pantun adat minangkabau
Post on 10-Dec-2016
1.055 Views
Preview:
TRANSCRIPT
T ID A K DIPERJUALBELIKAN
Proyek Bahan Pustaka Lokal Konten Berbasis Etnis Nusantara Perpustakaan Nasional, 2011
Pantun Adat Minangkabau
N.M. Rangkoto
T ID A K D IPERJUALBELIKANProyek Bahan Pustaka Lokal Konten Berbasis Etnis Nusantara
Perpustakaan Nasional, 2011
Pantun Adat Minangkabau
Dikumpulkan oleh
N.M. RANGKOTO
Perpustakaan Nasional Balai PustakaR e p u b l i k I n d o n e s i a
D ite rb i tk a n oleh P ro y ek P e n e rb i ta n B uku Sastra
Indones ia dan D aerah
H a k peng aran g dilindungi u n d a n g -u n d a n g
KATA PENGANTAR
Bahagialah kita, bangsa Indonesia, bahwa hampir di setiap daerah di seluruh tanah air hingga kini masih tersimpan karya-karya sastra lama, yang pada hakikatnya adalah cagar budaya nasional kita. Kesemuanya itu merupakan tuangan pengalaman jiwa bangsa yang dapat dijadikan sumber penelitian bagi pembinaan dan pengembangan kebudayaan dan ilmu di segala bidang.
Karya sastra lama akan dapat memberikan khazanah ilmu penge- tahuan yang beraneka macam ragamnya. Penggalian karya sastra lama yang tersebar di daerah-daerah ini, akan menghasilkan ciri-ciri khas kebudayaan daerah, yang meliputi pula pandangan hidup serta landasan falsafah yang mulia dan tinggi nilainya. Modal semacam itu, yang tersimpan dalam karya-karya sastra daerah, akhirnya akan dapat juga menunjang kekayaan sastra Indonesia pada umumnya.
Pemeliharaan, pembinaan, dan penggalian sastra daerah jelas akan besar sekali bantuannya dalam usaha kita untuk membina kebudayaan nasional pada umumnya, dan pengarahan pendidikan pada khususnya.
Saling pengertian antardaerah, yang sangat besar artinya bagi pemeliharaan kerukunan hidup antarsuku dan agama, akan dapat ter- cipta pula, bila sastra-sastra daerah yang termuat dalam karya-karya sastra lama itu, diterjemahkan atau diungkapkan dalam bahasa Indonesia. Dalam taraf pembangunan bangsa dewasa ini manusia-manusia Indonesia sungguh memerlukan sekali warisan rohaniah yang terkan- dung dalam sastra-sastra daerah itu. Kita yakin bahwa segala sesuatunya yang dapat tergali dari dalamnya tidak hanya akan berguna bagi daerah yang bersangkutan saja, melainkan juga akan dapat bermanfaat bagi seluruh bangsa Indonesia, bahkan lebih dari itu, ia akan dapat menjelma menjadi sumbangan yang khas sifatnya bagi pengembangan sastra dunia.
Sejalan dan seirama dengan pertimbangan tersebut di atas, kami sa- jikan pada kesempatan ini suatu karya sastra daerah Minangkabau, dengan harapan semoga dapat menjadi pengisi dan pelengkap dalam usaha menciptakan minat baca dan apresiasi masvarakat kita terhadap karya sastra, yang masih dirasa sangat terbatas.
Jakarta, 1982
Proyek Penerbitan Buku Sastra Indonesia dan Daerah
DAFTAR ISI
Kata pengantar 11Pendahuluan. Pantun Minangkabau 13
1. Parmuloan Sambah 21
I21. Undang-undang Nan Duo
2. Niniak Nan Baduo 22 Baleh 403. Luhak dan Rantau 23 22. Mamak 414. Sandi Adat 24 23. Kamanakan 415. Limbago Nan Tigo 25 24. Mamahamkan Kato 426. Cupak Nan Duo 26 25. Urang Banyak 437. Kato Nan Ampek 26 26. Dubalang 448. Duo Baleh Nan Bakato 27 27. Parampuan 449. Budi 28 28. Orang Tuo 45
10. Pambagian Cupak 29 29. Sipat 4611. Aka 29 30. Luhak Nan Tigo 4712. Cadiak pandai 30 31. Lareh Nan Duo 4713. Timbang Raso 32 32. Rang Sumando 4814. Tigo Parkaro Galak 32 33. Panghulu di Lahia Sajo 4915. Cilako Mudo 33 34. Paham 5016. Pusako Panghulu 34 35. Tungku Nan Tigo 5117. Kayu Gadang di Tangah 36. Tahu 52
Padang 35 37. Cilako Tuo 5218. Adat 36 38. M artabat Kato 5319. Undang-Undang 37 39. Adat Banagara 5420. Undang-undangNanSalapan38 40. Salam Panyudahi 54
1. Sambah Parmuloan 56
II16. Miliak Tantangan Tanah 72
2. Asa Rajo 57 17. Ulayat Panghulu 733. Asa Banamo Minangkabau 59 18. Nagari 744. Ranji 60 19. Taratak Dusun dan Koto 755. Langgam Nan Tujuah 61 20. Panghasilan panghulu 756. Kalarasan Bodi Caniago 62 21. Pusako Ampek Parkaro 767. Adityawarman 63 22. Sando 778. Pagaruyuang 64 23. Sabab Sando 779. Rajo Nan Tigo Selo 65 24. Patuik Dipakai 78
10. Rajo 66 25. Ikatan Adat 7911. Nan Ampek Jinih 67 26. Limbago Adat 79
PNRI Balai Pustaka
12. Panghulu 6713. Mandirikan Panghulu 6914. Pakaian Panghulu 7115. Gadang Nan Ampek 72
1. Sakapua Siriah 842. Siriah di Carano 853. Kawan Siriah 864. Suku 885. Karih Panghulu 896. Manti 907. Martabat panghulu 918. Tampek Tagak 929. Panghasilan Rajo 93
10. Maisi Adat Panghulu 9411. Dalam Rantau 9512. Harato Pusako 9613. Adat Sumando 9714. Baralek 9815. Martabat Manusia 9916. Hukum Panghulu Partiapan
Suku 10017. Mancari Hukum 10118. Rang Minang 10219. Kabilangan 10420. Urang Kayo 105
1. Pambukaan 1272. Panjajahan Ulando 1283. Hutang Panghulu 1294. Hiduik di Dunia 1305. Manampuah Hiduik 1316. Hukum Pardamaian 1327. Nan Tasirek 1338. Patuik 1349. Tangguang Mangapalang 136
10. Tikam Tuo 13611. Rumah Gadang 13712. Rangkiang 13913. Manumbuak Padi 140
27. Limbago Nan Sapuluah 8028. Pakaian Nagari 8129. Bujang 8230. Panutuik 82
III
21. Pantangan Manti 10522. Kalabiahan Manusia 10723. Nan Paliang 10824. Urang Nan Disagani 10925. Limbago Mufakat 11026. Langgam Mufakat 11127. Rapek11228. ManimbangBunak Jo Baiak 11329. Pangka 11430. Pituo Adat 11531. Dunia 11632. Tando Urang Nan Baraka 11733. Timbangan Aka 11934. Kapalo Aka 12035. Hilang Aka 12036. Adat dan Takluak ka Laki
Bini 12137. Sungai Tarab Nagari Tuo 12238. Hukum Adat 12339. Tinjauan Hiduik 12440. Mintak Diri 125
IV
16. Samba 14217. Sanjuangan untuak si Pang-
kalan 14318. Babini 14319. Mancari Nan ka Bini 14420. Mambari Gala Marapulai 14521. Marapulai Jo Anak Daro 14722. Basandiang Duo 14823. Alimu Urang Basuami 14824. Laki Bini 15025. Pambayan 15126. Adab Taratik 15227. Taratik Makan 153
PNRI & Balai Pustaka
14. Nasi 14015. Aia 141
1 . Pandahuluan 1582. Marantau 1593. Babagai Paham 1604. Martabat Adat 1615. Adat Kok Tidak Tapaliharo 1626. Sipat Kabancian 1637. Sipat Kasayangan 1658. Saiyo 1679. Papatah Adat 168
10. Takana Kampuang 16911. Mangdna Diri 17012. Rukun Islam 17113. Manyambahkan Siriah 172
1. Awa Kato 1952. Apo Nan Cupak 1953. Jokok 1964. Tigo Limbago 1975. Basidono 1996. TanyoJawab Tantang Siriah 1997. Suko Mamuji Diri 2038. Hampo 2039. Dayo Setan 204
10. Baa 20511. Mampabasokan Minum Ma
kan 19912. Pambagian Cadiak 20813. Panyalasaian Sangketo 21014. Tagak Panghulu 21115. Indak Sah 211
28. Basamo Gadang 15429. Salah Katengak 15530. Panutuik 156
V
14. Pitaruah Mandeh 17315. Undang Pusako 17416. Tapaliharo 17517. Elok Buruaknyo Nagari 17618. Ingek Sabalun Kanai 17719. Ibarat Aia 17820. Juaro Elok Nan ka tangah 18021. Siriah Talatak di Carano 18222. Sipat-sipat Nan Baruak 18323. Nan Bak Ayam 18524. Kalau Nan Tahu 18625. Mangaji Asa 18726. Pantun Ibarat 18727. Sumbayang 194
VI
16. Deta 21217. Baju Gadang 21418. Aturan Latak 21519. Karih 21620. Baa Nan Elok 21721. Kalau Alun 21822. Luhak Agam 21923. Ibarat Bajaian 22024. Rumah Nan Gadang 22125. Buah Budi 22226. Marato 22327. Cinto Nagari 22428. Kato-Kato 22529. Tampuak Nan ka Layua 22630. Mintak Diri 227
PNRI & Balai Pustaka
KATA PEN G A N TA R
Bentuk pan tu n sebagai salah satu jenis puisi dikenal di seluruh Nusantara. Sudah sepantasnya tiap daerah m engum pulkan jen is puisi ini un tuk m engetahui keragaman dan kesamaan budaya bangsa kita. Dalam sastra Minangkabau belum ada kum pulan pan tun ini. Dalam sastra Indonesia sudah kita tem ukan sebuah kum pulan pan tun , berjudul, Pantun Melayu d iterb itkan oleh Balai Pustaka, cetakan VI, 1952. Beruntunglah kita sekarang ini kita m enem ukan sebuah kum pulan pan tu n berjudul, "Pantun Adat Minangkabau".
P an tun m erupakan salah satu bentuk puisi yang populer dalam m asyarakat Minangkabau di samping peta tah-petit ihnya. Pantun ini biasanya disampaikan secara lisan, tersebar di kalangan masyarakat. Pan tun adat m erupakan salah satu jenis pantun , di samping pan tu n perc in taan , p a n tu n bersedih hati, pan tun nasib, pan tun dagang, pan tun jenaka , pan tu n nasehat dan sebagai- nya. Dalam "P endahu luan" kami je laskan secara um um tentang pan tun Minangkabau ini, jenisnya, sumbernya dan ragam bentuk- nya un tuk sekadar m engetahui pan tun Minangkabau secara ke- seluruhan.
N.M. Rangkoto , berkat ke tekunannya , berhasil m engum pulkan satu jenis pan tun yaitu pan tun adat Minangkabau ini satu persatu, menuliskannya, dan kem udian m engum pulkannya da- lam sebuah kum pulan pantun. Pantun yang berhasil dikumpul- kannya ini berjum lah 195 judul. Isinya bermacam ragam, segala hal yang berhubungan dengan etika, sifat-sifat orang, sejarah, lembaga adat, pe rum pam aan adat, upacara adat, sistim pemerin- tahan dan sebagainya. Semuanya erat hubungannya dengan adat-istiadat Minangkabau.
Begitu banyaknya ragam pan tun adat ini, sukar digolongkan dalam beberapa golongan. Meskipun demikian, kami bagi juga dalam enam bagian un tu k m enyederhanakan penom orannya . Untuk m em udahkan pembaca mencari pan tun yang dikehendaki, kami can tum kan semua ju d u l pan tun itu dalam "D afta r Isi".
11
M udah-m udahan usaha ini ada m an faa tn y a dalam rangka pem binaan dan pengem bangan bahasa dan sastra daerah.
Jakarta , Februari 1982 Penyunting
12
PNRI & Balai Pustaka
PENDAHULUAN: PANTUN M INANGKABAU
Salah satu jen is puisi Minangkabau yang banyak kita jum pai dan sering kita dengar ialah pantun. Pantun sebagaimana kita ketahui ialah ben tuk puisi yang terdiri dari 4 baris, bersajak a b a d . Pan tun yang lebih 4 baris disebut talibun, ju m lah baris- nya selalu genap dan persa jakannya sama dengan pan tun , yaitu a b c a b c ; a b c d a b c d .
B entuk puisi ini sangat digemari oleh orang Minangkabau, baik oleh orang m uda m au p u n oleh orang tua. Dengan demikian pan tu n dapat dianggap sebagai puisi rakyat atau puisi tradisional. Tepat juga apa yang dikatakan oleh Hussein (Hussein, 1979:50 -6 2 ) , bahw a p a n tu n m endapa t tem pat yang istimewa, karena p a n tu n bukan saja digunakan dalam pergaulan anak-anak muda, te tap i juga digunakan dalam upacara adat seperti dalam p idato m engubah adat, memilih penghulu, upacara perkawinan, m em per- silakan m akan , m akan sirih, melepas m ayat, m elepaskan keluarga m enunaikan fardu haji dan sebagainya. Pendek kata pada setiap peristiwa pan tu n itu d ipergunakan oleh orang Minangkabau.
Pantun orang m uda biasanya berupa pan tun dagang atau p an tu n nasib (berupa dendang karena kesepian, kesengsaraan yang dialami di rantau), pan tun jenaka , pan tu n berkenalan, p a n tu n berkasih-kasihan dan sebagainya. Sedang pan tun orang tua berupa p a n tu n adat, pan tu n nasehat dan pan tun agama.
Sekarang timbul per tanyaan bagi orang yang ingin sekedar m engetahui ragam pan tun Minangkabau yang dikatakan cukup terkenal itu, di m ana dapat kita temui. Pertanyaan ini memang sukar dijawab, karena sepengatahuan penulis belum ada satu kum pulan pan tun Minangkabau pun yang telah terbit. Ada ter- dengar berita satu dua orang yang telah berusaha mengum pul- kan p a n tu n Minangkabau ini, tapi rupanya belum ada penerb it yang sanggup m enerb itkannya. Akan te tap i apabila kita ingin meneliti pan tu n Minangkabau itu kita tidak akan begitu bersusah payah, karena pan tu n Minangkabau itu tersebar di kalangan rakyat, baik dalam cerita-cerita kaba, dalam persem bahan, dalam
13
PNRI Balai Pustaka
pidato-p idato adat, dalam nyanyian-nyanyian , saluang dan se- bagainya.
Baiklah kita coba m enje laskannya satu persatu sekadar m em berikan gambaran sum ber-sum ber tem pat m enem ukan p an tu n itu. Dalam Kaba (cerita prosa liris, sejenis h ikayat) me- m ang banyak kita ju m p a i pan tu n ini, kadang-kadang ham pir setiap halam an kaba itu k ita ju m p a i , baik sebagai selingan cerita atau sebagai alat u n tu k m em perindah ja lan cerita. Ini pulalah yang m erupakan salah satu ciri kesusastraan lama.
Sebuah cerita kaba biasanya dimulai dengan beberapa bait pan tu n sebagai pengantar , misalnya:
A ntah sapek antah m antilau R am o-ram o di dalam gantang Antah dapek antak moh tido Kaba lah lamo tak baulang
Tambilang di rum pun lansek Di baliak batang kayu patai Dibilang sado nan dapek Nan tingga un tuak rang pandai
Tatkalo ja rek ka dikambang Ja tuah badarai bungo lado Tatkalo surek ka dikambang Cucua badarai aia m ato
Pilin-bapilin ro tan sago Kaik-bakaik aka baha Sajak di langik tabarito Tibo di bumi jad i kaba
Palupuah tadia nan dibantangkan Puti ba tanun suto perak Sungguahpun kaba nan didendangkan Suri tu ladan un tuak rang banyak
(Endah, 1.1., halaman 3)
Begitu pula pada akhir cerita, biasanya ditu tup dengan pantun , misalnya:
14
6\PNRI Balai Pustaka
Balayia kapa dari Sumarang Banyak m am bao suto-suto Balabuah tan tang painan Baitu kaba kato urang Duto urang ham bo indak sato Bohong urang ham bo tak sinan
(Ini con toh sebuah 'ta libun ')
Kalau ado sumua di ladang Buliah ju o m anom pang m andi Kalau ado um ua panjang Nan lain pulo diulang lai
Di dalam kaba Si Umbuik Mudo (Pajakum buh, t . t .) saja dapat kita ju m p a i lebih dari 150 bait pan tun . Di an taranya dapat kita golongkan sebagai berikut:
Pan tun Nasehat:
Baburu ka padang data Dapeklah ruso balang kaki Baguru kapalang aja Bak bungo kam bang tak jad i
(Pajakum buh, t.t. ha lam an 12)
Dari sinuruih ka sitingkai Dari Simabua nan ka kanan Tupai m a lom pek m alam paui Kok diurak usah diungkai Kok m am b u h u a ja n mangasan Pandai-pandai bamain budi
(P a jakum buh, t.t., ha lam an 37)
Pan tun berkasih-kasihan:
Ayam kuriak rampaian taduang Ikua bajelo dalam padi
(Endah, (b), 1.1., ha lam an 58)
15
PNRI Balai Pustaka
Ambiak tam pruang bari m akan Dalam daerah tu ju ah kam pung Tuan surang tam paik hati Nan lain ham bo haram kan
Ikan banam o gambo lian M udiak manggonggong anak damak Tuan sapantun gambar bulan Indah di m ato urang banyak
D uduak m an y u rek di kurisi Sapantun janang dalam m edan Lakek tak m u d ah pu tu ih lai Baitu kasiah pado Tuan
(P a jakum buh, t .t . , ha lam an 37)
Pan tun perceraian:
Kapa si Ali ka Bangkalih Kapa si Tungga tak kibawan Tuan ka pai mangaji Hkmbo tingga tak bakawan
Tagamang aia di ja jaran Tarandam urek padi m udo Tagamang ham bo ditinggakan H am bo lah Tuan aja m anjo
(Pajakum buh , t .t . , ha lam an 52 — 53)
P an tun beriba hati:
Am paleh daun baloyang Dituriah m angko dijamua Si Galang ameh ambo loyang Di m ano ka buliah cam pua baua
Putu ih badantang tali rabab Ditim po tanah badarai Adiak jan m ananyo sabab
16
PNRI Balai Pustaka
U ntuang nan m am bao sansai(Pajakum buh , t .t . , ha lam an 50 - 51)
Silasiah di baruah tam pek T um buah sarum pun jo ampaleh Baa bakasiah ka nan bansaik Guno jo apo ka dibaleh
Apo dirandang di kuali Bareh su barang tigo sayak Apo dipandang pado kami A meh kurang guno pun tidak
Selain itu kita ju m pa i pula pan tu n jenaka. P an tun ini di- pergunakan un tu k bersenda gurau dalam keadaan bersuka ria. Dalam sebuah naskah yang ber judu l, "Cerita-cerita M inangkabau," dalam cerita ke 9 yang berjudul, "N yany i Caro Agam" k ita ju m p a i jenis pan tu n jen ak a ini. Perhatikanlah ku tipan di bawah ini.
A ntah m odang antah tapai Bapuluik-puluik kuahno A ntah lamang antah tapai Jangguik lah kuyuik dek kuahno
Anak rang di kam puang baruah Nak lalu ka aia angek M andanga durian ja tu ah M alonjak-lonjak lamang angek
Rajo Birahim ka palegam Rajo Gadom ai ka ka Makah Bagilo-gilo goreng ayam Kanai h ikamaik p itih sirah
(Naskah Museum Pusat Jakarta, Ml. 488)
Pan tun adat banyak kita ju m p a i dalam persem bahan dan dalam p idato adat. Di bawah ini kami ku tipkan beberapa bait p an tu n yang diucapkan dalam persembahan.
(Pajakum buh, t.t., ha lam an 53)
17
PNRI Balai Pustaka
Rasian pam enan lalok K acim puang pam enan m andi Tiado tabilang lah tahatok Sambah jo simpuah panja lani
Pinggan jo ro n g m angkuaknyo jo rong Nan sabuah baisi nasi Sambali sayo kalau tadorong Jangan dibao masuak hati
Rami galanggang urang sini Naiak ju a ro urang pandai Sungguahpun sayo tagak badiri B ukanto sayo urang pandai
Dari carapuak baragak E lokkoh tanun diganjuakan Tuan duduak sayo pun tagak E lokkoh p a n tu n disambiakan
(Naskah Museum Pusat Jakarta, M1.39)
Dalam sebuah buku kum pulan p a n tu n Melayu berjudul, Pantun Melayu, kita ju m p a i 46 bait pan tun adat. Semua pan tu n adat itu tidak lain adalah pan tun adat Minangkabau. Perhatikan- lah con toh di bawah ini:
Dibelah-belah pertiga Siraut pem belah ro tan Luhak dibaginya tiga Adat dibaginya delapan
Berek-berek tu run ke semak Dari semak tu a m ke padi Dari niniak tu run ke mam ak Dari m aniak tu run ke kami
(Pantun Melayu, 1920:16)
Ada lagi pan tu n yang dipergunakan un tuk ber tanya jawab. Jenis pan tu n ini disebut pan tu n berkait. Pan tun ini biasanya
4
18
PNRI Balai Pustaka
dipergunakan u n tu k b e r tanya jaw ab atau u n tu k m en yebu tkan hal-hal yang berhubungan satu dengan yang lain. Cara m em bua t p a n tu n ini demikian: baris 2 dan 4 pada bait I diulang m enyebu t- kannya pada baris 1 dan 3 bait II, demikian seterusnya. Perhati- kanlah con to h di bawah ini:
M andaki ka gunuang-gunuang M anurun ka lurah sapek Kok ingin Tuan di buruang Buruang urang kok indak dapek
M anurun ka lurah sapek M udiakkan banda babelok Buruang urang kok tidak dapek Dicari gatah nan elok
M udiakkan banda babelok Piladang di tapi ladang Dicari gatah nan elok Tabang rang ka kayu gadang
Piladang di tapi ladang Tatuk iak gatah ampaleh Kok tabang ka kayu gadang Dicari badia nan dareh
P an tun berkait te rsebut di atas ju g a dapat kita ju m p a i dalam cerita Si Umbuik Mudo, ya itu percakapan antara Ibu si U m buik Mudo dengan Ibu Puti Galang Banyak.
Perlu kami tam bahkan bahw a selain co n to h -co n to h te rsebu t di atas pan tu n ini juga sering d iucapkan ke tika orang bersaluang. Saluang tidak lain dari semacam alat tiup, in s trum en musik klasik M inangkabau yang biasa digunakan sebagai pengiring dendang. N yanyian atau dendang itu digubah dalam ben tu k pantun . Sudah barang ten tu pendendang itu m ahir be rpan tun . Salah satu ciri khas saluang ialah nyanyian atau dendang dengan perasaan sedih. Dengan demikian kita akan m enem ukan pula p a n tu n -p an tu n
(Naskah Museum Pusat Jakarta , Ml. 488)
19
PNRI Balai Pustaka
berh iba hati, p a n tu n nasib dan sebagainya.D em ikianlah sekedar tin jauan singkat mengenai pan tun
M inangkabau. M udah-m udahan tulisan ini m endorong peneliti sastra M inangkabau (yang ju m la h n y a ten tu tidak banyak) un tuk m eneliti secara m endalam atau m em ulai m enyusun sebuah buku berisi ku m p u lan p a n tu n M inangkabau sebagai warisan budaya nenek m oy an g kita.
D af ta r Pustaka
Endah , Sjamsudin St. R ad jo , Kaba Puti Nilam Tjajo, Bukittinggi: C.V. P ustaka Indonesia, ce takan III, tanpa tahun.
Hussain, Khalid M., "P an tun , Teka-teki, dan Peribahasa," Dewan Bahasa, j i lid 23, bil. 12, D esem ber 1979: halam an 50 — 62.
P a jakum buh , Iljas, Hikayat Si Umbuik Mudo dengan Puti Galang Banyak, Bukittinggi: Pustaka Indonesia, ce takan X, tanpa tahun.
Perpatih , Dj. M. St. (penyadur), Kaba Siti Djamilah dengan Tuan- ku Lareh Simawang, Bukittinggi: C.V. Bajanus, cetakan XII,
tanpa tahun.
Naskah M useum Pusat Jakarta , Ml. 39, "Surat Pidato Arak Gadang atau Halek Gadang."
Naskah Museum Pusat Jakarta , Ml. 488, "N yany i Caro Agam."
Pantun Melayu, Weltevreden, Papyrus, Balai Pustaka,1920.
