اڄ جـــــي ســــنـــــڌ هك مطالعو

:مصنف

رڪ سنڌي

ساڻيهه اشاعت گهر حيدرآباد

اڄ جي سنڌ، ه� مطالعو: �تاب جو نالو

ر� سنڌي: مصنف

ساڻيهه اشاعت گهر، حيدرآباد، سنڌ: ڇپائيند�

ع �2005سمبر : ڇاپو

Book: Aaj ji Sindh, Hiku mutalio

Author: Ruk Sindhi

Publisher: Saneeh Ishait Ghar, Hyderabad Sindh

Printer: Lahoot Art Printers, Hyderabad Sindh

First Edition: December, 2005

مهاڳ

ه �وب. سنڌ کي گذريل ٻن �ها�ن کان �ينسر جه�و ه� خطرنا� مرض اندران ئي اندران کائي کوکلو �ري رهيو آهياهو خطرنا� مرض هتي �ينهون �ينهن وڌند� بنياد پرستي ۽ . ان مرض جي دوا ڳولڻ ۽ ان کي ناس �رڻ الء سنجيده �ونهي

جي�ا آهستي آهستي اسان جي الڳ قومي وجود، وطن، ٻولي، تاريخي روايتن ۽ ثقافتي قدرن کي نهو�ي . فرقيواريت آهييخي تسلسل ۽ ارتقا جي اصولن موجب وڌي� باشعور، عالمي امن جو اسان جو نوجوان نسل، جي�و تار. ناس �ري رهي آهي

پرچار�، مذهبي رواداري ۽ سهپ جو مجسمو بڻجڻ کپي ها، سو مدي خارج ۽ دقيانوسي روايتن، مذهبي ۽ فرقيوار جنون جي � بنياد جي مختلف مقالن ۽ مضمونن ۾ سنڌ ۾ وڌند“ اڄ جي سنڌ، ه� مطالعو”منهنجي هن �تاب . ور چ�هندو پيو وڃي

. پرستي جي سببن تي تفصيلي بحث ٿيل آهيپا�ستان ٺهڻ کان وٺي اڄ ۾ اها ڳالهه ثابت �رڻ جي �وشش �ئي وئي آهي ته“ اڄ جي سنڌ، ه� مطالعو”هن �تاب

سنڌ جا حقيقي وارث �ارچر سيلن جا . تائين دهشتگردي، مذهبي انتها پسندي ۽ جنونيت سنڌ جي �ک مان جنم نه ورتو آهيخانگي لش�ر ۽ . ه رهيا آهن، هنن مائرن ۽ ڀينرن کي پنهنجن پيارن جا الش ٻورين ۾ بند �ري تحفي طور نه �نا آهنخالق ن

اڄ به . مجاهدن جا �وال سنڌ جي سرزمين مان ڦ�ي نه ن�تا آهن، پر پنجاب جون مخصوص آباديون انهن جي نرسري رهيون آهن .ا�ا پنجاب جي شهرن ۾ موجود آهن جنگي جنونين جا

جنگي �ولن ۽ دهشتگرد گروپن جي سرواڻي ۽ واڌ ويجهه جي مخالفت �ئي هئي، جنهن وقت موجود هميشهسنڌ جي ماڻهن ان وقت به سنڌ جي ماڻهن . ۾ مصروف هئا” عظيم جهاد“ح�مران اڳوڻي سوويت يونين جي افغانستان ۾ موجودگي خالف

مذهب جي نانء تي عوام سنڌ جي . ، ان جي مخالفت �ئي هئيح�مرانن جي ان سوچ کي غلط ۽ عوام الء هاڃي�ار قرار �ئيپر ح�مرانن جي عوام دشمن پاليسين نه .عوام منجهه وڇو�يون پيدا �رڻ واري عمل کي انسانذات الء زهر قاتل قرار �نو هو

دي جي بي حساب ٻين صوبن مان آبا. فقط سڄي مل� کي بنياد پرستي جي ور چا�هي ڇ�يو پر سنڌ به ان جي لپي� ۾ اچي وئي . ل�پالڻ سنڌ ۾ بنياد پرستي جي واڌ ويجهه جو سبب بڻي

هن �تاب ۾ سنڌ ۾ رهند� اردو ڳالهائيند� دانشور طبقي جي سنڌ دشمن عملن ۽ سوچ کي دليلن سان رد �رڻ جي ل جي جواب ۾ لکي“ سندهه �ا مقدمه”�تاب يش�يل احمد ضياء جخاص �ري ه� اردو دانشور . �وشش �ئي وئي آهي

پا�ستان ٺهڻ جي صورت ۾ هتي مسلم مقالي ۾ اها ڳالهه ثابت �رڻ جي �وشش �ئي وئي آهي ته اردو ڳالهائيند� �ولو ان �ري هن . قوميت جي سهاري هيٺ اچي، هتان جي اصل قومن جي ٻولي، �لچر ۽ اقتصادي وسيلن تي قابض بنجي ويو

�ني تسليم �يل اصولن ۽ نظرين کي پٺي پا�و اڇالئي، اه�ا نظريا ۽ پنهنجي ان قبضي ۽ ڦرل� کي جائز قرار �يڻ الء دنيا جي مواري تصور “ مسلم تهذيب” هن مقالي ۾ اردودان طبقي جي . تخيل گه�ي ورتا، جي�ي سندن ناجائز قبضي جو بچاء �ن پيا

ر قومون پنهنجي جاگرافيائي پکي رد �ندي اها ڳالهه دليلن سان رکي وئي آهي ته مسلم يا هندو نالي �ابه تهذيب نه ٿيندي آهي ان تش�يلي دؤر ۾ انهن قومن جا . وطنن اندر هزارها سالن جي جدوجهد جي نتيجي ۾ تهذيبن جي تش�يل �نديون آهن

پا�ستان ۾ رهند� هر اردو ليک� پوء چاهي اهو ٺيٺ رجعت پسند هجي يا ترقي .مذهبي نظريا ۽ ف�ر تبديل ٿيندا رهندا آهنيل جديد رجعت پسند هجي، ان جي هتان جي قومن، انهن جي قومي ٻولين ۽ تهذيبن �انهن اه�و ئي اڻ پسنديء جي ويس ۾ وي�ه

.افقت تي ٻڌل رويو رهندو آيو آهيوڻند� ۽ منته ٻين صوبن جي �يترن دانشورن، استادن، هئي ج�هن سنڌ ۾ ايم آر �ي جي پلي� فارم تان جمهوري جدوجهد شروع ٿي

�ي ان الء آيا ته �ٿي سندن مفادن کي نقصان رسڻ . جي حالتن جي اڀياس �رڻ جو شوق جاڳيو و�يلن ۽ سياستدانن کي سنڌجي عوام جي طاقت ايتري وڌي ته نه وئي آهي، جو ان تي ضابطو رکي نه ) قومن(جو انديشو ته نه آهي، يا �ٿي مظلوم صوبن

ان ئي سلسلي ۾ ه� پنجابي دانشور محمود . ي وڃيسگهجي ۽ پوء هميشه الء سندن پرماريت تي ٻڌل نظام تباهه ۽ برباد ٿ“ اڄ جي سنڌ، ه� مطالعو”جنهن جي جواب ۾ مون . نالي ه� �تاب شايع �يو“ پنجاب �ا مقدمه”مرزا سنڌ جو دورو �ري

. جي�و هن �تاب جي مکيه مقالن ۾ شامل آهي. جي عنوان هيٺ ه� تفصيلي مقالو لکي کيس جواب �يڻ جي �وشش �ئي. يڻ جي �وشش �ئيساني قوميت قرار �سنڌين کي ه� قوم �وٺڻ بدران، ه� تمام ننڍ�ي لپنهنجي �تاب ۾ ا محمود مرز

سنڌي قوم کي پنهنجو علحده کيس سندس ان موقف جو جواب �يندي اها ڳالهه ثابت �رڻ جي �وشش �ئي وئي تهارتقا جي اصولن تحت وجود ۾ آيو جاگرافيائي وطن آهي، جي�و �نهن فرد يا نظرئي جي مرضي خالف قدرت جي قانون ۽

ٻيو ته . جي�ي ان حالت ۾ صدين کان رهنديون پيون اچن. ان جون جاگرافيائي سرحدون قدرتي طرح نروار ٿيل آهن. آهيجي�ا هزارين سال پراڻي هجڻ سان گ� و�ي علمي ادبي سرمائي سان ماالمال . سنڌي قوم کي پنهنجي جدا ترقي يافته زبان آهي

پر ان . ۽ اها چند قبيلن يا نسلن جي ڇ�واڳ گروهه جو نالو نه آهي. م کي پنهنجي هزارين سالن جي تاريخ آهيسنڌي قو. آهيهتي مختلف قبيال، انساني گروهه، نسلي گروهه ۽ ذاتيون ه� ٻئي . جي ارتقا ۽ واڌاري ۾ هزارين سالن جي تاريخ جو هٿ آهيمحمود مرزا . جن گ�جي هتي پنهنجي دفاع جون جنگين ل�يون آهن. ۾ ڳن�جنديون ۽ هن قوم کي تش�يل �ينديون رهيون آهن

پا�ستان جي سياسي گهو�الي جا جي�ي حل پيش �رڻ جي �وشش �ئي، انهن کي به رد �ندي سنڌي قوم جو اهو موقف

پا�ستان ۾ چئن پيش �رڻ جي �وشش �ئي وئي آهي ته پا�ستان جو سياسي گهو�الو فقط ت�هن حل ٿي سگهي ٿو، ج�هن ) صوبن(من جي جداگانه قومي وجودن کي تسليم �ري، پا�ستان کي ه� گهڻ قومي مل� مڃيندي، چئني قومن جي وطنن قو

پارلياماني طرز ح�ومت جي مطابق پا�ستان جو ه� اه�و وفاق قائم �يو .کي آزاد ۽ خودمختيار رياستن جو درجو �نو وڃيون�يل قانون ساز اسيمبليء کي م�مل باالدستي حاصل هجي ۽ وفاقي وڃي، جنهن ۾ بالغ راء دهيء جي اصول تي سڌو سنئون چ

