphenothrin Pyrethroid 1-2 2.5-5 NA Deltamethrin Pyrethroid 0.5-1.0 0.5-1.0 II

D-Phenothrin Pyrethroid 5-20 - U Etofenprox Pyrethroid 10-20 10-20 U l-Cyhalothrin Pyrethroid 1.0 1.0 II Permethrin Pyrethroid 5 10 II Resmethrin Pyrethroid 2-4 4 IIIai = active ingredienta The strength of the finished formulation when applied depends on the performance of the spraying equipment usedb Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use;

NA = not available


25/163


2. การใชสารเคมควบคมลกน ยงพาหะการดเนนการคอนขางมขอจกดในเกอบทกประเทศโดยเฉพาะในประเทศไทย ท งน

เน องจากแหลงเพาะพนธ ยงพาหะสวนใหญไมเหมาะสมในการนสารเคมไปใช การนไปใชจงเปนเพยงนไปแกปัญหาเฉพาะหนา หรอการนไปศกษาทดลอง ยกเวนการใชเคมกจดลกน

ยงลายซ งใหผลเปนท นาพอใจในหลายพ นท สารท ใชไดแก เทมฟอส, ฮอรโมนสงเคราะห, สารลดแรงตงผว (oil surfactant), สมนไพร เชน สารสกดจากสะเดา สารสกดจากรากหนอนตายอยาก

ตารางท 6 WHO-recommended compounds and formulations for control of mosquito larvae(WHO, 2006)

Insecticide Chemical type Dosage of Formulation WHO hazard ai (g/ha) Classification of aia

Fuel oil - b Solution -B.thuringiensis Biopesticide c Water-dispersible granule -

israelensis

Diflubenzuron Insect growth regulator 25-100 Wettable powder U Methoprene Insect growth regulator 20-40 Emulsifiable concentrate U Novaluron Insect growth regulator 10-100 Emulsifiable concentrate NA Pyriproxyfen Insect growth regulator 5-10 Granules U Chlorpyrifos Organophosphate 11-25 Emulsifiable concentrate II

Fenthion Organophosphate 22-112 Emulsifiable concentrate, II granules Pirimphos-methyl Organophosphate 50-500 Emulsifiable concentrate III Temephos Organophosphate 56-112 Emulsifiable concentrate, U granulesai = active ingredienta Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use;

NA = not availableb 142-190 l/ha, or 19-47 l/ha if a spreading agent is addedc To open bodies of water at dosages of 125-750 g of formulated product per hectare, or 1-5 mg/l for control of container-

breeding mosquitoes

3. การจัดการทางดานสภาพแวดลอมเพ อการควบคมยงพาหะการวางแผน การจดรปองคกร การดเนนการและประเมนเก ยวกบการดเนนการ

สภาพแวดลอมในการควบคมพาหะ มวธการตางๆ พอสรปไดดงน


26/163


27/163


4.1 แบคทเรย (Bacteria) ท สคญมอย 2 ชนดl Bacillus thuringiensis H-14 หรอ B. thuringiensis var. israelensis

แบคทเรยชนดน ไดมการนไปใชในการควบคมร นด (Simulium) ในทวปแอฟรกา ซ งเปนพาหะของโรค Onchocerciasis ซ งทใหคนตาบอดได

ขณะน มการนแบคทเรยชนดน มาทดลองควบคมยงพาหะนโรคในพ นท ขนาดใหญหลายประเทศ สหรบประเทศไทยกดเนนการในเร องน เชนกนแตจดออนของแบคทเรยชนดน คออายส นไมมพษตกคาง และไมสามารถเพ มปรมาณได การใชจงตองดเนนการคลายกบสารเคมกจดแมลง จดเปนbiopesticide ในปัจจบนไดมบรษทผลตแบคทเรยชนดน ออกมาเพ อการคาและมจหนายในทองตลาดแลว มช อตางๆ กน เชน Teknar, Bactimos,Larvicos, Vectobac