20
I
1. PARM ULOAN SAMBAH
Kasah am bun kasah biludu ba tan ti bajaik tapi baturap jo banang sirah alah taham pai di sandaran Mintak am pun ham bo ka panghulu nan salirik duduak di tapi nan saedaran adok ka tangah mak jo sambahlah dimuliakan
Anak itiak ateh dalimo anak alang dalam baluka Kaciak nan tidak tapuji namo gadang nan tidak tapuji gala
Palupuah batang m alapari pucuak m an im po aka jum ba i dibawok nak rang ka Batipuah Sungguah pun ham bo tagak badiri bukanlah ham bo tahu pandai u ju d n y o duduak nan basim puah
Naiak gunuang banyaklah kabuik lalu ka rimbo Indojati kayu gadang banyak babuah bacam pua jo kayu kam at Takuik ganta ham bo m anyabu ik panghulu banyak nan sati rang gadang banyak nan batuah tuanku banyak nan kiram at
Tungkek galah Amat Diraj o sitaba dibaliak pakan
Kalau salah toba tlah ham b o kok bana samo amalkan
Bukan tam bilang m angulam pai tam bilang panggali pakuburan Bukan m am bilang tando pandai m am bilang u n tu a k d ipasam bahkan
H am bo nang ko jo lo n g m aram bah antah sapek antah banio ladiang nan usah diantakkan H am bo nangko jo lo n g m anyam bah antah dapek antah m oh tido salah nan usah digalakkan
Atai-atai si bungo atai lah kam bang m alah bungo sitawa Lamo hiduik banyak dirasai indak m anusia nan tak gawa
Sadang bingkudu lai bapawa kok kunun cubadak m udo Sadang panghulu lai nan gawa kok kunun anak m u d o -m u d o
2. NINIAK NAN BADUO
Nak ilia ka Indogirisinggah sabanta ka ladang panjangDi m ano adat m ulo badiriiyo di Pariangan Padangpanjang
Pisang si kalek-kalek hu tan pisang tu m b a tu nan bagatah Koto Piliang inyo bukan Bodi Caniago inyo antah
Patahlah m aniak di Salido patah ta-am peh ateh karang
4
22
PNRI Balai Pustaka
dipiliah anak rang Kurinci Babantah niniak nan baduo m am anggakkan lareh surang-surang di dalam hati nan samo suci
Adat dek D atuak Katum anggungannan bagarih nan bapaeknan baukua nan bakabuangPagang naraco jo katiancereng barih buliah diliekcupak panuah gantang babubuang
Babelok ja lan ka parak lalu ka kam puang K ubang Putiah nak singgah ka Pakan Akat Elok adat dek Tigo Luhak haluan D atuak Parapatiah urang barajo ka m upakat
Nan babarih nan bapaek nan bacupak nan bagantang Tuahnyo kato samupakaek cilako dek kato nan basilang
3. LUHAK DAN RANTAU
M anem bak sambia ka hulu kanailah pan tau dek m anjalo Luhak dibari bapanghulu rantau dibari barajo-rajo
M ancam pak tibo dahulu dicatak batang cubadak ta lang ta im pok patah-patah Kok luhak dibari bapanghulu tagaknyo indak tasondak jo k o k tabalin tang inyo patah
Kanailah pan tau dalam kaco dirandang daun ampaleh dipatah dalam parahu Kok ran tau dibari barajo-rajo malenggang indak tapepeh bia tab u ju a inyo lalu
Rang Bugih bakarek kuku dikarek jo pisau rauik parauik batang tu o n y o Adat nagari ado basuku dalam suku babuah paruik buah paruik ado tu onyo
Kabau gadang lari m anduo tiok dipanah tiok kanai K am puang dibari ba rang tuo rum ah dibari batungganai
Muaro tan tang kam puang tingga parahu nak rang Balai Akat barangkek m udiak ka hu lunyo U lando babenteng baja M inangkabau baben teng adat samo salamat di dalam nyo
4. SAND I ADAT
Rang Makah baok taraju urang Barat m am baok talua talua dim akan dalam puaso R um ah gadang basandi batu dahulu adat basandi alua alua jo pa tu ik ka ganti rajo
Rajo alam nan badaulat baka to pu tu ih tak dapek dianjak
24
PNRI & Balai Pustaka
D atang Islam sam porno adat kini lah nya to basandi syarak
M usuah nan indak dicari-cari basuo pan tang mailak Syarak lah nya to babuhua m ati kalau adat b abuhua sentak
Lah masak padi rang Singkarak m asaknyo batangkai-tangkai satangkai ja rang ado nan m udo Kabek sabalik buhua sentak jaranglah urang nan maungkai t ibo nan p u nyo rarak sajo
Latiak-latiak tabang ka pinang singgah m anyasok bungo rayo Satitiak aia dalam pinang sinan bam ain ikan rayo
5. LIMBAGO NAN TIGO
Tasasak pun tiang ka hulu di baw ah kiliran taji Asa m ulo rundiang dahulu tigo limbago nan tajali
Babondong-bondong tabang barabah tabang m anyisik langik tinggi m an u ju ranah ka Subarang Partam o sambah m anyam bah kaduo baso jo basi katigo siriah jo pinang
Sambah m anyam bah ado adatnyo tali-batali undang-undang Bapakai babaiak baso m uluik m anih kato bakarang
Adat nan barnam o lazim syarak nan barnam o kawi Tiok tahun sapanjang musim buek nan usah dilampaui
6. CUPAK NAN DUO
Tum buah di cupak dililiah-i tibo di undang dikarasai Kalau takilan dalam hati lah pa tu ik kini k i to usai
Adat biaso dipakai limbago biaso dituang Nan elok baiak ditalangkai nan buruak samo kito buang
Tagah dek alam nan ba tam puak adat rantau nan barajo M udo tinam an dek bapupuak nan gadang dilambuak sajo
Diatua cupak nan duo dikaji kato nan ampek Dalam tam bo alah basuo paham di sinan kito pardapek
P artam o cupak usali kaduo cupak bua tan Kalau dahulu disasali m an jad i tuah kam udian
7. KATO NAN AMPEK
Babilang kato nan ampek par tam o kato pusako Sanang hati santoso tam pek di sinan dapek raso m ardeko
26
PNRI & Balai Pustaka
Kaduo limbago kato m upakat sakato urang nan basamo Elok sapaham sahakikat santoso kito balamo-lamo
Katigo baparm ulaan kato dahulu nan baiak elok ditapati Misa ta aluak ka panghulu kabek arek buhuanyo mati
Kaampek kato kam udian patuik bana kito mancari Taruah naraco jo katian paniliak langgam nan tadiri
8. DUO BALEH NAN BAKATO
Kato rajo kato duanggo kato titah nan balim pahkan Dari duo ganok ka tigo usah sakali disudahkan
Kato panghulu kato manyalasai kato adat kato hakikat Talamun patuik kito kisai alua jo patuik nak saikat
Hulubalang kato m andareh pagawai kato basipat Antaro masin dangan padeh di sinan warih m akonyo salamat
Kato bapak kato pangaja kato kulipah dari mamak Mujua tak dapek kito kaja malang tak dapek kito tulak
Kato guru kato pituah dunsanak kato paringatan
27
Kuncilah batin jan taruah budi nan usah kalihatan
Kato paraui puan kato m anuru ik kato paam biak hati suami Labiahkan rusuah sarato takuik ja rek sarupo jo ja ram i
Kanak-kanak kato manggaduah sabab m anuru ik -kan kahandak hati Kabuiklah tarang hu jan lah taduah nan hilang patu ik k ito ganti
Kato adat pa liam nyo aman m alangkok rukun dangan syarat Kalau pandai pagang padom an santoso hiduik dunia akirat
Sipat mualim saagamo adat panghulu nan saandiko Kalau lah kuek nan basamo niat jo naja ka sampai ju o
9. BUDI
Jokok nan kuriak iyolah kundi kalau nan m erah iyolah sago Jokok nan baiak iyolah budi kalau nan indah iyolah baso
Babelok baliku-liku nan babelok ka Batanghari Di elok sajo rang tak katuju budi nan baiak nan dicari
Pulau Pandan jauah di tangah di baliak pulau si Angso Duo H ancua badan di kanduang tanah budi nan baiak takana ju o
28
wm ? PNRI ■— Bal ai Pustaka
Anak Mangguang m anjam ua padi talatak di lawak-lawak Barat tangguang Timua tak jadi indak babudi di ma ka tagak
Kalau tak pandai manabang duri tapacak inyo ka dalam mato Kalau tak pandai bam ain budi ameh abih badan binaso
10. PAMBAGIAN CUPAK
M ancampak tibo ka hulu kanailah anak-anak udang Apo nan cupak di panghulu iyo bam ain undang-undang
Cubadak di tangah padang buahnyo ambiak ka gulai Apo nan cupak di dubalang baruliah titah dari pagawai
Buahnyo ambiak ka gulai gulai dim akan dalam puaso Apo nan cupak di pagawai baruliah titah dari rajo
Urang Silungkang m am bawok kapeh urang Tilatang mam bawok aia Nan mancancang nan m am am peh nan bautang nan mambayia
11. A K A
Manangih mangungu-ngungu dek karano pisang sakuduang Taro ketek tanggungan ibu lah gadang carikan untuang
29
D ipatah-patah bilah mati digatia-gatia sularonyo Dipinang-pinang malah hati dipanciang-panciang aka budinyo
Urang Kam pa m anubo kampa matilah ikan sa lubuaknyo Jokok pandai m ancancang aka matilah lalu ka pucuaknyo
Ka balai ba jan jang aka ka naiak jalan ka pin tu Kok pandai bamain aka nan gaib dapek dalam itu
Tuan Katik M antiko Alam ka sawah m anabua baniah Makin dikali kian dalam tam bah dikaruah ba tu k u ak janiah
12. CADIAK PANDAI
Mulia panghulu dek kanianakan nan m anyan juang maninggikannyo Cadiak nan usah dilagakkan m ungkin lah binguang kasudahannyo
Kalau bakato pikia dahulu ingek-ingek sabalun kanai M antang-m antang awak lah tahu ilimu padi nan ka dipakai
Jauah bajalan banyak diliek lamo hiduik banyak dirasai Kalau kito di dalam rapek bangih jo berang usah dipakai
Lamo hiduik banyak dirasai babagai macam tanggungan badan
30
PNRI ■— Bal ai Pustaka
Bangih jo berang usah dipakai nak dapek kito pa iyokan
Kato basonsong jad i ban tah kato kudian kato bacari ba tapati ka to nan dahulu Pitua alim nan sudah-sudah lain dimuluik asiang di hati hukum m u n a p ia k k a to guru
Kurang ditukuak senteng dibilai panjang dikarek laweh dikapiang di ham paran m angedangkannyo Awak tasabuik urang pandai ditu ru ikkan gajah saheto gadiang ka lurah badan d iam buakkannyo
Aia jan iah sayaknyo landai ja lan rayo titian batu Barundiang cadiak dangan pandai paham nan duo jad i satu
Lalok bakalang jo pusako ajaran guru tak buliah lapeh Sungguah pun batang lai m ardeso ingek-i pucuak ka taam peh
Kalau duduak jo cupak gantang kok tagak batungkek barih Adat pusako kok m andatang aia satitiak jan manirih
Bajalan di dalam patuik baka to sopan mujilih Jokok malu samo satuntuik tum buah di cupak kito lilih
Barundiang m am baw ok adab kalau duduak marawik ranjau
Supayo dapek paham nan sadap dari lurahlah kalau m aninjau
13. TIMBANG RASO
Barakik-rakik ka hulu baranang-ranang ka tapian basakik-sakik dahulu basanang-sanang kam udian
Kaluak paku kacang balim biang tam puruang lenggang-lenggangkan baw ok m anurun ka Saruaso Anak dipangku kam anakan dibimbiang urang kam puang samo patenggangkan tenggang jo adat dan pusako
M antim un bungkuak dalam padi cuko di dalam pabarasan Sungguah baram uak dalam hati di muko usah kalihatan
14. TIGO PARKARO GALAK
Rang Lambah ka Bukiktenggi mambali batiak dari Jawo kironyo kain salah banang tabali indak dipareso Galak tabahak hati tenggi sarato pakiak jo langkiangnyo raso ka kuyak laweh arang galak setan itu namonyo
Pai ka ladang mam bawok tabak tanah dipangkua tanam i ubi ubi ditanam duo-duo Samo gadang lawan jo galak
32
galak dek tando suko hati galak pagalutan itu n am onyo
Salak Sitinjak Tapanuli buahnyo ranun masak-masak dibawok nak rang ka Bukiktenggi Galak tasanyun indak jad i antaro nam pak dangan indak itulah galak nabi-nabi
15. C IL A K O M U D O
Anak balam tabang ka munggu tabang m arandah nan bak alang inggok di baw ah kayu tenggi rantiang banyak bajipang-jipang mati ta im pok buah masak Siang malam bahati r indu pagi patang bam ato ram bang
alun diimbau lah babunyi alun dikubiak nyo lah datang alun dijujai inyo lah galak
Urang Gaduik pai m anjalo dapeklah anak ikan ruan Lah ribuik sapanuah koto kurenah m udo kacenoan
Barau-barau ateh baringin datang sabondong buruang gagak taka ju ik m am bubuang tabang inggok di batang kayu randah M udo langkisau talingo angin labuah sampik kudo panyipak arang kareh lari m anyim pang ikua tagak kapalo randah
16. PUSAKO PANGHULU
Ka Kurai ja lan ka Baliak m anam puah ja lan baliku ka rum ah rajc di Ruhum baukia bamego-mego Ibarat pulai bapangkek naiak manusia bapangkek turun maninggakan adat jo pusako
Baimpun m anti jo dubalang dalam ustano Ujuang Gadiang
m ananti titah dari raj o Harimau mati maninggakan balang gajah mati maninggakan gadiang manusia m ati maninggakan adat jo pusako
Biriak-biriak tabang ka sasak dari sasak ka halaman Dari niniak turun ka mamak dari mamak ka kam anakan
Ramo-ramo sikumbang ja ti Katik Endah pulang bakudo Patah tum buah hilang baganti pusako panghulu baitu juo
Tinggi satingkok ateh anjuang surambi ka tam pek duduak-duduak Elok karakok dek bajunjuang sako ayam dek bainduak
M ulonyo banda diilaikan nak buliah ka ja lan aia Basa andiko didirikan ka payuang panji ateh dunia
Lah buliah aia mailia paganang sawah di gunuang
34
PNRI & Balai Pustaka
Ka payuang panji ateh dunia hujan jo paneh bakeh balinduang
Asa batang mancalago asa bijo tum buah juoSungguahpun lah barpulang angku datuak nan tuo angku datuak nan m udo kan siliahnyo
17. KAYU GADANG DI TANGAH PADANG
Di Jirek tum buah pagaran di baliak batang limpato Sarek panghulu dek pakaian rindiah karano dek pusako
Tam pum ang di ateh bidai panggang lauak ateh balango Batiuik topan jo badai malenggang dipantangkannyo
Lalok bakalang jo pusako pitua gum ja n nyo lapeh Sungguah pun batang lah santoso ingek-i pucuak kok taam peh
Duduaknyo jo cupak gantang bajalan batungkek barih Adat pusako kok m andatang aia satitiak ja n nyo tirih
Kok tagak m aninjau jarah bajalan m anjapuik labo Panghulu basipat m urah bungka ganok m anahan cubo
Karambia sabatang tenggi babuah sarangkai duo Hukum adia adat badiri pangka saiyo jo sakato
Sariat palu mamalu adat dunia babaleh-balehan Mamacik tam puak dangan hulu sipat dubalang ja n dipakaikan
Ka lam bah pai m am bidiak kanailah anak undam -undam an Tuah tum buah sumarak naiak batuah kam puang jo halaman
Kok dapek anak undam -undam an pam enan patang jo pagi Batuah kam puang jo halaman bum i sanang padi m anjadi
Taratak korong di lambah sicerek tum buah tapi ngarai Samo m am intak kapado Allah tubuah sehat badan salasai
Indaruang di tangah padang d itu tuah ja tu ah ka dahan Balinduang di kayu gadang tahinda paneh jo hujan
Indaruang di tangah padang d itu tuah ja tu ah sadahan Iduik ka tam pek manum pang salamat barang palangkahan
18. A D A T
N yatonyo adat ampek parkaro partam o adat sabana adat D ijadikan Tuhan m ukaluaknyo m amakai tando m anurut sipat
Kaduo adat istiadat paraturan niniak nan baduo
36
K atum anggungan dan Parapatiah U ndang-undang m an u ru t adat cupak jo gantang hara to pusako tak buliah kurang tak buliah labiah
A dapun adat nan katigo iyolah adat nan d iadatkan K ata tapan panghulu jo cadiak pandainyo dapek ba rubah m anuru t saman
Ditiliak pulo nan kaam pek iyolah adat nan taradat adat nan tu m b u ah dek maniru Pambagian adat kalau lah dapek tem bak lah nya to baalam at urang barada t urang tahu
19. U N D A N G -U N D A N G
U ndang-undang nan ampek parkaro tam asuak adat istiadat Para turan niniak nan baduo supayo iduik m aknyo salamat
Partam o undang-undang nagari pakaian sagalo urang tuo M anyusun adat banam o kawi kaam anan kam puang jo rum ah tanggo
Rang Bugih bakarek kuku dikarek dangan sirawik akan parawik batang nan tuo tu o n y o elok ka lantai E lok nagari dek basuku tiok suku babuan paruik salamat kam puang dek ba-nan tuo sarato rum ah batungganai
PNRI Balai Pustaka
Kaduo undang-undang dalam nagari salah cancang m am bari pam peh salah bunuah m am bari diat salah makan m am u n tah k an Sasek suruik talangkah kumbali m ahukum barang nan jaleh salah ka Tuhan m in tak tobat tiok kasalahan bapa tu tan
Salah tariak m angum balikan m in tak m aaf samo manusia Cabuah dibuang gawa mau bahkan p iutang ditarim o u tang babaia
Bagaib bakalamullah kalau balabiah dikatangahkan Surang baragiah sakutu dibalah
jau ah baham batan dakek batarikan
Nan katigo undang-undang luhak rantau barajo luhak bapanghulu Ka lawik rajo nan punyo hak di darek panghulu m am acik hulu
K aam pek undang-undang nan duo puluah ta aluak kapado rupo kasalahan Anam cemo anam ta tuduah d itam bah undang-undang nan salapan
20. U N D A N G -UNDANG NAN SALAPAN
A dapun undang-undang nan salapan nam o kasalahan supayo jaleh Sadang p an y a tokan kasalahan iyolah undang-undang nan duo baleh
Kalau batam u di nan salapan basuo pulo di nan duo baleh
38
PNRI & Balai Pustaka
Baru m aru p o kasalahan m anuru ik adat nan babakeh
Dikaji undang-undang nan salapan par tam o banam o maliang curi Maliang budi barang curian talalah takaja ta tando tabeti
Kaduo banam o tikam bunuah manikam luko atau mati Kalau mati h u k u m n y o bunuah darah taserak bangkai lah lah
Katigo banam o sumbang salah sumbang karajo indak sopan Malangga adat karajo salah tacancang tarageh tarabuik rampasan
K aam pek banam o samun saka m anyam un urang jo kakarasan H arato d iambiak basabuang jiwa karobannyo mati atau pun pingsan
Kalimo banam o sia baka m anyia tanam an sirah dek api Sagalo barang anguih tabaka nya to karajo salah tabeti
Kaanam banam o rabuik ram peh dahulu m arabuik pado urang Barang tapacik ambiak jo kareh lalu d iram pok hati tak gamang
K atu juah banam o upeh racun upeh racun pado m akanan Atau diusahokan supayo tam inun sampai m anyakik m am atikan karoban
Kasalapan banam o dago dagi
dago iyolah m am bari malu Dagi iyolah bakareh hati apo m u p ak a t ba indak tahu
21. UND A N G -U N D A N G NAN DUO BALEH
Dikaji undang nan duo baleh iyo tabagi kapado duo P anyatokan kasalahan supayo ja leh anam ta tu d u ah anam tacemo
Anam m am baw ok kapado tuduah talalah takaja ta tam bang taciak H indakan diri babuek cabuah di tapi tabiang tak elok tagak
Tacancang tarageh ta tan d o tabeti m andapek luko tabeti tando Tarimbek patah tapukua mati takabek kungkuang, taun jun tali ka pangkanyo
Anam m am baw ok kapado Cemo anggang lalu antah ja tuahSi runciang tanduak iduiknyo seso di ma kahilangan inyo tagaduah
Bajajak bak bakiak baturiah bak sipasin T ando-tando dalam salidiak dingin karano m asuak angin
Bajalan bagageh-gageh bajua bam urah-m urah Nyatolah urang dek tacameh manga dilawan batingkarah
Kacindorongan m ato rang banyak barubah sajo tibo-tibo
40
PNRI & Balai Pustaka
Urang kailangan batuka lagak di sinan tum buah diri tacem o
Dibawok pikek dibawok langau kaba basam buang samo kaba Sungguah tam asuak kaba bagalau u judnyo samo di nan pangka
22. MAMAK
Kalau ka pakan bali cubadak masaklah gulai pakai bum bu lado jo garam tak buliah tingga Kalau kam anakan saperentah mamak mamak nan saparentah panghulu panghulu saparentah bana
Jokok barundiang sambah m anyam bah sambali m anyam bah m anuruik adat basandi alua dangan patuik Mamak kayo kam anakan murali si mamak kayo di adat kam anakan murah mangikuik
Kok jadi pai ka Lasi balilah mansi agak sababan dianyam sumpik isi jo padi Maniak m anunjuak maajai jo k o k malam mandanga-dangakan kalau siang maliek-lieki
23. KAMANAKAN
Kamanakan di bawah lutuik batali darah kam anakan kanduang Kamanakan sabuah paruik batali aka di bawah payuang
41
K am anakan alua jo patuik iyolah k am anakan nan sapayuang
K am anakan m an ju n ju an g titah mangikuik suruah dari m am ak m ahan tikan tagah ka nan buruak K am anakan s ipatnyo m urah m urah m an u ru ik paren tah m am ak saabih gauang suko m angaruak
24. M AM AHAM KAN KATO
Anggang tabang bam angku to rajo bajalan badaula t Sulik p aham nyo ka to-kato t iok suatu baalam at
Kok panjang m akanan karek kok singkek pa tu ik diuleh Kalau tak langkok rukun jo sarat sagalo kara jo ilang laleh
M anuruik sapanjang alua m anam puah sapanjang ja lan Agaklah langkah kok ta lanjua kudian m angko jad i sasalan
Kato bana tam pek picayo tali taguah bakeh bagantuang Kalau dapek kato saiyo m anyarah sajo pado untuang
Saukua m angko m anjad i sasuai mangko takanak Kalau m anaruah aka budi urang lain jad i dunsanak
Dipakai sapanjang adat dituang-tuang ka limbago
42
PNRI & Balai Pustaka
Kalau bapaham samo padek lawik gadang buliah didugo
H ukum adia m anahan bandiang bungka ganok m anahan uji Mangko adia hukum barundiang adat jo syarak samo dikaji
Ka bum i indak tacacah ka langik tak m ungkin sampai Kalau karam di raw ang bancah tanah tapi indak tacapai
25. U R A N G BANYAK
Banyaklah udang sum barang udang udang dibawok rang K ayutanam Banyaklah urang sum barang urang adapun urang tabagi anam
Kalau ditiliak gadang udang ado sagadang ampu kaki Nan p a r tam o barnam o "urang"Tahu elok buruak jo labo rugi
K etek disabuik udang-udang udang bariang aluih m arabuang K aduo banam o "urang-urang" indak baangok saroman pa tuang
Udang nan masiak kalau dirandang b au n n y o harum litak takana Katigo "nan tam pan- tam pan urang" rupo nan balun tarang bana
Bueklah samba cangkuak udangaia nasi ka ganti kuahNan kaam pek "angkuah-angkuah urang"bak um b u a-u m b u a di tangah sawah"
Kalau basuo jo pangek udang m ungkinlah m akan baabih nasi Kalimo baru sabana urang itu aulia sagalo nabi
Karupuak: udang samacam lai digoreng lalu d ipatah-patah Kaanam banam o "urang tenggi" jad i kulipah di bumi Allah
26. DUBALANG
Cubadak di tangah padang b uahnyo ambiak ka gulai Apo nan cupak di dubalang baruliah t itah dari pagawai
Buruang balam tabang m arandah m ati d item bak biopari Dubalang itu basipat gagah parik paga dalam nagari
Bakulik alang hari Satu hari nan sadang barem bang patang Dubalang baraka bailimu sarato barani gadang tulang
Bakicau m urai sanjo-sanjo alamat buruak kato rang tuo M artabat dubalang ingek jo jago sarato yakin jo sigapnyo
27. PARAM PUAN
Alim pandito dalam nagari suluah nan tarang jad i palito Sipat param puan pulo dikaji parhiasan alam dan rum ahtanggo
4
44
PNRI Balai Pustaka
Rang Lasi pai baburu dapeklah ruso balang kaki Padusi kalau tak bamalu ibarat kapa tak bakam udi
Dek ribuik ru nduak lah padi di cupak D atuak Tumangguang Param puan kok indak baaka budi duduak tagak kum ari tangguang
Tabang barabah duo kali lapan digaro anak puti-pu ti E lok rum ah dek param puan pa tuah satia ka suami
Dek ulah tajam pisau sirauik ba tuang nan tuo dikarek-karek Param puan sipatnyo lunak lambuik ganggamnyo taguah jan j in y o arek
Rang Kurai rang Bukiktinggj luhak banam o Luhak Agam Param puan nan pandai m anjago diri kunci nan arek biliak nan dalam
28. U R A N G TUO
M inangkabau ku tiko daulunyo takalo maso saisuak di Pagaruyuang rajo ba takh ta Urang tuo am pek parkaro partam o tuo m anukuak kuek m am bari p i tu n ju ak pangaja
Sajak di niniak nan baduo K atum anggungan jo Parapatiah lareh nan duo paren tah bana Tuo busuak tuo m anyeso
di ma duduak urang manyisiah di ma tagak urang m ah inda
A dapun Pariangan Padangpanjang itu nan tam p u ak tangkai alam inyo badiri sandirinyo Tuo ku tu ak kabancian urang awak nyinyia m uluik kok ta jam pantang ba tupang sagalo kato
P ay o k u m b u ah am pek pagaran Batu L ab iB a tu nan Limo Batu Balang jo Batu Ham pa A dapun tuo nan d ituokan tuo pilihan itu n am onyo m udo di um ua indak ka manga
29. SIPAT.
M angkuto alam iyolah rajo panghulu sarupo jo kayu gadang Suluah bendang alim ulamo paga nagari hu lubalang
Param puan hiasan dunia urang banyak daun nan r indang A dapun rajo basipat adia nan paka iannyo undang-undang
N yato lah rajo sadaulat badiri rajo alam sakato Pakaian panghulu banam o adat "bana" itulah jad i s ipatnyo
Elok kam puang dek urang tuo elok rum ah dek param puan Syarak pakaian dek ulamo adapun sipatnyo iyo "bud im an"
46
PNRI & Balai Pustaka
Pakaian rang banyak banam o cupak cupak lah nya to duo parkaro Sipat param puan lam buik jo lunak kalau dubalang gagah tanam o
30. LUHAK NAN TIGO
Babiduak ado n angkodohnyo bajalan ado ba-nan tuo Dalam tam bo tasabuik pulo luhak nan tigo lareh nan duo
Mamak m an u n ju ak jo m aaja kamanakan. m anuru ik paren tah m am ak kalau panghulu saparentah bana Partam o Luhak Tanah Data aia jan iah ikannyo jinak taka to pulo bum inyo tawa
Badiri rajo sakato alam hukum adia paren tah bana itulah rajo sadaulat Kaduo banam o Luhak Agam aia jan iah ikannyo lia taka to pulo bum inyo angek
Harimau cam po di Batipuah Camin Taruih di Singkarak tam asuak kabasaran K oto Piliang Katigo L uhak Limo Puluah aia jan iah ikannyo j inak takato pulo bum inyo sanang
31. LAREH NAN DUO
K ato panghulu manyalasaikan kato rang banyak kato bagalau
Lareh nan duo pulo dangakan m anuru ik tam bo Minangkabau
Pakaian rajo banam o undang pakaian panghulu banam o adat Partam o Lareh K oto Piliang nan barajo ka daulat
Tuah panghulu saandiko tuah rajo sadaulat K aduo Bodi Caniago nan barajo ka m u p ak a t
Kato param puan ka to m arandah pandai m am baw okan hati ju n ju n g an Lareh nan Panjang urang di tangah tam puak tangkai di Pariangan
Pisang sikalek kalek u tan pisang t im batu nan bagatah Koto Piliang inyo bukan Bodi Caniago inyo antah
32. RANG SUMANDO ANAM PA RK A RO
Ram o-ram o di tangah padang ditangkok anak rajo-rajo Adapun rang sum ando kacang miang nan lah salasai d ikusuikkannyo
B abondong-bondong tabang bangau b u lunyo putiah paruahnyo panjang Kalau sum ando langau hijau u leknyo tingga langau pun tabang
Sutan Aman m anjua cindua c indua sagu ruponyo sirah banyaklah urang nan mam bali Nan banam o sum ando ku tu dapua
48
PNRI & Balai Pustaka
salalu di dapua bapayah-payah m anyanangkan bini bagoyang kaki
M abuaklah ikan dalam lubuak dapek ditangkok jo basahan dibawok pulang basuko hati Jokok sumando lapiak buruak iyolah urang kalangkahan pagi patang diparentah bini
Rang Payokum buah ka Batusangka singgah sabanta di Barulak Konon sumando bapak paja awak babini balanjo indak
Rang Baso pai m anembak kanailah balam di ujuang tanjuang sadang mangakeh mancari m akan Arati sumando niniak mamak sakik sanang tam pek balinduang lahia batin tak bakarupatan
33. PANGHULU DI LAHIA SAJO
Pisau nan tajam bak sambilu balun marauik alah luko Panghulu nan anam usah ditiru panghulu mam bari malu sajo
Balam di sangka tabang m am bubuang tabang m am bubuang ka langik hijau Arati panghulu nan di tanjuang sapantun sipongang dalam ngalau
Tukang ameh m am buek galang parm ato nan ilang-ilang tim bua Kalau panghulu ayam gadang pandai bakotat tak batalua
49
Rami balainyo L ubuak Aluang rami di anak K ayu Tanam Nan d ika tokan panghulu batang batuang kareh di lua kosong di dalam
Di banda tah ankan tangguak dapeklah udang jo tali-tali Jokok panghulu ka tuak -ka tuak digua ju o m angko babunyi
Kudo bendi lari m anduo di tan tang kelok ja tu a h balangga K onon panghulu tupai tuo tam pan lai lom pek lah tingga
Di tangah sawah tagak marawa pipik digaro bakuliliang Panghulu h ino pisak sarawa aka busuak parangai ariang
34. PAH AM