وفاقي ح�ومت صرف �ي کاتا دفاع، پر�يهي معامال . قانون ساز اسيمبليء ۾ م�ني قومن کي ه� جيتري نمائندگي �ني وڃيمائي جي صوبن جي وچ ۾ سر. جنهن جي انتظاميه ۾ چئني قومن جي ه� جيتري نمائندگي هجي. ۽ �رنسي پاڻ و� رکي

آزادانه منتقليء تي بندش وڌي وڃي ۽ وفاقي يون�ن کي پنهنجو الڳ بئن� سرمايو محفوظ �رڻ جو حق هجي ۽ سندن الء الڳ �ي�سن جي نفاذ ۽ وصوليء جو اختيار وفاقي يون�ن و� هجڻ گهرجي ۽ وفاق کي خرچ .بئن�، بجي� ۽ مالياتي نظام هجي

اه�ي طرح وفاق طرفان ملند� گران�ون يا ٻيون امدادون ه� جيتري تناسب سان .پکي الء يون� ه� جيترو �ي�س ادا �نجنهن جي انتظامي �من . رکڻ جو اختيار هجي) مليشيا(وفاقي يون�ن کي پنهنجي نيم فوجي تنظيم . يون�ن ۾ ورهايون وڃن

وڃي ۽ هر ٻوليء کي پنهنجي چئني قومن جي ٻولين کي قومي ٻولين جو درجو �نو . ۾ وفاقي يون� آزاد ۽ خودمختيار هجن . واسطيدار يون� اندر سر�اري تو�ي خانگي لکپ�هه جي �من ۾ استعمال ۾ آندو وڃي

�تاب ۾ صوبن وچ ۾ ناڻي ورڇ جي ايوار� بابت به سنڌ جو موقف چ�ي نموني پيش �يو ويو “ اڄ جي سنڌ، ه� مطالعو”گهر �ئي وئي آهي ته سنڌ جي معدني وسيلن جي مال�ي جنهن موجب قومي مالياتي �ميشن آ�و اهو موقف رکڻ جي . آهي

صرف تيل، گئس، �وئلي ۽ بندر جي �مائي تي سنڌ جو حق تسليم �رائڻ جي ضرورت نه .تي سنڌ جو حق تسليم �يو وڃيڌ ۾ ان سان گ� سن. آهي، پر وفاق کي اهو به ٻڌائڻو آهي ته انهن ذريعن مان پئدا ٿيند� مالزمتن تي سنڌي ماڻهن جو حق آهي

انهن �ارخانن ۾ سنڌي . ٻاهريان ماڻهو جي�ي به صنعتون قائم �ري چ�ا آهن، تن تي سنڌ ح�ومت کي رائل�ي �ياري وڃيمالي خود مختياري حاصل �رڻ ۽ ڇا�اڻ ته. سي��و رکائڻ الء قانون جو�يو ۽ ان تي عمل �رايو وڃي 80مالزم ۽ مزدور

.�ري نه ٿي سگهجيخدمت �رڻ کان سواء سنڌ جي صحيح پنهنجي محتاجيء واري حالت مان ڇو��ارو حاصلرياستي ۽ غير رياستي تشدد جو : سنڌ”. هن �تاب ۾ سنڌ ۾ انساني حقن جي ڀڃ��ين تي به تفصيلي بحث ٿيل آهي

سنڌ ۾رياستي ادارن طرفان عوام کي و�ي جي عنوان هيٺ تفصيلي مضمون ۾ ٻڌائڻ جي �وشش �ئي وئي آهي ته“ ش�ارسنڌ ۾ ح�ومتي . رياستي ادارا بنيادي انساني حقن جون ڌڄيون ا�ائي رهيا آهن. شدد جو نشانو بڻايو پيو وڃيپئماني تي ت

قدمن جي مخالفت �ند� ۽ سندن قانونن جي مزاحمت �ند� سياسي اڳواڻن ۽ �ار�نن کي جيلن ۽ تشدد گهرن ۾ وا�ي، انهن سنڌ اندر ٿاڻا، جيل ۽ ٻيا عقوبت خانا قانون جي ح�مرانيء الء .مٿان سر�اري ايجنسين ذريعي وحشياڻو تشدد �رايو پيو وڃي

. آواز اٿاريند� ماڻهن سان سٿيا پيا وڃنبابت بحث �ري ان کي سنڌ جي قومي وجود خالف سازش قرار �نو ويو سنڌ جي زمين تي قبضي پا�ستان ٺهڻ کان پوء

کي بحث داستان يٿيل قبضن جن تي رياستي ادارن ذريعي سنڌ جي زمي ۾باب يوار “سنڌ جي زمين تي قبضي جي هٻڇ”. آهي. کي رد �رڻ بابت سنڌ جو موقف چ�ي نموني رکڻ جي �وشش �ئي وئي آهي�اال باغ �يم ساڳي طرح. هيٺ آندو ويو آهي

ننڍن صوبن خالف جي�ي به فيصال �يا پيا وڃن، ان کي مل�ي مفادن جو اها ڳالهه ثابت �رڻ جي �وشش �ئي وئي آهي ته ننڍن صوبن جي عوام کي اڃا تائين اها ڳالهه سمجهه ۾ . نالو �نو پيو وڃي ۽ عوام کي مل�ي استح�ام جا واسطا وڌا پيا وڃن

نه ٿي اچي ۽ پنجاب جي نمائندگي �ند�ن جو اهو موقف پنهنجي عقل ۽ فهم کان مٿانهون ٿو لڳي ته �االباغ �يم بابت صوبن ار هي عوام کي بي وقوف بنائڻ وارا حربا �يستائين استعمال ٿيندا رهندا ۽ �ارگر آخر�. وچ ۾ اتفاق راء پيدا �يو ويندو

بڻبا، ڇا�اڻ ته ج�هن، سنڌ ۽ سرحد جون اسيمبليون ٻه �ي ڀيرا اتفاق راء سان ٺهراء منظور �ري �اال باغ �يم کي رد �ري مان ڳالهه اغ �يم جي هو� تي برقرار رهڻ واري�االب ح�مرانن طرفان. اڃا کين �ه�و ان�ار راء گهرجي ته پوء . چ�يون آهنسنڌ . ته وفاقي ح�ومت ۽ پنجاب کي ان معاملي تي باقي �ن صوبن جي رضامنديء جي �ابه ضرورت نه آهي وثابت ٿئي ٿ

ته �االباغ �يم ٺهڻ سان سنڌ پنهنجي نهري پاڻي واري حصي کان ندو آهيختيار �يو وياهو موقف ا�االباغ �يم بابت طرفان محروم ٿي ويندي، جنهن سان هتي نه صرف زرعي معيشيت م�مل طور تباهه ٿي ويندي، پر ان سان ٻيلي جي تباهي اچڻ سبب

ج�هن ته سنڌو . ماحوليات جو به مسئلو جنم وٺندو، ٻيلن جي س�ي س�ي ناس ٿي وڃڻ سبب جهنگلي جيوت جو انت اچي ويندوبب سمن� پنهنجون حدون اورانگهي مٿي چ�هي هزارين اي�� زرعي زمين ۽ درياهه مان مناسب مقدار ۾ سمن� ۾ پاڻي نه ڇ�ڻ س .جنهن سان سنڌ جا ٺ�و ۽ بدين ضلعا و�ي پئماني تي متاثر ٿيندا. وسنديون پنهنجي لپي� ۾ آڻي ناس �ري ڇ�يندو

سالن ۾ جي�ي مختلف اخبارن ۽ ر .ع تائين جا لکيل مضمون ۽ مقاال شامل آهن2004ع کان 1987 منهنجا هن �تاب ۾جنهن وقت اهي لکيا .هن �تاب ۾ آيل مقالن ۽ مضمونن کي ان وقت جي پسمنظر ۾ پ�هڻ گهرجي.وقت بوقت شايع ٿيندا رهيا

.هي مقاال اڳتي هلي سنڌ جي موجوده دور جي تاريخ کي لکڻ ۽ سهي�ڻ ۾ مددي مواد طور �تب اچي سگهجن ٿا. ويا هئا

ر� سنڌي ع2005جوالء 26

�����

مصنف ي پارانپنهنج

پورهيت عوام ۽ سندس پارٹي .1

تنقيدي جائزو: سنڌ كا مقدمه.2

؟!!مطالبا ۽ مذمتون .3

هك مطالعو: اڄ جي سنڌ.4

قومي مالياتي كميشن جو اجالس ۽ سنڌ كيس.5

رياستي ۽ غير رياستي تشدد جو شكار: سنڌ.6

سنڌ جي زمين تي قبضي جي هٻڇ .7

برائون ترميم جي منظوري.8

آڻڻ جو قصو بنياد پرست انقالب.9

ڇڑو اڳين جا پاسبان يا اونداهين جا رکواال.10

چريائپ جي طوفان ۾ بانبڑا پائيندڙ سياڻا سيبتا ماڻهو.11

نواز شريف جون سنڌ دوستي واريون دعوائون.12

:سنڌ جون سياسي پارٹيون، وڏا نعرا ۽ هنبوڇيون.13

تعمير ۽ ترقي جا اڌورا خواب: سنڌ بجيٹ.14

ي تلوارجمهوريت مٿان لٹكندڙ اٺين ترميم ج.15

كاال باغ ڊيم ٺاهڻ جو اعالن ۽ ننڍن صوبن جا اعتراض.16

كاالباغ ڊيم جي اڏاوت جا اعالن ۽ بي وس بڻايل قومن جو كيس.17

حيدرآباد موٹروي ۽ سنڌ حكومت جو تازو مؤقف -كراچي .18

ريڈ انڈينز ۽ سنڌي –آمريكا .19

بنياد پرستي ڏانهن وڌندڙ سنڌ.20

!ٿر کي ديوار ڏياري ڇڎيو.21

................سين كوڙو تون كفر.22

��ر��� ��ام ۽ ���س �ئر��

سياسي پارٹي کي كنهن به طبقي جو اهڑو گروپ سڎبو آهي، جيكا ان طبقي جي مفادن جي

كابه پارٹي . نمائندگي كندڙ هجي ۽ ان سان گڎ پنهنجي طبقي جي مفادن کان ڀرپور طور تي آگاهه هجي