l Bacillus sphaericus แบคทเรยชนดน มคณสมบตเชนเดยวกบ B. thuringiensis H-14 แตมฤทธ ในการทลายพาหะไดจกดชนด เชน ยงรคาญ มขอมลท นาเช อถอไดวาแบคทเรยชนดน สามารถเพ มปรมาณและขยายพนธ ได ในแหลงนคอนขางสกปรกซ งมสารอนทรยอย มาก แบคทเรยชนดน ม แนวโนมท จะสามารถนไปใชในการควบคมยงในเขตเมองได ไดมการศกษาของ Mulla et al. ทดสอบ Vectolex (B. sphaericus หรอ Bs) ในพ นท ขนาดเลกของประเทศไทย เพ อดประสทธภาพและความคงทนในการควบคมพาหะในแหลงเพาะพนธ ชนดตางๆ พบวามประสทธภาพดและมความคงทนประมาณ 1 เดอน แตเม อใชเปนระยะเวลานานตดตอกนอาจมการสรางความตานทานตอ Bs

คาดวาตอไป การวจยพฒนาเก ยวกบแบคทเรยชนดน จะกาวหนาไปอกมาก โดยเฉพาะการพยายามใชวธการดานพนธวศวกรรมในการผลตแบคทเรยท งสองชนดขางตน

4.2 รา (Fungi) ไดมการศกษาราหลายชนด เชน Culicinomyces elavosporus,Lagenidium giganteum, Tolypocladium cylindrosporm และ Coelomomyces อกหลายชนด การศกษาเก ยวกบเร องน คาดวาจะมความสมพนธเก ยวกบการควบคมลกนยงในบางสภาพ บางทองท ได

4.3 ไสเดอนฝอย (Nematode) การศกษาเก ยวกบไสเดอนฝอยสวนใหญม งศกษาเพ อนไปใชควบคมยงและร นด Simulium sp. มไสเดอนฝอยอย 3 ชนด ท กลงไดรบการสนใจ ศกษาเปนพเศษคอ Romanomermis culicivorax, R. iyengari และ Octomyomermismuspratti พบวา R. culicivorax มความสามารถในการกจดยงไดหลายชนด สามารถดรงชวตไดในหลายสภาวะและเล ยงขยายพนธ ไดไมยาก


28/163

20


4.4 ปลา (Lavivorous fish) การใชปลาสหรบควบคมลกน เปนเร องท นาสนใจย งและมทางดเนนการไดโดยอาศยความรวมมอจากชมชน ไดมการศกษาเก ยวกบการใชปลาควบคมลกนต งแตป พ.ศ. 2473 โดยมการใชปลาแกมบเซย (Gambusia) ควบคมยงในประเทศสหรฐอเมรกาและไดนมาใชแพรหลายท วโลก แตในระยะน นไมมการประเมนผล

เก ยวกบประสทธภาพในการควบคมโรค ตอมาในป พ.ศ. 2517 องคการอนามยโลกไดทการสรวจและพบวามการนปลาประมาณ 12 ชนดมาใชในการควบคมยงพาหะ ในจนวนน มการใชปลาแกมบเซยมากท สด รองลงมาไดแกปลานล (Tilapia) และปลาหางนกยง (Poecilia)ในประเทศเกาหลไดมการศกษาวจยท งในหองปฏบตการและในสนามเก ยวกบปลาในทองถ น2 ชนด คอ Aplocheilus latipes และ Zacco platypus จากการศกษาพบวาปลาท ง 2 ชนดสามารถควบคมยงกนปลอง Anopheles sinensis ซ งเพาะพนธ ในท งนาไดเปนอยางด เชนZ. platypus จนวน 1 ค ตอตารางเมตรสามารถควบคมยงกนปลองและยงรคาญไดภายในระยะเวลา 1 เดอน ในประเทศมลดฟไดมการนปลาหางนกยงมาใชในการควบคม An.tessellatus และ An. subpictus ไดผลดพอสมควร ในประเทศอนเดยไดมการศกษาประสทธภาพของปลาทองถ นหลายชนดในการกนลกน An. stephensi และ An.subpictus ท งในหองปฏบตการและในสนาม พบวาปลา Aplocheilus blochii และ Oryzias melastigmaมประสทธภาพในการควบคมลกน ยงดงกลาวขางตนไดดกวาปลา Gambusia นอกจากน นพบวาปลาหางนกยงสามารถควบคมลกน ไดเปนอยางดดวย จะเหนวาในแตละทองถ น หรอในแตละประเทศมปลาท เหมาะสมสามารถนมาใชในการควบคมลกน ยงได