Didulang sadulang lai pandulang ameh bakarek Disambuang uraian kaji iyolah paham nan ampek
Bareh padi raayat kam bang rum ah gadang rangkiang tinggi cahayo alam di bumi Minang Partam o ukatu bungo kam bang jo k o k bakato jo aka budi liek cahayo sadang tarang
Cahayo di langik bab in tang banyak sarato fajar lunak taampai langkok babulan jo m atohari Kaduo ukatu angin lunak
50
PNRI & Balai Pustaka
sadang ku tik o aman damai paham m andapek aka budi
A dapun labuah jo tapian m usajik galanggang sarato pakan kalangkapan nagari nan tasurek Katigo uka tu paran ta raan antaro ukatu duo balawan di sinan paham m angko dapek
Luhak Agam aianyo karuah ikannyo lia tak kapalang di dalam tam bo urang sabuikkan K aam pek paham bilo ka tum buah di m ano tu m b u ah sinan disiang indak bau k u a bajangkokan
35. TUNGKU N A N TIGO
Diam itu hulu bicaro tanang itu saribu aka Kalau nak tahu tungku nan tigo kuek baguru rajin baraja
Paham nan usah kamalingan budim an m ati dek ka tonyo Tungku nan tigo sajarangan par tam o cadiak candokio
Hari sahari dipatigo maisi paren tah , napasu, usaho Kaduo ." tahu" dang n am onyo tahu nan ampek parakaro
Kalau adat nan ka dipakai ka tahui barih ba labehnyo Katigo banam o "pandai" cukuik ilimu di dalam dado
Paham arih banyak balawan paham mati m an gunyah bangkai Tungku nan tigo sajarangan iyolah cadiak, tahu , pandai
36. TAHU
Sipuluik abuih jo aia ditanak ka tan bakapiyek Nak salamat iduik ateh dunia eloklah tahu di nan ampek
K orong k am puang bapaga cupak kalau undang adolah ampek Arati partam o "tahu di awak" iduik salalu piciak j angek
Nagari bapaga undang luhak bapanghulu ran tau barajo K aduo m ukasuik " tahu diurang" lain ikan asiang u m p an n y o
Di Sungai Tarab p am u n cak alam payuang panji di Saruaso Katigo "tahu saluak baluak alam" hitam putiah tinggi randahnyo
Adat jo syarak jad i p adom an buek di alam M inangkabau Ka am pek tahu pado Tuhan sarato saluak ba luak agamo
37. CILAKO TUO
Kok alek ado bajuaro nan m a n d u d u a k k a n sagalo jam u Cilako tuo tigo parkaro partam o nyinyia tak m anan tu
52
PNRI & Balai Pustaka
Jokok pai ka paralatan duduak tagak ado jangkonyo baso jo basi usahlah lupo Kaduo damuik badak jan tan tak tahu duri nan ka m aluko nam un lenggangnyo baitu juo
Dim abuak rindu siang malam salalu dilam un uweh-uweh cilako mudo urang katokan Katigo riang-riang asam awak tuo arang kok laweh suko dipuji disanjuangkan
38. MARTABAT KATO
Bulek kato dipangkanyo pacah kato diujuangnyo Sulik paham nyo kato-kato adapun m aratabatnyo tigo parkaro
Kok labiah mulia dari hino takabua tibo kam udian Partam o kato takato-kato indak sangajo m angatokan
Kok labiah raj in dari sagan mako datanglah kabajikan Kaduo kato nan dikatokan iyolah sangajo m angatokan
Kok labiah kanyang dari kalaparan hilang pulo malah pikiran taruah naraco jo katian p itua guru handak amalkan Adapun kato pagaulan partam o kato m ancari kawan
53
kaduo kato mancari lawan katigo ka to tak balawan
39. ADAT BAN A G A RA
A dat ran tau nan barajo adat luhak nan bapanghulu Republik Indonesia nagara kito nagara kasa tuan nya to lah tan tu
M anolah inyo cupak nan duo cupak usali jo cupak bua tan Tanggal 17 Agustus ampek pu luah limo Indonesia m erdeka lah d iproklam irkan
Pariangan nagari asaLareh nan Duo pulo baginyoNagara k ito ba "Pancasila"sarato U ndang-undang dasar "A m pek L im o"
M anolah lareh nan duo bagi K oto Piliang Bodi Caniago Sadang m am bangun nagara kini aman dan m ak m u r tu ju an nya to
Elok nagari dek panghulu suluah bendangnyo alim ulama K arano kito alah barsatu tagak banagara paliharo nagara
40. SALAM PANYUDAHI
Urang Padang m aanik banang dikum pa-kum pa dilipek dilipek lalu dipatigo Kurang pandai m aran tang panjang elok d ikum pa m ak nyo singkek singkek sakadar ka paguno
54
PNRI & Balai Pustaka
Bulu gunjo ambiak ka saga kalam patah dawat taserak Jokok basuo sum bang jo jangga barilah m aaf b any ak-bany ak
Parak siang ayam bakukuak m urai bakicau anyo lai K urang garam to longlah tukuak kalau salah to long tun juak i
Kok ado sumua di ladang dapek ju o m anum pang m andi aia disauak basiram kan Kok ado um ua samo panjang dilain maso disambuang lai di siko dahulu d i tam atkan
55
PNRI Balai Pustaka
II
1. SAMBAH PA RM U LA A N
Kapa Lalito dari hulu pan jangnyo tigo pu luah dapo nangkodoh duduak di haluan balayia sarek jo m ua tan A m punlah h am b o di panghulu p itunggua sarato jo ju a ro sagalo nan hadia di karapa tan m ak jo sambahlah dimuliakan
Badia si Japun dari hulu p anem bak ondam dalam tabek A m punlah ham b o dek panghulu sambah ta tabua di nan rapek
Jokok balayia pakai padom an bajalan elok ba tu ju an supayo hati indaknyo ragu ragu m am b ao k pado takuik Salam dihilia d im udiakkan sambah di kiri d ikanankan ganti pambasoi halek ja m u pandapa ti alua dangan patuik
Bagai awa pam ulai kato sipatan rundiang pandahu luan Salam taun juak dari ham bo iyo ka ganti bajawek tangan
Dari Japun ka Indogiri singgah ka kam puang rang Batipuah Sungguah pun ham bo tagak badiri u ju ik n y o duduak nan basim puah
56
PNRI & Balai Pustaka
Pucuak sitapo aka ju m b a i batang lim pato d ipatahkan Bukanlah h am b o cadiak pandai pusako kato d isam bahkan
Hari Rabaa pai ka balai m am bali pisang buah palo u n tu ak dirandang di kuali Tam bo lah lamo tabangkalai kini diulang-ulang pulo jan sampai lupo dalam hati
Limo K oto jo Saruaso galah nan usah disandakan la takkan sajo ka ru m p u n dama Kalau ka to kurang m ardeso ham bo nan usah digalakkan to longlah asak bakeh nan bana
2. ASA RAJO
Sajak topan Nabi Nuah hulu baransua baliak m anusia kam bang babanso-banso bajinih-jinih barisi dunia ka sadonyo
Batigo anak rajo dari Hindu partam o Sari M aharajo Depang kaduo Sari M aharajo Alih katigo Sari M aharajo Dirajo
A dapun Sari M aharajo Depang taruih balayia ka banua Cino M anjadi rajo di tanah Japang sagalo pangiriang aman santoso
Sari M aharajo Alih nan kaduo balayia pulo ka nagari Barat
Salamat baliau sarato pangiriangnyo di nagari Rum pulo b a tam pat
K ononlah D atuak Sari M aharajo Dirajo balayia nan samo jo b ininyo langkok jo Cati Bilang Pandai Sampan tapasah ka pulau Paco di M inangkabau m anjad i rajo di sinan asa rajo bamulai
Baliaulah rajo nan usali"daula t nan d ipar tuan" panggilan urangM ulonyo adat ka badiritapa tan Pariangan Padang Panjang
Lah sampik Pariangan nagari asa p indah mancari ka tam pek diam tiok rom bongan ado kapalo Nan tuo Luhak Tanah Data kaduo banam o Luhak Agam katigo Luhak Lim o Puluah K oto
Batam bah laweh M inangkabau saedaran Marapi jo Singgalang salilik Batang Bangkaweh sampai ka luhak bapilin tigo om bak badabua di tapi lawik Pasisia banam o "ran tau" laweh daerah bukan kapalang Sikilangjo Aia Bangih sampai Durian D itakuak Rajo lalu Sipisau-pisau hanyuik
Masuak Kurinci jo K uantan sampai ka ranah Batanghari K am pa Kiri jo K am pa Kanan daerah rantau samo sakali
58
3. ASA BANAMO MINANGKABAU
Ka M ojopahik sampai barito rancak nagari di Pulau Ameh Gadang m ukasuik di dalam dado supayo daerah batam bah laweh
D ititahkan m anti jo dubalang barangkek ka Bukik Batu Patah Datuak Suri D irajo tak nam uah parang kalau baparang nagari punah
M upakatlah Datuak suri Dirajo Katumanggungan jo Parapatiah Musuah dilawan jo bicaro atah jo bareh mak nyo basisiah
Barundiang utusan baliak batim ba dapek putusan maadu kabau Kok manang kabau dari Jawa tunduaklah urang Minangkabau
M ojopahik kabaunyo gadang tanduak panjang runciang kaduo nyo Kabau ketek kabau rang Minang arek m anyusu jo induaknyo
Sapakan kabau tak manyusu dikabekkan cawang di m uncuangnyo Lah tibo maso kabau diadu kabau nan gadang disundik-sundiknyo
Kabau nan gadang disangko induak cawang nan runciang mancucuak-cucuak Paruik tabosai jangek lah tabuak lari kalua mati bakaluak
Di M inangkabau kam puang tasabuik maadu kabau gadang jo ketek
59
Paruik taserak di Sipuruik jangek disimpan di Sijangek
Tanduak d ibaok ka Pagaruyuang paruik panjang ka K oto Panjang Rang M ojopahik duduak tam anuang awak lah kalah babaliak pulang
Itulah asa nam o Minangkabau m anuru ik kaba tu ru n tam urun Kalau tam asuak kaba bagaiau bangih nan usah ka panyusun
4. RANJI
Minangkabau nagari lamoadatnyo k ukuah badiriTasabuik anak D atuak Sari M aharajo Dirajosurang param puan surang laki-laki
Nan padusi Puti Indo Julita Laki-laki bagala Datuak Suri Dirajo P u tipun kawin jo Sang Sapurba Sutan Paduko Basa gala anaknyo
Laki kaduo sasudah Sang Sapurba bagala niniak Indo Jati B atam bah anak Puti Julita baduo ja n ta n ampek padusi
Nan laki-laki banam o Sutan Balun duo jo adiaknyo M ambang Sutan Abih bulan baganti tahun anak batigo lah gadang-gadang
Sutan Paduko Basa anak nan tuo bagala Datuak Katumanggungan K oto Piliang nam o larehnyo di Pagaruyuang pusek pam aren tahan
60
PNRI & Balai Pustaka
Sutan Balun anak nan kaduo iyolah Datuak Parpatiah nan Sabatang Bodi Caniago nam o larehnyo kato m u p ak a t diamba gadang
M am bang Sutan anak nan katigo D atuak Sari M aharajo nan Sikalap Dunia Lareh dipacik dek nan baduo nan ketek tak sato baban tah lahia
Anak padusi nan ampek pulo si bongsu banam o gadih Jamilan K am anakan dek D atuak Suri Dirajo adiak Parpatiah jo K atum anggungan
5. LANGGAM NAN TUJUAH
Langgam nan tu juah dikaji pulo dalam kalarasan K oto Piliang Basa Ampek Balai m ulo par tam o tadiri dari ampek urang
Panitahan di Sungai Tarab Pam uncak Alam K oto Piliang Baliau jad i ka tua tatap Datuak Bandaro Putiah gala nan tarang
Indom o di Saruaso payuang panji K oto Piliang Baliau m auru ih sagalo parkaro m anjad i hakim di dalam sidang
Tuan Kadi di Padang Gantiang suluah bendang K oto Piliang sagalo agamo ajak barundiang indak sabuah nan m anupang
Datuak Batuah Sungai Jam bu nan kaduo Pasak Kungkuang K oto Piliang
Parkaro adat nan d iuruihnyo m anguekkan hukum adat nan goyang
Tuan Gadang di B a tipuah nan katigo Harimau Campo K oto Piliang Urang nan gagah bagak tanam o sapantun panglimo di angkatan parang
K aam pek Simawang jo Bukik Kanduang Pardam aian K oto Piliang Di sinan tam pek urang bakam puang sangketo damai salisiah hilang
Kalimo D atuak Garang Singkarak Sani angbaka Camin Taruih K o to Piliang Ba-alam laweh bapadang leba p an y a tukan hakim nan salisiah undang
Kaanam D atuak Rajo E ndah Sulit Ayia Tanjuang Balik Cumati K oto Piliang H ukum tak ja lan nan tasulik sampik paralu m am palapang
K a tu juah Silungkang Padang Sibusuak Gajah Tongga K oto Piliang Kalau biang barani m anabuak hu jan paneh tak jad i halang
Sakian m acam nyo langgam nan tu juah dalam kalarasan K oto Piliang D atuak Katum anggungan bakuaso panuah cupak takluak gantang babubuang
6. K A LA R A SA N BODI CANIAGO
Salasai kalarasan K oto Piliang Bodi Caniago pulo ditarangkan Haluan Datuak Parpatiaeh nan Sabatang urang barajo ka pa rm upaka tan
62
PNRI & Balai Pustaka
Ka m ano condong m ak nyo rabah ka m ano tapek m ak nyo pai Sapantun o tonom di daerah buliah m auru ih diri sandiri
Tanjuang nan tigo Lubuak nan tigo u m pam o daerah o tonom i Dalam kalarasan Bodi Caniago D atuak Parpatiah nan m angapaloi
M anonyo Tanjuang nan tigo Tanjuang Sungayang, Tanjuang Barulak D itam bah pulo jo Tanjuang Alam barek sapikua ringan sakacak
Lubuak nan tigo pulo disabuik Lubuak Sikarah, Lubuak Sipunai Lubuak Simawang nan panu tu ik cancang nan tigo sagaragai
7. ADITYAW ARM AN
Di maso niniak nan baduo K atum anggungan jo Parapatiah Leh h iduik D atuak Suri Dirajo m am ak sarato karik kabiah
Lalulah anggang dari lawik ka G unuang Marapi sandirinyo handak mancari barang m akanan Datanglah wakia Mojopahik A dityaw arm an garan nam onyo ingin m am aren tah m anak luakkan
D item bak D atuak nan batigo badia sadatak tigo dan tum nyo b inatang di r imbo bakuliaran M upakat Katumanggungan tigo saudaro
A dityaw arm an diambiak ka sumando suami adiak gadih Jamilan
Babantah niniak nan baduo Katum anggungan sajo m angatujukan manarimo urang sumando Parpatiah indaknyo suko sumando handak diraj okan tum buah kalarasan Bodi Caniago
Ateh m upakat sagalo Lareh tajadilah damai Padang Sikuban dalam antaro Luhak nan Tigo Kini m anjadi duo lareh sungguahpun duo tatap aman Koto Piliang jo Bodi Caniago
Talua anggang barisi kudo kudo nan bukan sumbarangan iyolah kudo samburani Tibolah pulo suatu maso m anjadi rajo Adityaw arm an di Pagaruyuang tagak sandiri
8. PAGARUYUANG
Minangkabau duo kalarasan Bodi Caniago Koto Piliang Di mano kawin Adityawarm an iyolah di Pariangan Padang Panjang
Um anat Datuak Suri Dirajo lareh nan duo usah babantah Sasudah A dityaw arm an m anjadi rajo baliau nan kareh m am arentah
Sungguahpun kalarasan m anjadi duo malu nan tidak baragiah-agiah
64
M upakatlah Lareh nan duo tam p ek n y o rajo supayo dialiah
Paran taraan Tuan Gadih Jamilan sampailah p indah ka Bukik Patah M am buek k o to pulo di sanan di Bukik Patah sabalah bawah
Jamilan buntiang sampailah bulan baliau m alahiakan anak nan suluang D iparen tahkan rajo m amaga tapian m ahindakan bahayo jo pagaruyuang
Itulah asa nam o nagari tasabuik curito di dalam tam bo N am o Pagaruyuang m ulo ta jad i tam pek b a tah ta sagalo rajo
9. RAJO NAN TIGO SELO
Jokok adat basandi syarak syarak basandi k itabullah Masuaklah Islam ka Tigo Luhak k ad udukan ra jo jad i barubah
Rajo Alam di Pagaruyuang disabuik "Daulat nan dipartuan" Payung panji bakeh balinduang pusek ja lo p u m p u n an ikan
Nan kaduo banam o Rajo Adat b a tam p a t di balai Caniago Baliau m angatua adat istiadat p u n y o ustano pulo di Buo
Katigo banam o Rajo Ibadaturusan agamo baliau uruihDi kam puang Tangah baliau ba tam pat
Apo pusaKo uari guiu
punyo ustano di Sampua K uduih Itulah Rajo nan Tigo Selo dalam kalarasan K oto Piliang Sasudah Islam jad i agamo a d a t jo sy a rak jad i sapasang
10. RAJO
Lubuak nan Tigo Tanjuang nan Tigo banam o "Pardam aian Bodi Camingo" Dikaji pulo parkaro rajo adapun rajo tabagi duo
L ubuak nan Tigo kalau baukua tam pek rapeknyo di Tanjuang Bungo Partam o barnam o "alua" rajo badiri sandirinyo
T anjuang nan Tigo rapek sa tuntuik di Limo Kaum Duo Baleh K oto Kalau alua indak dituruik salah ka rajo "m ati" ka tonyo
Bilo panghulu ka naiak nobat adat diisi ka nagariK aduo "R ajo Alam" diangkek rakyat rajo nan adia bijak bastari
Rajo adia rajo disambah rajo niayo rajo disanggah Tandonyo rajo baanak buah bijak m ahukum pandai m am aren tah
Gadang dilam buak tu m b u ah ditanam sipatnyo rajo nan kaduo Badiri rajo sakato alam badiri panghulu nagari saiyo
66
11. NAN AMPEK JIMIH
Di maso kurun nan katigo baleh m asuaklah Islam ka pu lau Paco d ibaok urang Arab sambia m anggaleh ka tanah Aceh m ulo partam o
M inangkabau rak y a tn y o kam bang suko balayia baniago Sajak dari Pasisia nan Panjang sampai ka u juang Pulau Paco
Sasudah Islam m asuak ka Minang taban tuak lah Rajo nan Tigo Selo Nan ampek jin ih di K oto Piliang baitu pulo di Bodi Caniago
Adat m am akai adat nan kawi syarak m angato syarak nan lazim Nan ampek jin ih : Panghulu, Manti katigo Dubalang kaam pek Mualim
12. PANGHULU
Basakik urang jad i panghulu nan m urah hanyo babicaro Jokok tak pandai mangganggam hulu pa tah puntiang karih bam ato
Jauah cinto m ancin to dakek ja lang m anjalang Panghulu itu ampek m acam nyo elok diuraikan supayo tarang
Tagak basuku paliharokan suku tagak bakam puang paliharo kam puang Nan par tam o banam o "panghulu" hu jan paneh bakeh balinduang
Bapucuak bulek baurek tunggang langgam nan tu juah alah tasusun Panghulu di Lareh K oto Piliang bajan jang naiak batanggo turun
Cilako basilang tuah sakato kato m upaka t d iam ba gadang Panghulu di Bodi Caniago duduak sahamparan tagak sapam atang
Usah takaja jo talalah rancak jo tanang m ak nyo lalu Macam kaduo banam o "pangalah" maracik anak buah tak piliah bulu
Panghulu pangalah bapaham caia indak basisiah atah jo bareh Ibarat mangalah di batang ayia gadang ketek ikannyo kam eh
Adat caia limbago run tuah kalau rajo tak jo alemu Macam katigo banam o "pangaluah" cupak jo gantang sagalo tak tantu
Sio-sio u tang kok tum buah dek binguang takabua tibo Alah tacabua sabalun ja tuah udang tak tahu d ibungkuaknyo
Malu nan tak dapek diagiah suku nan tak dapek diasak Macam kaam pek banam o "pangaliah" ja lan nan luruih suko m aanjak
Kok sakik arangkan surang padiah tak samo m any iuakkan Buruak baiak indak ditim bang budi kurang tak tahu sopan
68
PNRI & Balai Pustaka
13. MANDIRIKAN PANGHULU
Batamu cadiak jo johari di sinan kato dapek padom an M andirikan panghulu pulo dikaji tu juah ragamnyo dalam uraian
Suku asa nan mulo tum buah Koto Piliang Bodi Caniago Partam o sacaro "patah tum buah" bilo nan kanduang m anggantikannyo
Jokok pangganti balun lai gadang sako lah nyato tabangkalai "P a rtu o " samantaro ditanam urang kudian disaruangkan baju tasampai
Kalau pangganti indak ado samantaro suluah sadang ka padam Lalu dilipek m alah pusako isuak m am bangkik batang tarandam
Tam bilang tanti batanti satanti ambiak panaruko Kaduo sacaro "hilang baganti" nan pangganti gala tak sarupo
Nan kanduang indak ka pangganti batali darah pun indak pulo Gala nan baru buliah dicari kalau pusako duo tigo
Panghulu itu ado pusakonyo Luhak jo Lareh handak katahui A dapun caro nan katigo iyolah m ati "batungkek budi"
Dek alun ado nan ka mamakai pusako dibarikan ka pasukuan
Ditiliak elok budi parangai pandang nan dakok alah d itukiakkan
Paham dicancang latiah tanah coreng barih pusako tuo Caro kaam pek "gadang m angulipah" hiduik bakarilahan itu nam o n y o
Bukik nan indak tadaki lai lurah nan indak ta tu run i D ip indahkan gala sabalun mati nan k a n d u a n g ja d i tak k a n d u a n g ja d i
Padi sarum pun d ipaduo atau m angguntiang siba baju "G adang m any im pang" caro kalimo dibagi duo pulo nan satu
Nan asa banam o gombak sabuah lai banam o bauak Urang baduo badunsanak u juang gala un tu ak nan bauak
"G adang m anyusuak" caro kaanam tabanglah gagak jo h i tam nyo Rang kam puang lain hinggok m ancakam m andirikan panghulu sandirinyo
Tabanglah bangau jo pu tiahnyo dibaok gala kam puang asa Panghulu didirikan cukuik syaratnyo gadang m anyusuak m aran tau gala
Handak tuah ba tabua urai handak kayo badikik-dikik Caro ka tu juah pulo tapakai "bungo dikarang" nam o tasabuik
Sungguahpun inyo bukan rang asa
70
PNRI & Balai Pustaka
tapi tapandang baam eh perak Urang basawah di bawah banda indak bakayu bapisang tagak
14. PAKAIAN PANGHULU
Bintang Timua hulu karihnyo bacalak salimpo alam dunia Pakaian panghulu "adat" nam onyo "syarak" pakaian alim ulama
Kayu saruangnyo m ahadun basa tu m b u ah di lereng kalan tungan Panghulu itu basipat bana lautan ilmu panga tahuan
Batangnyo sagadang banang daunnyo salaweh padang buahnyo sagadang cupak diambiak kini dim akan kapatang Panghulu cadiak adia m anim bang saba nan tidak ta tu m b u a k m am ang pandirian taguah tak baranjak ba alam laweh bapadang lapang
Kalau m andi di ayia jan iah jo k o k bajalan di ja lan rayo Panghulu kayo suko baragiah m ala takkan sasuatu di tam peknyo
Karih bapan tang diantakkan karih m ancam uak sandirinyo Takilek sajo bak roman ikan lah tan tu ja n ta n batinonyo
Kalau tak kanai di u juang karih kanai singanga mati ju o Jokok tak ja leh bak coreng barih tando jo beti kan dapek ju o
71
PNRI & Balai Pustaka
Alun bakilek lah bakalam bulan lah ganok tigo pu iuah Alun diliyek alah paham sarupo jim a t di dalam tubuah
15. GADANG NAN AMPEK
Didulang sadulang lai pandu lang ameh Manggani Disam buang uraian tadi "gadang nan ampek" pulo dikaji
Paham caia parangai gaduak n am onyo anak m udo tangguang Partam o "gadang m anyusuak" m anyusah urang dalam kam puang
Jokok baka to m ahasuang-hasuang d ibanam -banam jo bicaro K aduo "gadang sarato binguang" indak tahu di m ulia h ino
Cadiak handak m am akan sajo haram talak nam uah tam akan "G adang jo cadiak" nan katigo m am in tak nam uah baragiah sagan
Kalau kusuik m anyalasaikan jo k o k karuah dijan iahkannyo K aam pek "gadang sarato kaadilan" alamat nagari ka santoso
16. MILIAK TANTANGAN TANAH
Parkaro miliak pulo d itam bah asa m ulo tanah bapunyo A dapun miliak tan tangan tanah tabagi am pek p a rak a ro
72
PNRI & Balai Pustaka
Harok m anusia dek kabuliah cameh karano ka marugi Partam o karano cancang latiah d inam okan ju o tam bilang basi
Kok jauah datang diulangi kok dakek tan tu d ikandano Kaduo barang diwarisi dari m uyang tu ru n pusako
Harato kaum pihak padusi m am ak m aatua jo mambagi Cancang latiah jo nan diwarisi d inam okan pulo pusako tinggi
Miliak kaum pusako tinggi harato m anah tak dapek digaleh Katigo karano tanah dibali d inam okan ju o tam bilang ameh
Laki-laki tak ado harato manah kapalo warih m aatua pambagian Kaam pek wakaf atau pun hibah tanah tadapek karano pam barian
17. ULAYAT PANGHULU
Dari m ano asanyo hukum kato nan ampek cupak nan duo Salain miliek nan sakaum ulayat panghulu itu nam onyo
Rim bo nan tiado balanjuang padang nan tiado balanggundi Tanah paladangan bukik jo gunuang tam asuak sungai ba teh nagari
Tanah payo jo rawang bancah labuah nan golong tapian rami
PNRI Balai Pustaka
Korong kam puang danau dan lurah pandam pakuburan anak nagari
18. NAGARI
Rang Bugih bakarek kuku dikarek jo pisau rawuik parawuik batang tuonyo tuonyo elok ka lantai Adat nagari ado basuku dalam suku babuah paruik buah paruik ado tuonyo rum ah dibari batungganai
Nagari him punan suku suku him punan buah paruik buah paruik him punan anak cucu Hinggok mancakam tabang m anum pu limbago dituang m anuruik patuik adat m arantau m ancari suku
Kok dagang darek batapatan kok dagang lawik balabuhan Jauah nan jad i badangaran dakek nan jad i bahim bauan
Musajik jo balai-balai rum ah sikola langkok jo surau Sarato labuah jo tapian baganggam adat jo pusako Ayam itiak sawah tahampai pinang karam bia jaw i jo kabau ganok jo pandam pakuburan tando nagari itu namo nyo
Jokok tanah lah bakabuang kalau rimbo lah baanjiluang atau pun parik nan bakali
74
Batu ham pa jo puncak gunuang batu bintalak di sawah ladang itu nam onyo bateh nagari
19. TARATAK, DUSUN, DAN KOTO
Mulo partam o nagari asa iyolah Pariangan Padang Panjang Batam bah kam bang manusia dicancang latiah kayu ditabang
Kalau basuo tam pek nan rancak bak puncak bukik tiado bahayo Asa mulo badiri taratak ka tam pek kaum duo jo tigo
Taratak ketek batam bah juo banyaklah kaum nan m ahunyi Taratak barubah dusun nam onyo ampek limo rum ah tadiri
Samporono rabah batang nan tagak ado barum ah ampek jo limo Taratak batuo rum ah bam am ak dusun kok gadang banam o koto
Gadang dusun m anjadi koto dari koto jad i nagari Nan am pek jin ih pun ado pulo balukih batuangan basasap bajaram i
20. PANGHASILAN PANGHULU
Daulat nan dipartuan di Pagaruyuang rajo alam itu nam onyo Panghasilan panghulu pulo disambuang tabagi ampek parakaro
Apo pusako dari guru
i tulah nan banam o alimu Partam o adat bungo kayu hasia ram bo u layat panghulu
Tutup bubuang rum ah panghulu tahia ameh ameh parkaro K aduo adat takuak kayu m an an tu k an ba teh di dalam rim bo
Sawah ladang ta ruko baruadat diisi limbago dituangKatigo adat tanam batupanghulu m an an tu k an bateh pam atang
Pagang gadai ju a bali tanah saizin panghulu supayo tarang K aam pek adat bungo tanah saparsapuluah panghasilan tam bang
21. PUSAKO AMPEK P A R K A R O
Patah tu m b u ah hilang baganti warih d ito long pusako dijawek Macam pusako kalau dikaji pusako tabagi kapado ampek
A dat ka naiak ka satu rum ah m intak lah ijin pado pamiliak Partam o banam o pusako darah bapaknyo kuriak anaknyo rintiak
Adat manjago huru haro rum ah balembai tapian babaso Kaduo banam o pusako bangso anak harim au kan balang juo
Adat pusako adat nan asa biriak-biriak tabang ka sasak dari sasak tabang ka laman
76
PNRI & Balai Pustaka
Katigo pusako galadari n iniak tu run ka m am akdari m am ak ka kam anakan
Adat kam puang ado tu onyo pam ban tu panghulu dalam nagari K aam pek banam o pusako hara to hara to paninggalan dari si mati
22. SANDO
Harato miliak bapindah tangan dek gadai, sando, ju a jo bali;Pusako tinggi kalau digadaikan "sando" n am onyo m anuru ik sajarah
Sah sando baasak-asak sah p iu tang batunggu-tunggu Pam bagian sando pulo dikacak tigo m acam n y o handaklah tahu
Jokok tagadai tanah pusako sabalun ditabuih urang kuaso Partam o "sandoro" sando biaso lamo m asonyo duo tahun katigo
Tak buliah tasando iyolah rimbo karano panghulu pagang kakuasaan Kaduo banam o "sando kudo" lamo m aso n y o tiad o parjanjian
R um ah adat di dalam kam puang tak buliah sando tan tang itu Katigo banam o "sando aguang" maso saisuak harago tak tantu
23. SABAB SANDO
Sando baakui, ju a salamat
PNRI Balai P
buliah ditabuih jan jilah tiboNan m anyababkan sando m anuruik adattum buah di utang ampek parkaro
Syarat sah sando m amakai sasi sapakat warih nan m anyandokan Sabab partam o pulo dikaji rumah nan gadang kalau katirisan
Jokoknyo sando handak dilakukan mamak kapalo warih punyo parentah Sabab kaduo kito sabuikkan maik tabujua di tangah rum ah
Kalau ka anak harato tasando sando kudo sasuko hati Dibilang pulo sabab katigo gadih lah gadang indak balaki
Adat baso basi pulo tasabuik iyolah galu-galu nan saganggam Sabab kaam pek bagai panutuik kalau mambangkik batang tarandam
24. PATUIK DIPAKAI
Pisang gadang dim akan m urai tum buah di padang batu tigo Adat baparang patuik dipakai asa ijan bam ain sanjato
Pisang gadang dimakan murai tum buah di padang batu tigo Urang baparang kalau pandai buruak jo baiak tantu tajago
Pisang gadang dimakan murai tum buah di padang batu tigo
78
Baparang kalau tak pandai dipam ainkan urang sarupo rago
25. IKATAN ADAT
Ladang babintalak kok rimbo barajoki Adat babuhua sintak syarak babuhua mati
Babarih babalabeh baukua jo bajangko Bapikia m anuruik barih balabeh barih diukua balabeh dijangko