جي دعوي ته كري سگهي ٿي، پر اصل ۾ اها پنهنجي اندر ۾ كنهن به سماج جي مڑني طبقن جي نمائندگي

ان كري هر . هك طبقي جي نمائندگي كندڙ هوندي آهي ۽ انهي طبقي جي مفادن ال جنگ كندي آهي

طبقاتي سماج جي اندر، مٿيان طبقا يعني . سياسي پارٹي کي پنهنجا خاص گروهي مفاد هوندا آهن

پورهيت طبقي تي پنهنجو قبضو برقرار رکڻ ۽ انهن جي ڦرلٹ کي وڌيك منظم سرمائيدار ۽ جاگيردار،

كرڻ ۽ ڦرلٹ واري سماج جو بچا كرڻ ال پنهنجون پارٹيون جوڙي، عوام خالف پاڻ کي متحد كندا

اقتدار تي . جاگيردارن ۽ سرمائيدارن اندر به پنهنجن گروهي مفادن خاطر جنگ جاري رهندي آهي. آهن

ش ۽ پنهنجن مفادن کي وڌيك وسيع ۽ سگهارو كرڻ ال مٿئين طبقي اندر هك کان وڌيك پهچڻ جي خواه

پر سندن هك کان به وڌيك پارٹيون، پاڻ ۾ كيترا به اختالف رکندي، پورهيت طبقي . پارٹيون هونديون آهن

جڎهن به . جي ڦرلٹ كرڻ ۽ مٿن پنهنجي حاكميت برقرار رکڻ واري نقطي نظر تي متفق هونديون آهن

اهڑن پارٹين خالف پورهيت عوام پنهنجن پليٹ فارمن تي متحد ٿيڻ شروع كندو آهي، ته هي پاڻ ۾ سوين

مٿئين طبقي جون پارٹيون، جيكي ظاهري طور تي . اختالف رکندي به عوام خالف متحد ٿي وينديون آهن

رن، دعوي كنديون آهن ۽ مڑني طبقن، جاگيردارن زميدا ملك جي سڄي عوام جي نمائندگي جي

سرمائيدارن، هارين، مزدورن، وچولي طبقي کي هك لڑهي ۾ پوئي هلڻ ۽ مڑني طبقن جي حقن جي حفاظت

پر اصل ۾ اهڑيون پارٹيون، عوام جي سادگي، اٻوجهائپ ۽ ناسمجهي مان . كرڻ جي هام هڻنديون آهن

ائيدار جي ڦرلٹ فائدو حاصل كندي، وڏي چاالكي ۽ چالبازي سان پنهنجي طبقي يعني جاگيردار ۽ سرم

انهن مٿئين طبقي جي پارٹين ۾ ظاهري اختالف ۽ ٹكرا، . واري نظام کي بچا ۽ سگهه مهيا كنديون آهن

جنهن سان هو عوام کي منجهائڻ ۽ سندن مفادن جي دفاع جي مكاري كنديون آهن، سي صرف پنهنجن

عوام مٿان حاكميت جو حق پنهنجن گروهي مفادن، پنهنجن پنهنجن ٹولن کي وڌيك شاهوكار بڻائڻ ۽

عوام پنهنجي تجربي جي گهٹتائي ۽ شعور يعني تعليم جي نه . صرف پاڻ ال حاصل كرڻ ال هوندا آهن

هجڻ كري اهڑين پارٹين جي کوکلن نعرن، سونهري پروگرامن ۽ وڏين دعوائن جي جكڑ ۾ اچي ويندو

، ظاهري شان شوكت ۽ ڄاتل سڃاتل ڇاكاڻ ته اهڑن پارٹين ۽ سندن قيادت وٽ وسيلن يعني پئسي. آهي

کين عوام کي منجهائڻ ۽ بتال بنائڻ ال پرچار جا سڀ ذريعا، يعني . شخصيتن جي کوٽ نه هوندي آهي

انهن وسيلن ذريعي هو عوام کي پنهنجي خالف متحد . ٹيليويزن، ريڈيو، اخبارون وغيره مهيا هونديون آهن

ارٹي کي وڌڻ ويجهڻ کان روكڻ ۽ سندن قيادت کي عوام عوام جي صحيح انقالبي پ. ٿيڻ نه ڏينديون آهن

تائين پهچڻ کان روكڻ ال هزارين حيال بهانا، كوڙ ۽ مكاريون، طاقت ۽ تشدد، انهن پارٹين جو اصل

.مقصد هوندو آهي

جاگيردارن ۽ سرمائيدارن جي انهن پارٹين کان سوا دنيا اندر اهڑيون پارٹيون به موجود هونديون

ظاهر ۾ ته پاڻ کي پورهيت عوام جون نمائنده ۽ انقالب جون دعويدار چوائينديون آهن ۽ سندن آهن، جيكي

پر پو به اهڑيون پارٹيون عوام جي حقيقي نمائندگي كرڻ ۽ سندن . قيادت به عوام منجهان هوندي آهي

سرمائيدارن اهڑيون پارٹيون حقيقت ۾ جاگيردارن ۽. مفادن جو تحفظ كرڻ کان كوهين ڏور هونديون آهن

جيئن عوام کي حقيقي انقالبي پليٹ فارم تي . جي بي ٹيم، يعني كمداري وارو كردار ادا كنديون آهن

اهڑيون پارٹيون ۽ . كٺي ٿيڻ ۽ ڦرلٹ واري نظام جون پاڙون پٹي ڇڎڻ واري جدوجهد کان روكي سگهن

ن آهن، جيئن هو ڦورو ٹولن سندن قيادت، عوام کي حقيقي انقالبي جدوجهد كرڻ بدران اهڑي واٽ ڏسينديو

اهڑيون پارٹيون عوام کي اهو سمجهائڻ ۽ ذهن نشين . سان مفاهمت كن، كجهه رعايتن تي راضي ٿي وڃن

كرائڻ جي كوشش كنديون آهن ته هو ڦرلٹ واري نظام جي خاتمي ال جدوجهد كرڻ بدران ڦورو ٹولن

ري كجهه فائدا حاصل كن ۽ ڦورو کي شرمسار كري، کين آزيون نيازيون كري، مطالبا ۽ مذمتون ك

اهڑيون پارٹيون، عوام کي اهو باور كرائڻ جي . ٹولن کي كجهه ماڻهپي ۽ آپي ۾ آڻڻ جي كوشش كن

اصل ۾ اهريون . كوشش كنديون آهن ته نه انقالب اچي سگهي ٿو ۽ نه وري ان ال طاقت ۽ قوت موجود آهي

ن، جيكي ڦورو ٹولن جي خدمت سرانجام ڏينديون آهن پارٹيون، انقالبي نه پر اصالحي پارٹيون هونديون آه

تاريخي تجربن مان اها ڳالهه ثابت ٿي آهي ته خود جاگيردار ۽ . ۽ سندن كم آسان بنائينديون آهن

سرمائيدار، اهڑيون پارٹيون، پاڻ وجود ۾ آڻائيندا آهن ته جيئن عوام حقيقي انقالبي پارٹين ۾ متحد ٿي،

دوجهد نه كري سگهي، پر هو منجهيل ۽ بتال ٿي، مايوسي جي ڌٻڻ ۾ سندن ڦرلٹ واري نظام خالف ج

عوام جي نالي ۾ عوام دشمن پارٹيون، مختلف دليلن سان، عوام کي پنهنجي اصل واٽ تان . ڦاسي وڃي

ڦورو ٹوال، اهڑين نام نهاد . هٹائي ۽ پنهنجن آقائن کي خوش كرڻ ال مكروهه سازشون كنديون آهن

رٹين کي صرف ان ال زنده رکڻ ال چوڻو پاڻي ڏيندا آهن، ته جيئن اهي عوام جي حقيقي عوامي ۽ انقالبي پا

.دوست پارٹين کي منظم ۽ سگهارو ٿيڻ نه ڏين

ان سڄي صورتحال ۾ مظلوم ۽ پيڑهيل عوام ۽ سندس گهڻگهرن، تاريخي تجربي مان اها ڳالهه

ان جي قيادت اهڑن هٿن ۾ هجڻ گهرجي، سکي ورتي آهي ته عوام کي اهڑي پارٹي منظم كرڻ گهرجي ۽

تي ڦرلٹ کان پاڪ ۽ خوشحال سماجي نظام ال جيكا ڦرلٹ واري نظام کي پاڙن کان پٹي، ان جي جا

عوام جي حقيقي پارٹي، اصالحي نه پر انقالبي پارٹي هجي، جيكا عوام . حقيقي جنگ وڙهڻ جي قابل هجي

اهو ٻڌائي ته هو ئي معاشري جي مڑني مادي ۽ جي سماج اندر صحيح كردار جي وضاحت كري ۽ کين

هو کين انقالب جي حقيقي فائدن ۽ طبقاتي جدوجهد جي قانونن . ثقافتي قدرن ۽ تاريخي عمل جا خالق آهن

.کان واقف كرڻ سان گڎ، کين طبقاتي شعور ۽ تنظيم جي فائدن کان متعارف كرائي

پورهيت طبقي تي اها ڳالهه ثابت كئي دنيا جي مختلف حصن ۾ آيل انقالبن، اتان جي جدوجهدن

آهي ته سندن آزادي ۽ خوشحالي صرف ان صورت ۾ ممكن آهي ته هو منظم ۽ متحد ٿي حاكم قومن ۽

دنيا جي پورهيت طبقي کي . ڦورو ٹولن کي جدوجهد ذريعي شكست ڏيئي، سندن پاڙون هميشه ال پٹي ڇڎين

نظم كرڻو پوندو، جو هو نه صرف پنهنجن تكڑن يا تجربن اهو سيکاريو آهي ته کيس پاڻ کي اهڑي طرح م