สหรบประเทศไทยไดมการศกษาเก ยวกบการควบคมลกน ยงโดยใชปลาหางนกยงในหลายพ นท นอกจากน มการศกษาเก ยวกบปลาหวตะก ว (Panchax sp.) และปลา Gambusia พบวาทกชนดสามารถกจดลกน ยงไดด อยางไรกตามในการพจารณาคดเลอกปลาในทองถ นมาใชในการควบคมลกน ยง ควรพจารณาดงตอไปน

l มประสทธภาพในการควบคมลกน ไดด l สามารถดรงชวตอย ในสภาพแวดลอมแหลงเพาะพนธ ยงไดด l สามารถเพาะเล ยงขยายพนธ ไดงายl ทนทานตอสารเคมกจดแมลงสงl มชวนสยเหมาะสมในแหลงเพาะพนธ ยงl สามารถลเลยงขนสงลกปลาไดโดยไมยากนกl มความรวมมอของชมชนในการปลอยปลาl ประชาชนไมรงเกยจท จะนไปใช 4.5 โปรโตซว (Protozoa) สตวเซลลเดยวหลายชนดไดรบการศกษาเพ อนมาเปนตว

ควบคมพาหะ เชน Nosema algerae แตพบวาโปรโตซวชนดน มความสามารถในการขยายพนธ ต ในสภาพแหลงเพาะพนธ ยง และยงพบวาตองใชปรมาณของสปอรสงในการควบคมยง

ซ งไดผลไมค มคา


29/163


4.6 เช อไวรส (Viruses) มการศกษาในดานน จนวนไมนอย เช อไวรสท พบวาเปนตวการควบคมพาหะสวนใหญอย ในกล มท มพษตอแมลงไดแกพวก Nuclear polyhedrosisviruses, Cytoplasmic polyhedrosis viruses และพวก Iridoviruses อยางไรกตามการศกษาในดานน จเปนตองมความระมดระวงและตองใชความละเอยดในการศกษามาก เพราะอาจ

จะมผลกระทบตอมนษย สตวและส งแวดลอมได นอกจากส งมชวตท ไดกลาวขางตนแลว ไดมการศกษาส งมชวตอ นมาควบคมยงหลายชนด เชน มวนแมลงดาสวน ตวออนแมลงปอ มวนวนยกษ มวนแมลงปอง ไฮดรา จ งจก ต กแก

5. การควบคมพาหะโดยวธพันธศาสตร (Genetic control)ในชวงระยะเวลา 20 ปท ผานมาน การศกษาวจยเก ยวกบการควบคมพาหะโดยวธ

การทางพนธศาสตรไดกาวหนาไปมาก โดยเฉพาะความสเรจในการกจดแมลงวนหวเขยวCochliomyia hominivorax (screw worm) และแมลงวนผลไม โดยวธการทหมนแมลงตวผ ดวยการฉายรงสหรอการใชสารกมมนตภาพรงส การกจดแมลงวน screw worm ไดดเนนการสเรจท เกาะควราเชา จากน นกมการดเนนการไดผลท รฐฟลอรดาในประเทศสหรฐอเมรกา ตอมาไดมการประยกตวธการดงกลาวน มาใชกบแมลงวนชนดอ นๆ และพาหะนโรคชนดอ น เชน ยง แตการศกษายงอย ในขอบเขตจกด วธการในการควบคมทางพนธกรรมอาจแบงออกไดเปน 2 วธสคญคอ

5.1 การควบคมโดยหวงผลในการกจดพาหะ (Eradication) เชน การทหมนพาหะตวผ เพ อใหพาหะตวผ เหลาน ไปผสมพนธ ในธรรมชาต ซ งจะคอยๆ