Barih baukua jo papatah iyolah barih nan baanggo Balabeh baukua jo patitih iyolah balabeh nan batanggo
26. LIMBAGO ADAT
Adat dipakai baru kain disandang usang Limbago adat nan balaku tigo m acam nyo kalau dikambang
Pandai m andayuang m analungkuik puawang biduak di Muaro Partam o alua jo patuik m alatakkan sasuatu di tam peknyo
Karih banamo si Samparono bingkisan rajo dari jauah Kaduo anggo jo tanggo iyolah limbago nan sapuluah
Manyirah rupo buah sago kalau nan kundi iyolah kuriak
79
Katigo raso jo pareso kam anusiaan babudi baiak
Singgalang gunuang bakabuik bakabuik hari ka sanjo Baundang kapado alua jo pa tu ik bahukum kapado raso pareso
Buah palo babungo mudo bungo nan tu m buah di pucuaknyo Raso nan tu m b u ah dalam dado pareso tim bua di kapalo
27. LIMBAGO NAN SAPULUAH
Tasabuik nagari P ayokum buah Koto nan A m pek K oto nan Gadang Luhaknyo Limo Puluah Koto A dapun limbago nan sapuluah duo "cupak" ampek "undang" d itam bah pulo jo ampek "ka to"
Dalam papatah ado basuo kalau dahulu disasai m anjadi tuah kamudian Manolah inyo cupak nan duo partam o cupak usali kaduo cupak buatan
Di Koto Laweh A m pek Angkek Tumangguang Putiah niniak usali nan basasap bajarami nan tacelak tam pak jauah Manolah undang nan ampek undang luhak undang nagari undang-undang dalam nagari dan undang-undang nan duo puluah
80
PNRI & Balai Pustaka
Sapu tangan basuduik ampek tiok suduik babungo-bungo bungo ta latak dalam lipatan M anolah kato nan ampek Kato pusako kato balimbago kato dahulu kato kam udian
28. PAKAIAN NAGARI
N angkodoh ingek di kam udi padom an usah d ilupokan Adapun pakaian di nagari limo syara tnyo rang ka tokan
Dalam limbago nan sapuluah anggo tanggo adat salingkuang Partam o ado balabuahm ahubuangkan kam puang dangan kam puang
H andak hino bakarupa tan handak mulia tapati jan ji Kaduo ado batapian tapian sumua tam pek m andi
H andak tuah ba tabua urai supayo tahu urang di kam puang Katigo ado babalai m ato aia tu m puan batuang
H andak kayo badikik-dikik handak tapuji bam urah-m urah Kaam pek ado bam usajik tam pek ibadat m anyam bah Aliah
Kok naiak iyo dari jan jang kok tu run iyo dari tanggo Kalimo ado bagalanggang tam pek batam u basuko-suko
29. BUJANG
Banyaklah ladang parkaro ladang ladang nan lereng tanam i tabu Banyaklah bujang parkaro bujang bujang nan ampek usah ditiru
Tanami batuang di nan tunggang di gurun baparak lado K ononlah bujang alang-alang kalau barangin rancak geaknyo
Baranang itiak di nan rawang batabek ikan di nan gauang Kononlah bujang mangapalang di ma tagak kum ari tangguang
Kabau bahim pun tangah padang nan bancah jad ikan sawah Jokoknyo biyang kuciang jalang laku saroman jo m antirah
Di lam bah kabau bakubang di munggu pandam pakuburan Adapun bujang manarawang pangana salalu tak di badan
30. PANUTUIK
Anak rang di Padang Panjang nak lalu ka Pandai Sikek m anuju ka Koto Tuo Kurang pandai m arantang panjang elok dikum pa mak nyo singkek singkek sakadar ka paguno
Masaklah padi batangkai-tangkai dalam satangkai ado nan lareh
82
PNRI & Balai Pustaka
Kok senteng m in tak dibilai kalau singkek m in tak diuleh
Silang lah nya to p angka cakak parang tasabab dek sangketo Batuka m in tak dianjak barubah m in tak disapo
A nggang jo kekek bari m akan tabang ka pan ta i k ad u o n y o Panjang jo singkek paulehkan supayo tacapai nan dicito
Kok ado sumua di ladang buliah k ito m an u m p an g m andi A m pun jo m aaf m in ta pangarang di siko gurindam disudahi
PNRI Balai Pustaka
1. SAKAPUA SIRIAH
M ulonyo ham bo ka m aram bah baringin ja tu a h ta t im po hanyu ik kasiak badarai-darai batang lim pato dilampaikan M ulonyo ham bo ka m anyam bah lah ijin dari nan tuo-tuo bukanlah h am b o cadiak pandai limbago kato disam bahkan
Anak rang K oto Malampahm anurun lalu ka Kinalihandak m anja lang K oto TuoSungguah pun ham bo tagak m anyam bahm am in tak ampun ka nagarisarato ka urang tuo-tuo
Buah siriah intan jo podi ditanam indak kun juang tu m buah karakok m anja la ateh batu basaluak batang bungo lado Diangkek sambah d ianjuang budi disusun ja r i nan sapuluah d itakuakan kapalo nan satu d ihun jam kan lutuik nan duo
Naiak ka anjuang tulih perak kabasaran padang nan bacabuik langkok jo gandang pararakan Manggigia badan dibao tagak raso kalu lidah m anyabuik bana tak buliah diilakkan
M anuju lauik baharullah masuak kualo Indogiri
84
PNRI & Balai Pustaka
manamui datuak Syahbanda tagamang puti dek manampak tasirok darah di dado Jokok tasabuik di nan salah m anaruah malu badan diri kalau tasabuik di nan bana sananglah hati niniak mamak sarato nan hadia kasadonyo
2. SIRIAH DI CARANO
Dirandang-randang mamasak dikirai-kirai ka banda tatangguak ikan gulamo Dibilang-bilang diatok dicurai-curai dipapa disam bahkan malah carano
Ramo-ramo tabang malayang malayang ka K oto Tangah banyaknyo ampek puluah ampek Indah carano bukan kapalang talatak di tangah-tangah di lingkuang urang nan rapek
Basaluak batim bo deta buatan anak Koto Gadang ameh bapaluik dari Sianok haragonyo tinggi m am bubuang Carano banamo carano basa jonggaknyo bak tiuang ka tabang indah nan bagai alang ka inggok baukia bapucuak rabuang
Cumadu intan karih pusako paluik perak kilek bak camin buatan Sariak Sungai Pua B atatah bamego-mego
85
baaleh jo kasib rum in carano nan datang dari Banja
Turun tam u ru n anak puti cucuran Hawa dangan Adam asa nan dari sarugo Pirdauih antah satimbang jo b idodari Siriahnyo udang tam pak hari siriah t im balan kuku balam gagangnyo bapantang putiah b uahnyo intan dangan podi
Sultan Iskandar Zu lkam ain i ba tanduak ameh sandirinyo ka tu ru n an niniak sunduik basunduik Daun siriah ka kusuak m andi usah ka ratak retai tido usahkan layua kian hiduik
3. KAWAN SIRIAH
Puti banam o Puti Duanggo babaju andun tu m andun m ara tu ih camin di kakinyo intan jo podi bakilek-kilek Lorong kapado dang p inangnyo pinang ba tan tak nan b a tu n tu n bak dasun dibalah duo nan bak bawang dibalah ampek
Baju bajaik jo kulindan ratak di tangah ba ja rum ek turak turang biludu gandun suok kida siba ba tan ti P inang ba tangnyo nan linggayuran satahun tupai m am anjek ja tu a h ka bawah jad i ambun banam o si A m bun Suri
86
PNRI & Balai Pustaka
D atang ku lindan dari Cino bua tan ja m b a k ja m b u urang di R uhun bapa tam ukan lah sudah mangko dipakai Lorong kapado dang sadahnyo sadahnyo langkitang gadang babasuah jo pati santan bakipeh jo ambai-ambai
Bak b intang disungkuik malam bak bulan cayo tak abih nam un parm ato tak barubah kilek tacelak tam pak jauah Sadah nan putiah bak banak balam dipalik jo jari manih bakisa k a ja r i tangah usah ka usak kian panuah
Kain Kaliang namo kainnyo dalamak Makah namo dalamak ba jam bua suto bapiliah sajangka pucuak rabuangnyo tasungkuik di jam b a makan Lorong kapado dang gambianyo buatan puti Sarilamak sapipia ja tu a h ka siriah m am bayang sampai ka m uko lam aknyo tingga di rakuangan
Saluak basaluak aka Cino kalam untiang dirameh-rameh kaik bakaik langgam bungo kiriman puti Saribulan Lorong kapado tim bakaunyo santo aluih si dami Aceh saheto panjang ja luanyo harun satahun pajalanan
4. S U K U
Marantau Parpatiah nan Sabatang balayia sampai ka nagari Cino Asanyo ' 'suku '' di tanah Minang K o to , Piliang, Bodi Caniago
Kambang manusia bapacah suku adapun suku duo u m puaknyo Koto Piliang um puak nan satu um puak kaduo Bodi Caniago
U m puak partam o K oto Piliang Sikumbang, Jam bak, Tanjuang, Malayu K utianyia , Guci, Dalimo, Pisang Payobada, Salo, Galumpang, B anuham pu
Ditambah Pagacancang, Damo jo Tobo Mandailiang, Bendang, Kampai, Patapang Bijo, Panai sarato Sakijo tamasuak ju o ka Koto Piliang
U m puak kaduo Bodi Caniago Sungai Napa sarato Singkuang Lubuak Batang, Panyalai, Mandaliko Simagek sarato jo Sipanjang
Banyak nan lain di Bodi Caniago namo suku kalau dibilang Di Koto Piliang baitu pulo karano manusia batam bah kam bang
Dek lamo maso nan dijalang um puak nan duo tapacah pulo Jam bak, Malayu, Caniago, Piliang sungguah babagi basatu juo
B adunsanak tibonyo urang sasuku tiok suku ado panghulu
88
M arantau dakek mancari indu m arantau jau ah mancari suku
5. KARIH PANGHULU
Karih bahulu si Bintang Timua bacalak salimpo alam Padang panghulu lah tam usahua jauah jo dakek inyo lah paham
Basinganga sabalun paneh kileknyo m angalimantang Bagi panghulu sagalo kameh apo urusan pantang m anupang
Karih bapantang diantakkan karih mancam uak sandirinyo Sapandai-pandai urang m ailakkan aibaliak pulau kanai juo
Alun bakilek lah bakalam bulan lah ganok tigo puluah Alun diliek alah paham rupo lah jim ek dalam tubuah
Saruangnyo kayu m ahadun basa tum buah di lereng kalantuangan Banyak baliuang sumbiang batuka kayu nan indak tarabahkan
Batangnyo sagadang banang daunnyo salaweh padang Buahnyo sagadang gantang diambiak kini dimakan kapatang
Batangnyo sagadang banangcadiak tak suko manjuaiRunciang tak namuah m ancucuak urangsumbiang nan usah maluasi
Kok lalu d i ja la n rayo kalau mandi di aia janiah M ahukum adia " b a n a " k a tonyo baiak jo buruak nan basisiah
Kok barabuak iyo bajantiak kalau rasan dilengganginyo Panghulu condong ka nan baiak m ala takkan sasuatu di tam peknyo
D aunnyo salaweh padang padang nan laweh tak takiro Alam leba padangnyo lapang tanang panghulu jo karajo
Diambiak kini dim akan kapatang tiok salah ado h u kum nyo Bia salah ketek jo gadang h u kum nyo alah tasadio
Kok indak kanai dek ujuangnyo kanai singanga ka mati juo Kok tak ta tangkok tangan kasalahannyo tando beti ka dapek juo
6. M A N T I
Panghulu iyolah m angkuto nagari ulama m anjadi suluah bendang Manti iyolah parm ato nagari parik paga nyato Dubalang
Kawajiban manti mangikek kato dakwa jo jaw ab dipajodohkan Mampasauakan beti jo tando ameh jo perak dipatam pinkan
Ditambah pulo kawajiban manti m am bao parkaro kapado hakim
90
PNRI & Balai Pustaka
Ditiliak pulo sagalo sasi sarupo jaksa panun tu ik hukum
Tando alamat kalakuannyo adolah pulo ampek m acam nyo Babinaso sangketo, m an y u d ah k an sangketo m alam bekkan sangketo, baruliah sangketo
Tando k a ja d i binaso sangketo maninggakan hukum jo adatnyo Atau kalua pado adatnyo bagadang kato , m aniayo nan basangketo
Tando alamat kan m anyudahkan sangketo m aan tokkan masalah karano ragunyo
Lamah usaho lam buik ha tinyo diam maninggakan tam ak jo lobo
7. M ARTABAT PANGHULU
M artabat panghulu sambilan m acam nyo par tam o m angatahui salah jo bana Tiok masalah disalidikinyo nan salah "salah" nan bana "bana"
Kaduo ba alemu di dalam dado tahu di adat jo limbago Ka pai tam pek ba tanyo ka pulang bakeh babarito
Martabat nan katigo iyolah "kayo" kayo di hara to kayo di adat Ado singguluang dari k aum nyo ado pusako ado ulayat
M artabat panghulu nan kaam peknyo basipat "m urah" dalam sagalo Murah daripado pihak hara to m urah daripado bakato -kato
Kalimo "jago sangaiklah ingek jo k o k baparak suko m amaga M am pagunokan m ato un tuak maliek m am pagunokan talingo un tuak pandanga
M artabat kaanam iyolah "saba" urang nan saba kasihan Allah Di dalam "saba" t im bua "nan bana" kalau lah bana tando tak salah
Alun bakilek lah bakalam m artaba t k a tu ju ah "arih" nam o n y o Takilek ikan dalam kolam lah tantu ja n ta n ba tinonyo
Nan kasalapan m artaba t "budi" urang jauhari jo bijaksano Jokok nan baiak iyolah budi kalau nan indah iyolah baso
Nan kasambilan m artaba t "pa rh im p u n an " pusek ja lo pum p u n an ikan M artabat panghulu nan sambilan handaklah basuo dalam amalan
8. TAMPEK TAGAK
Barmulo sajak dunia takam bang Adam jo Hawa niniak manusia M amak tagaknyo di p in tu hu tang kam anakan tagaknyo di p in tu bayia
Dalam sarugo nan tu juah pangkat di sinan adonyo bidodari Panghulu tagak di p in tu adat jadi m angku to di nagari
Zulkarnain nam onyo sultan baka to -ka to lidahnyo pasiah
92
PNRI & Balai Pustaka
Rang tuo tagak di p in tu panyalasaian kusuik manyalasai karuah m am pajan iah
G unuang Singgalang jo Marapi sumarak Minang pulau Paco D ubalang tagak di p in tu mati m am aliharo nagari sarato isinyo
Tasabuik Rajo nan Tigo Selo di M inangkabau duduak m am aren tah Manti tagak di p in tu sangketo m an u n tu ik anak buah kalau basalah
H ukum adat b abuhua sentak hukum agamo b abuhua m ati Malin nan tagak di p in tu syarak suluah bendang dalam nagari
9. PA N G H A SILA N RAJO
Rajo Alam Daulat yang D ipartuan nan basum ayam di Pagaruyuang A dapun rajo ado panghasilan ameh m a n a h jo cupak bubuang
Panghasilan rajo kalau dibilang iyolah am pek parakaro Masuak ka rantau dicukai barang "h ak daciang" itu nam onyo
K aduo banam o "pangaluaran" m am bayia cukai kapado rajo Sagalo barang parniagaan dari rantau d ikaluakanyo
"U bua-ubua" nam o nan katigo samacam cukai hasia lauitan
Dibayia cukai kapado rajo um pam o m aam biak garam jo ikan
K aam pek banam o "gantuang kam udi" samacam cukai pa labuahan Kapa parahu nan lah bagantuang kam udi kapado rajo cukai bayiakan
Tamasuak kapado panghasilan rajo upe ti nan datang dari rantau D atuak M angkudun m anarim okannyo m anuru ik m am in tak ka ran tau-ran tau
10. MAISI ADAT KA PANG H U LU
Kalau karih ado bahulu jo k o k padang ado bam ato Kalau disabuik panghasilan panghulu adolah ampek pulo m acam nyo
Kapa lalito dari hulu m anam puah om bak nan babuiah m anu ju arah ka Muaro sarek m uatan di dalam nyo P artam o "adat bungo kayu" adat m ancancang jo m alatiah atau m aam biak hasia r im bonyo maisi adat m anuang limbago
Sirawik bari bahulu diasah batu parm ato bakilek di ja r i tangan batu nan banyak kasiatnyo K aduo "adat takuak kayu" m am b u ek ladang dalam rimbo d itakuakkan kayu parbatasan maisi adat m anuang limbago
94
PNRI & Balai Pustaka
Badeta kain bam utuharago satimbang jo nagaribaukia tulih jo tanganrang K o to Gadang nan m a m b u ek n y oKatigo "adat tanam ba tu"ijin m anaruko di tanah m atidi lantak batu pasupadanmaisi adat m anuang limbago
Batiuik angin baharullah badaram -daram gunung barapi t ibolah topan bacam pua guruah kapa lah ilang padom annyo K aam pek "adat bungo tanah" ijin m anam bang tanah m ati kalua satu dalam sapuluah paisi adat panuang limbago
11. DALAM RAN TA U
K ununlah gadih M inangkabau gadih ba tanun ateh rum ah baka to basopan santun A dapun adat dalam rantau salah sarum pun nan baungkah salah sapucuak nan dibantun.
Gadih Minang lah tam usahua baba ju kuruang babatiak pasalin tilakuang nan indak tingga Balarang tando basaua atau pun tahia ameh ba tam pin tuh u ak parang dakwa m andakw a
Kuaso rantau "pitunggua" nam onyo ladang banyak banam o "lindang" adat pusako baitu ju o
Bajanjang-janjang paka iannyo basupadan bakalang batang sahino samalu apo karajo
Baju dijaik pu ti-pu ti turang-turang b iludu gandun guntiang m anih j a iknyo rancak Ka bukik samo m andaki ka lurah samo m anurun aia jan iah ikannyo jinak
Kok pinang m asak bagoyang di batangnyotabu balingka di u reknyohinggok m ancangkam tabang m anum pum anuruik adat jo limbagoKok pinang tingga di tandannyosiriah nan tingga di gagangnyonilai hilang harago lalupulang ma alun ka nan p u n y o n y o
Babiduak indak bakayuah balayia 'indak bapadom an alamat tak sampai ka tu juan Kok ta injak-injak di labuahtaelo-elo di tapiannan punyo ran tau punyo tanggungan
12. HARATO PUSAKO
Dikaji pulo harato pusako pusako tinggi pusako randah Pusako tinggi miliak basamo ka suku lain tak buliah p indah
Pusako tinggi tak buliah pu tu ih dari m am ak tu ru n ka kam anakan Kalau ado kaum nan putuih si warihnyo nan paliang badaka tan
96
Kaum nan dakek nan sajari itulah kaum nan ka buliah Kok indak ado nan sajari ka nan sa tam pok baru diagiah
Kok indak satam pok jo sajangka baru nan saheto atau sadapo Pusako tinggi tak buliah dijua kalau gadai ado syaratnyo
Pusako tinggi tam bilang basi miliak kaum itu nam onyo Walau pun kaum kam bang di nagari nam un pusako tinggi baitu ju o
Tasabuik pulo pusako randah d inam okan ju o tam bilang ameh H andak dijua atau dihibah atau digadai tak ado salah
Balaki bini kalau bapisah m am bagi hara to kalau nak tarang Suarang diagiah sakutu dibalah nan tapa tan tingga nan dibao pulang
Basawah ladang ju o baitu kok hu tan tanah handak dibagi Bacakuak barih ba takuak kayu badulang aia sarato nasi
K arano gadai p indah harato atau dek ju a atau pun sando Agiah jo hibah baitu pulo tangga hak miliak baganti nan punyo
13. ADAT SUMANDO
Batagak gadang alek baradat sipangka jua ro jo pitunggua
PNRI Balai Pustaka
A dapun sum ando m anuru ik adat nan bak abu di ateh tunggua
Marawa tatagak sabalik m edan m edan bapaneh medan pasam bahan Kok m akan tak buliah m ahabihkan m ancancang tak buliah m am u tu ih k an
R um ah gadang agiah batirai balangik-langik batabia pulo R um ah nan lai batungganai kam puang nan lai ba rang tuo
Gaba-gaba ketek batali-tali nan gadang ka ganti pin tu Walau pun elok m ukasuik hati jo m u p ak a t ju o m angkonyo lalu
B unyi-bunyian bak. ka luluih bunyi ta lem pong tingkah batingkah bunyi aguang salo m anyalo Tali ta ran tang indak pu tu ih .Sangkutan tagantuang indak sakah n am onyo urang sumando m any u m an d o
14. BARALEK
Si Gum arang nam onyo kudo tapaw ik di tangah padang Alek adat duo m acam nyo alek ketek jo alek gadang
Nak carai antakan surek nak kawin tando batimbalan A dapun banam o alek ketek alek nan ketek dipasangkuikkan
98
PNRI & Balai Pustaka
Alek ketek pasangkuikkan barundiang m am ak jo ibu bapo Dilapeh urang dek sipangkalan ka hilia ka m ud iak mam anggia nam onyo
A dapun alek gadang bapagantuangkan bagantuang ka Malin jo Panghulu M anti dubalang nan m am pasam okan mamacik. alek ku tiko itu
Alek gadang nan "b a sa n d a ra n " nan tuo-tuo di dalam kam puang M aadokan sagalo kakurangan maisi nan luak m an im b u n nan cakuang
Alek gadang nan "ba tam bangan" pandai maagak jo manenggang Alek tak jad i bakakurangan gantang tak luak cupak tak cakuang
Alek gadang nan "bacamin'" baurang pandai dalam nagari Tinggi randah lahia jo batin hereng jo gendeng dikatahui
Alek gadang nan "bajanang" pa tu ik jo m ungkin d ika tahuinyo Kuaso janang m an d u d u ak k an urang alek nan duduak di tam peknyo
15. M A R TA B A T MANUSIA
M artabat dubalang adolah limo barani taw aka ingek jo jago Kasiah kapado sanak sudaro m urah lakunyo barang karajo
99
PNRI & Balai Pustaka
M artabat rang tuo salapan parkarobaraka baalem u m urah jo kayom anjago barang ka ra jonyoBasipat saba sapanjang masotara ju nan batua dipegangnyohati anak kam anakan pandai m am aliharo
M artabat rang alim ampek m acam nyo saba tawakal ka Tuhan nan Aso tahu kapado kaadaan dirinyo Manih m uluik baka to -ka to suci lahia sarato ba tinnyo itu rang alim m usahua alimnyo
A dapun m ar tab a t laki-laki t idua siang malam bajago kalau m am acik taguah-taguah samo barek jo k o k m anim bang Bajalan paliharokan kaki maliek paliharokan m ato baka to pa liharokan lidah kalau m aukua samo panjang
Adapun m artaba t param puan m am akaikan sipat pamalu paham tak nam uah kacudiran Bajanji m ungkia inyo pantangkan duduak tagaknyo jo alemu siang malam tatap baiman
16. HUKUM PANGHULU PART1APAN SUKU
Salah cancang m am bari pam peh salah makan m am utahkan Salah bunuah m am bari baleh salah tariak m angum balikan
100
PNRI & Balai Pustaka
Cabuah dibuang uzur bapakaikan sasek suruik gawa m aubahkan Kok m anyalang m am ulangkan dapek sajo kalau dibarikan
Ka tanah lakang balalukan utang dibayia p iu tang ditarim okan Babatulan babayaran bahukum bapa tu tan p iutang ditagiah m anariak m angum balikan
Nan m ancancang ju o nan m am bari pam peh bau tang iyo babayaran Nan m am b u n u ah ju o m am bari baleh bap iu tang iyo ba tarim okan
Nan gawa ju o nan manyasa nan m ahilangkan ju o nan ka mangganti Itulah hukum nan asa partiapan suku dalam nagari
17. M ANCARI HUKUM
Patah tum b u ah hilang baganti pusako tu run ka nan m udo M anuruik biaso dalam nagari mancari hukum tigo parkaro
Adat pusako kok nyo tibo aia satitiak ka tirih tido Mancari hukum nan partam o iyo dicari jo bicaro
Rajo Alam rajo kuaso urang jauhari lagi kiram at Mancari huk u m nan kaduo iyo dicari m anuru ik adat
PNRI Balai Pustaka
Biludu gandun nam o kainnyo baguntiang bajaik indak Mancari huk u m nan katigo iyo dibandiang dangan syarak
Harato kaum dipusakoi anak kam anakan pagang um anat Nan m ahukum di nagari iyolah pangadilan adat
18. RA N G MINANG
A dapun urang M inangkabau di masarakaik d u duaknyo samo indak balabiah jo bakurang bangso nan indak batinggi barandah Suko manggaleh jo m aran tau ingin nak m aju sagalo karajo m anun tu ik pangatahuan sagalo bidang dalam ba lom ba pantang mangalah
Rang Minang hiduik dalam pusako ado bakorong jo bakam puang Ado barum ah jo batanggo batungganai rum ah ba tuo kam puang
Langkok b ap a y u a n g jo basuku banagari tak dapek dianjak Tiok suku ado panghulu tiok kam puang baniniak mam ak
Banyak pamili basangkuik pauik bam am ak baanak kam anakan Sanak sudaro karik jo barik babako baki baipa bisan
B asum ando basaluak baluak basapiah balahan ba jum bai alai
102
PNRI & Balai Pustaka
Kok kurang tukuak m anukuak kok senteng bilai mambilai
Kalau ta randam samo basah jo k o k taham pai samo kariang Samo m andapek tibo di tuah
jo k o k cilako samo ditangguang
Hanyo ganggam nan lah baun tuak paadokan balain-lain Jokok hara to buliah d itukuak pusako dijua iyo tak m ungkin
Lapuak-lapuak dikajangi usang-usang dibaharui Aib kaum dalam nagari rum ah tanggo kok tak badiri
Adapun nan tuah di dalam kam puang rum ah tanggo langkok tadiri Bahutan tanah basawah ladang bapinang karam bia bakabau jaw i
Tak kuniang karano kunyik tak putiah karano kapua tak gadih dek kain basalang tak kayo dek ameh pam bao Nan elok samo dipacik nan guriah samo dilipua nan buruak samo dibuang abihlah rundiang dek baiyo
Ka suok ja lan ka surau ka kida ja lan ka pakan iyu bali balanak bali ikan panjang bali dahulu Rang Minang kalau m arantau kam puang nan indak balupokan
PNRI Balai Pustaka
ibu cari dunsanak cari induak samang cari dahulu
19. K A B ILANGAN
Binaso tuo m aninggakan sopan binaso rang m udo maninggakan m ardeko Disabuik pulo "urang nan kabilangan" adolah limo pi ia m ar tab a tn y o
Binaso kam puang maninggakan kasapakatan binaso m anti maninggakan kiro-kiro Aso, sagalo urang nan d ituokan par tuo , panghulu atau pun rajo
Binaso rajo maninggakan kaadilan binaso hakim maninggakan naraco K aduo sagalo urang nan bapangatahuan elok jo buruak dipasisiahkannyo
Binaso pagawai manyanggah pam aren tahan binaso dubalang karano panakuik Katigo urang nan m angandalikan sagalo karajo nan patu ik-patu ik
Binaso Islam maninggakan sambayang sam bayang itu tiang agamo K aam pek nan manjago parik rantang m angatahui m usuah dari ma ka tibo
Urang kabilangan ado caceknyo ya itu sagalo nan ka m am binasokan Kalirno urang nan kayo suko m anolong nan bakakurangan
104
PNRI & Balai Pustaka
20. U R A N G KAYO
Niniak m uyang kito dahulu kalo m am buek ta ra tak di dalam rim bo Banyaklah kayo parkaro kayo adapun urang kayo limo m ar tab a tn y o
Dibangun po n d o k lah duo tigo r im bo m anjad i sabuah ta ra tak M artabat par tam o di urang kayo sakali-kali usahlah tam ak
Induak ta ra tak dusun nam onyo basawah baladang rum ah lah rami M artabat kad u o di urang kayo m an u n tu ik malu sanak famili
Dusun barubah m an jad i ko to tiok suku ado panghu lunyo m ar taba t katigo di urang kayo m am aliharo nagari usah binaso
P am ban tu panghulu m anti n am onyo pagawai dubalang sarato malin M artabat kaam pek di urang kayo pam urah kapado urang musikin
Sasudah ko to nagari pulo panghulu kapalo nan m am aren tahnyo M artabat kalimo di urang kayo m anjauahkan bala m anulak bahayo
21. PA N TA N G A N MANTI
Manti samuik m anti nan lamban sagalo kawajiban balalai-lalai Asa tasabuik baurusan nam uah ta la tak jad i bangkalai
PNRI Balai Pustaka
Suko m am u tu ih ka to urang awa didanga akia indak Walau nan bana disabuik urang nam un di inyo ta tap indak
D uduak an ta ro kawan jo lawan m am ijakkan ba tuang sabalah N am uah bapihak pado lawan di sinan ka to pu tu ih sudah
Ado nan tahu m andanga sajo suko m ae tong buah baju M angaluakan pandapek tak nam uah pulo baka to -ka to m anaruah ragu
Ado kalonyo rajin di pangka p u tu ih parkaro tak pai lai Di urang p u tu ih awak lah tingga tahia ameh tahia ameh tak urang bari
Atau sarupo porkoro l bam bu suko m anarim o uang suok Urang parkaro saroman diadu kaduo balah pihak diagiah arok
Manti panuru ik pulo pantangan nam uah m aikua ka to urang Dalam sidang tak masuak etongan binguang di awak cadiak di urang
Tasabuik pulo m anti "ra jo" suko m am aren tah babana surang Apo k a to n y o diikuik sajo salah jo bana indak ditimbang
Itu salapan macam pantangan jauha i bana kok jad i manti Kalau dipakai pantang nan salapan dianjak layua d ibubuik mati
106
PNRI & Balai Pustaka
22. KALABIAHAN MANUSIA
Apabilo dilabiahkan babuek baiak daripado babuek jahek Itulah manusia nan cadiak malatakkan sasuatu di ateh tampek
Apabilo dilabiahkan babuek jahek daripado babuek baiak Itulah manusia nan sasek tagolong kapado urang munapiak
Apabilo dilabiahkan basipat saba daripado basipat bodoh Itulah urang nan bana baagamo baradat tagaknyo kokoh
Apabilo dilabiahkan basipat bodoh daripado basipat saba Itulah urang nan ciroboh abih bicaro hilanglah aka
Apabilo dilabiahkan rajin daripado basipat sagan Itulah manusia nan yakin sagalo mukasuik disampaikan Tuhan
Apabilo dilabiahkan sagan daripado babuek rajin Itulah manusia hilang kabajikan wakatu abih dek bamain
Apabilo dilabiahkan jago daripado mangajarokan lalok Itulah urang ingek namonyo bapantang kanai sagalo adok
Apabilo dilabiahkan lalok daripado bajago-jago
107
Itulah urang nan tak elok aka hilang tumbuahlah seso
Apabilo dilabiahkan lapa daripado baparuik kanyang Itulah manusia nan mampagunokan aka tahu di sakik dengan sanang.