فوري مفادن جو دفاع كري، پر اقتدار جون واڳون ڦورو ٹولن کان کسي پنهنجي هٿ وس كرڻ ال مستقل

مستقل جدوجهد يا ڊگهي ويڑهه ال ضروري آهي ته عوام پنهنجن مفادن ال نمائنده . جدوجهد كري

طبقاتي جدوجهد کي منظم كري، ان جي رهنمائي ۾ ڇوٹكارو سياسي پارٹي جوڙي، جنهن سان ئي هو،

فقط پورهيت طبقي جي پارٹي ئي عوام کي منظم كندي آهي ۽ سندس قيادت ۽ . حاصل كري سگهي ٿو

عوام جيستائين پاڻ کي پنهنجي پارٹي ۾ منظم ۽ متحد نه كندو، . رهنمائي كري سگهندي آهي

ڇاكاڻ ته انقالبي پارٹي ئي . فادن جو تخقط كري نه سگهنديتيستائين اها پارٹي سندس معاشي ۽ سياسي م

.پورهيت طبقي جي شعور کي متحرڪ كري، کيس ڦورو ٹولن خالف جنگ ال تيار كندي آهي

عوام جي حقيقي انقالبي پارٹي كيئن هجڻ گهرجي ۽ ان مان كيئن خبر پوي ته اها عوام جي

پورهيت عوام جي حقيقي انقالبي پارٹي جي مڑني سچي ۽ هڎڏوکي پارٹي آهي؟ ان ال ضروري آهي ته

جيكا پورهيت عوام جي هر . سرگرمين ۽ كاركردگين مان اها ڳالهه ثابت ٿئي ته هي ئي حقيقي پارٹي آهي

ٻين لفظن ۾ اها پارٹي عوام جو اهڑو سڀ کان وڌيك باشعور ۽ منظم دستو هجي، جيكو . اول دستو آهي

كنهن به پارٹي ال پاڻ کي پورهيت طبقي جو . جي قيادت كري سگهيانقالبي طبقاتي جدوجهد ال عوام

هر اول دستو قرار ڏيڻ ته آسان ڳالهه آهي، پر حقيقي نموني پورهيت عوام وٽ پنهنجي سڃاڻپ كرائڻ ۽ پاڻ

ان مقصد ال پارٹي کي بي . کي حقيقي هر اول دستو ۽ رهنما تسليم كرائڻ انتهائي مشكل كم آهي

پورهيت عوام جي سياسي پارٹي نه صرف پورهيت طبقي . حنت ۽ بي غرض جدوجهد كرڻ گهرجيپناهه م

مٿان پنهنجي قيادت مڑهي، پر کيس اهڑي نموني كم كرڻ گهرجي، جيئن عوام جو وڏو تعداد اها ڳالهه

.تسليم كري ته اها پارٹي ئي سندن مقصد ۽ مرادون حاصل كري سگهي ٿي

ضروري آهي ته پورهيت پارٹي اهڑين خاص صفتن جي مالك اهو اعلي مقام حاصل كرڻ ال

انهن وصفن ۾ هي ڳالهيون شامل هجڻ . هجي، جيكي کيس ٻين سياسي پارٹين کان ممتاز حيثيت ڏين

پهريون ته ان پارٹي کي عوام جي ڇوٹكاري ۽ انقالب ال سائنسي بنيادن تي ٻڌل پروگرام هجڻ . گهرجن

ٻيو ته ان پارٹي کي وقت ۽ حالتن . ترقي جي قانونن جي ڄاڻ هجڻ گهرجيگهرجي ۽ کيس سماجي نشونما ۽

ٹيون ته ان پارٹي جي اندر . آهر صحيح پاليسيون جوڙڻ ۽ انهن تي عمل كرائڻ جو ڏان هجڻ گهرجي

نظرياتي ۽ تنظيمي اتحاد موجود هجي، چوٿون ته ان جا عوام سان وسيع ۽ گهرا رابطا ۽ الڳاپا هئڻ گهرجن،

اسان . ن ته اها پارٹي ۽ سندس قيادت پنهنجي عمل ۽ سرگرمين جو لڳاتار تنقيدي جائزو وٺندي رهيپنجو

.وصفن جو تفصيلي جائزو وٺنداسين 5هيٺ انقالبي پارٹي ۾ منجهه موجود انهن

:پروگرام يا منشور) 1(

آهي ته ان جو كنهن به انقالبي پارٹي ال عوام منجهه پنهنجون پاڙون پختيون كرڻ ال ضروري

اهو پروگرام عوام جي وسيع تر آبادي ال . پروگرام يا منشور وقت ۽ حالتن جي عكاسي كندڙ هجي

سماجي سائنس جي ماهرن جو . قابل قبول هجڻ سان گڎ سندن جذبن ۽ امنگن جي عكاسي كندڙ هجي

ف ان صورت ۾ ادا كري چوڻ آهي ته كابه انقالبي پارٹي عوام جي قائد، تنظيم ساز ۽ معلم جو كردار صر

تاريخي ضرورتن سان ٺهكيل نظرئي سان . سگهندي آهي، جڎهن اها بهتر نظرئي سان هٿياربند هجي

هٿياربند هجڻ ئي پارٹي کي سماجي اوسر ۽ ترقي جي قانونن جي ڄاڻ ڏيندو آهي ۽ تاريخ جي مختلف

ازو لڳائي، قومي سطح سميت عالمي مرحلن تي ان کي ان قابل بڻائيندو آهي ته هو ٺوس حالتن جو صحيح اند

پارٹي ۽ سندس قيادت کي نظريو . منظر تي ٿيندڙ صفبندي جي نوعيت معلوم كري سگهي

نه صرف اهم ترين واقعن ۽ اٿل پٿل جي عام ڄاڻ مهيا كرڻ ۾ مددگار ثابت ٿيندو آهي، ) منشور/پروگرام(

صحيح پاليسي ٺاهڻ ۾ مددگار ثابت ٿيندو پر هو ان ڳالهه جي قطع نظر ته واقعا كهڑو رخ اختيار كن ٿا،

پارٹي وٽ صحيح ۽ عوام جي خواهشن پٹاندڙ نظريو، نه صرف ان کي يقيني فتح ڏانهن وٺي ويندو آهي، . آهي

پر سڄو پورهيت عوام ان کي پنهنجن امنگن ۽ گهرجن جو ترجمان سمجهندي، ان تي اعتماد كرڻ ۽ ان

.۾ شامل ٿي جدوجهد كرڻ شروع كندو آهيپارٹي کي پنهنجو قائد تسليم كندي، ان

كنهن به انقالبي پارٹي ال نظريو سندس روحاني غذا هوندو آهي، نظرئي کان سوا پارٹي صرف

نظرئي جي . ان جي اصل روح ۽ ترقي ال غذا نظريو هوندو آهي. هڎ ۽ چم جو هك بوتو هوندي آهي

ال پورهيت عوام جي جدوجهد ۾ قائدانه كردار ادا روشني ۾ ئي پارٹي نه صرف نئين معاشري جي تعمير

پارٹي ال . پر پارٹي عوام جي همه گير ترقي، تعليم ۽ تربيت جو بندوبست كندي آهي. كندي آهي

پنهنجن مقصدن کي عملي جامو پهرائڻ ال ضروري هوندو آهي ته هو پنهنجي سرگرمين ۾ نظرياتي

اكاڻ ته ظلم ۽ ڦرلٹ جو خاتمو ۽ هك نئين معاشري جي تشكيل ڇ. ڏئيسرگرمين کي اوليت جي حيثيت

خودبخود ترقي جي نتيجي ۾ نه ٿيندي آهي، پر ان ال ضروري آهي ته پارٹي جي رهنمائي ۾ شعوري

كنهن به انقالبي پارٹي ال ضروري هوندو آهي ته هو پنهنجي سياسي ۽ تنظيمي . سرگرميون كيون وڃن

ادن کي مسلسل وڌيك گهرو كرڻ ال نظرياتي اصولن جي تخليقي اوسر جي كم کي سرگرمين جي علمي بني

.اوليت ڏيندي رهي

جنهن سان نه صرف انهن پارٹين ۾ ظالمن ۽ . انقالبي پارٹين ال نظريو اهو هٿيار هوندو آهي

به معلوم پر ان پارٹي کي اها ڳالهه . ڦورن خالف كامياب جدوجهد هالئڻ ال سگهه پيدا ٿيندي آهي

. ٿيندي آهي ته وقت جي تقاضائن کي كيئن منهن ڏنو وڃي ۽ پارٹي کي كيئن منظم كيو وڃي

نظرئي سان ئي پارٹي عوام کي طبقاتي جدوجهد ۽ تنظيم جي اصولن جي ڄاڻ سان آراسته كندي آهي

پر ۽ اهڑي قيادت فراهم كندي آهي، جيكا نه صرف پنهنجي نجات ۾ دلچسپي رکندڙ هوندي آهي،

اها سڄي پورهيت عوام جي نجات ۾ گهري دلچسپي رکندي آهي ۽ سندس نجات کان سوا خود پنهنجو

.ڇوٹكارو به ناممكن سمجهندي آهي

كنهن به انقالبي پارٹي ال انهن حدن جو تعين كرڻ، جن جي تكميل ال اها عوام کي سڎ ڏئي

ه صحيح ۽ حالتن پٹاندڙ نظرئي جي طاقت ڇاكاڻ ت. رهي آهي، نظرئي سان هٿياربند هجڻ ضروري آهي

جدوجهد دوران پنهنجن . سان ئي اها انهن حدن جي حاصالت ۽ طريقيكار کي واضع كري سگهي ٿي

.دوستن جي سڃاڻپ كري، پنهنجي طاقت ۽ قوت ۾ اضافو كري سگهي ٿي

ارٹي پورهيت عوام جي اهڑي پ“پارٹي جي پروگرام يا مقصدن بابت كامريڈ لينن چيو آهي ته؛

هجڻ گهرجي، جنهن جو اهو مقصد نه هجي ته اها سماج جي سڌاري ال نفيس رٿابندي، تياري يا عوام جي