ลดปรมาณของพาหะลงไปตามลดบจนกระท งหมดไป ไดมผ ทการศกษาเร องน ในประเทศเอลซลวาดอร โดยปลอยยงตวผ ท ฉายรงสใหเปนหมนไปผสมกบตวเมย พบวาสามารถกจดยงในพ นท ทดลองได แตการศกษาดงกลาวไดกระทในพ นท ขนาดเลก จเปนตองศกษาในพ นท ขนาดใหญตอไป

5.2 การควบคมโดยหวงผลในการทดแทนประชากร (Population replacement)นกวทยาศาสตรไดพยายามคดเลอกพนธ ยงท สามารถนเช อมาลาเรย มาเปล ยนเปน

พนธ ท ไมนเช อ แลวนยงเหลาน ไปปลอยในธรรมชาตเพ อลดระดบความสามารถในการนเช อโรคในระยะยาวยงในธรรมชาตจะเปล ยนเปนยงท ไมสามารถนเช อ ขณะน ไดมการศกษาคดเลอกพนธ ยงท ไมสามารถนเช อมาลาเรยไดหลายชนด เชน An. stephensi ตอ P. gallinacceum (เช อมาลาเรยของไก) An. gambiae ตอ P. berghei วธการน อาจนไปประยกตกบพาหะนโรคอ นๆ ไดเชนกน นอกจากน นกพนธศาสตรไดทการศกษาวธการเล ยงใหงายและสะดวกข นในการเล ยงขยายพนธ จนวนมากๆ โดยหาวธการกจดลกนยงตวเมย ใหเหลอแตยงตวผ เพ อนไปเล ยงเทาน น ซ งไดทสเรจในยงหลายชนด เชน An. gambiae s.s, An. arabiensis และ An. albimanus


30/163

22


จากเทคโนโลยการควบคมยงพาหะท กลาวมาแลว จะเหนวาการดเนนการศกษาแตละวธการน น ยงไมสามารถหาบทสรปไดวาวธใดจะมประสทธภาพและเหมาะสมท สด วธการท กลาวน บางวธการอาจไมเหมาะสมกบสภาพแวดลอมในประเทศไทย และบางวธการอาจนมาใชไดเฉพาะบางพ นท การศกษาคนควาตางๆ ยงคงมตอไปอยางไมหยดย ง อยางไร

กตามการใชสารเคมในการควบคมพาหะกยงถอวาเปนมาตรการท สคญย ง ส งสคญท ตองคนงใหมากในปัจจบนไดแก การบรหารจดการ การใชสารเคมควบคมยงพาหะ เพ อใหไดผลของการดเนนงานอยางมประสทธภาพ และไมเกดผลเสยตอมนษยและสภาพแวดลอมการใชวธการตางๆ มาผสมผสานกนในการควบคมยง เปนวธการท นาจะพจารณานมาใชประโยชนใหมาก วธการตางๆ ท กลาวมาน จะเปนประโยชนหากสามารถนมาประยกตใหดเนนงานงายย งข น และประชาชนในทองถ นสามารถนไปใชดวยตวเอง

เอกสารประกอบการเรยบเรยง 1. สมศกด พนธวฒนา. 2523. การควบคมและการกจดยง. วารสารสมาคมปรสตวทยา

และอายรศาสตรเขตรอนแหงประเทศไทย. 4(1): 35-38.2. สชาต ผาตพงศ และ วระพล โพธจตต. 2532. ระดบความไวของยงพาหะมาลาเรยตอ

DDT วารสารโรคตดตอ. 15(2): 173-180.3. อษาวด ถาวระ. 2532. การศกษาชววทยาและนเวศวทยาของยงลายในประเทศไทย ใน:

การทบทวนเทคโนโลยและรปแบบการควบคมยงลายพาหะนโรคไขเลอดออกในประเทศไทย พ.ศ. 2501-2532. นนทบร: กองกฏวทยาทางแพทย, กรมวทยาศาสตรการแพทย.หนา 5-16.

4. นรนาม. 2537. รายงานวชาการ การควบคมยงพาหะนโรค โดยคณะผ เช ยวชาญควบค�

insect control rp4+cover (1)

Documents