Apabilo dilabiahkan kanyang daripado manangguang lapa Itulah manusia tak pandai manimbang pikiran hilang dari nan bana
Apabilo dilabiahkan hino daripado maanggap mulia Itulah urang nan tahu di dirinyo sagalo karajo musti bapikia
Apabilo dilabiahkan mulia daripado maanggap hino Itulah urang nan pandia manusia tak tahu di asanyo
23. NAN PALIANG
Adapun kandaraan nan paliang tinggi iyolah banamo "aka"Kalabiahan manusia aka dibari abih aka baru tawakka
Adapun nagari nan paliang laweh iyolah banamo budi Manusia nan tahu bandiang jo kieh tenggang manenggang baso jo basi
Adapun pakaian nan paliang elok iyolah banamo "saba"
108
Diupek puji inyo tak talok di maro sangketo suko mahinda
Adapun palito nan paliang tarang iyolah banamo "alemu"Dunia akirat jalan tabantang urang baalemu urang tahu
Adapun martabat nan paliang mulia arif budiman cadiak candokio Itulah inyo martabat manusia manuruik adat jo limbago
24. URANG NAN DISAGANI
Kalau dibilang kato-kato kato rajo kato malimpahkan Urang sagan bukan dek kayo hanyo dek kuek malawan kajahatan
Kato panghulu ditiliak pulo iyolah kato manyalasaikan Nan jadi kasaganan urang juo nan kuek babalanjo untuak kabajikan
Samacam lai kato-katokato ulama kato hakikiKasaganan urang nan katigonan kuek mampaeloki parik paga nagari
Kato bahubuang kato pagawai Jokok dubalang mandareh katonyo Urang nan disagani sabuah lai usaho nagari kuek mangarajokannyo
Kalau rang banyak babaluak katonyo kato parampuan marandah diri
109
Urang nan disagani nan kalimo disalah bana inyo mangarati
Kato indak mati ka to n y okato iyo kato m anuru ikDisagani urang nan kaanam nyourang nan suko m anyalasaikan nan kusuik
Kato lahia kato dipajalani ka to batin kato d imakani Tamasuak kapado urang nan disagani urang nan pandai babaso basi
25. LIMBAGO MUFAKAT
Baiak dipakai jo m upakat jo rundingan bu ruak kok ka dibuang Di m ano dipapek cupak adat iyolah di balairuang panjang
Kok indak ado barado tak tam puo basarang randah Kok indak basabab bakarano tak limbago ka barubah
Di m ano tam bilang tahantak di sinan tinam an tum buah Di m ano dipapek cupak di sinan adat balabuah
Alah bakarih si Sam porono buatan rajo Majopahik Tuah basabab bakarano pandai batenggang di nan rahik
Kalau m ancancang balandasan jo k o k m alom pek basitum pu Mauleh sago mangasan m am buhua usah babuku
110
PNRI & Balai Pustaka
Apo namonyo limbago mupakat mato aia tumpuan batuang Taluak kato labuhan adat disabuik juo talago undang
26. LANGGAM MUPAKAT
Tasabuik parkaro janji kok janji iyo bapiagam Mupakat pulo dikaji mupakat iyo balanggam
Kok ikan iyo basiriang kalau buruang iyo bakapak Kok sawah iyo bapiriang kalau ladang iyo babintalak
Kawajiban Karapatan Adat Nagari tiok suatu dipakatokan Cupak buatan cupak usali nan ampek jinih anggota karapatan
Sumpah satia di dalam rapek maadok-i karajo basungguah-sungguah Kalau mangganggam arek-arek jokok mamacik taguah-taguah
Nan ampek jinih di dalam rapek mampakatokan cupak jo gantang Kalau siang iyo dipatungkek jokok malam iyo dipakalang
Nan ampek jinih barek tugehnyo ditiliak dari sagalo bidang Sabarih tak buliah lupo sanitiak tak buliah hilang
Rukun syarat tak buliah tingga kawajiban dalam barundiang
111
Duduak tidak akan bakisa tagak indak akan bapaliang
Malangkah di pangka karih bamain di ujuang padang basilek di kato-kato Jokok bajalan di nan luruih bahukum adia manimbang di nan bana kalau bakato
27. RAPEK
Kok bakato ba- nan pandaikok bajalan ba - nan tuokok balayia banangkodoKalau rapek di balai-balaitantulah ado pamimpinnyonan ka mangandalikan karajo nangko
Lingkaran manuruik adat pasuntiang kato limbago Kato dibao bamupakat rundiang dibao jo baiyo
Lamak lauak dikunyah-kunyah bakato sapatah dipikiri Ka ma condong mak nyo rabah ka ma tapek mak nyo pai
Bulek sagiliang picak satapiak lah bulek aia di pambuluah Bulek kato di mupakaik di sinan putusan dipacik taguah
Bakato indak sakali sudah bajalan indak sakali sampai bao bapikia sakiro-kiro Maso abih rapek tak sudah
112
banyak rundingan tabangkalai jan j ik an rapek nan ka tibo
28. MANIM BANG BURUAK JO BAIAK
Sadang duduak urang m am bidiak lapak-lapak sandaran badia m anem bak ondan di m uaro A ntaro buruak dangan baiak nan bak om bak parang jo pasia musin pabilo ka sudahnyo
Baham pa lapiak balayua daun m anjad i undang paralatan bapakai m angkonyo rancak U ndang-undang pokok nan tasusun b anam o cupak bua tan kato bua tan niniak m am ak
Langgam m upakat lah saukua kato bapadu nan lah tagok buruak jo baiak lah bacarai A dapun tim bangan nan batua m anuru ik taraju nan bagatok d iukua jo bungka nan piawai
B uruak jo baiak lah bacarai t im bangan m upaka t nan lah sudah lah bulek kato di nan basamo A dapun bungka nan piawai budi baiak nan batuah budi buruak nan cilako
Basatu manusia m anang bapacah m anusia kalah baitu ju o nan biaso M aambiak tuah bakeh nan manang
113
PNRI Balai Pustaka
m aam biak cilako bakeh nan kalah m anuru ik adat jo limbago
Budi ado bu ruak baiaknyo nan tuah iyo bam unpaa t nan cilako m aronyo gadang Dalam papatah ado basuo tuah manusia samupakat cilako manusia dek basilang
29. PANGKA
Ayam kuriak panjang kuk u ak n y o di tapi lasuang mangakeh-ngakeh Pangka cadiak kuek ba tanyo pangka binguang sangaik pamaleh
Ayam rimbo nan ketek kuru ih b a k o ta t-k o ta t di baliak rumah Pangka kayo himaik dan luruih pangka bansat baporah-porah
Ayam biriang batali rum in Ranggah sirah bacak di kaki Pangka maliang param pok pamain pangka pam urah suko m am bari
Ayam jalak bari bataji ikua takulai dek panjangnyo Pangka siak amuah mangaji pangka pandai rajin jo usaho
Ayam gombak pa ruahnyo putiah tali bakili di tambangan Pangka cakak suko basalisiah pandeka capek kaki jo ringan tangan
114
PNRI & Balai Pustaka
30. PITUA ADAT
Salatuih badia babunyi mancabua ikan di lauitan bakukuak ayam dalam koto Buek dipakai jan ji ditapati basipat saba handak pakaikan usah mangicuah maniayo
Kato umum kato binaso kurang pareso malu tum buah Gadang kato binaso nyao gadang karajo binaso tubuah
Kato takuik kato tak lalu sunatlah kato dipikiakan A dapun laki-laki iyo samalu kalau param puan iyo sarasan
Jawi malanguah dalam bajak kudo marengek dalam kakang Sabalun abih elok diagak usah manyasa di balakang
Jokok bakato ambiak bawah lamah di lua kuek di dalam Muluik m anih kucindan murah mukcr jan iah indak pandandam
Jokok bajalan mangudiannan ketek dikasihi nan tuo dimuliakansamo gadang lawan baiyoKok m akan usah m aabihkanmancancang sago m am utuihkanganggam nan usah dilapehkan sajo
Jokok anggan dinanti amuah jo k o k barek dinanti ringan jo k o k sampik dinanti lapang
115
Kalau mangganggam taguah-taguah kalau m anim bang bakaadilan kalau m aukua samo panjang
Kok bakato paliharokan lidah kok mahek paliharokan mato kok bajalan paliharokan kaki Hiduik nan usah m alupokan Allah lam ah lam buik bakato-kato budi baiak babaso basi
Kurang pareso malu kok tum buah diagak-agak m uluik bakato hati urang jan sampai luko Pagang padom an taguah-taguah bulek kato di pangkanyo pacah kato di ujuangnyo
31. DUNIA
Ragam dunia nyatolah banyak jo k o k dietong dibilangi Mato dunia lobo dan tam ak adapun talingonyo tam ak sakali
Hiduang dunia napasu kainginan angoknyo suko maupek-upek Lidah dunia panuah katakasiran tubuahnyo iyolah dangki kianaik
Paruik dunia ragu jo bim bang hatinyo aka tak samporono Ampadu dunia bangih jo berang
jan tuangnyo suko aniayo
Rasio dunia cimburu bakapanjangan parhiasannyo banyak harato tak hala
116
Balakang dunia panuah kabancian h ad apannyo durhako ka Allah Taala
Udu dunia m am adokan nan ado san ja tonyo suko mancacek-cacek Hulubalang dunia kijik sangketo kak inyo m ungkia ja n j i tak tapek
Suok dunia baberang-berang k idanyo marugi tak balabo R um ah dunia r ia jo riang pagawainyo p itanah sam ato-m ato
Cinto dunia balalai-lalai kandaraannyo duto tak amanah Pakaian dunia haram nan bapakai pa l i tonyo lupo kapado Allah
Bapak dunia bagilo-gilo ibunyo suko babanyak-banyak Sudaronyo jah ia sadonyo suaminyo bohong jo bongak
Anak dunia m abuak-m abuakkan cucunyo gilo suko ka najih M akanan dunia kikia bakapan jangan m in u m an n y o kanciang ibilih
Gam baran dunia bateh tiado cam pua baua laki-laki param puan Hiduik di dunia aka paguno buruak jo baiak handak bedokan
32. TANDO U R A N G NAN BARAKA
A dapun tando urang nan baraka ado sapuluah parakaro Nan sapuluah tando urang baraka limo di lahia limo di ba t innyo
6v)PNRI s X - Balai Pustaka
Mano nan limo masuak di lahia partam o badiam diri Sabalun baka to inyo bapikia apo akibat ka badan diri
Kaduo tam asuak di nan lahia m anahani berang jo bangih Urang pam berang kurang bapikia napasu dikandalikan setan ibilih
Tando katigo di lahia ju o urang nan suko m arandahkan diri Pandai bagaua jo sia sajo indak basipaik tinggi hati
Nan kaam pek pulo disabuik urang nan suko baram ah-ram ah Budi haluih tak barek muluik baka to salalu ambiak bawah
Nan kalimo tando urang baraka tam asuak kapado nan lahia ju o Baama saliah sarato taw akka baiak jo buruak dipasisiahkannyo
Tando nan limo alah dibilang tamasuak nan lahia tando baraka D itam bah limo supayo jan kurang limo dibatin manusia baraka
P artam o baka to -ka to dangan kabajikan bicaro dahulu kudian mangecek Itulah urang arih budim an b a tu tu a sopan baka to lambek
K aduo kuek m angara jokan ibadat kaw ajiban baagam o d ituna ikannyo M anyam bah Allah sangatlah taat basurang-surang atau basamo
118
4PNRI Balai Pustaka
Katigo takuik kapado Allah m angikuik sagalo p a ren tahnyo D ituruik suruah diantikan tagah dunia akirat tapaliharo
K aam pek urang nan suko m ahindakan doso tak nam uah bajalan di tapi tabiang Jalan d i tam puah ja lan agamo bapan tang bana ka m anyaleweng
Tando kalimo m anahan diri daripado b a b u e k ja h e k Tando nan sapuluah lah nyato kini handak paham kan sampainyo dapek
33. TIM BANGAN AKA
Banyak timbangan parkaro tim bangan tim bangan aka pulo dikaji Partam o m angati barek j a ringan dapek d ipaham kan aka jo budi
Timbangan aka nan kaduo mangati tinggi jo randah Aka nanm aklum musiah bandiangnyo pu tusan aka tak barubah
Katigo pulo tim bangan aka mangati labo jo rugi Tiok dalia m akanan aka masaalah pulang ka pangka kaji
T imbangan aka nan kaam pek mangati hino jo mulia Urang baraka indak ka sasek mamiliah hino dari mulia
A dapun nan kalimo tim bangan aka m angati sapasalin pakaian tubuah
PNRI
119
&Balai Pustaka
Ado pakaian m anusia baraka indak baraka bapakaian tak nam uah
Timbangan aka nan kaanam m angati karajo sahari-hari Labo jo rugi dipikiakan dalam baiak jo bu ruak patang jo pagi
34. KAPALO AKA
Kapa balayia banangkodo ju ru m u d i m am acik kam udinyo Aka dibari bakapalo kapalo aka tigo parkaro
Jokok biaso naiak kapa indak tagamang kalau balayia Macam partam o kapalo aka m am aafk an sagalo kasalahan manusia
Jokok biaso naiak kapa m abuak lauik jauah sakali Macam kaduo kapalo aka m arandahkan diri maninggikan budi
Sabalun kito naiak kapa labiah dahulu mambali tekek Macam katigo kapalo aka bicaro dahulu mangko mangecek
35. HILANG AKA
Sungai Tarab di Batusangka panitahan rajo dahulunyo Basabab mangko ka hilang aka adolah pulo tigo karano
120
PNRI & Balai Pustaka
Harato pusako tak buliah dijua nya to amanah sunduik basunduik Sabab pa r tam o nan m ahilangkan aka iyolah karano takuik
Aka banam o aka baha bapiuah bagaluang-galuang Sabab kaduo nan m ahilangkan aka iyolah karano binguang
Di M uaro balabuah kapa sarato tongkang jo parahu Sabab katigo nan m ahilangkan aka iyolah karano malu
36. ADAT NAN TAKLUAK KA LAKI BINI
D icatuak-catuak bilah mati d iceteh-ceteh tan tang m a tonyo Adat nan tak luak ka urang laki bini tabagi ateh tigo parkaro
Kok iyo pai ka rimbo dama cari ro tan pun cari Partam o bahara to pam bao dibao laki ka rum ah bini
Duo tigo lukah tahankan tali-tali banyak tabao Kaduo bahara to tapatan hara to bini itu nam onyo
Rami tapian dek rang mudo tapian batu di subarang Nan katigo pancarian ka duo-duo hara to sakutu atau surang
PNRI Balai Pustaka
Ditanak sipuluik bakapiek lah jad i ka tan tungku ih jo daun Kok carai hiduik bapon ih surek kok carai m ati taranggun-anggun
Urang gubalo di tangah padang banyak saingan di padang data m ak an n y o saso taranak kam bang Harato pam bao kumbali pulang hara to tapa tan tingga di asa hara to baduo dibalah pinang
37. SUNGAI TARAB N AGARI TUO
Takalo sumua ka dikali nagari m ulo ka dicacak Bungo Satangkai nam o nagari kini Sungai Tarab nam o diasak
Niniak Parpatiah nan Sabatang m anam oi Sungai tarab Darussalam Ado ba da tuak nan salapan urang itulah salapan batu di dalam
Di sungai Tarab datuak balimo iyolah Datuak Rajo Mangkuto D atuak Tamani, Datuak Majo Indo D atuak Rajo Panghulu, D atuak Tunaro
Di Tigo B atua datuak batigo D atuak Rajo Malano nan partam o D atuak Simarajo nan kaduo D atuak Rajo Panghulu nan katigo
Di ateh da tuak nan salapan urang iolah Tuanku Titah Pam uncak Alam K oto piliang bagala D atuak Bandaro Putiah
122
PNRI & Balai Pustaka
Di bawah T uanku Titah saurang kadi nan bapangkat imam adat D uduak samo randah tagak samo tinggi jo D atuak nan Salapan samo darajat
Sungguah pun kadi samo dara ja tnyo dangan D atuak nan Salapan Di b idang adat inyo nan samo di bidang syarak kuaso sandirian
Sungai Tarab ampek di kanan Gurun, Am palu, Sijangat Koto Badampiang Datuak di Gurun jad i tapatan tapatan rajo jau ah ampiang
Nan ampek di hilia pulo nam onyo Pasia, S itum buak, Sumaniak jo Salo Duo di kapalo: Pasia Laweh jo K oto Tuo Duo di ikua: K oto Panjang jo Suruaso
38. HUKUM ADAT
H ukum adat tigo tabagi ibarat t im bangan tigo talatak utang di kito m am akaikan Partam o tim bangannyo aka budi kaduo tim bangannyo ameh perak katigo tim bangannyo nyao badan
Nan d itim bang jo aka budi sasek suruik ta langkah kumbali M am intak tobat kapado Allah kalau tan y a to k ito basalah kapado manusia m am intak maaf kalau tanya to kito kilaf
Nan d itim bang ju o jo aka budi m angam bangkan lapiak maisikan aia
123
um pang manyisik lupo m anuruti Kok hilang kito mangganti luko m andam ak bali mambayia patah m anam po sumbiang m anitiki
Nan ditim bang jo ameh perak mangambangkan lapiak maisikan aia sarato dangan m anatiangkan carano Pinang babuah siriah bapucuak carano barisi ameh pambayia atau perak sakupang duo
Kalau dinilai ameh bakapiang labiah saameh ganti panabuih sabanyak-banyaknyo satahia sapaho Atau dangan m amotorig kambiang kok kabau sikua bareh saratuih itulah hukum sabarek-bareknyo
Nan ditim bang dangan nyao hukum annyo iyo dibuang atau dibayia dangan nyao Urang basalah dihukum tak suko dihukum mati dek urang kam puang m ati m ukasuiknyo dibuang sajo
39. TINJAUAN HIDUIK
Hiduik baraka mati bakiroHiduik diatur dangan aka aka diikek raso pareso
nan dirasokan raso diuji dek pareso Kasaimbangan raso jo pareso partim bangan aka itu nam onyo
124
Sagalo nan tam pak diliek d iparatikan dan dipikiakan Usaho pam ikiran nan dipardapek nya to m alahiakan buah pikiran
Mati bakiro m ati bapare tongan Hiduik baraka m am buek jaso jaso nan un tu ak dipusakokan
Hiduik baraka nan jad i tu ju an n y o kam auan un tu ak hiduik bajaso Mati bakiro nan jad i tu ju an n y o kagiatan un tu ak mati bapusako
Tinjauan h iduik kini lah nya to dari h iduik baraka mati bakiro Iyolah tu juan hiduik nan sabananyo Hiduik bajaso, mati bapusako
40. MINTAK DIRI
Tuan Katik M untiko Alam babako ka kam puang Baruah Makin dikali m akin dalam kian d itim bo kian panuah
Anak balam di tapi sawah mangirai bulu kadinginan Walau pan tu n alun lai sudah di siko dahulu d ihantikan
Kapa balayia dari Tiku sarek m uatan d ibaonyo layia nan tu ju ah lah takanak D itakuakan kapalo nan satu d ihun jam kan lutuik nan duo m am in tak m aaf banyak-banyak
125
Layia nan putiah lah takam bang kapa dilauik baharullah Kok ado talabiah jo takurang sarahkan sajo pado Allah
Kok ado sumua di ladang m anum pang m andi malah kito Kok ado urnua samo panjang di lain kali d isambuang pulo
126
PNRI Balai Pustaka
I. PAMBUKAAN
Abdul Rasyid di tanah Makah balayia ka tanah Ruhun naiak ka anjuang tulih perak Hambo kaciak leh mudo matah aka kurang pandapek balun manggigia badan dibaok tagak
Kabasaran padang nan bacabuik langkok jo gandang pararakan Raso kalu lidah manyabuik bana tak buliah diilakkan
M anuju lawik baharullah masuak kualo Indopuro Kalau tasabuik di nan salah batum puak malu ka hambo
Handak manjalang rajo basa dalam ustano baukia perak tiok pintu ado panjago Kalau tasabuik di nan bana basanang hati niniak mamak sarato urang tuo-tuo
Tatabua intan dari Pagai bacam pua-cam pua dangan podi takarang sajo dalam bulan Bukannyo hambo cadiak pandai sungguahpun hambo tagak badiri limbago kato disambahkan
Dirandang-randang mamasak dikirai-kirai ka banda tatangguak ikan gulamo
127
Dibilang-bilang diatok dicurai-curai dipapa diusai si tam bo lamo
2. PAN JA JA H A N ULANDO
Dahulu rabab nan batangkai kini lah kopi nan babungo Dahulu adat nan bapakai kini lah rodi nan paguno
Satu Solok duo Salayo tigo Padang ampek Kum pani Salah banang lai manggilo kok kunun kain salah ragi
Turak talang buluah parindu tanunan kain ragi lamo pakaian puti dari Pagai Tajajah kasiah tinggalah rindu baa nyo awak m angabeknyo buhua di urang nan m aungkai
Jangko adat balabeh bari lah patuik bamain undang Kabek arek buhua lah mati rum iklah badan dek batenggang
Labuah kok dianjak rang baladang cupak kok dililiah rang di ja lan Turak pacah buluah lah hilang salasai banang di kum palan
Adat balukih balimbago bungka ganok cupak buatan pantangan adat nan usali lah patuik undang dikarasai Kami mandanga kaba barito dandang lah panuah dek m uatan
128
PNRI & Balai Pustaka
elok balayia musim kini samantaro angin lai salasai
3. HUTANG PANGHULU
Ladiang kedong bari bahulu ambalau lakek di punconyo Apo nan hutang di panghulu iyolah ampek parakaro
Apolah hutang nan partamo karajo luruih m anuruik alua Alua adat alua pusako lakehkan suruik kok talanjua
Utang kaduo sapanjang adat manampuah jalan nan pasa Jalan dunia ja lan akhirat bakato luruih bajalan bana
Nan katigo m anjadi hutang iyolah mamaliharo harato pusako Kalau ketek dipagadang kok buruak dibaikinyo
Nan kaampek manjadi hutang anak kam anakan dipaliharo Lahia jo batin inyo dibimbiang salamat awa sampai akianyo
Nan labiah malu jo sopan dapek diganti kok nan hilang Bia takucak minun jo makan asa babaia sagalo hutang
M anuruik sapanjang adat Minang elok nagari dek panghulu Budi nan buruak kok tarapuang tacam pak puntiang dari hulu
129
R aneaknyo pakan dek sudaga elok tapian dek nan m udo Bawa pacah ambalau tingga puntiang kok patah di hu lunyo
4. HIDUIK DI DUNIA
Hiduik di dunia jo k o k dikaji di ateh bumi alam nangko Maunyi ko to jo nagari ampeklah corak jo ragam nyo
Partamo hiduik di bumikasiah ka pangkua jo tambilangSuko basawah jo batanimamaliharo taranak sampainyo kam bang
Kuek batahun jo badugo m udo tinam an dek basiang Namuah m ancangkua m anaruko usahlah tangguang mangapalang
Kaduo hiduik dilauik sampan pangayuah kagadangan Alat langkok pakakeh cukuik n am onyo tagak di pa tukangan
Tahu di ombak nan badabua ingek di badai nan ka tibo Badan sihat tiang nan batua bakapandaian pun ado pulo
Katigo hiduik di awang-awang tabang manyisik awan biru Kapak rimbun ikua pun panjang amuah m anjariang angin lalu
Kok patah kapak tacabuik bulu siang jo malam dek baganti
130
PNRI & Balai Pustaka
Pandai m anenggang nan caro itu h iduik baniago susah sakali
Ingek ukatu bakapak rimbun kapak kok patah sayok maranggeh Dalam baniago jo sopan santun itulah hiduik rang manggaleh
Kaam pek hiduik di langik iman taguah amalan taat Tahu di m ungkin dangan patuik dunia akirat nak salamat
Nan baiak cinto di hati Ka nan elok tunggang niatan Nafsu d ikungkuang aka budi pandang ka dunia baukuran
Itulah macam hiduik nan ampek di ateh dunia handak pakaikan Pacik p i taruah arek-arek am anat nan usah d ilupokan
5. MANAMPUAH HIDUIK
Mukasuik elok disampaikan bayang nan nya to bahakikat Dalam hiduik jo kah idupan batiang kapado limo syarat
Jariah jo payah nak badaso bak bajalan sampai ka bateh Partam o cukuik alemu di dado apo karajo indaklah cameh
Usah ditiru bungo culan bungo nan harun tak jad i buah Kaduo kuek m aam alkan alemu nan ado bapaidah
131
PNRI & Balai Pustaka
Bajalo suto bajalin kanduah makau perak bungkanyo Katigo sungguah jo yakin karajo tak ganggam-ganggam baro
Agak ka sudah tabangkalai b im bang jo ragu nan m anim po Sabab dek yakin tak dipakai indak salasai apo karajo
Kok takencong ja lan dari nan bana lindanglah ameh dek sangketo K aampek luruih jo saba indak suko m arabo-rabo
Padi nan habih dek panyakik kok tidak kuek manyiangi Maro nan datang manyalingkik saba jo luruih paimbangi
Pantang bangkalai ka tagamba nam un niat elok sampaikan Kalimo hidu ik m ardeka kok cancang iyo balandasan
lyo bana papatah adat nan takarang di dalam tam bo Kok kurang rukun jo syarat apo karajo tak paguno
6. HUKUM PA RD A M A IA N
Kok adat babuhua sentak sakato m angko dijalankan Luruih tak dapek ka mailak hukum nan bana d ituruikkan
Alah lah m u jua nan taraiah paham saukua nan tacapai
132
PNRI & Balai Pustaka
Karuah lah suko dipajaniah kusuik lah amuah disalasai
Tak ado karuah nan tak jan iah tak ado kusuik nan tak salasai Sapueh silang jo salisiah dapek bana tibolah damai
Dandam kasum at nak nyo abih paham jo hati nan batikai Kok miang nak tabang kikih nan karuah jan iah nan kusuik salasai
Kato salah rundiang nan m ungkia kaki capek langkah nan sumbang Dihanyuikkan ka aia hilia diluluihkan ka tanah lakang
Sangketo titiak bak hu jan samo hilangkan di dalam hati Muluik kok ado sorong lom patan jo m aaf kini dihabisi
Nak samo tam pak putiah hati tandonyo jan iah tak balunau Bajawek tangan malah kini baitu adat Minangkabau
7. NAN TASIREK
Bapupuik di gulang-gulang dapeklah bondo dek bapikek Tasabuik adat rang Minang pandai m am baco nan tasirek
Mancayo bukan dek licin kilek karano bam inyak aia Asiang lahia barubah batin paham nan bagai gatah caia
133
PNRI & Balai Pustaka
Tali ijuak pangabek atok pangabek atok rum bio Bia buruak asa leh elok un tuak sumarak kam puang jo k o to
Dek paham kapalang tangguang m abuak karano pandang salewai Lauik dalam pasia m angapuang hari hu jan karang tasangai
Bukan m anukuak di nan kurang nan panuah jad i malimbak Harok di kilek loyang datang lupo di ameh urai awak
Kilek camin lah ka m uko kilek baliyuang lah ka kaki Sungguah balum lahia jo kato lah tam pak samo dalam hati
Hari kalam hujan pun rinai d ikam bang payuang nan takatu ik Nak ulam pucuak manjulai tak datang patuik dijapuik
Sadang bakayuah rang leh nam uah kok kunun sampan bairik Alah ka tunggua buah ja tu a h gugua di tam puak tak bakaik
Rang Kurai bapikek balam lah dapek bari batali Kok pandai maelo paham baru banam o ran g jauhar i
8. PATUIK
Elok ditimbang buruak baiak patuik jo m ungkin tak barubah
134
PNRI & Balai Pustaka
Urang banyak kok salah caliak m arum ik ratak kok m am acah
Kok salah sangko urang di kam puang taserak buruak ka nagari Badan dam am guruah badantuang sakik tak m ungkin sambuah lai
Nan patuik samo sakanduang samo taraso tan tang itu T andonyo budi leh baanjuang m anjago hino jo malu
Kok balinduang cari nan taduah kalau bapadan nan saukua Ingek tag am an g jan sampai ja tu a h agak sabalun ka to ta lan jua
Lahia jo batin nak santoso nak jan tu m b u ah hino jo malu Habisi agak di m ulonyo musiah jo bandiang mak jan lalu
H indakan tuduhan sumbang jo salah cacek jo caci sabalun basuo Hilang rono takucak tuah sasa kudian tak ado guno
Kok m anih ja n salah lulua paik nan nam bek d im utahkan Bago ba tuka dek m aukua malang kok senjang dikanakkan
Ukuran patuik nak samo tarang sakik di urang sakik di kito Kalau limbago nan kito tuang tak inggok lai tuduah jo cemo
Mungkin karajo d im akan patuik
135
PNRI ■— Bal ai Pustaka
lansailah hu tang dek babayia Malah nan bana nan dituruik baru m anyarah ka takadia
9. TAN G G U A N G M A N G A PA LA N G
M anuruik papa tah Minang m am angan urang tuo-tuo Kalau lah tangguang mangapalang dunia di sinan binasonyo
Kok alang kapalang santun indak m aanta sampai-sampai Buek putusan bak m ahukum arnak jan tingga jo bangkalai
B atu tua bapasiah lidah bakato baandia-andai Kalau kaji alun basudah raso ka cangguang dek mam akai
Alemu eloklah tun tu ik paham asa usah diubah Kalau alim banam o cukuik cadiak nan balun tahan hu jah
Kok baalemu kapalang paham angan panjang itikad salah Budi m arangkak kok kurang dalam gunuang tinggi disangko lurah
Kapalang tangguang iyo m arusuah balun kokoh tam pek bagantuang Kok tacabua sabalun ja tuah iuluih tak m ungkin ka ta rapuang
10. TIKAM TUO
Tingkah sapadan jo lakunyo
136
4PNRI
itu rang m udo ilan barek kacak Apo kalabiahan tikam tuo pandai m angaji nan tak tam pak
Bukan ditikam jo m a tonyo tikam sarato jo aka budi Tikam tuo ado labiahnyo pandai m anyalam dalam bumi
R um ah tasungkuik di a toknyo tan tang dindiang kanakkan tabia Pandai d ipatuik tikam tuo tahu mangaji hino mulia
R otan banam o rotan sago tu m b u ah di banda tak barayia Pandai bakato tikam tuo tahu di awa dangan akia
Labuah taban tang dalam rimbo ja lan mandaki dari bawah Jauah m am andang tikam tuo mangana tinggi dangan randah
11. RUMAH GADANG
R um ah gadang sambilan ruang sapakiak budak m ahim bau Lantainyo loyang bakarang takarang ateh jariau
R um ah gadang salangki gadiang kayu pilihan tonggak macu Dipiliah mangko disariang banyaklah tukang nan maramu
Tiang tapi panagua halek tiang tam ban m anunggu sajo Badindiang samia tiang salek
PNRI & Balai Pustaka
tiang panjang simajo lelo Itulah macam tiang nan ampek tiang dapua suko di labo
Tanah kewi baparasapan ukia to n g g ak jad i ukuran Dama tirih bintang gamuran mangirap mato pam andangan
R um ah baanjuang ujuang jo pangka nan salanja kudo balari Tuturan alang ka babega babega p a ta n g jo pagi
Parannyo ula m anyum palai awek-awek kum bang bataduah Si ula pucuak dampa-dampai tonggak macu santuangnyo taguah
Pintu nan kaciak duo baleh banduanyo sambah m anyam bah Dindiang hari dilanja paneh pin tu gadang di tangah-tangah