پر انقالبي پارٹي جو . حالت سڌارڻ ال تبليغ كري ۽ نه ئي ان جو اهو مقصد هجي ته هو سازشون تيار كري

نهن جو آخري مقصد اهو هجي ته فرض هجي ته اها پنهنجي جدوجهد کي منظم كري، ان راهه تي هالئي، ج

مظلوم عوام اندرين ۽ ٻاهرين غالمي کان ڇوٹكارو حاصل كري ۽ اقتدار جون واڳون پنهنجي هٿن ۾

”.حاصل كري

:صحيح پاليسيون جوڙڻ) 2(

پورهيت عوام جي پارٹي ال صحيح ۽ حالتن جي گهرج موجب نظرئي بعد ان کي عوام تائين

نائڻ ال صحيح پاليسين ۽ حكمت عملين الڳو كرڻ جو ڏان اولين حيثيت پهچائڻ ۽ وٹن قابل قبول ب

پارٹي کي پورهيت عوام جي مفادن سان ٺهكندڙ درست پاليسي کي اهڑي طرح . اختيار كري وڃي ٿو

. الڳو كرڻ گهرجي، جو نه صرف عوام جي سمجهه ۾ اچي پر عوام ان سان پنهنجائپ جو اظهار كري

كابه پارٹي ايستائين . وام وٽ پارٹي جي كردار، وقار ۽ احترام کي وڌائينديون آهنصحيح پاليسيون ئي ع

صحيح پاليسيون جوڙي نه ٿي سگهي، جيستائين ان کي ٻاهرين ۽ اندرين صورتحال جو صحيح تجزيو كرڻ

ان ڇاكاڻ ته نتيجن حاصل كرڻ ال بهتر نظريا ۽ خواهشون كافي نه هونديون آهن، پر . جي سگهه نه آهي

ال اهو ڄاڻڻ به ضروري هوندو آهي ته عوام جا جذبا كهڑا آهن ۽ سندن شعور جي سطح كيتري مٿانهين

جيكڎهن عوام جي جذبن کان الپرواهه ٿي يا سندن شعور جي ابتڑ يا انهن کان مٿانهان فيصال يا رايا . آهي

پؤ . بوليت حاصل نه كري سگهنداعوام مٿان مڑهيا ويا ته اهي كيڎي به سچائي ۽ قوت رکندي به عوام وٽ مق

اهڑا فيصال پاڻ منجهه آفاقي سچائي رکندي به عوام وٽ جا حاصل كرڻ بدران خالئن ۾ پرواز كندا

.رهندا

ان كري انقالبي پارٹين ال ضروري هوندو آهي ته هو حالتن جي گهرج آهر ۽ عوام جي خواهش

جو هميشه جائزو وٺنديون رهن ۽ حالتن پٹاندر انهن ۾ پنهنجين پاليسين . پٹاندر پنهنجيون پاليسيون جوڙين

پارٹين کي پنهنجن عملن جي كاميابي ۽ ناكامي جو ٻنهي صورتن ۾ جائزو . تبديليون كنديون رهن

هو جيكو كجهه حاصل كن، اهو بنا كنهن هٻك، عجز ۽ انكساري يا مبالغي کان كم . وٺڻ گهرجي

ڻ سان پارٹيون، غلطين کان پاڪ پاليسيون جوڙڻ ۾ كامياب ٿي ائين كر. وٺڻ جي عوام تائين پهچائين

هيل تائين بهتر پروگرام . سگهنديون ۽ عوام انهن کي قبول كرڻ ۽ سندن ساٿ ڏيڻ تي رضامند ٿي سگهندو

رکڻ جي باوجود، پارٹين جو عوام وٽ مقبول نه هجڻ جو واحد سبب، سندن پاليسين جو وقتائتو نه هجڻ ئي

هي پارٹيون، پنهنجن پاليسين جي ڇنڈ ڇاڻ كرڻ بدران، هميشه عوام کي ڏوهي قرار پو ا. رهيو آهي

.نتيجي ۾ عوام به انهن کي پنهنجو كرڻ کان انكاري رهيو آهي. ڏينديون رهيون آهن

پارٹي اندر نظرياتي ۽ تنظيمي اتحاد) 3(

ي آهي ته ان جي كنهن به پارٹي جي اوسر كرڻ ۽ پاڻ کي عوام منجهه سگهارو كرڻ ال ضرور

ڇاكاڻ ته جيستائين پارٹي پاڻ نظرياتي ۽ تنظيمي طور تي متحد نه . اندر نظرياتي ۽ تنظيمي اتحاد هجي

.هوندي، اها نه ته عوام کي متحد كري سگهندي ۽ نه وري سندن قيادت كرڻ جي اهل هوندي

هم خيال يا هم را پارٹي، ماڻهن جي ان گروهه جو نالو هوندو آهي، جيكي پاڻ ۾ نظرياتي طور تي

پارٹي صرف انهن ماڻهن کي پاڻ منجهه منظم ۽ متحد كندي آهي، جن ۾ مخصوص نظريو . هوندا آهن

جيكڎهن پارٹي جي نالي ۾ كٺي ٿيل انبوهه . ساڳيو هجي ۽ ان ال جدوجهد كرڻ جا خواهشمند هجن

يا . رگرمي كري نه سگهندو آهيوٽ كا طئه ٿيل هكڑي واٽ يا مقصد نه هوندو آهي ته اهو انبوهه كابه س

جيكڎهن پارٹي جي نالي ۾ منظم ٿيل جٿي وٽ پنهنجي منزل حاصل كرڻ ال كا هك را يا پروگرام

نه هوندو ۽ هر كنهن جا پنهنجا خيال، رايا يا پروگرام هوندا آهن ته اهڑي پارٹي صرف اندروني ٹكرائن ۽

ڇاكاڻ ته . ۽ پنهنجي منزل ماڻي نه سگهندي آهيكشمكش ۾ پنهنجي توانائي ضايع كندي رهندي آهي

نظرياتي اتحاد ۽ يگانيت کان سوا پارٹي هك اهڑي رڍ وانگر هوندي آهي، جيكا چرڻ ته چاهيندي آهي، پر

جنهن تنظيم جو “كامريڈ لينن چيو آهي ته؛ . کيس اها خبر نه هوندي آهي ته كهڑي طرف چري ۽ ڇو چري

ڇاكاڻ ته اجتماعي طور تي كيل ” .ويندو آهي، اها بي معني هوندي آهيبنياد اصول تي قائم نه كيو

.فيصلن تي ئي پارٹي پرعزم نموني جدوجهد كري سگهندي آهي

پارٹي کي گروهي تنگ نظرين، سركشين ۽ بي بنياد مؤقفن کي سگهه بخشيندڙ ميمبرن تي هميشه

آزاد خيالي جي نعري هيٺ پارٹي سخت نظر رکڻ گهرجي ۽ اهڑن ماڻهن کان چوكس ٿيڻ گهرجي، جيكي

۾ نظرياتي انتشار ڦهالئڻ گهرن ٿا ۽ ان کي نظرياتي ڇكتاڻ جو آزادانه عمل قرار ڏيندي پارٹي جي نظرياتي

پورهيت پارٹين جي اندر اهڑا ماڻهو موجود هوندا آهن، جيكي پارٹي ۾ . وحدت کي نقصان رسائين ٿا

رٹي جي اندر بحث ۽ مباحثي جي آزادي ۽ تنقيد جي اهڑي نظرياتي اتحاد جي مخالفت كندا آهن ۽ پا

اندر آزادانه نموني پنهنجا مؤقف رکڻ ۽ ان مؤقف جي دفاع ال تشريح پيش كندا آهن، جنهن هيٺ پارٹي

اهڑن ماڻهن وٽ پارٹي جي پروگرام کان الڳ پنهنجا . گروهه بنديون پيدا كرڻ جا عمل شامل هوندا آهن

اهو . هو پاڻ کي پارٹي جي اكثريت جي فيصلن جي تابع نه سمجهندا آهن. ر هوندا آهنپروگرام ۽ منشو

جيكڎهن اهڑن ماڻهن تي . اهڑي نظرياتي آزادي جا قائل هوندا آهن، جيكا انتشار جي عالمت هوندي آهي

.دا آهنضابطو نه كيو ويو ته هو پارٹي جي سرگرمين کي مفلوج كري، پارٹي کي تباهه ۽ برباد كري ڇڎين

كاركنن کي پارٹي جي اجالسن اندر بحث دوران، مركزي قيادت ۽ پارٹي كاركنن جي

پر اكثريت را سان ٿيل فيصلن بعد انهن فيصلن تي عمل . اكثريت سان اختالف رکڻ جو ته حق هوندو آهي

چو نه كرڻ، انهن خالف ٻاهر وڃي كم كرڻ يا انهن فيصلن کي شكست ڏيارڻ يعني پنهنجي مؤقف کي س

ثابت كرڻ ال شعوري طور تي انهن فيصلن جي شكست ال كم كرڻ جي كنهن کي به اجازت نه هوندي

. پارٹي اندر كنهن به گروهه طرفان اهڑيون كوششون، پارٹي ڊسيپلين جي خالف ورزي هوندي آهي. آهي

جهد كري، کين پارٹي کي اهو حق هوندو آهي ته هو اهڑن مڑني گروهه پرستن ۽ منحرفن خالف سخت جدو

اهڑن ماڻهن کي پارٹي مؤقف جي مخالفت . يا ته سڌي راهه تي آڻي يا کين پنهنجن صفن مان تڑي كڍي ڇڎي

پارٹي جيكڎهن اهڑن ماڻهن کي خارج نه كيو، . ال پارٹي جو نالو استعمال كرڻ جي اجازت نه ڏيڻ گهرجي

اها . ٹي اڳتي هلي الزمي طور ٹٹي وينديجيكي پارٹي جي نظرين جي ابتڑ نظرين جي وكالت كن ٿا ته پار

.پهريان نظرياتي اعتبار کان ٹٹندي ۽ بعد ۾ تنظيمي اعتبار کان به ٹٹي ويندي

پر پارٹي جي اوسر ۽ استحكام . پورهيت پارٹين ال صرف نظرياتي اتحاد ئي كافي ناهي هوندو

ڇاكاڻ ته جيستائين . ليل هجيال ضروري آهي ته سندس نظرياتي اتحاد کي تنظيمي اتحاد جي ٹيك م

پارٹي تنظيمي طور تي مضبوط ۽ سگهاري نه آهي، تيستائين صحيح نموني عوام جي قيادت وارو كردار

پورهيت پارٹي جي تنظيمي زندگي منظم هجي ۽ اهڑن . پروقار نموني سان ادا كري نه سگهندي

سخت پارٹي نظم ۽ ضبط . ابند هجنمستحكم قدرن ۽ اصولن تي قائم هجي، جنهن جا سڀ پارٹي ميمبر پ

پارٹي ۽ سندس ميمبر جو پاڻ ۾ رشتو ائين هجي جو . ئي فيصلن تي صحيح نموني عمل كرائي سگهي ٿو

پارٹي پنهنجي هر ميمبر جي ذميواري پاڻ تي کڻي ۽ ساڳي طرح ان جو هر ميمبر پارٹي جي ذميواري پاڻ تي

فيصال تسليم كن، کين مٿين سطح جي فيصلن جو كاركنن ال الزمي هجي ته هو اكثريت جا . کڻي

اهڑي طرح سندن قيادت کي هيٺيان کان آيل فيصلن جو پابند رهڻ گهرجي ۽ اها پارٹي . پابند رهڻ گهرجي

تنظيمي وحدت نالو ئي قيادت جو كاركنن ڏانهن ۽ كاركنن جو قيادت . كاركنن ڏانهن جوابده هجي

.ڏانهن جوابده هجڻ آهي

پر ان جا . ه شك ناهي ته پارٹي هك رضاكارانه اجتماع جي حيثيت رکندي آهيان ڳالهه ۾ كوب

انهن پابندين ۾ . ميمبر توڙي قيادت پنهنجي مرضي سان پنهنجي مٿان كجهه پابنديون قبول كندي آهي

. اهو شرط به الڳو هوندو آهي ته هو پارٹي پروگرام، قائدن ۽ ضابطن جي سختي سان پابندي كندا

هن اصولن تي عمل نه كيو ويندو ته پارٹي هك وحدت جيان قائم رهي نه سگهندي ۽ نه ئي جيكڎهن ان

جيكڎهن پارٹي اندر نظم ۽ ضبط نه هجي ته اها . پنهنجي كنهن فيصلي تي عمل كرائي سگهندي

.صرف گپشپ ۽ بكواس كندڙن جي هك كلب بڻجي ويندي

ڇاكاڻ ته ٻاهر . ل بڻائيندو آهيپارٹي جي كاركنن جو كردار، نظم ۽ ضبط کين عوام وٽ مقبو

ان . جا ماڻهو پارٹي جي كاركنن جي عملن ۽ كردار جي ئي بنياد تي پارٹي کي سٺو يا خراب سمجهندا آهن

كري پارٹي كاركنن ۽ قيادت کي روزمره جي كمن ۾ پنهنجي عمل ۽ كردار جو زنده مثال پيش كرڻ

ئي ۽ سندن عملن کي ڏسي پاڻ عمل كرڻ تي جيئن عوام سندن اتحاد کي ڏسي متحد ٿيڻ شروع ٿ.گهرجي

.آماده ٿئي

پارٹي جا عوام سان گهاٹا الڳاپا هجڻ گهرجن) 4(

پورهيت انقالبي پارٹي صرف ان صورت ۾ معاشري جي انقالبي تشكيل ۽ تعمير ۾ كاميابي سان

ڇاكاڻ ته عوام. قائدانه كردار ادا كري سگهي ٿي، جڎهن کيس عوام جي مكمل حمايت حاصل هجي

پارٹي کي انقالب ال عوام کي متحد ۽ منظم كرڻ . تاريخ جو خالق آهي ۽ هو ئي انقالب آڻي سگهي ٿو

ڇاكاڻ ته عوام جو وڏو تعداد صرف ان صورت ۾ توازن پنهنجي حق ۾ كري سگهي ٿو، جڎهن اهو . گهرجي

جي طور عوام کي علم پارٹي ئي مهيا كندي آهي ۽ جدوجهد. متحد هجي ۽ علم سندس قيادت كري

جڎهن پارٹي عوام جي تعليم ۽ ترتيب كندي آهي ته کيس عوام جي وڏن . طريقن کان واقف كندي آهي

.حلقن جي حمايت ۽ مدد حاصل ٿيندي ويندي آهي

پارٹي عوام وٽ تڎهن پاڻ کي مڃائي سگهندي آهي، جڎهن هك ته هو ان سان مسلسل گهرن الڳاپن

رورتن کي خود پنهنجا مسئال ۽ ضرورتون سمجهندي انهن ال ۾ هوندي آهي، ٻيو ته انهن جي مسئلن ۽ ض

ظاهري ڳالهه آهي ته . ان ئي صورت ۾ پارٹي کي عوام جو اعتماد حاصل ٿيندو آهي. جدوجهد كندي

. پارٹي تي عوام جو اعتماد اهڑي شي ناهي، جيكو کيس هك دفعو حاصل ٿيڻ بعد هميشه حاصل رهي

مٿن سندن دوستن ۽ دشمنن جا . داخلي ۽ خارجي اثر پوندا رهندا آهن پورهيت عوام جي شعور ۽ جذبن تي

ان ال ضروري آهي ته پارٹي عوام منجهه پنهنجو اعتماد برقرار رکڻ ال لڳاتار ساڻن . نظرياتي اثر پوندا آهن

پارٹي کي عوام ۾ كم كرڻ وقت، انهن جي جذبن کان . گهري الڳاپي ۾ هجي ۽ سندن تربيت كندي رهي

هي حاصل هجي ۽ کيس ڄاڻ هجي ته عوام سندس ڏنل پروگرام کي سمجهڻ ۽ ان کي قبول كرڻ ال آگا

ان ڳالهه جو مقصد صرف اهو ناهي ته پارٹي فقط عوام جي تقليد كندي رهي ۽ . كيتري قدر تيار آهي

ي خاموشي سان انهن جي نظرياتي ۽ سياسي پختگي جي سطح کي ڏسندي، ان عوامي شعور منجهان پنهنج

کيس قيادت كرڻ وقت . راهه ٺاهي، پر انقالبي پارٹي جو اهو به كم هوندو آهي ته اها عوام جي قيادت كري

کيس عوام جي . صرف پنهنجن تجربن ۽ ڄاڻ تي نه ڀاڙڻ گهرجي، پر عوام جي تجربن مان به سکڻ گهرجي

جدوجهد ۾ پارٹي جو پورهيت عوام جي انقالبي . هر ڳالهه ٻڌڻ گهرجي ۽ سندن مشورا قبول كرڻ گهرجن

ان جو دارومدار ان ڳالهه تي هوندو آهي ته پارٹي . كردار، عوام سان پارٹي جي ڳانڈاپي ۾ لكل هوندو آهي

كهڑي حد تائين عوام جي شعوري سرگرمين ۽ توانائين کي منظم كرڻ، سنوارڻ ۽ ان کي سياسي رهنمائي

.فراهم كرڻ جي صالحيت رکي ٿي

د حاصل كرڻ ال ضروري آهي ته اها عوام تي ڀروسو كري ۽ عوام مٿس پارٹي ال پنهنجا مقص

. عوام منجهه پارٹي صرف انهن مضبوط بنيادن تي قائم ٿي سگهي ٿي. اعتماد كندي، ان جي حمايت كري

پارٹي پنهنجن سرگرمين سان عوام ۾ اهو احساس جاڳائي ته انقالب خود سندن مفاد ۾ آهي ۽ ان جي

.ن، ذهن ۽ ارادي جي محتاج آهيكاميابي به سندن هٿ

پنهنجي عمل جو تنقيدي جائزو وٺڻ) 5(

جيكڎهن . پورهيت عوام جا دشمن ۽ سندن پگهاردار ٹوال، تجربيكار، طاقتور ۽ چاالڪ آهن

هو شكست کائيندا آهن ته به عوام جي طاقت کي ٹوڙڻ ۽ تباهه كرڻ جي مسلسل كوشش ۾ مصروف

هر ننڍي وڏي غلطي مان فائدو حاصل كرڻ ۽ عوام ۾ پارٹي جي اثر هو انقالبي پارٹين جي . هوندا آهن

عوام جي حقن ۽ . ۽ رسوخ کي كمزور كرڻ ۽ ان تي عوام جو اعتماد ٹوڙڻ جي كوشش كندا آهن

ان كري انقالبي . نجات ال جدوجهد كندڙ پارٹي ۽ ان جي قيادت کان به غلطيون ٿي وينديون آهن

ڳالهه اهم آهي ته اهي لڳاتار پنهنجن غلطين جو تجزيو كن ۽ ان مان سبق پارٹين ۽ سندن قيادت ال اها

پر . پارٹين کي پنهنجن حاصالتن ۽ فتحن جي ڏس ۾ مبالغه آرائي کان كم وٺڻ نه گهرجي. حاصل كن

ماضي جي مڑني كمن ۽ تجربن جو تنقيدي جائزو وٺڻ گهرجي، ته جيئن وقت گذرڻ سان گڎ نه صرف

سگهجن، پر اهي كٺي ٿي اهڑا پهاڙ نه بنجي وڃن، جن جو ازالو يا ته مشكل ننڍيون غلطيون دور كري

.ٿي وڃي يا ازالو كرڻ جو وقت ئي گذري وڃي

انقالبي پارٹين کي كيتريون ئي سوڀون حاصل ڇو نه ٿين پر پو به سندن كاركنن ۽ قيادت کي

پنهنجن . د کي جاري رکڻ گهرجيخوشفهمي ۾ مبتال ٿي، هٿ تي هٿ رکي وهڻ نه گهرجي، پر لڳاتار جدوجه