Tareh limpato nan karusuak puyuah balari ragam palanca Batatah timah atok ijuak labah maraok atok saga Saga basusun adok mudiak samo papeknyo ujuang pangka
Gonjongnyo tanduak k a b a u ja n ta n antiang-antiang tiang buruang m anyem ba Tarawang mantari pancang-pancangan celekak padang basentak kaiua
Carano basah batu tapakannyo cibuak marisau jo long sudah
138
PNRI & Balai Pustaka
Janjangnyo perak baelo anak jan jang batu balariak Batu balariak bam ato-m ato sangkuap baukia tam puak manggih
Halaman cindai taham pa kasiak badarai tak mahatam Pudiang perak paga di lua pudiang ameh paga di dalam
12. RANGKIANG
Rangkiang sabanja tigo bakapuak gadang bakapuak ketek Kapuak gadang salo manyalo kapuak ketek salek manyalek
Di tapi Si Tinjau Lauik paninjau pancalang masuak Dagang tibo malam kok laruik tam u kok datang tak batulak
Di tangah Si Bayau-Bayau lum buang m akanan patang pagi Imbalan taranak jaw i jo kabau pokok usaho jo batani
Si Tangka Lapa nan di ujuang bakeh nan bansaik salang tenggang Panangka lapa dalam kam puang untuak ka serap di musim gantuang
Itulah rangkiang tigo sakawan talatak di laman rumah gadang Lambang nagari santoso aman anak kam anakan hiduiknyo sanang
139
13. MANUMBUAK PADI
Hari rancak paneh m aim bau d itu runkan padi dari rangkiang Rangkiang banam o Si Bayau-Bayau lum buang m akanan pagi patang
Takam bang lapiak pan jam uran lapiak pandan nan baru sudah A nyam an m andeh nan budim an sambia duduak di ateh rumah
Padi ta jam ua di halaman d ikakakan di ateh lapiak Kok datang ayam dihalaukan dijam ua padi sahari masiak
Digatok padi nyato lah masiak lalu diangkuik ka dakek lasuang Lasuangnyo batu balariak talatak di dakek lum buang
Alu lim pato dipabulek baralun-alun tingkah buny inyo Painyo duo tingga ciek nam un bilangan sakitu ju o
Limau manih sandaran alu kam uniang pautan kudo Bareh caruah tampi dahulu kulik lah jad i dadak sajo
Dadak tingga ayam mangakeh dipiliah atah ciek-ciek Padi nan alah jad i bareh lalu bakam eh dibaok naiak
14. N A S I
Pihak kapado rang batanak
140
PNRI Balai P
urang jau h a r i bijaksano Bareh diambiak sapatanak dibasuah sakali duo
Pariuak bareh alah ta jarang ta jarang di tungku tigo Samangkuak aia lah sadang sakarek kayu lah pado
Di ateh diabuih aia di bawah diabuih api Bareh ditanak tak sampai caia manggalagak dikadang nasi
Api nan hiduik d ipadam kan baunyai nasi sakutiko Lah masak nasi sanduak ka pinggan d i k a k a jo j a r u n Cino
Putiah ba jan tikan rom an nasinyo bak basusun basamo-samo B ujuanyo samo bu juanyo ha lin tangnyo samo halin tangnyo
Di tap inyo samuik baririang di tangahnyo awan ba jum po Alun dimakan lah m anganyang alun disuok alah maraso
15. A I A
Lorong kapado dang aianyo aia barasiah bukan kapalang Aia nan tabik dari m atonyo bam ato aia mangko taganang
Aia jan iah hijau m am bayang pam enan Cati rang Guligo Satitiak aia dalam pinang
141
di sinan b amain ikan rayo
Aia jan iah p incuran gadiang tapian anak puti-puti Pulang pai bairiang-iriang disauak aia dangan kendi
Rami tapian pagi patang rami dek gadih sarato rando Mailia aia ka banda bayang guno dipakai nan basamo
16. S A M B A
Pihak kapado dang sambanyo m arpa ti m andua namo salanyo Jo m inyak sapi panggorengkannyo diapik jo ro tan sago
Takato samba randang Minang dagiang sakati bakalio Kalio dimasak jad i randang alun dikinyam lah maraso
Gulainyo cukuik lauak pauak lah tasadio langkok-langkoknyo Nan saratuih pamasak masuak linang guminang malah kuahnyo
Satitiak ja tu a h n y o kuah ja tu a h ka nasi dalam pinggan Sapinggan nasi nan basah kanyang nan tidak rago makan
Alun dikinyam lah maraso raso nan j im ek dalam tubuah Alun disuok lah badaso kalau disuok nak ba tam buah
142
17. SANJUNGAN UNTUAK SIPANGKALAN
Lorong kapado sipangkalan kandali alek nan dipaciknyo Urang asa turun tam urun lagi jauhari bijaksano
H erengjo gendeng dikatahuinyo pandai manjago cakah kaik Rang arih dibayang kato suko manenggang karik baik
Pagaran kam puang jo halaman iurahnyo babatu-batu Ijuaknyo basaga jan tan aianyo tanang sajak di hulu
Aia nan tanang ka muaro buayo gadang m aunyikan Padangnyo laweh baranjano harimau campo bakuliaran
Sipangka pokok saiyo alek nan gadang dipasamokan Sumangek ranah jo koto cahayo kam puang halaman
Balaku handaknyo pintak ka Allah nan ketek nak lakeh gadang Nan gadang cadiak batam bah dunia akirat pandai manimbang
Nan tuo baramal saliah amal ibadat nan tapakaikan Padi masak jaguang maupiah rangkiang baririk di halaman
18. BAB INI
Mandilah puti di talago
1.43
m andi bakusuak limau puruik Jokok babini ka urang kayo nan bak aia panukuak lauik
Balam babuny i dalam sangka buny inyo basahuik-sahuitan balam tam bago tigo gayo Kalau babini ka nan suka bia saketek pam barian badaso bana tu dek inyo
Tagantuang tinggi sarang tam puo di puncak pinang nan bagatiah Kalau babini ka rang tuo nasi masak pangaja buliah
Tabang maninggi buruang sikikih bakaja-kajaran duo sajoli Bujang babini ka nan gadih iyo bak santan jo tangguli
Ayam rimbo tabang ka rimbo k ukuaknyo m andayuah-dayuah b akukuak sadang malam hari malam hari bulan ka tabik takaju ik m usang dek bajago Kalau rang tuo babini m udo padusi tapaso m angkonyo nam uah bak anduah pinang pu tu ih tali tabik santan dek bapacik tabik m inyak dek bakam po
19. MANCARI NAN KA BINI
Cincin di ja r i lah takanak baukua mangko bakandakkan Kawin nan dangan niniak mam ak nikah lah nya to jo param puan
144
PNRI & Balai Pustaka
Karih bahulu dangan perak ban tuak kapalo ula nago Sakato dahulu niniak m am ak sarato dangan ibu jo bapo
Pipik sabondong jo tarnpuo hinggok di tabiang tapi sungai padi di sawah di indaikan Katahui condong kok m anim po sarato rantiang ka manganai atau pantangan jo larangan
Bungo culan tu m b u a h n y o tinggi sariklah puti m am atiaknyo Param puan m udah dicari nan babudi ja rang basuo
Rang Lasi pai baburu dapeklah anak harim au buluah mati ta tem bak di kapalonyo Kok dapek padusi tak bamalu walaupun rupo bak bulan panuah m am baok cacek kasudahannyo
Bukiktinggi tadanga rami panuah di urang bajualan sudaga banyak ju a bali Cari padusi nan babudi nan m anaruah malu jo sopan ado b a tun juak baajai
20. MAMBARI GALA M ARAPULAI
Sialek
Warih adat nan dijawek undang nan tuo nan dipakai Dengan harom at kami siasek satantangan gala marapulai
145
PNRI & Balai Pustaka
Kain batiak ambiak ka deta dipakai anak rajo-rajo Elok tarangkan dek nan pangka nak buliah kami im baukan pulo
Sipangka
Minangkabau nagari asa di sinan rajo badaulat dibantu Rajo Duo Selo Rajo Adat Rajo Ibadat m am arentah basamo-samo Sambah Tuan sungguahlah bana tapi dek kito dilingka adat basaba Tuan sakutiko dibaok kato ka m upakat laikoh bana batarim o
Sialek
Deta palangi saluak timbo ragi di tengah kaluak paku pakaian anak rajo Langkat itulah rajo kasatian Lah rancak Tuan baok baiyo kahandak kami kok leh balaku baoklah kato ka m upakat mak samo sahang paratian
Sipangka (sasudah baiyo)
Tapancia ranah padusunan di baliak bukik nan bamunggu bakeh lalu bakelok jalan Samantaro kami mam paiyokan lah panek Tuan dek manunggu m aaf jo rila dipuhunkan
Anak itiak anak angso baranang-ranang dalam banda
146
dikajuik sambia balari Kok ketek alah banamo kok gadang ka diagiah gala Sutan Parm ato kami bari
Sialek
M anjalang pasa Bukiktinggi banyak basuo pandakian Dan kato m intak lah Tuan bari lah patuik koh kito bakarantian
Sipangka
Hari Kamih raminyo balai Pakan Kamih namo kam puangnyo Rundianglah habih kato salasai maaf di kito nan basamo
21. MARAPULAI JO ANAK DARO
Sitinjau Lauik nam onyo tanjuang Solok Salayo nam onyo koto Ikan di lauik asam di gunuang dalam balango batam u juo
Alek rami rumah batuah banyaklah tam u sakali tibo Baubek raso ja riah jo payah mancaliak marapulai jo anak daro
Alah takanak baju biludu batabua ameh salo manyalo Pandang anak pandang minantu lah samo rancak kaduonyo
Balingka kam puangnyo tigo jalan basimpang di tangah-tangah Kito badoa basamo-samo um ua panjang rasaki murah
147
Adat limbago nan lah bapakai cupak ta tagak baisi pulo Nan dimukasuik kini lah sampai sananglah hati sajuak kiro-kiro
22. BASANDIANG DUO
Di ateh palam inan nan usali duduak m a ra p u la i jo anak daro Nan bak dulang jo tuduang saji nan bak kapuran jo saoknyo
Sikua lelan sikua kulari samo kuriak sisiak ikuanyo Nan surang bulan nan surang m atohari samo bacahayo kaduonyo
Naiak sampan tu run parahu sabalah m udiak m uaronyo Marapulai panyagan anak daro pamalu samo mancaliak jo suduik mato
Suntiang takanak ameh basusun subang baikek intan parm ato Marapulai tagalak anak daro tasanyun urang maliek ba tam bah suko
Di m uko rang banyak di tangah mujilih m arapulai nak daro basandiang duo Marapulai rancak anak daro manih min tuo tak m akan lah kanyang sajo
23. ALEMU URANG BASUAMI
Alangkah sulik basuami kok tak tabaok rukun syaratnyo Nan bak alu pancungkia duri badan payah badaso tido
148
PNRI & Balai Pustaka
Kok sampai upiak bajun jungan paeiok parangai jo taratik Pabaiki pi ia kalakuan suami mancaliak j a n nyo j i j ik
Kalau suami baru datang sambuiklah dangan m uko manih Makan m in u n n y o nan tahidang m an andokan hati leh barasiah
Bilo b a tu tu a samo gadang aib suami usah tabukak Sago d itu ru ikkan hati gadang rasio tabukak sambia galak
Paliharokan budi jan taguluang rum ah tanggo dijago jo sopan santun Usah bak m anyuruak di bawah lum buang sago m am bungkuih tulang jo daun
Kalau suami tak kun juang pulang nam bek m aupek tan tang itu Antah ado m aro malintang sabakan hati dek manunggu
Kok tagurih-gurih dalam hati nan tikan suami sadang riang Dalam bakucindan baru salidiki pakaikan kieh ja n m anyingguang
Kalau suami rang bapaham dalam hatinyo maraso bangga Usah dicatuih jo nan tajam ijan dicancang jo nan maja
Barang ka m ano ka d ituruik m in tak lah ijin ka suami Ikuik k a tonyo nama nan patuik apo k ahandaknyo handaklah bari
149
Kalau bajalan usah surang atau sa ir iangjo laki-laki Kok t im bua p itanah dari urang api nan garang jo apo dipadami
Jokok bajalan di tam pek rami m ato nan usah dipalia Pandang nan ijan dipatinggi banyak galak jauah i bana
Kok galak sarupo baalam at pandang saroman malawani Binaso m udo jan diniat iman ka goyang handak hindari
24. LAKI BINI
Tagamang alah nan ka m anjaw ek ta ja tuah alah pany am b u ik n y o Pacik p itaruah ganggam arek h iduik nan jangan ba sangketo
Tupang takanak nak jan rabah luluih lah ado ka m anyalam Ganggam nan arek kok lah guy ah iman caia budi tanggalam
Pandai-pandai m ananam bawang usah tacam pua rum puik sahalai Pandai-pandai bakasiah sayang kabek nan arek mak jan ungkai
Handak lamang asiangkan buluah d ipancuang talang tan tang m a tonyo Kalau tagamang samo ja tu a h hanyuik surang karam baduo
Kalau suko basamo galak samo ditangguang sakik sanang
150
PNRI ■— Bal ai Pustaka
Jan bak bondong aia bondong dadak basibak bak mandi di k iam bang
Mandi ba tim bo aia lumuik palak lapeh gatanyo tibo Pangaja rang tuo kok tak dituruik alamat badan ka binaso
25. PAMBAYAN
Taratik malu jo sopan walau ka laki awak bana Baso jo basi ta tap pakaikan tando padusi masak aja
Jagolah muluik kok bakato gadangkan suami di nan rami Hiduik mati di tangan baduo lahia batin handak takuik-i
Kok nyam pang sampai bapam bayan karano laki babini baduo Nasib tak dapek diilakkan suami dijapuik urang pulo
Kalau suami urang bijak adia salalu t indak tan duaknyo Pakaikan m anuru ik adat jo syarak usahlah dan g k i jo buruak sangko
Satangah urang bapam bayan sindia m anyindia bukan kapalang Cakak garumeh bakasudahan nan bak anjiang barabuik tulang
Kalau dipikia dikana bana kok sampai ta jadi nan bak itu Urang mancibia suok kida randah m artaba t tak m anantu
151
PNRI & Balai Pustaka
26. ADAB TARATIK
Kok sawah iyo bapam atang kok ladang ado b in ta laknyo Hiduik nan usah mangapalang adab taratik nan ka dijago
Paham sunyi pikiran nyam an nan bana indak ka barubah Hiduik di dunia bakasiah-kasiahan antaro sasamo h am b o Allah
M urah rasaki dek sakato basangketo m angkonyo caia H arom at kapado ibu bapo sarato ka urang mulia-mulia
Garak takadia bajan jian sajak di rahim mulo ta jadi di dunia hanyo m anja lankan Nan tuo wajib dimuliakan nan m udo patu ik dikasiahi samo gadang iyo dipabasokan
T am puruang lenggang-lenggangkan aia di dalam tak bakucak tagah dek tirih m akonyo abih Urang kam puang samo patenggangkan kok suko samo tagalak kalau rusuah samo m anangih
Siriah naiak ju n ju n g an naiak m anja la ju o sampai ka pucuak Batolong-tolongan di nan baiak usah batolong-to longan di nan buruak
Sago niayo maniayoatau pun suko babuek maksiatIjan basipat tam ak jo lobo
152
PNRI ■— Bal ai Pustaka
atau m am akai kijik kianat
Nan elok baiak ditalangkai rancak dibuang kalau buruak Dangki m andangki usah dipakai kaw an sairiang sago dituhuak
M anyahuak di hilia-hilia baka to di bawah-bawah Usah batanam tabu di bibia elok m anakua pado maningadah
27. TA RA TIK MAKAN
Ka pakan m am bali lado d ibungkuih jo sapu tangan Kalau makan jo urang tuo usah dahulu basuah tangan
Ka pakan mambali bada dibali baonggok-onggok Kalau makan samo bajam ba usah sakali makan basongok
M anyuok usah gadang-gadang atau pun ja r i d ikalatiakkan Kok m akan sago sampai kanyang atau sandao dihajan-hajan
M anyuok usah bakucapi tangan ta la tak hanti-hantikan Ijan m am acah macah nasi atau mangecek taro makan
Kok ado samba kurang garam atau pun bum bu kapadasan Atau kok gulai ado nan masam usah dicacek baadok-an
153
PNRI Balai Pustaka
Kok ado raso handak kuhua baok malengah sabalah kida Usah tasam bua aia liua d indiangkan tangan sabanta
Ka pakan m am bali ikan ikan dibali sarenjengan M ambasuah tangan sasudah makan aia pam basuah nan d ituangkan
28. BASAMO GADANG
Kok to m b u ah diri barakanan bakabiah basamo gadang Usahlah cando m ancandokan saiyo m akonyo sanang
Arek-arek mam egang jan ji taguah-taguah mam agang satia Bajanji pa tu ik ditapati usah batanam tabu di bibia
Buek nan usah d iubahkan tu m buah malu samo satuntuik Basuo maro samo tu lakkan kajilah m ungkin dangan patuik
Sago basom bong-som bong diri atau bagaduak-gaduak awak B aduto jau ah sakali nak sayang kawan di awak
U sahokan budi tak kalihatan saumua hiduik urang tak lupo Budi kok ta jua handak takuikkan paham tagadai rusuahkan pulo
Jokok basuo nan samo m udo lawan bagarah bakucindan
154
PNRI & Balai Pustaka
Sambiakan nasihat di dalamnyo sabuah kok lai tapakaikan
Ba m uko m anih bakeh nan m udo pa tu ru ikkan dahulu nan di hatinyo Bagai m ahelo tali ja lo raso ka tagang kandua i ju o
Kok k an d u a rom an tali ja lo raso ka elok ditagangi pulo Agaklah duduak di partangahannyo baitu urang babicaro
Mangabek padi jo daunnyo mangabek m anusia jo akanyo Kalau tapakaikan sakiro-kiro baban nan barek ka ringan juo
Kok dipanggia ka lakeh datang kalau disuruah ka lakeh pai Bia barugi barang samiang pitih sakupang jan dikanai
Baitu kasiah ka nan m udo inyo dihelo dangan banang Indak diragang kuek sajo pandai-pandai kalau manenggang
29. SALAH KATENGAK
Baburu ka padang data dapeklah ruso balang kaki Rang m udo indak bapangaja ibarat bungo kam bang tak jadi
A lam nyo rami ka cam puran nan tahu di rancak rupo D unianyo sunyi jo pangajaran kok m antang elok pakaiannyo
155
Kok duduak ateh kandaraan tangan tasam pai bak manggawai Caliaknyo tinggi m anabuak awan dunia bak raso ka dikisai
Geleng kapalo sipatuang tabang nan tuo haram baacuahkan Basuo pan tang m anyapo urang m am bari salam itu nan ukan
Jokok nam pak sadang bajalan bak ay am gadang nan panjang ikua M am atuik diri bakapanjangan di bayang-bayang suko m aukua
Pisang rajo masak satandan ditabang m angko dibao Kalau rang m udo m usang ja n ta n tidua siang malam bajago
Urang nan takuik p ado lahia batin salalu bakarupa tan H utang nan lansai tak jo bayia bagak nan indak jo paretongan
Rang m udo gadang galapua lagonyo di bawah sajo Baso basi garan nan hancua lauik gadang batapi tido
30. PANUTUIK
Aka di rimbo bajaraik pisau nan ta jam ambiak pairih Nan bak m anim bo aia lawik baitu gurindam tak nam uah abih
Anak balam tabang ka pakih inggok di linju kadinginan
156
4PNRI Balai Pustaka
Sungguah pan tu n balun lai habih di siko dahulu d i tam atkan
Dari Japun kapa batulak banyak m am baok kain cita A m pun jo m aaf nan dim intak kalau tasuo salah jo jangga
Dibaok galah masuak rimbo basamo-samo baburu gajah Kok ado salah tak sangajo dipulangkan sajo pado Allah
Bapilin tareh d ipijakkan manggapai-gapai tak baranjak Masin jo padeh pabauakan di sinan gulai m angkonyo lamak
Kok ado sumua di ladang ka bakeh kito barulang m andi Kok ado um ua samo panjang insya Allah disambuang kaji
157
v
1. PA N DAHULUAN
Dibukak tam bo nan dahulu tam bo sajarah alam Minang Tumangguang Putiah niniak nan turun di K oto Laweh Pandai Sikek dalam daerah VI Koto Horm atlah ham bo ka panghulu niniak jo mam ak nan saundang undang nan tu run tam urun pusako jaw ek bajawek sampai sakarang kini nangko
Tumangguang Putiah niniak nan asa lah tu run ka Padang Tarab tu run ka Agam Balai Gurah K oto Gadang kam puang dihunyi Ganti Murin nam o adiaknyo Mambari salamlah ham bo ka ulama alim ulama nan sakitab kitab lah nyato dari Allah sunah lah nya to dari Nabi agamo Islam agamo kito
K ononlah niniak nan piawaigadang mukasiuik dalam hatihandak m arantau basamo-samomaninggakan ranah IV Kotom anu ju arah lauik basaMambari salamlah ham bo ka cadiak pandai
Candokiaw an dalam nagari sarato pam baco ka sadonyo baiak tuo m aupun m udo salingkuang adat nan malingka
158
PNRI & Balai Pustaka
Mandaki bukik kapanasan di sinan dapek batu pancang m anyubarang batang Sianok m aham bek di Paham batan di kida tu m b u ah rimbo lalang Disusun pan tu n disambahkan antah buruak antah m oh elok u tang di ham bo m anyam paikan tu juan baiak nan kito adang
2. M ARANTAU
Karatau m adang di hulu babuah babungo balun M arantau bu jang dahulu di rum ah paguno balun
Karatau usah disangko m adang kadang-kadang baluluah padi M arantau usah disangko sanang kadang-kadang barusuah hati
Kok jad i bujang ka pakan iyu bali balanak bali Kok pai bujang bajalan ibu cari dunsanak cari
Iyu bali balanak bali ikan panjang bali dahulu Ibu cari dunsanak cari induak samang cari dahulu
Kok pandai bakain panjang labiah saelok kain saruang Kok pandai bainduak samang labiah saelok m andeh kanduang
Bakelok ja lan ka Maninjau m anurun mandaki nan m anyusah
PNRI Balai Pustaka
Elok-elok anak m arantau lauik sati ran tau batuah
3. BABAGAI PAHAM
Mangaruak sahabih gauang manginyam sahabih raso Tibo di paham aka tam anuang kato nan pu tu ih sandirinyo
Tapi kok dayo balun sampai jo k o k paham balunnyo tibo Cito-cito banyak tabangkalai budi m anunggu alemunyo
Bisiak di batin paham talalai basikelah anggan kanai Basisuruak talalu kanai tas indorong nya to lah kanai
Hawa napasu basalahan napasu pantang kakurangan Budi bapantang katin jauan paham nan pantang kamaliangan
Kaluah kasah papeh nan ampek sarato anggauto k a tu juahnyo Bukan paraso m anangguang buek batang tubuah rnarasaikannyo
Paham insaf paham nan haniang paham sangko cindorong hati Paham sak tarum bang ambiang paham waham malalai diri
Paham yakin alemu nyato u ju ik satu pangana bunta Haniang itu hulu bicaro nanang itu saribu aka
160
PNRI & Balai Pustaka
Bajalimek nan didahulukan bahim at-him at baru kam udian Kuek bana taluak pikiran datang nan bana dalam kasabaran
Paham arif balawan banyak paham cadiak urang takanai Paham ciroboh urang tasasak paham m ati m angunyah bangkai
4. MARTABAT ADAT
Nan salah nyato tabanam nan bana nyato kan tim bua Bijaksano tahu dirasam candokio pandai malulua
Baiak budi banyak sahabat buruak hati suko m andandam Biopari pantun ibarat jauhari nan tahu di manikam
Hari sahari dipatigo malam samalam diparampek Budiman m ati dek katonyo bana di hati muluik mangecek
Pacik arek ganggam pun taguah kalau panghulu pagang padom an Nyato adat di ateh tum buah nyato pusako bageleran
Bakato jo aka budi nanti ukatu angin lunak Limbago sipat m ananti undang-undang maisi kahandak
Dek indak nam beklah rusuah dek lai nam beklah suko
161
Cupak satalago panuah gantang simajo lelo
5. ADAT KOK TIDAK TAPA LIH A RO
Barapi m angko barasok tungku nan tigo sajarangan banam o cadiak tahu pandai pam enan lareh nan duo Dibilang-bilang diatok pandanglah budi kapantiangan nan bak m andak i banda sondai tenggang baalah jo bicaro
M arantau niniak dari Minang m anuju lauik baharullah tibo di rantau jad i rajo Adat kok tingga di balakang tirih kok datang dari bawah b a tap o k o h caro m anyu m b ek n y o
Kulik lah m anganduang aia m um uak lah sampai ka panguba binaso tareh nan di dalam Sulik tubuah bapaham caia kok sampik alam nan leba lahia batin dunia kok karam
H ukum adia m anahan bandiang bungka ganok m anahan uji M angko tak adia hukum barundiang adat jo syarak tak samo dikaji
Ka bumi indak tacacah ka langik tak m ungkin sampai Kalau karam di rawang bancah tanah tapi indak tacapai
162
PNRI & Balai Pustaka
Kok dicurai dipapakan dalam kulik lah tam pak isi Dangka kok alah kasubarangan m am ak nan h indak baharago lai
Urang m anjarek tangah sawah kanailah anak buruang nuri Dicaliak lipek tak barubah k ironyo lapuak tiok ragi
6. SIPAT KABANCIAN
Sipat manusia pulo diuraikan duo macam urang sabuikkan Partam o sipat kabancian kaduo sipat kasayangan
K anak-kanak m udo t inam an kalau galak badarai-darai pan tang nan elok ka maniru Nan par tam o sipat kabancian baso baiak budi tagadai elok baso tak ka tu ju
A dat limbago bapara tu ran saparentah sipangka kok baralek saparentah ju a ro dalam bajam u Nan kaduo sipat kabancian budi nan baiak tak bapaham bek baiak budi tak m anan tu
Pandanglah urang kiri kanan nan patuik ditagua sapo usah malenggang-lenggang sajo Nan katigo sipat kabancian gadang kato tak basantao gadang sanduak tak m am baw o
163
PNRI Balai Pustaka
Duo tigo ja rek ditahan duo tigo buruang di dahan kok u n tu an g dapek nan dihadang Nan kaam pek sipat kabancian gadang ruok tak bakanyataan gadang suok tak m anganyang
Tagak si bu jang jo palayan lalu malenggok kiri kanan handak m a n d u d u ak k an halek jam u Kalimo sipat kabancian gadang garogok tak mangasan gadang han tak indak nan lalu
Suko d im abuak angan-angan itulah sipat m udo cilako kara jo bam anuang patang pagi Kaanam sipat kabancian rancak kulik babuah tido elok tungku ih indak barisi
Usah bam im pi barasian m ukasuik hati m am aluak gunuang apo dayo tangan tak sampai K a tu juah sipat kabancian angan-angan tinggi m am bubuang sadang agak-agak m anyam paian
Bakilek-kilek candonyo intan cincin perak duo parm ato cincin suaso paikek batu Kasalapan sipat kabancian kato m anapiak-napiak dado gadang galogok tak bamalu
Lengah nan usah dipakaikan lai galagak kincuang digulai baun nan harun ham ba dikacok
164
PNRI & Balai Pustaka
Sambilan sipat kabancian suko m anem bak bapan tang kanai kareh la tu ihnyo tak barasok
Galak sabangso galak setan galak tabahak basikakeh hati nan tinggi m alonjak-lon jak Kasapuluah sipat kabancian badia manggaga tak babakeh gadang dantam bakasan indak
7. SIPAT K A SA Y A N G A N
Paunyuik pam bulang tali indak tan tu di ma kandangnyo kareh hiduang bak kabau jalang Sipat kasayangan pulo dikaji sapuluah pulo macam parkaro elok dibilang supayo tarang
Rancak ba tu tu iak jo bicaro alua jo patuik nan batim bang sarato raso jo pareso Partam o manusia d isam okannyo indak balabiah jo bakurang kayo jo mikin diladaninyo
Kato nan patu ik disahuti sumbang basam buik gayuang di dalam adat bapakai ju o Kaduo pandai m am aliharo hati hati m anusia ja n tasingguang itu salalu nan dijago
Papatah adat jad i padom an m anusia tahu jo sindiran kalau b inatang tahan palu Katigo sipat kasayangan
165
pandai harago m aharagokan budi baiak baso k a tu ju
Anak buah rangkuah ka diri jan tadorong babuek salah kana dahulu buruak baiknyo Urang barisi m arandah diri m uluik m anih kuc indan m u rah baitu adat d ipakaikannyo
Urang Baso balum lai tibo tidak ja n jad i halangan Karajo nan tak ka sudah sipat kasayangan nan kalimo Indak m am andang bangso kaduduakan atau harato
Kalekkan paham kamaliangan kaliha tan budi jad ikan pantang napasu usah dipalapeh Nan kaanam sipat kasayangan pandai baliku di nan tarang tahu balinduang di nan paneh
Hiduik nan usah mancari m usuah basuo pantang diilakkan bagak nan bana ditagakkan ju o Sipat kasayangan nan ka tu ju ah pandai m aam biak partangahan sarato jo adab haro m atn y o
N yato pusako bageleran limbago sipat m ananti sidiak di hati m uluik m angatokan Sipat kasayangan nan kasalapan
jan ji nan wajib ditapati malu ka Allah handak labiahkan
166
PNRI & Balai Pustaka
Handak dunia ba tabua urai handak kayo barani pakaikan rancak karajo jo usaho Nan kasam bilan elok parangai baiak tara tik m inun jo makan anggoto nan tu juah d ipasangkannyo
Tahu di urang liek kurenah asiang ikan lain um pannyo usah samokan tinggi jo randah Kasapuluah suko m an jun juang m anuru ik adat jo agamo k itabullah sarato sunnah
8. SAIYO
Jokok m anyuruak samo bungkuak kalau m alom pek samo patah A m uah saayun jo sapakuak sadagam kalau malangkah
Tatungkuik samo m akan tanah ta t i lan tang samo m inun aia Basakik paham ka barubah kok bautang samo dibayia
Kok barek samo dipikua kalau ringan samo dijinjiang Kok buek samo saukua hasia m upakat jo barundiang
Jokok lai samo dimakan kalau indak samo dicari Nan tagurih d ipakatokan usah m aram uak dalam hati
Saciok nan bak ayam sadanciang nan bak basi
167
Samo bapusuang di nan kalam samo bausaho di siang hari
Nan elok samo dipakai nan buruak samo dibuang Hiduik di dunia samo pandai silang salisiah tak diadang
Sakato mangko m anjadi sasuai mangko takanak Sio-sio kalau malabiahi
jo k o k inangurangi ancak-ancak
Kok pai samo satam puah kalau pulang samo sabondong Kok basamo indak nan jauah sakik sanang buliah baretong
D uduak surang basampik-sampik duduak basamo balapang-lapang Bapaham surang m angkonyo sulik sakik sanang dipikua surang
Sabatang lidih tapatah sakabek m angkonyo kuek Sakato m anjad i tuah tuah manusia samupakaek