فتحن تي ناز كرڻ ۽ ناكامين تي شرمسار ٿيڻ بدران پنهنجي سرگرمين جو تنقيدي جائزو وٺڻ گهرجي ۽

پنهنجن غلطين جو کلي . پاڻ منجهان كچايون ڦكايون دور كري، ٻيهر جدوجهد ال تياري كرڻ گهرجي

قار مجروح نه ٿو ٿئي، پر ان جي ابتڑ ان جو ان اعتراف سان پارٹي جو و. دل سان اعتراف كرڻ گهرجي

ان كري انقالبي پارٹين کي . احترام ويتر وڌي وڃي ٿو ۽ عوام ان تي وڌيك اعتماد كرڻ شروع كري ٿو

کيس پنهنجي كمزورين کان خوفزده . پنهنجن غلطين ۽ خامين کي آڏو آڻي، انهن جو تدارڪ كرڻ گهرجي

. كونه كو رستو ڳولهڻ گهرجيٿيڻ نه گهرجي، پر انهن تي ضابطو آڻڻ ال

كاركنن ۽ قيادت . پارٹين جي اندر تنقيد ۽ خود تنقيد، هر شخص جو حق ۽ فرض هوندي آهي

كنهن به . کي خود تنقيدي جذبي کي اپنائڻ گهرجي ۽ خامين ڏانهن غير مصالحانه رويو اختيار كرڻ گهرجي

پارٹين کي تنقيد کي دٻائڻ يا وري . ت ٿيندو آهيقيمت تي درگذر كرڻ وارو رويو پارٹين ال نقصان ڏيندڙ ثاب

تنقيد كندڙن جي تذليل كرڻ وارن ماڻهن جو سخت احتساب كرڻ گهرجي ۽ جيكڎهن ضروري ٿئي ته

.کين پارٹي مان ئي كڍيو وڃي

پارٹين يا ان جي ادارن اندر تنقيد مان اها ڳالهه ظاهر ٿيڻ گهرجي ته تنقيد جو بنياد خامين کي

جيستائين خود تنقيد جو واسطو آهي ته ان جو . تحال کي بهتر بنائڻ تي ٻڌل آهيٺيك كرڻ ۽ صور

اظهار عملي سطح تي ٿيڻ گهرجي ۽ اها خبر پوڻ گهرجي ته اهو شخص يا پارٹي خامين دور كرڻ ال

.عملي طور تي تيار آهي يا صرف زباني ۽ لفاظي كري رهي آهي

ڻ گهرجي، جيكي هر ننڍي وڏي ڳالهه کي وڌائي پارٹين اندر اهڑن نقادن جي به حوصله شكني كر

يا كنهن . چڑهائي پيش كن ۽ هو فردن جي غلطين کي سڄي پارٹي سان منسوب كرڻ جي كوشش كن

اهڑا نقاد، اصل ۾ پاڻ کي ته . پاليسي کي الڳو كرڻ دوران ٿيل غلطين کي خود پاليسي جي غلطي كوٺين

ڇاكاڻ ته هو پاڻ ته عمل نه . ۾ اهي پارٹي جا گهڻ گهرا نه هوندا آهنپارٹين جا وفادار چوائيندا آهن، پر اصل

پر عمل كندڙ ماڻهن تي بيجا بهتان بازيون ۽ تنقيديون كندا آهن ۽ اهڑن ماڻهن جي تنقيد جو . كندا آهن

.مقصد تعمير نه پر تخريب هوندو آهي

”����� �ئ �����“

�����ي �ئئ�و

پڑهڻ شروع كيا ته ” آج كا سندهه“۽ ” سندهه كا مقدمه“، ”پنجاب كا مقدمه“ جڎهن مان

پڑهندي، جيكي به ڳالهيون غلط محسوس كيون ۽ جيكي تاريخي كوڙ ۽ بد ديانتيون نظر مان گذريون،

جيئن ته انهن مڑني كتابن تي . انهن تي ان ئي وقت كتاب جي حاشين تي پنهنجو نقطي نظر لکندو ويس

ان كري اهي حاشين تي لکيل ٹكرا جيئن جو . ني تنقيدي مقاال لکڻ جو كوبه ارادو كونه هوباضابطه نمو

جيئن انهن كتابن پڑهڻ وقت . تيئن بنا كنهن مددي كتاب استعمال كرڻ جي، هن شكل ۾ آندا اٿم

جاب پن“ان سلسلي ۾ . منهنجي ذهن ۾ انهن كتابن ۾ ڏنل ڳالهين بابت پيدا ٿيل تنقيدي رايا محفوظ ٿي وڃن

سندهه “ان كري هاڻ . ۾ اچي چكا آهن” سنڌي قوم جو مقدمو“جا حاشيه هك ننڍڙي كتاب ” كا مقدمه

.جا تنقيدي حاشيه هن مقالي جي صورت ۾ حاضر آهن” كا مقدمه

جي مهاڳ ۾ جناب شكيل احمد ضياء صاحب جي ” سنڌي قوم جو مقدمو“مان پنهنجي مقالي

: نظر وڌي هئي تي كجهه هن ريت” سندهه كا مقدمه“كتاب

جڎهن شكيل صاحب جو اهو كتاب منهنجي نظر مان گذريو ته دل کي سخت صدمو پهتو، جو “

جي جواب ۾ گهٹ پر اردو ڳالهائيندڙن جي حمايت ۽ ) پنجاب كا مقدمه(اهو كتاب حنيف رامي جي كتاب

پر اصل ۾ اهو رکيو هو، ” سندهه كا مقدمه“شكيل صاحب كتاب جو نالو ته . بچا ۾ وڌيك لکيل هو

ان ۾ حنيف رامي کي مظلوم قومن خاص كري . هيو” مهاجرن جو مقدمو“نه پر ” سنڌ جو مقدمو“كتاب

سنڌين مٿان كيل جارحانه حملن جو جواب ته ڏنل كونه هو، پر اردو ٻولي ۽ يوپي، سي پي جي ثقافت کي

وارث ڄاڻائڻ جي وڌيك اجاگر كرڻ ۽ اردو ڳالهائيندڙ طبقي کي بنا كنهن شريك جي هن ملك جو

ان صورتحال معلوم ٿيڻ بعد منهنجي اندر ۾ ان ستل جذبي وري كر موڙيو ته مان نه . كوشش ٿيل هئي

صرف حنيف رامي کي جواب ڏيان، پر شكيل صاحب، جنهن مٺڑي ۽ ٻاجهاري نموني سنڌ جو نالو استعمال

رڪ (” .کيس جواب ڏيان كري، اسان مٿان پنهنجي حاكميت مڑهڻ جي كوشش كئي آهي، ان جو به

)4- مهاڳ، ص” سنڌي قوم جو مقدمو“سنڌي،

مان شكيل صاحب جي كتاب جي ذري پرزي تي ته ڳالهائڻ كونه ٿو گهران ۽ نه وري ان جي ضرورت

ڇو جو شكيل صاحب پنهنجي كتاب ۾ جيكا غلط بياني كئي آهي ۽ جيكا تاريخي حقيقتن سان . آهي

پر پاكستان ۾ رهندڙ . ردو ليکك هجڻ ناتي كا نئين ڳالهه كانه آهيهٿ چراند كئي آهي، سا سندس ال ا

هر اردو ليکك پو چاهي اهو ٺيٺ رجعت پسند هجي يا ترقي پسندي جي ويس ۾ ويڑهيل جديد رجعت پسند

هجي، ان جي هتان جي قومن، انهن جي قومي ٻولين ۽ تهذيبن ڏانهن اهڑو ئي اڻ وڻندڙ ۽ منافقت تي ٻڌل رويو

سندس ان منافقت جي جواب ۾ سنڌي ٻولي اندر كيترائي كتاب ڇپجي پڌرا ٿي چكا . آيو آهيرهندو

ان كري مان هن مقالي اندر چند . جيكي پنهنجي جا تي مستند ۽ تنقيدي لحاظ کان معتبر آهن. آهن

.اهڑيون ڳالهيون كرڻ گهران ٿو، جن کي ليکك منجهائڻ ۽ پردي ۾ رکڻ جي وڏي كوشش كئي آهي

* * *

. ع منهنجي آڏو آهي1987كراچي، اپريل ” سندهه كا مقدمه“شكيل احمد ضيا جو كتاب

اهو ٹكرا . پاكستان ٻن تهذيبن جي ٹكرا جي نتيجي ۾ وجود ۾ آيو“تي لکي ٿو ته، 9مصنف صفحي

هندو مسلم تهذيبن جو منطقي ٹكرا . انهن صوبن ۽ عالئقن ۾ نه ٿيو، جيكي اڄ پاكستان ۾ شامل آهن

جناب شكيل ” .مسلمانن جي تهذيب غالب تهذيب هئي. نهن عالئقن ۾ ٿيو، جيكي اڄ ڀارت ۾ شامل آهنا

صاحب جو واسطو ان ٹولي سان آهي، جيكو پاكستان ٺهڻ جي صورت ۾ هتي مسلم قوميت جي سهاري

ان كري هن . هيٺ اچي، هتان جي اصل قومن جي ٻولي، كلچر ۽ اقتصادي وسيلن تي قابض بنجي ويو

نجي ان قبضي ۽ ڦرلٹ کي جائز قرار ڏيڻ ال دنيا جي مڑني تسليم كيل اصولن ۽ نظرين کي پٺي پاڏو پنه

ان كري شكيل . اڇالئي، اهڑا نظريا ۽ تخيل گهڑي ورتا، جيكي سندن ناجائز قبضي جو بچا كن پيا

و ڄاڻايو صاحب پاكستان جي وجود کي ٻن تهذيبن يعني هندو مسلم تهذيب جي ٹكرا جو منطقي نتيج

پهريون عرض ته شكيل صاحب اهو مذهبي تهذيبن وارو نظريو خبر ناهي ته كٿان هٿ كيو آهي يا . آهي

مذهب تهذيبن کي . كهڑي بنياد تي پاڻ گهڑيو آهي؟ تهذيبون قومن جون هونديون آهن، نه مذهبن جون