9. PAPATAH ADAT
Adat basandi syaraksyarak basandi k itabullahBilo kara jo ka dikacakadat jo syarak tak buliah lengah
Adat diisi limbago dituang Buek nan usah dilabiahi nan biaso dipakaikan urang
168
PNRI & Balai Pustaka
Adat juaro bakalah manang adat sudaga labo rugi Sakali m ujua sakali maiang
jo hati saba diadok-i
Adat gunuang tapatan kabuik adat mati janguak m anjanguak Hiduik mamancia tak baretong karajo buruak baiehnyo buruak
Adat dunia babaleh-balehan elok babaleh dengan elok Kalau nan elok dipakaikan karik nan jau ah m anjadi dakok
Adat mudo manangguang rindu adat tuo m anahan ragam Nan mudo rindu saba dahulu nan tuo patuik balapang alam
Adat sapanjang jalan cupak sapanjang batuang Balain lubuak balain ikan pakaikan adat usah manyingguang
Adat lamo pusako usang turun tam urun sajak dahulu Baitu adat di tanah Minang anak basuku ka pihak ibu
10. TAKANA KAMPUANG
Aia dalam batam bah dalam hujan di hulu tak kunjuang taduah Hati dandam batam bah dandam dandam di rantau baok mangaluah
Singkarak kotonyo tinggi Sumaniak m andado dulang
169
Awan bararak denai tangisi badan nan jau ah di rantau urang
Asam Pauah dari Subarang tu m b u a h n y o di tapi tabek Badan jau ah di rantau urang sakik siapo ka m aubek
Apo digulai urang paladang pucuak kacang salo m anyalo Baalah u n tuang si anak dagang hari patang kam puang m arupo
Urang Padang m andi ka Gurun m andi bakusuak si bungo palo Hari patang m atohari turun dagang baurai si aia m ato
Indak salah bungo lim bayuang salah di pandang bajelo-jelo Indak salah m andeh m anganduang salah di badan nan buruak pinto
Pulau Pandan jau ah di tangah dibaliak pulau si Angso D uo Hancua badan dikanduang tanah kam puang nan ja u a h takana ju o
11. M ANGANA DIRI
Tembak nan ado alamatnyo kieh kato nyatoiah sudah Sia nan tidak baagamo tandonyo indak ham bo Allah
Kudian kato basicapek kato basitinah dahulunyo Sia nan tahu di nan ampek tahu m arifa t itu nam onyo
170
PNRI & Balai Pustaka
Kato ka tangah diagak-i sunat barulang kato-kato Sia nan lai mangana diri bararti mangana ka Tuhannyo
Sambah ka tangah dipuhunkan tagak baiyo jo bamulah Sia nan ado mangana Tuhan manuruik suruah mahantikan tagah
Salam dihengong mudiak jo hilia manjapuik kato jo baiyo Barang siapo mangana dunia ingeklah inyo ka tadayo
Kato bapantun baibarat salam taunjuak jo haromat Sia nan ado mangana akirat tahulah inyo dunia mudarat
12. RUKUN ISLAM
Jokok adat basandi syarak syarak basandi kitabullah Syariat Islam banamo syarak sandi rukunnyo nan limo buah
Syarak mangato adat mamakai dunia akirat nak luruih jalan Kulimah syahadat kato bamulai Allah jo Rasul nan dipasaksikan
Nyato adat babuhua sentak nyato syarak babuhua mati Sumbayang nan limo tak buliah tidak wajib dikarajokan satiok hari
Hukumi adat hukum biaso turun tamurun nan bapakaikan
171
Rukun katigo iyolah puaso sakali satahun di bulan Ramadhan
Hukum Islam agamo Allah Quran dan Hadis dasar utam o R ukun ka ampek zakat jo fitrah nan miskin wajib ditolong nan kayo
Adat nan lazim syarak nan kawi baurek baaka di Minangkabau R ukun kalimo m angarajokan haji
jokok kuaso Makah maimbau
13. MANYAMBAHKAN SIRIAH
Bukan labah sumbarang labah labah basarang di dalam buluah Bukan sambah sumbarang sambah basusun ja ri nan sapuluah
Limau puruik ja tu ah ka lambah tibo di lam bah tum buah duri Pinang mahadok siriah m anyam bah jari sapuluah m anjunjuang duli
Sikaduduak batang balariak ureknyo bajelo-jelo Lah duduak kito di ateh lapiak handak mangaji adat limbago
Sikaduduak dalam kuali ureknyo bakuduang duo Duduak kito dalam nagari elok mambilang adat pusako
Sikaduduak di dalam dulang ureknyo bajiragauan Sabalun adat nan kito bincang eloklah siriah kito kapuakan
172
Takilek pu tiah rononyo gewang iakek di baju guntiang Cino M akanlah siriah sakapua surang itulah mulo asa kato
Basiliah ba ju takanak guntiangnyo caro Malako M akan siriah m anganyang tidak sabab dek budi jo bahaso
Bukan labah sum barang labah labah nan tabang bakuliaran Bukan sambah sumbarang sambah sambah siriah ham bo sambahkan
14. P IT A R U A H MANDEH
Bakain bakendang-kendang baukia bapucuak rabuang barin tiak baragi tido Upiak kok sampai anak gadang pacik p i taruah bundo kanduang usah tadorong-dorong sajo
Kiriman rajo dari jau ah kain dipakai nak rang Magek M ulonyo lauik ka d itam puah ingek4 karang ka m aham bek
Kain basuji banang ameh tanunan puti rang ba tipuah jah ik nan caro M andahiliang Mangko baitu kato m andeh rusuak ja lan jo k o k ditam puah patuik luruih m akanan bandiang
Lah kam bang bungo ilalang tu m buah di parak nak rang Ranah
173
PNRI Balai Pustaka
kambang sarum pun jo sidingin sacakak jo ruku-ruku M andeh sapantun alang-alang sajak m am bubuang dari tanah m abuak dipusiang-pusiang angin seso diputa dek lim bubu
Babungo ilalang Pauah m akanan anak buruang alang sarato jo murai batu turun manyasok bungo pandan hinggok di koto rang M aninjau mangungguang bungo di karangan Kok putuih tali nan taguah mamakiak kum palan banang manangih tali taraju tapi dek Tuhan manggarakkan sampai manyisik langik hijau haram den lupo di ganggaman
15. UNDANG PUSAKO
Dirandang-randang mamasok tatangguak ikan gulamo Dibilang-bilang diatok dicurai si tam bo lamo
Tatangguak ikan gulamo tigo garundang nan di hulu Dicurai si tam bo lamo tigolah undang nan dahulu
Tigo garundang di hulunyo garundang gadang di dalam samak samak taganang aia karuah sikua m arapuang tingga duo Partamo undang si lamo-lamo kaduo undang si gamak-gamak
174
katigo undang si m um bang ja tu a h itulah undang maso ku tiko
Dibalah-balah patigo sirauik pam balah ro tan A dapun Luhak dibagi tigo nan adat dibagi salapan
Biriak-biriak tu run ka sasak dari sasak tu run ka pandan Dari niniak tu ru n ka mam ak dari m am ak ka kam anakan
Jaik bajaik tapi kasua suji basuji tapi banta Kalau rahik di dalam usua titiak sajo pado nan asa
Niniak Parpatiah nan Sabatang pandai m alukih cupak gantang Ulehlah tanun nan tarantang panulak bua tan datang
Ramo-ramo sikumbang ja ti Katik Endah pulang bakudo Patah tum buah hilang baganti pusako tingga baitu ju o
16. TAPALIHARO
Kalau maliek sarang tam puo tagantuang sarupo batali ijuak Kalau maliek paliharokan m ato kuranglah cinto ka nan buruak
Kalau lado sadang babungo usah dicabuak bakuliliang Kalau talingo tapaliharo pandangaran buruak indak m aham piang
\175
PNRI Balai Pustaka
Kalau m ancacek elok ditingkah di sinan bunyi mangko basuo Kalau mangecek paliharokan lidah upek jo puji indak sarupo
Kalau m anjalo mancari ikan usah m am balakang arah ka m udiak Kalau m anjam bo paliharokan tangan hara to urang ijan diambiak
Kalau basam pan ingek-i karang usah ta lan tak tasarondang Kalau m akan ta lam pau kanyang paruik bangkak pangana hilang
Kalau ka makan tanaklah nasi usah takasiang talambiak bana Kalau bajalan paliharokan kaki usah ta taruang bakeh nan data
17. ELOK BU R U A K N Y O N A G A RI
Bintang K ajora tabik sanjo hilang manjalang tangah malam bisuak m anjadi bin tang Timua Batiuik angin Sikutaro dulang m andulang angin topan di sinan adat nyato paguno
Di mano kain ka baju diguntiang indaknyo sadang lah lakek mangko diungkai Di ma nagari nan ka m aju adat sajati nan lah hilang rantiang jo dahan nan dipakai
Bakarih duo sapasangpusako Parpatiah - Katumanggungan
176
PNRI & Balai Pustaka
tigo jo niniak Suri Dirajo Adat lamo pusako usang jo k o k n y o lapeh dari tangan alamat nagari ka binaso
Tabang barabah jo bingkudu tabang sakawan ampek limo hinggok di ba tang buah palo Elok nagari dek panghulu rancak tapian dek rang m udo baiaknyo kam puang di rang tuo
D aturunkan padi di rangkiang handak d itum buak dipabareh dijam ua di laman data d i tum buak buang kuliknyo lalu ditampi pulo dahulu di sinan bareh mangko m anjadi Kalau m aukua samo panjang j ik o k m an im bang samo barek bajalan luruih bakato bana m ala takkan sasuatu di tam peknyo itu nan cupak di panghulu m am im pin kaum dalam nagari
18. INGEK SABALUN KANAI
Kato panghulu kato manyalasai ka to adat kato hakikaek Kok ta lam un patuik dikisai alua jo patu ik nak saikek
Hulubalang kato m andareh pagawai kato basipaek Antaro masin dangan padeh di sinan warih m angkonyo dapek
Kato guru kato p ituah
177
6rPNRI Balai Pustaka
kato dunsanak kato paringatan Kuncilah batin jan taruah budi nan jangan kalihatan
Kato param puan kato m anuruik m anuruik kato si suami Labiahkan rusuah dangan takuik
ja rek sarupo jo ja r a m i
Manuruik sapanjang alua m anam puah sapanjang jalan Agaklah langkah kok talanjua kudian kok jadi sasalan
Rarak kalikih dek bindalu tum buah di hulu tapi tabek Kok abih raso jo malu bak kayu indak bapangabek
Aua di atok tungku u reknyo sarang sipasan langgundi di sawah ladang sariak nan indak babungo lai M am buhua kalau m am buku m auleh kalau mangasan budi kok dapek di urang hiduik nan indak paguno lai
19. IBARAT AIA
Aia ado pasang suruiknyo kaadaan manusia tiado ta tapnyo Kok kayo tak ta tap di kayonyo di satu maso bansaik kok tibo
Aia bariyak tando tak dalam aia bakuncang tando tak panuah Alemu ditaruah baru saganggam
178
PNRI & Balai Pustaka
tapi m ao ta babunyi ampuah
Aia gadang batu basibak m usuah datang urang bakuak Nan luko ju o nan manyiuak rasan m inyak kum bali ka m inyak
Aia diminun raso duri nasi dim akan raso sakam Dek sangaek tah ibo hati patah salero ramuak di dalam
Aia dicancang indak ka putuih baban tahan urang badunsanak H ukum dunsanak indak kan hapuih nam un dunsanak ta tap dunsanak
A ia jan iah ik an n y o jin ak korong kam puang aman santoso Elok m artaba t roman pun rancak nan gadih-gadih nan m udo-m udo
Aia nan tanang m ahanyuikkan tinggi alemu randahlah hati Alemu padi nan tapakaikan kian runduak karano barisi
Aia nan tanang ijan disangko indak ado babuayo Urang pandiam ijan disangko salalu urang baiak sajo
Aia m ato ja tu ah ka paruik aia m ato ja tu a h ka dalam Susah sulik tak suko m anyabuik dipikua surang siang jo malam
Aia disauak rantiang di patah adat urang dituruik-i
PNRI Balai Pustaka
Bumi dipijak rantiang dipatah di ma nagari ka dihunyi
Aia jo aia kudian basatu nan sampah katapi ju o Salisiah safamili kito m am bantu urang baelok tasisiah kito
Aia susu dibaleh jo aia tuboSagalo kabaikan dibaleh
jo buruak sajo
Aia cucuran atok tu ru n n y o ka palam bahan ju o Tingkah laku m andeh jo bapak m anurun ju o ka anaknyo
20. JU A RO ALEK NAK KA TANGAH
Sipangka
Takilek kapa nan gadang kapa nan datang dari Banja tan tang m uaro hilia mudiak ka tapi handak m andakok sarek m uatan urang banyak nakodoh tagak di galadak balabuah kapa sakutiko Sampai di hari nan kapatang alah baturu ik dek sipangka m am baw ok siriah nan sacabiak m am baw ok pinang nan sagatok ka hadapan niniak dangan mamak sarato m andeh dangan bapak handak mahadiri karajo nangko
Lah tum buah karambia tinggi tum buah karambia nan sabatang
180
pucuak dikanduang awan mego disakah anak bidodari lalu dibawok tabang tinggi Baa toh nyo lai tu kini kok nan di hilia alek lah datang kok nan di mudiak alek lah tibo sipangka bagadang hati m ananti alek mahadiri
Babunyi tabuah ampek-ampek tabuah larangan dang nam onyo m anyahuik tabuah nan banyak batingkah batikai-tikai takajuik buruang di rimbo Kok suduik banamo ampek kok ririk baitu pulo kadudukan niniak dangan mamak alim ulama cadiak pandai sarato alek ka samonyo
Kayu gadang banyak babuah nan tum buah di tangah koto m anjulang ka langik tinggi daun nan tuo ja tu ah baserak nan m udo tingga d ijam puaknyo Kini juaro nak ka tangah m anam puah ririk jo karajo kok ado taadok tabalakangi rilah jo maaf hambo pintak adat baitu dahulunyo
Sialek
Kain ditanun rang Koto Gadang bapantang dipakai lusuah sahalai banang tak namuah larak dipakai anak puti-puti Sunat kato dek baulang
181
pasa ja lan dek ba tam puah lazim di adat kawi di syarak buah panitahan d ianjuang tinggi
Si kukuik babaju balang si Santi baba ju suto Kok d i tun tu ik kami lah datang kok dinanti kami lah tibo
Buruang banamo reno ali nan inggok di kayu aro m anco tok anak barabah anak m antilau dikaja pulo Lah lamo adat di nagari elok pusako di nan tuo m anan tang ju a ro nak ka tangah di kami indak m angapo
Lah dalam adat nan bapakai lah dalam limbago nan batuang Nan elok baiak ditalangkai nan buruak samo kito buang
21. SIRIAH TALATAK DI CARANO
Dari Japun handak ka Japun dari Japun ka banda Cino Cino m am uek pacah balah A m pun baribu kali ampun ampun dek niniak m am ak ham bo nan gadang basa batuah
Apo badakak di palano parm ato ja tu a h ka lambah D uduak ham bo lai ba tanyo tagak ham bo m ambilang sambah
Karambia di tangah padang tum b u ah n y o luruih bak tali
182
PNRI & Balai Pustaka
tam pak nan dari u juang ko to Kok limbago alah takam bang kok adat alah tadiri siriah talatak di carano
Rang Siak di Koto Alai hiliakan sawah di aro ka m udiak babaliak indak Kok banyak siriah di balai saketek dalam carano rilah jo m aaf nan dimintak
Anak rang Sungai balantiak ba tuduang tuduang karakok talatak ateh kapalo taduah hu jan m angkonyo basah Kok siriah m intak dicabiak kok pinang m in tak digatok talatak ateh carano tahedang di tangah-tangah
Janjorak bungo jan jari kam bangnyo sakali tigo Siriah galak p inang manari m andanga tamu nan lah tibo
22. SIPAT-SIPAT NAN BURUAK
Langgondi di tanah tum buah daunnyo ka pupuak lado Hati nan rajo dalam tubuah buruak hati ramuak anggoto
Apo badabuak masuak padi pisang babuah m udo-m udo Hati busuak basipat dangki dielok urang inyo tak suko
183
PNRI 4E- Balai Pustaka
Bakabek padi dalam buntia baw ok ka kincia m an u m b u ak n y o Maupek puji elok bapikia di sinan hati taguliciaknyo
Buah manggih bali di pakan lah masak m angko dikam po Hati bangih jan d ipa tu ru ikkan kok hilang aka di kapalo
Dalimo tu m b u ah di pusaro dicabuik m angkonyo mati Urang padu to tak dipacayo lain dimuluik lain di hati
Lah pasuak parian tuo aia di dalam baserakan Hati busuak hati cilako aib urang suko m am bukakkan
Manjaik jo banang suto suto diambiak ka tarawang Kalau kikik di ateh ado tando di dunia nak hiduik surang
Ka tangah padang maracak kudo digatiah mangko dilacuik Rang gadang tahu di gadangnyo nan ketek mati tasapik
Rami balainyo Payokum buah hari Akad nan rami bana Sia nan suko bakato kum uah tandonyo urang babudi kasa
Dikilang tabu ka tangguli aia ditapih tapisan kain Nak tahu disalah diri tanyokan malah di urang lain
184
PNRI & Balai Pustaka
Babendi-bendi ka pasa Matua bakelok tan tang kam puang tangah Hati tinggi jad i takabua urang takabua udu Allah
23. NAN BAK AYAM
Ayam pu tiah tabang siang hinggok di kayu mararasi Batali banang batam bang tulang tando jah ek nan lah tabeti
Ayam hitam tabang malam batali ijuak ba tam bang tanduak Nan hinggok ka rimbo dalam sulik katarangan karajo buruak
Ayam tapauik disemba alang panek manjago-jago sajo Payah m am acik supayo ja n hilang indak rasaki takirok juo
Ayam lago sakandang bakuca tak sasamo awak Bara hariak bara guretang indak balarai cakak badunsanak
Ayam lapeh tangan bacirik malum a tangan bakatepek Jariah payah bukan sadikik hasia indak malu pun dapek
Ayam tangkeh di galanggang itulah inyo ayam aduan Pamimpin nan tangkeh dalam bajuang ahli p idato candokiawan
Ayam batalua di padi mati kalaparan itiak batalua di aia mati kahausan
PNRI Balai Pustaka
Kalau usaho bamalas-malasan di nagari kayo rayo mularaik badan
Ayam batalua ciek heboh sakampuang katuang batalua banyak surang tak tahu Nan ketek baruntuang seketek dihebohkan urang nan kayo baruntuang banyak urang ndak tahu
24. KALAU NAK TAHU
Kalau nak tahu di urang babangso liek kapado budi bahasonyo Kalau nak tahu diurang nan balabo pandai manjago nan ka sio-sio
Di urang mulia kalau nak tahu liek kapado kalakuannyo Di urang baalemu kalau nak tahu indak nyo muak baraja salalu
Kalau nak tahu di urang nan baraka di ateh dunia mancari baka Kalau nak tahu elok laku manusia caliak kutiko babaua-baua
Carilah sahabat nan sabana kawan nan buliah ka jad i ubek Carilah guru nan ka m anunjuakkan m usuah kok datang buliah baingek
Carilah bini nan sabana bini nan ka satia sapanjang hari Carilah laki nan sabana laki nan ka bakeh tum pangan diri
Kalau nan kawan sabana kawan indak pangguntiang dalam lipatan Sakik sanang samo tangguangkan labo rugi samo harangkan
186
25. M ANGAJI ASA
Asa ayam pulang ka lasuang asa itiak ka pa lam bahan Kabiasaan nan sulik m arubah lansuang nan tabiaso ju o nan takara jokan
Asa kudo , k u d o ju o Asa kaladai, kaladai ju o Sasuatu kum bali ka asa ju o baiak jo buruak m anuru ik asanyo
Asa sabuik tarapuang asa ba tu tab anam Usah takuik pitanah urang nam un nan bana tak tingga diam
Asa basubang amehbialah talingo rom pongBia harato licin tandeharok nak ingin d imuliakan urang
Asa barisi ka tim buluak-an sananglah hatiAsa lah cukuik m akan jo pakaian nan lain indak dihiraukan lai
Asa ado ketek pun pado asa dapek saketek pun jad i Usah batenggang di nan tak ado sadangkan sajo apo nan lai
26. PANTUN IBARAT
Bak aia di daun taleh indak ado ka ta tapannyo Pandirian indak nan ja leh amuah barubah sakutiko
PNRI Balai Pustaka
Bak ayam kanai kapalo indak dapek bakutiak lai Dek tapek lawan bakato indak dapek m anjaw ab lai
Bak ayam kuriak panjang ikua rancaklah rupo dipandangi Urang nan jo m bang tam usahua pandai mam akai m am atu ik diri
Bak ayan labiah pangguntiang tacampak indak bakamehi Ibarat urang hiduik tarasiang dek bansaik atau kadapatan budi
Bak santan dangan tangguh bakato pandai samo pandai Bak alu pancukia duri bakato pandia samo pandia
Bak anjiang kadahuluan dahulu urang pado awak Labo lah lamo d iharokkan dek takudian m andapek indak
Bak aua dangan tabiang hiduik nan sanda m anyanda Jokok bakawan basamo gadang batolong-to longan taguah satia
Bak aua dihelo sonsang kian dihelo kian tasangkuik Karano banyak c a b a n g jo j ip a n g sulik salasai sangkuik pauik
Bak balam dangan katitiran rumik rasonyo kok sabaua Balaki bini kalau d ium pam okan mamanggakkan tuah sikua-sikua
188
PNRI & Balai Pustaka
Bak Ulando m intak tanah m in tak nan indak nam uah abih Baitu bana kalau tajajah kini pan ja jah nan lah takikih
Bak bungo d itim po paneh layua sabalun jad i buah Ibarat saurang anak gadih rancak hilang ditimpo susah
Bak aia ja tu a h ka kasiak hilang nan tidak maninggakan ja jak Pambarian ado samo dicaliak di sipanarimo babakeh indak
Bak itiak pulang patang m anuju kandang malenggang lenggok Sarupo rang gapuak ja lan malenggang bajalan kancang usah diharok
Bak kam biang diirik ka aia bajalan karano dek tapaso Karajo sarupo nan tasambia hati anggan karajo ju o
Bak katak di bawah tam puruang indak tahu dileba dunia Alun panah maninggakan kam puang pikiran singkek pangalaman tak bara
Bak kaco ja tu ah ka batu tibo di batu hancua luluah Ibarat urang sadiah jo pilu hati nan ramuak hancua luluah
Bak kacang diabuih ciek m alohjak-lon jak tangkumari Itulah urang nan tacacek kurang sopan indak babudi
PNRI
189
& Balai Pustaka
Bak kabau mahelo bendisumbang jo jangga nampak di matoHilanglah adat di nagariindak m ala takkan sasuatu di tam peknyo
Bak kundua di ateh dulang indak nan tatap di tam peknyo Indak bapandirian tum buah di urang namuah barubah sakutiko
Bak langau di ikua gajah ka ma dibawok ka ma pai Suko m anuru ik tak tan tu arah pandirian nan indak di dalam diri
Bak mandi di dalam cupak di malah badan ka cukuik basah Hiduik manangguang tagak tak lamak sagalo tak sadang m am baw ok susah
Bak mambakali budak lari baka hilang budak pun hilang Itu nam onyo duo kali rugi alah taram bau dihimpik jan jang
Bak m andapek durian runtuah rasaki datang m aun tok Indak disangko sungguah-sungguah labo nan datang taparogok
Bak m angayuah biduak hilia indak dikayuah ka hilia juo D iparentahkan karajo inyo gumbira mukasuik lah nak mangarajokan juo
Bak m ahetong bulu kambiang indak ka mungkin sudah-sudahnyo Walau tum buah abuak di kaniang payah lai badaso tido
190
PNRI & Balai Pustaka
Bak m anyurek di ateh aia di ma ka ado bakeh suratan Nan bak mangecek jo urang pandia di ma ka ado bakeh pangaratian
Bak m anuhuak ka dalam lurah indak nan sulik ka basuo Maniayo nan tinggi bakeh nan randah itu karajo nan m urah sajo
Bak m am inun aia bacaciang indak katuju d im inun juo Parentah nyato bulek basandiang indak satuju d ikara jokan ju o
Bak paneh m anganduang hujan hati nan risau dibawok galak Atau bak bulan disungkuik awan hari tarang cayo tak nam pak
Bak parang bam ato duo m ato nan tajam kaduonyo Bapisah urang kaduo-duo kauntuangan dapek dari kaduonyo
Bak palito kahabisan minyak habih minyak cahayo hilang Dek sakik gadih nan rancak m uko pucek darah lah kurang
Bak parahu indak bakam udi balayia indak bapadom an Ibarat parusahaan ja lan sandiri parusahaan tak ado pakai pimpinan
Bak sipontong m andapek cincin ka baa m anganakkannyo M andapek barang tak bisa dipagunokan akia kalaknyo subao sajo
191
Bak un to m anyarah diri walaupun apo ka di niat Kalau sakali m anyarah diri m anyarah nya to indak basyarat
Bak m anyasah kain dapek indak baragak saketek ju o Bia lakeh lusuahnyo capek rugi indak bapokok tido
Bak batuang bulek tak basagi pipik jan tan tak basarang Indak bakam puang banagari bakapan jangan hiduik tualang
Bak anau dalam baluka m alapehkan pucuak masiang-masiang Balain pandapek basitangka m am patahankan pandirian dalam barundiang
Bak bujang jo lo n g bakarih bak gadih jo long basubang bak sibuto baru maliek Uju tibo dijalang pitih som bong tibo kayo dek datang lupo diri baru bapangkek
Bak makan di daun pisang abih makan piriang dibuang Ketek hati bukan kapalang karano jaso d ilupokan urang
Bak maniak pu tu ih talinyo bak intan pu tu ih pangarang Jatuah badarai aia mato d itim po sadiah bukan kapalang
Bak m am bula lang urang buto bak m ahariak urang pakak
192
PNRI & Balai Pustaka
Dibari nasihat parcum a sajo karano m anarim o hati lah anggak
Bak roda padati sakali ka teh sakali ka bawah Hiduik m anusia di ateh bumi kayo jo bansaik datang basiliah
Bak siriah pulang ka gagang bak pinang pulang ka tam puak Indak kan ado maraso cangguang karano di tam p ek n y o alah talatak
Bak kuciang d ibaw okan lidi sangaik taku iknyo ka dilacuik Taraso lah salah badan diri dibawok parkaro takuik ta tun tu ik
Bak kuciang kahilangan anak kian kum ari dicari juo Nan dikasiahi hilang tak nampak alah bacarai m angkonyo seso
Bak kuciang m anjapu ik api d inanti-nanti indaknyo tibo Usah ka dapek nan dicari nan mancari pun hilang pulo
Bak kuciang m aintai dendeng hati nan harok-harok cameh Rasaki tam pak lah tagendeng sabalun dapek alun pueh
Bak mangaia kuciang hanyuik kok dapek bana apolah guno Sio-sio indaklah patuik paidah karajo indaklah ado
193
27. SUMBAYANG
Kamumu di dalam parak ja tu ah malayang sularonyo Walau alemu satinggi tagak indak sumbayang apo gunonyo
Urang Bayang pai mangaji ka Cubadak ja lan ka Panti M aninggakan sumbayang sangaik barani saroman badan indak ka mati
Banyaklah maso parkaro maso indak saelok kutiko suko M aninggakan sumbayang kalau tabiaso indak koh takuik di api narako
Asam kandih asam galugua katigo asam siriang-riang Manangih maik di dalam kubua takana badan indak sumbayang
M anaruko di sawah bunta mananam indak bajaja lai Masuak narako badan manyasa sasa nan indak paguno lai
Ka rimbo bapikek balamdipikek jo balam jan tanKalau kito urang Isilamsumbayang nan limo wajib dikarajokan
194
VI
1. AWA KATO
Dari Japun handak ka JapunCino m am uek pacah balahA m pun baribu kali ampunham bo mangarang m aan takan sambah
Apo badakak di palano parm ato ja tu a h ka lambah Duduak ham bo lai ba tanyo tagak ham bo m am bilang sambah
M andaki adok ka gurun m anurun ka tanah tapi Pan tun Adat nan ham bo susun kok salah to long tunjuak-i
Balaia sampai ka lautan baranti tan tang m uaro Curaian adat nan dipapakan pusako niniak m uyang kito
Tambilang di baliak lansek tasisik di lambai-lambai Dibilang sado nan dapek nan tingga un tu ak nan pandai
Mangkuak je ro n g pinggannya jo ro n g sabuah barisi nasi Sambah ham bo jo k o k tadorong tolonglah ham bo mampaelok-i
2. APO NAN CUPAK
M ancam pak tibo ka tanah kanailah anak alang tabang Apo nan cupak di pam arentah
PNRI & Balai Pustaka
tahu di hukum undang-undang
M ancampak tibo di hulu kanailah udang di subarang Apo nan cupak di panghulu tahu maana undang-undang
M ancampak tibo ka m anduang kanailah anak bagubalo Apo nan cupak dek Bundo Kanduang tahu di alat rum ah tanggo
M ancampak tibo ka dama kanailah lapiak sumbayang Apo nan cupak dek ulam a tahu di ay at undang-undang
Mancampak tibo ka lantai kanailah kain takam bang Apo nan cupak dek cadiak pandai tahu di kato undang-undang
Mancampak pulo ka Kualo kanailah anak bada balang Apo nan cupak dek rang mudo tahu pam enan undang-undang
Siturak namo bilalang Inggririh pandai baniago Alah bacupak alah bagantang alah baradat bapusako
3. JOKOK
Jokok banyak bakato-kato di sinan ja lan masuaknyo duto Jokok balabiah-labiahan suko baibo hati tando ka tibo
196
Jokok kito kurang siasek itulah tando karajo ka sasek M andidik anak kok indak ingek baru lah gadang manyeso rang gaek
Jokok banyak mancacek urang itulah tando diri nan kurang Kok banyak tidua siang-siang sio-sio um ua tabuang
Kaba sadiah jo k o k tadanga hati manarimo handaklah saba Kaba suko pulo tadanga syukur ka Tuhan jo hati rela Jokok ado urang mangadu asa usua-nyo pareso dahulu Kok tibo cobaan Tuhan nan satu sabakan malah hati salalu
Jokok bakato jo lamah lambuik urang mandanga suko m anuruik Bakato kasa atau jo caruik m am buek rang bangih m ambirunguik
Jokok m am buek karajo batua ingeklah Tuhan usah takabua Babuek salah kok lah talanjua m intaklah tobat kok leh m ukabua
4. TIGO LIMBAGOTalatiah puntiang di hulu di bawah kum palan tali Asa mulo rundiang dahulu tigo limbago nan tajadi
Barundiang bam usaw arah ketek diamba gadang randah dianjuang tinggi Partam o sambah m anyam bah
197
kaduo siriah jo pinang katigo baso jo basi
Kato dibawo bam upakat rundingan d irantang panjang ka tangah sidang mujilih di sinan pu tusan diparambiak Sambah m anyam bah dalam adat tali batali undang-undang tasabuik jo muluik manih tapakai jo baso baiak
Sambah dibawo jo baiyo dalam sidang mujilih nan hadia lah boneh bak padi nan satangkai pulang babaliak ka pam uhun Muluik manih calem pong kato baso baiak gulo di bibia dalam cupak nan piawai banam o adat sopan santun
Adat di lauik ba ju rum udi adat di sabuang bajuaro adat di alek barajo janang Kok dikaji tan tang si ju ru m u d i angin basiru d ikatahuinyo sarato om bak nan basabuang
Tabang malayang ramo-ramo ta layok tabang ke nan kalam banyaknyo duo kali tu juah tak nam pak lai dari jau ah Kok dikaji tan tang si juaro tahu di tuah sisiak ay am tahu dibulang nan bakicuah pandai managah m anam pin taruah
Rancak carano bukan kapalang baukia tapi balereng
198
puti di mano nan mamacik m anyonsong tamu nan datang
Kok dikaji tantang si rajo janang tahu dihereng dangan gendeng tahu dicakah dangan kaik tahu manjago labiah jo kurang
5. BASIDONO
Adat basawah maso dahulu mangiriak lampok basidonokan Ramilah urang kutiko itu lampok nan gadang basarayokan
Sawah gadang piriangnyo laweh sabaliknyo marawa tatagak Sorak jo pantun baleh mambaleh mairiang pulo urang nan banyak
Lampok usai jaram i dikisai padi ditam pi dianginkan Rang mudo basilek manari randai kalua sagalo bunyi-bunyian
Rami galanggang di tangah sawah nak maliek pamenan mato Talempong jo gandang tingkah batingkah pupuik liole baibo-ibo
Galanggang usai nasi talatak daun pisang ka ganti pinggan Duduak bajam ba urang nan banyak nasi dimakan sanok diminun
6. TANYO JAWAB TANTANG SIRIAH
Alek
Lah hilia kureta Solok mambawo daresi banyak m anuju ka Sawah Lunto
199
PNRI & Balai Pustaka
Jokok carano ka disingkok urang balimo badunsanak alahkoh cukuik kasadonyo
Sipangka
Basimpang jalan Batutagak ka hilia taruih ka Maninjau Balingka nam onyo koto Urang balimo badunsanak kurang kok hanyo jo timbakau timbakau kan lai Tuan bawo
Alek
Anak rang koto Paham batan nak lalu ka Koto Tuo Batanyo kami bakeh Tuan dari ma koh asa siriah nangko
Sipangka
Taganang aia di kubangan hanyuik cikarau mudo-mudo Kok itu Tuan tanyokan siriah ko karakok asa mulonyo
Alek
Dari Malalak ka Pahambatan jalan malereng gunuang Singgalang Kami nan mintak ditarangkan barapo halai siriah sagagang
Sipangka
Marawa di puncak bukik tam pak nan dari ujuang Pulai tandonyo rajo nan ka datang Etonglah bintang di langik bilanglah kasiak di pantai sakitu siriah sagagang
200
A lek
Ramilah pasa Bukiktinggi rami m anjalang pukua duo Sabuah lai nan tanyo kami di ma koh asa pinang mudo
Sipangka
Padang Sarai ikannyo banyak ikan nan datang dari Muaro Batungkuih arai jo kulipak dari sinan asa pinang mudo
Alek
Banyaklah urang pai baralek mancaliak boko pacu kudo Bukan kami salah siasek apokoh tandonyo pinang mudo
Sipangka
Badantuang badia ateh bukik ka lurah sampai gaganyo Harun manih ruponyo kulik itu tandonyo pinang mudo
Alek
Tarantang kawek bagai tali tonggak manupang baantaro Ciek lai juo tanyo kami sadah pensi dari ma asanyo
Sipangka
Ramilah pasa Bukiktinggi hari Rabaa jo hari Satu Kononlah asa sadah pensi dari danau di lauik Sumpu
201
R um ah gadang n am onyo rumah atok ijuak n am onyo atok ba tingkok bamego-mego Kok iyo siriah ka d ikunyah kok iyo pinang ka digatok di m ano asa gambia nangko
Sipangka
T akam bang layia tiang tu juah lakeklah kunci tu juah pasak barangkek pulang dari Muaro Di dalam Luhak Limo Puluah nagari banamo Sarilamak di sinan asa gambia nangko
Alek
Anak rang di Sawah Tangah nak lalu ka Kurai Taji Kok iyo siriah ka kami kunyah cakua di m ano paharuni
Sipangka
Aia Tirih Kualo Padang labuhan biduak nan tiok hari Abih m anih sapah dibuang apo gunonyo cakua lai
Alek
Biduak ameh sampannyo ameh pandayuang dari tambago Siriah abih pinang lah kameh carano bak apo koh k ironyo
Sipangka
Kok sayuik buliah diuleh
202
A lek
PNRI & Balai Pustaka
nan lapuak diganti juoSiriah abih pinang kok kamehcarano babaliak bakeh nan punyo
7. SUKO MAMUJI DIRI
Tabuang ka Sawah Lunto jad i kun ta rak di Umbilin Sia nan dangki ka dirinyo labiah dangkinyo ka urang lain
M anaruko di Ragitaji basuo tajak patah punco Urang nan suko m aniayo diri tando tak dapek dipacayo
Dek tubo m akonyo mati dek batangka m akonyo gaduah Lidah nan suko m am banakan diri urang m andanga banyak takicuah
Bak basi baiak diringgiti nan rancak ba tam bah elok juo Tahanlah hati m am uji diri jaso nan banyak urang tak lupo
Dek hu jan sajo tibo galodo banyak sangsaro d it im buakannyo Urang nan suko m am paragokan jaso m angaku kuaso syiriak jad inyo
B aturang banang baturak batulih kain baragi suto Aib urang usah dibukak aib diri elok pareso
8. HAMPO
Tong nan kosong nyariang buny inyo
203
karano inyo indak barisi Urang nan bodoh gadang otanyo kalau nan pandai awak sandiri
Anjiang m anyalak tak kan manggigik alah kakobeh nan bak kian Bara garatak bara saringik tapuak tarajang indak basampaikan
Harimau mangaum indak m anangkok mandanga ngaumnyo urang lah lari Bangih m am akiak sarato bilobok tak sampai m alakekkan tangan jo kaki
Gadang bungkuih indak barisi gadang hantak indak nan lalu Gadang ruok indak tabeti manggantang asok karajo salalu
Gadang pasak dari tiang pasak nan indak namuah lalu Pancarian ketek kaluanyo gadang hiduik boroih indak m anantu
Di gunuang handakkan aia di lurah handakkan angin Bakandak sajo tak bapikia tam pek bakandak kasulitan
9. DAYO SET AN
Bak manakiak kayu di rimbo gatah nan caia bapantingan Karajo tak baiak dikarajokan juo itulah manusia didayo setan
Kuniang-kuniang si buah lansek dibawo urang ka Pandai Sikek Urang tuo babuek jahek
204
ibilih setan m am baw o sasek
Layang-layang bari batali tabang m am b u b u an g ka udaro Maupek bagunjiang patang jo pagi di sinan setan tam peknyo m anjo
Ka Muaro pai manjalo banyaklah ikan nan tabaw o Rang m udo nan rambang m ato n am uahlah setan m am p ak u d o n y o
Kayu banam o kayu kam at tum buah tacam pua di ladang poka t Kalau rang tuo pandai bahim at setan tak suko jad i sahabat
M udo-m udo buah m angkudu diparam m angkonyo kam puah Anak m udo kuek baguru ingeklah setan nan jad i musuah
10. B A A
Baalah katam ka m aja anaknyo bajalan batua Kalau m urik tak pandai baraja tand o n y o guru nan indak b a tua
Baa buny inyo gandang baitu pulo malah tarinyo Baa paren tah nan datang sasuai handaknyo jo karajo
Baa hari indak ka hujan koncek di talago babunyi salalu Dek dim intak bakapanjangan akianyo dapek ju o nan ka tu ju
205
PNRI Balai Pustaka
Baa kato tukang uruiklahasa urek jan takilikBakeh rang pandai kok m anyarahkarajo salasai indak nan sulik
Baa ka mungkin mandikai handak balago jo durian Di ma ka dapek nan sasuai kayo jo mikin dipalawankan
11. MAMPABASOKAN MINUN MAKAN
Sipangka
Hanyuiklah bungo dari hulu bungo batam puak bakabek-kabek m akanan punai jo barabah barabah tabang mangirab tabang kutiko tarang bulan A m punlah kami di Panghulu niniak mamak sarato alek m am uhun m andatangkan sambah jam ba tahidang m intak disantap nak sanang hati sipangkalan
Alek
Takato rajo nan bagak itulah rajo dari Bantan iyolah rajo nan badaulat takanak m angkuto di kapalo bapaluik ameh baipuah batabua intan jo podi Salam jo maaf hambo mintak salorong pasambahan dari Tuan lah hambo bawo kato m upakat bukanlah hambo nan babaso niniak jo mamak nan batangguah usahlah Tuan duo hati
206
Sipangka
Lalang babuah bak m ilukuik tum buahnyo di tapi balai daun diambiak rang patani basabik bajam ua pulo dikabek-kabek jo tali mansi Jamba ganok hidangan cukuik kok indak tarago Tuan parenai alang tahibo hati kami disantap ju o lah handaknyo nak nampak tando putiah hati
Alek
Kapa balayia basulambek masuak kualo banda Taluak kapa nan datang dari Judah bakuran-kuran candonyo asok nam paknyo sarek jo m uatan antah karoma antah cokalat bacirabuik kuli karajo barang nan turun bapeti-peti Janjang nan sudah kami tingkek bandua nan sudah kami tapiak siriah di carano lah bakunyah daun jo santo lah baisok satantangan minun jo makan kok saba Tuan jo m upakat mam intak kami basamo-samo dangan sasungguah-sungguah hati
Sipangka
Babega-bega tabangnyo alang ayam m anyuruak masuak samak samak baluka jo long tum buah dek takuik badan ka mati di sinan inyo basambunyi
207
Jamba" pam inun lah tahidang diparenai ju o m angkonyo rancak usah h a n d ak n y o batangguah-tangguah baitu p in tak dari kami m ohon liandaknyo pintak dibari
Alek
Cincin ameh babalah rotan buatan tukang Guguak Randah di toko baru di Pasa Ateh Bukittinggi namo ko tonyo parm ato indak bakanakkan cincin ka tando batunangan Nasi basanduak balatakkan langkok sarato jo juadah piriang baukia aia ameh cangkia basiriang ameh pulo kok iyo kami ka makan samo handaknyo sipangkalan
Sipangka
Mantilau nam onyo buruang hutan gadang nan bagai balam Jambi d itangkok lalu dijinakkan pam enan rajo Malako saso m akannyo tiok hari Kalau baitu kato Tuan sananglah pulo hati kami Tuan makan kami kawankan basuahlah jari nan limo dengan bismillah kito muloi
12. PAM BAGIAN CADIAK
A dapun batiak sabana batiak kain lusuah ragi tak usak Adapun cadiak sabana cadiak
208
PNRI & Balai Pustaka
cadiak paguno di rang banyak
Banyaklah batiak parkaro batiak batiak pakalongan batiak nan am puah Banyaklah cadiak parkaro cadiak pam bagiannyo adolah tu juah
Partam o cadiak dakwa jaw ab baguno dalam parakaro Ado tanyo tarasiang jaw ab bapan tang alah basilek kato
Kaduo cadiak kaji mangaji bakeh nan binguang balanteh angan Kapalo ta takua muluik takunci jo urang pandai kalau baadok-an
Katigo cadiak kecek mangecek suko m aota di kadai kopi Tasabuik santiang di lua rapek di dalam rapek tak panah babunyi
Kaam pek cadiak cando ka iyo bungkuih elok pangabek kurang Kumari tangguang sagalo caro ka bajak un jua ka singka ampang
Kalimo cadiak tipu manipu suko m anangguak di aia karuah Urang tasasak awak pun lalu hala jo haram tak m arusuah
Kaanam cadiak nan tiok sasuatu banyak alemu di dalam dado Dunia akirat sagalo tahu elok jo buruak bateh tiado
K atu juah cadiak tahu pandai cadiak paguno di rang banyak
209
PNRI ■— Bal ai Pustaka
Kok kusuik amuah manyalasai karajo elok tak panah manulak
Babatang sandi andiko badahan cupak jo gantang Baurek m atan limbago r im bun daun adat takam bang
Babungo m ungkin jo patuik buah kato bana dipakai Urang banyak nam uah maikuik kalau leh cadiak tahu pandai
13. PA N Y A LA SA IA N SANGKETO
Panyalasaian sangketo kini dikaji di m uko hakim m anuruik adat Samacam namo pulo dibari dek niniak kito rang tuo adat
Kusuik salasai karuah nak janiah namuah badamai sagalo sangketo M ahabihkan sagalo silang salisiah gabuak diampeh itu nam onyo
Salisiah hilang sangketo abih kaduo pihak indak nan kanai Gabuak diampeh m angkonyo jinih nan basangketo alah badamai
Kalau parkaro bakalah manang miang dikikih itu nam onyo Nan miang bialah tabang nan batua m anang sandirinyo
Panyalasaian sangketo nan ciek lai p un tuang diambuih pulo caronyo Urang nan kalah d itu runkan gensi hukum pajabaik misa um pam o
210
PNRI & Balai Pustaka
Diambiak misa ka pajabaik atau pagawai di nagari Karano basalah diturunkan pangkaik puntuang diambiak pananak nasi
14. TAGAK PANGHULU
Dago dagi mambari malu sumbang salah laku parangai Jalankan nan bana dek panghulu pantangkan kusuik tak salasai
Samun saka tagak di bateh um buak umbi budi marangkak Kiri kanan riak m aham peh di tangah-tangah panghulu tagak
Payokum buah baladang kunyik dibawo nak rang ka Kuantan Tak namuah kuniang dek kunyik bapantang lamak dek santan
Babaju guntiang Ampek Angkek dipakai nak rang Mandiangin Kok ado gurtjiang jo upek disangko sitaw ajo sidingin
Basimpang ja lan ka Talu basim pang tantang nagari Panti Kok m anyim pang dari nan baitu dim akan sumpah biso kawi
15. INDAK SAH
Baparak ka tangah koto tam pek batanam sulasiah Jambi Kalau tak banyak kitab dibaco indak lah sah m anjadi Kadi
211
Tabang maninggi bu ruang murai hinggoknyo di tanah padang Kalau barani tak dipakai indak sah jad i dubalang
Rami balainyo Lubuak Basuang ado satangah m am baw o patai Kalau tak tahu ka to bahubuang indak sah jad i pagawai
Ka balai ka V Koto lah patang m angkonyo rami Kalau tak pandai m ahubuang kato indak sah m anjad i m anti
Urang di lasuang m an u m b u ak padi sado nan caruah ditam pi ju o Tak nam uah m anun juak maajai indak sah jad i rang tuo
Nasi d itanak kok badatu ih alah d im akan m ako taraso Rakyat nan banyak kok tak tauru ih indak sah m anjad i rajo
16. D E T A
Badeta panjang bakatuaktak dapek d iukua panjangtak dapek dibidai lebaDeta takanak jad i saluakpakaian panghulu dalam kam puanglimbago adat nan barasa
Bayangan isi dalam kulik bade ta saluak ba tim bo Lingkaran kaniang nan salilik ikeknyo santuang jo kapalo
212
PNRI & Balai Pustaka
Badeta batiak basaluak tim bo pakaian adat urang Minang Dek bijak niniak nan baduo d irubah ban tuak deta datang
D ibantuak deta takam bang disamek jad i saluak tim bo Kok gapuak lamak tak tabuang dek pandai m ako alam santoso
Alun takilek alah takalam bulan lah ganok tigo puluah Alun diliek alah bakinyam raso lah sampai dalam tubuah
Lebanyo pandindiang kam puang pandukuang anak kam anakan Parawok gonjong rum ah gadang di rum ah tanggo jadi ham paran
Ka payuang panji di halaman panuduangi urang korong kam puang Sarikat warih m andirikan sakato kaum mako dianjuang
Kalau paneh bakeh balinduang kalau hu jan tampek bataduah Dek anak kam anakan nan sapayuang salingkuang cupak adat nan taguah
Panjangnyo nan palingka kaum palilik kam puang, koto jo ranah Panghulu itu sabuah hukum sinan nagari m angko batuah
Kato pusako niniak dahulu sarupo lauik leba nan dalam Jokok dibalun sabalun kuku jo k o k d ikam bang saleba alam
213
PNRI & Balai Pustaka
17. BAJU GADANG
Babaju h itam nan gadang langan tasenseng langan bukan dek bangih Pandinginkan raso angek badan paham peh gabuak m aknyo habih
Siba ba tan ti t im ba baliak mangilek m angalim antang Jaik nan indak dapek dicaliak sabalah ka pangka langan gadang
Arati m auleh tak m am buku bagai m am buhua tak mangasan Pangka langan ja i tan baju m anganduang m aana jo kiasan
Budi aluih bak lauik dalam bia d i tam puah baom bak tido Sipaiknyo pantang kasilauan pasia m angapuang dikalekkannyo
Misia langan m akau kaamasan gadang baapik jo nan ketek Tando rang gadang lah kanam pak-an ado pangiriang jo panungkek
Jam bo jo jan g k au nan baukua un juak baagak bahinggokan Murah jo m aha bateh ukua tinggi jo randah ado padom an
Lihia nan lapeh baka tuak tido babalah sampai ka dado N yato bana leba alamnyo bapadang lapang laweh bum inyo
Dek kabuik gunuang tak runtuah dek aia lurah tak panuah
214
PNRI & Balai Pustaka
Dek angin bukik tak ja tu ah dek ikan aia tak karuah
M artabat rang gadang iyolah nyato bahati saba badado lapang Tagangnyo bajelo-jelo kanduanyo badantiang-dantiang
Baju hitam baju angkatan indak basakuih sabuah juo Bapantang manarimo pam barian nam un tugeh dijalankan juo
18. ATURAN LATAKKok lantak sabana lantak nan lungga diarekkannyo Kok latak sabana latak m alatakkan sasuatu di tam peknyo
Jokok nan ketek ka pasak suntiang nan luruih ka tangkai tajak Pandai m aam ba di nan cupiang suko batenggang di nan tidak
Jokok nan luruih ka tangkai tajak nan bungkuak ka kuak singka Suko batenggang di nan tidak pandar baranang di nan dangka
Jokok nan lum puah paunyi rumah nan patah pangapik ayam Kayo jo bansaik tak barubah nam un niniak mamak balapang alam
Nan buto paam buih lasuang nan pakak palapeh badia Usah dikicuah urang nan binguang tunjuak ajai kalau nan pandia
Nan kuek paangkuik baban nan bagak pahadang musuah
215
Tatap nan bana d ikam ukokan kalau nan ukan dibuang jauah
Nan binguang suruah sarayo nan cadiak bawo barundiang Kalau ta la tak di tam peknyo indak nan bulek ka basandiang
Nan pandai bakeh baguru nan tuo tam pek ba tanyo M anam puah pam atang nan baliku nan sanang disusahkannyo
Nan pandeka lawan basilek nan tahu bakeh ba tanyo Kalau ta latak alah d itam pek di sinan adia m akonyo tibo
19. K A R I H Karih sinjato kabasaran sisampiang jo cawek nan tam peknyo Sisiknyo tanam tabukan ka k ida condong la taknyo
Dipesong m angko dicabuik tu m puan puntiang ka gembonyo Timangan hulu kayu kamaik tak baam balau lah k ukuah sajo
Bam ato baliak ba tim ba sanyawo pulo jo ganjonyo G uyahnyo bapantang tangga pantang balam peh m aasahnyo
Tangah tigo patah b ingkuaknyo tapi luruih tak baliku Luruih taran tang banang suto ban tuak dimakan siku-siku
Tajam tak rago dibagabuih antah nan labiah pado taji
216
PNRI & Balai Pustaka
R am buik d iam buih nam uah pu tu ih tapi bapan tang m alukoi
Ka parawik lahia jo batin ka pangikih miang di kam puang Miang nak kikih ditabangkan angin bungkuak sajangka nak taham buang
Ipuah nan tu run dari langik bapan tang ka taw aran biso Kasatian karih kalau disabuik ja jak ditikam mati ju o
Karih sam pono ganjo erah lahia batin pamaga diri Patah lidah ka bakeh alah patah karih ka bakeh mati
A dapun cupak duo baleh jad i pagangan dek panghulu itulah suri nan tarantang Cupak kok dipapek urang manggaleh
ja lan kok dialiah urang lalu t ikam kan karih nan dipinggang
20. BAA NAN ELOK
Eloklah bajaguang-jaguang samantaro padi alun masak Nan kurang nam bek dibuang sabalun dapek ganti nan rancak
Eloklah baputiah tulang daripado baputiah mato Bia mati hati leh sanang pado malu datang m anim po
Elok bam usuah jo rang pandai pado bakawan jo rang binguang
PNRI & Balai Pustaka
Musuah cadiak dapek manilai kawan binguang indak m anolong
Eloklah jadi ayam batino supayo hiduik nak salamat M arandahkan diri kalau leh suko hiduik tajauah dari mularat
Eloklah bapadi saganggam asa leh jo sanang hati dari bapadi salumbuang tapi jo susah hati Rancak hiduik leh sanang diam kurang makan dapek dicari daripado kayo padi balum buang tapi seso patang jo pagi
21. KALAU ALUN
Alun dianju lah ta taruang alamat badan ka binaso Mulai karajo alun lansuang ado halangan nan m anim po
Alun diimbau alah datang alun disuruah alah pai Bapak m andeh bahati sanang kalau anak leh mangarati
Alun pai lah babaliak agak-agak ambiak ka bicaro Mamareso kurang salidiak bapacik indak di nan nyato
Alun baranak lah ditimang di sinan hiduik m angko bedo Alun tantu labo ka datang alah dim abuak kiro-kiro
218
PNRI & Balai Pustaka
Alun bagigi lah manggigik alun bakuku lah nak manggawik Bak ibarat pajabat alun babisuluik alun tan tu bakuaso lah nak maracik
Alun bataji lah nak bakukuak ayam jan tan nan ka gadang-gadangan Ibarat rang m udo basipat gaduak alemu alun kau ju-u juan
Alun d ipanjek asok kum ayan tinggi alah gadang nan balun Ibarat rang m udo pulo d ikatokan salamo hiduik babini balun
Alun duduak alah m aunjua indak baagak bajangkokan Sipat pandorong sipat tak batua kudian baru jad i sasalan
22. LUHAK AGAM
Luhak Agam lam bangnyo sirah balukih harim au campo bab in tang basuduik limo di tangah tangah karih sapasang Lambang sirah barani gagah mamacik adat jo pusako jago nagari jan binaso kok datang m usuah m anyarang
Di ateh b in tang bacayo-cayo bakijok-kijok kakuniang-kuningan malam nan kalam basuluah jad inyo Barambuih angin sikutaro basabuang ombak di lauitan adat di sinan tam bah paguno
Bakarih duo sapasang
4PNRI Balai Pustaka
pusako niniak Katumanggungan Parapatiah sarato Suri Dirajo Adat lamo pusako usang santano lapeh dari ganggaman tando nagari ka binaso
Harimau Campo harimau lia pandai m ancakam jo m alom pek bijak bajalan di nan kalam Aia jan iah ikannyo lia lia nan indak namuah dapek gambaran kato Luhak Agam
23. IBARAT BAJALAN
Bajalan iyo ba nan tuo balayia iyo ba nangkodo Tiok karajo nan basamo pam im pin nan paham handaklah ado
Bajalan paliharokan kaki bakato paliharokan lidah Langkah kok salah handak ingek-i pikiakan kato walau sapatah
Bajalan sampai ka bateh balayia sampai ka pulau Tabangkalai karajo dek pamaleh tabuang hari dek bagurau
Bajalan salangkah m ahadok suruik bakato sapatah dipikiri Pakai padom an alua jo patuik itu tandonyo bahati-hati
Bajalan indak sadang salangkah bakato indak sadang sapatah Kalau rundiang nan alun sudah diulang baliak bainusawarah
220
PNRI & Balai Pustaka
24. RUMAH NAN GADANG
Rumah nan gadang sambilan ruang salajang kudo balari Sajauah kubin malayang salayok alang manari
Tiang tapi panagua alek tiang tangah manti dalapan tiang dalam puti bakuruang Badindiang samia tiang salek rum iklah tukang m anjangkokan si Majo Lelo tiang nan panjang
Banduanyo sambali m anyam bah dindiang hari dialanja paneh Pintu kaciak duo baleh buah baukia jo tam puak manggih
Atok ijuak batatah timah atua saga labah maraok gonjong tanduak kabau jan tan antiang-antiang disamba buruang Cibuak marian jo long sudah janjangnyo kanso balariak camin talayang batu tapakan lantainyo loyang bakarang
Halaman cindai tagerai kasiak lumek bak ditatiang Kasiaknyo badarai-darai ja ru n sabuah indak hilang
Langkok jo tabek parikanan aianyojaniah bak mato kuciang Jinak-jinak Candonyo ikan di antaronyo puyu jo gariang
Sudah rumah dek bagonjong
221
sudah lum buang dek bapereng sudah gadih dek basuntiang sudah gadang dek panghulu R um ah sudah mati lah tukang sabuah indak nan badanteng tokok abih bunyi lah aniang patuik disimak tan tang itu
25. BUAH BUDI
Kalau nan kuriak iyolah kundi jo k o k nan merah iyolah sago kalau nan baiak iyolah budi jo k o k nan indah iyolah baso
Budi elok nan ka dipakai usah dicinto kalau nan buruak Kok senteng bilai mambilai kalau kurang tukuak m anukuak
Kok condong tungkek m anungkek kalau rabah samo tagakkan Kok panjang karek mangarek kok singkek samo paulehkan
H orm ati kalau nan tuo jo k o k nan ketek bakasiah-i Patuah kapado ibu bapo samo gadang lawan babiri
Guru nan patuik dimuliakan kalau pam im pin disagani Urang kam puang samo patenggangkan tenggang sarato isi nagari
Kok nan lamah batueh kalau nan condong ba tungkek Kok hanyuik bapinteh kalau tagam ang bajawek
222
4PNRI Balai Pustaka
Kok rusuah bapu juak kalau ilang bacari Kok ta lam un bakakeh kalau tabanam basalami
Kok barek samo dipikua kalau ringan samo dijinjiang Hasia karajo dek saukua hilang nan barek dek barundiang
26. M A R A T O
Gapuak indak m am buang lamak tukang indak m am buang kayu Nan bungkuak ka tangkai bajak nan luruih ka tangkai sapu
Rono takilek dalam bulan m am bayang ka sawah bun ta Nan cadiak indak m am buang kawan nan binguang indak ta jua
Parm ato nilam bagandiang tikuluak bajum bai alai m aratuih camin di kaki bakilatan intan jo podi Nan ketek ka pasak suntiang nan satampok ka papan tuai panarahan ka kayu api abunyo ka pupuak padi
Bakain bapucuak rabuang tapi ka tapi takanak misia ba tabua ameh manyirah sapantun baro disungkuik malam Nan bu to paham buih lasuang nan pakak palapeh badia nan lum puah paunyi rumah
223
PNRI & Balai Pustaka
nan patah pangajuik ayam
Digantiah urang baparuah d itanun anak m udo-m uao kain banamo kain biludu saluak aka silang basilang Nan binguang disuruah-suruah cadiak pandai bakeh baiyo nan alim bakeh baguru nan kayo tam pek batenggang
27. CINTO N A G A RI
Ikan banam o gamba lelan baranang-ranang di lauitan d itangkok anak garagasi Ka ateh taam bun jan tan ka bawah takasiak bulan baitu sayang di nagari
Alah babunyi ka tuak-katuak bunyi batingkah duo tigo Janggi sabatang lah bauntuak tanah sabingkah lah bapunyo
Ikan ameh mati baranang ikan puyu baradai banyak apuang-apuang nan tanang sajo Hujan ameh di kam puang urang hu jan batu di kam puang awak nam un kam puang tacinto juo
Taratak ko tonyo tinggidi u juang tan juang babelok jalanSayang di anak dilacutisayang di kam puang ditingga-tinggakan
Daun siriah ka kusuak mandi bapantang ratak jo retai
224
PNRI & Balai Pustaka
bagagang indak babuku barantiang indak bacabang Basatu saikek nan bak lidi kalau sarumpun nan bak sarai jokok salubang nan bak tabu misa satandan nan bak pisang
Kok ado urang nak maanjak kato pusako nak mangganti lantak supadan dialiah urang kalangkan mariah sampai mati Busuangkan dado buyuang oi nak caliakkan tando laki-laki basilang tom bak dalam parang namun mati hanyo sakali
28. KATO-KATO
Kato mamak ka kamanakan itulah kato m anurun Kato guru ka anak sasian tam asuak juo kato m anurun
Kato nan tuo ka nan mudo kato suami ka padusinyo Kato kakak ka adiaknyo kato m anurun juo sipatnyo
Dikaji kato sabaliaknyo kato kam anakan kapado mamaknyo Atau murik pado gurunyo kato mandaki itu namonyo
Baiak nan mudo ka nan tuo kato padusi ka suami Atau adiak pado kakaknyo tamasuak kapado kato mandaki
225
PNRI Balai P
Adapun kato nan malereng um pam o kato jo ipa bisan Disabuik kato jo hereng gendeng usah sakali bakarupa tan
Kato m andata pulo disabuik um pam o ka to basamo gadang Saimbang m ungkin jo patuik bakato indak bapahalang
Kalau pandai bakato-kato nan bak santan jo tangguli Kalau tak pandai bakato-kato nan bak alu pancukia duri
29. TAMPUAK NAN KA LAYUA
Tagendeng b iduak nak rang Nareh d itim po biduak nak rang Bayua Sagoh bak geneng siriah lareh kana-i tam puak nan ka layua
Sutan Kayo manggaleh loyang abih loyang manggaleh basi K utiko bujang banyak nan sayang kalau lah tuo banyak nan banci
Si Naman m anja lo todak naiak sampan turun parahu Pakai padom an atau pun tidak nam onyo angin bakisa salalu
Rang Padang m an jam ua kain di rum puik d ibantangkannyo Duo baleh galombang angin ta tungku ik pan tangkan juo
Di baruah baladang kunyik ka kida basimpang jalan
226
PNRI & Balai Pustaka
Jan namuah kuniang dek kunyik jan nam uah lamak dek santan
30 MINTAK DIRI
Gadanglah aia Sungai Landai cindai diambiak ka basahan Bukan toh hambo cadiak pandai pusako kato nan dipasam bahkan
Dititik galang rang Koto Tuo bari baukia batam puak manggih Diantikan gurindam samantaro sungguah susunan balun nyo abih
Pulau banamo pulau Cingkuak ado lauitan nan m am bateh Kok kurang m intak ditukuak kok singkek m intak diuleh
Ikan sati si gamba lelan baranang manapi-napi bataduah di bawah dahan kayu Taserak lah ham bo kam puangkan taicia lah ham bo kamehi kok leh paguno di anak cucu
Gaduang Cino petak bapetak banyak nan ampek puluah ampek sikalat jad i tinjak-tinjak bapaluik ameh jato -jati Sabuah lai nan hambo mintak kato kok ado sorong lompek m aafkan hambo banyak-banyak dari muluik sampai ka hati
227
top related