هزارها سالن جي پر قومون پنهنجي جاگرافيائي وطنن اندر. پنهنجي بدن مان جنم كونه ڏيندا آهن

ان تشكيلي دؤر ۾ انهن قومن جا مذهبي نظريا . جدوجهد جي نتيجي ۾ تهذيبن جي تشكيل كنديون آهن

ان جي تهذيب، سنڌي ماڻهن جي : اسان هتي سنڌي قوم جو مثال وٺون ٿا. ۽ فكر تبديل ٿيندا رهندا آهن

. ذهبي نظريا تبديل ٿيندا رهياان وچ ۾ هتي جي ماڻهن جا م. لکين سالن جي جدوجهد جو عظيم ثمر آهي

كڎهن جين مت ته . كڎهن هتي جي ماڻهن هندو ڌرم قبول كيو ته كڎهن ٻڌمت جا پيروكار رهيا

پو به انهن مذهبي ۽ نظرياتي تبديلين كري كڎهن به سندن تهذيب نه . كڎهن وري اسالم جا پوئلڳ ٿيا

اها اول کان سنڌي تهذيب رهي ۽ هميشه . وئيهندو بڻجي وئي ۽ نه وري اسالم سان نوازجي مسلم تهذيب ٿي

اڄ به سنڌي هندو توڙي مسلم، . پو چاهي سڀاڻي سندن مذهب يا نظريو كهڑو به رهي. سنڌي تهذيب رهندي

.جين توڙي ٻڌ جي ساڳي تهذيب آهي، ساڳي ٻولي آهي، ساڳيو لباس، ريتون رسمون ۽ هيرا آهن

تهذيب كنهن قوم جي ريتن . ڳالهائڻ گهرون ٿا ان مسئلي تي اڳتي وڌڻ کان اڳ اسان تهذيب تي

. رسمن، اٿڻين وهڻين، فن اڏاوت، رهائشي طور طريقن، کاڌي، لباس، تفريح، ٻولي ۽ ادب وغيره جو نالو آهي

جڎهن . مصنف جنهن مسلم تهذيب جو تصور گهڑيو آهي، سو خبر نه آهي ته كهڑي بنياد تي گهڑيو آهي

ان کان اڳ عربن جي رهڻي كهڻي، رسمون رواج، لباس وغيره جيئن اڳ عربستان جي ڌرتي تي اسالم آيو ته

ان كري عربن جي تهذيب کي اسالمي تهذيب كونه ٿو . هيو، سو اسالم جي نزول کان پو به ائين رهندو آيو

ڇا هندوستان ۾ رهندڙ اردو ڳالهائيندڙ مسلمان، اسالم جي اچڻ کان . اها عربي تهذيب آهي. سڎي سگهجي

كنهن ٻئي ڌرم جا پوڄاري هئا، ان وقت غير مهذب هئا يا ان وقت سندن اهائي ساڳي تهذيب يعني اڳ جڎهن

كڑتو پاجامو، شيرواني، پان، قوالي كانه هئي، جيكا اسالم جو شرف حاصل كرڻ بعد به سندن رهندي

و پائي، ڇا هنن اسالم جو شرف حاصل كرڻ بعد پنهنجو اڳيون كڑتو ۽ پاجامو الهي، عربن وارو جب. آئي

. عربن واريون رسمون رواج اختيار كري، هندو تهذيب مان مٹجي اسالمي تهذيب جي دائري منجهه اچي ويا

جيكڎهن صرف ان بنياد تي هتان . جي نه ته پو اهو مذهبي تهذيبن واري نظرئي ۽ تخليل جو مطلب ڇا آهي

ت ۽ ٻولي تان هٿ کڻائڻ ۽ اردو جي قومن مٿان غلبو حاصل كري انهن کي اسالم جي نالي ۾ پنهنجي ثقاف

نه ته اهڑي واحيات ۽ غير . ٻولي ۽ مغليه ثقافت اختيار كرڻ ال مجبور كرڻ جو حربو آهي ته ٺيك آهي

تي تنقيد ” پنجاب كا مقدمه“ضيا صاحب جنهن كتاب . سائنسي تصور گهڑڻ جي كابه ضرورت كانه آهي

مي، ضيا صاحب کان وڌيك حقيقت پسندي جو كندي، اهو تصور پيش كيو آهي، ان جي ليکك حنيف را

ثبوت ڏيندي، پنهنجي كتاب ۾ ان تصور کي رد كيو آهي ۽ پنجابي قوم کي پنهنجي ٻولي، تهذيب ۽ ثقافت

.جيكا ڳالهه كنهن به طرح مذمت الئق نه آهي. جي بچا ۽ بقا ال تيار كري اڳتي وڌڻ جو سڎ ڏنو آهي

صاحب پنهنجي فن تحرير سان لكائڻ ۽ منجهائڻ جي هاڻ اصل مسئلو، جنهن کي شكيل ضيا

شكيل صاحب، ان پرماري طبقي . ”پاكستان جي وجود ۾ اچڻ جو سوال“كوشش كئي آهي، اهو آهي

ان كري هن صاحب پاكستان جي . جو ڀرجهلو آهي، جنهن جون پاڙون عالمي سامراجي نظام ۾ کتل آهن

اصل ۾ پاكستان . هپ سان لكايو ۽ منجهايو آهيوجود ۾ اچڻ جي اصل سبب کي وڏي هوشياري ۽ ڏا

پر ان جو اصل سبب عالمي . مسلمانن کي هندن کان تحفظ ڏيڻ جي كارڻ كري وجود ۾ كونه آيو آهي

سامراج کي هن عالئقي ۾ پير کپائڻ ۽ برصغير ۾ ورهاڱي کان اڳ هلندڙ سامراج دشمن تحريك کي ناس

اري کي روكڻ، عالمي سماجوادي نظام جي ٿيندڙ كرڻ، گڎيل هندستان جي مكمل آزادي ۽ خودمختي

جڎهن . پيش قدمي آڏو هك مذهبي رجعت پسند ديوار اڀي كرڻ ئي پاكستان جي وجود جو اصل سبب آهي

برصغير ۾ هندو مسلم عوام متحد ٿي انگريز سامراج خالف جنگ آزادي شروع كئي ۽ برصغير ۾ ترقي

انهن جي ڏيهي ڇاڙتن مٿان فتحن مٿان فتحون حاصل پسند، عوام دوست ڌريون رجعت پسند حكمرانن ۽

كرڻ لڳيون ته سامراجي حكمرانن عوام دوست قوتن جي ان پيش قدمي کي روكڻ ۽ برصغير کي وڌيك

عرصو پنهنجن ظالم چنبن ۾ سك رکڻ ال مذهبي بنيادن تي پنهنجي ڇاڙتن طرفان مذهبي تنظيمون ۽

ي بنيادن تي تفرقي جو شكار بنجي پنهنجو اصل مقصد جيئن عوام مذهب. پارٹيون جوڙائڻ شروع كيون

. ڀلجي مذهبي جنونيت جي اهڑي باهه ۾ وڃي پئي جو صدين تائين ان مان پنهنجو پاڻ آزاد نه كرائي سگهي

سامراجي ڌريون، جن مٿان سوويت يونين ۾ آيل پهريون پورهيت انقالب، هك ڀوت جيان المارا ڏئي رهيو هو

ائنيل هو ته جيكڎهن برصغير ۾ ترقي پسند قوتون كاميابي سان همكنار ٿين ۽ سندن ذهنن ۾ اهو ڊپ ڇ

ٿيون ته پو سامراجي ڌرين جا ڏکڻ ايشيا مان هميشه ال ٹپڑ ٻڌجي ويندا ۽ برصغير پڻ سماجوادي انقالبين

ان .ان كري ضروري هيو ته برصغير ۾ ايندڙ انقالب جو رخ موڙيو وڃي. جو هك اڏول اتحادي بنجي ويندو

جنهن کي استعمال كري برصغير ۾ هلندڙ تحريك . ال صرف هك حربو بچيو هو، سو هيو مذهبي جنون

هٿراڌو مذهبي جماعتون کڑيون كري، انهن سان ساز باز كري برصغير جي قسمت جو . ۾ ڏار وڌا ويا

کان به فيصلو اهڑو كيو ويو جو برصغير مان سامراجي ڌرين سڌي طرح نكري، ان تي اڻ سڌي طرح اڳ

اڳ برصغير انگريزن جي سڌي غالمي يعني هك كالوني هيو، پر پو . وڌيك مضبوط قبضو كري ورتو

برصغير جو ورهاڱو كنهن هندو يا مسلم ليڈر يا كنهن گروهه جي . اهو هك جديد بيٺكيت بنجي ويو

برصغير جي ان كري . قربانين جو نتيجو كونه هيو، پر اهو عالمي سامراج جي هك سازش جو نتيجو هو

ورهاڱي يا پاكستان جي وجود کي كن تهذيبن جو ٹكرا يا اردو ڳالهائيندڙ مسلم عوام جي جدوجهد جو

ان جو جيئرو جاڳندو ثبوت اهو آهي جو اڄ پاكستان ۽ . ثمر كوٺڻ غلط ۽ حقيقتن سان هك مذاق آهي

مكمل خودمختياري هندستان ۾ ترقي پسند تحريك كچلجي ۽ تباهه ٿي چكي آهي ۽ ٻئي ملك پنهنجي

پاكستان . پاكستان سامراجي ملكن جي جديد بيٺكي راڄ جو شكار آهي. حاصل نه كري سگهيا آهن

عالمي اشتراكي تحريكن، مظلوم قومن جي آزادي پسند تحريكن، پورهيت انقالبن خالف هك

.سامراجي اڏي جي حيثيت اختيار كري چكو آهي

اوڀر پاكستان ۽ موجوده پاكستان “رمائي ٿو ته، تي اڳتي ف 9شكيل ضيا صاحب ان ئي صفحي

پنجاب جا . جي كنهن به عالئقي جي ثقافت جو هندو كلچر، هندو زبان ۽ هندو تهذيب سان ٹكرا نه هيو

مذهب . غير مسلم پنجابي، سنڌي جا غير مسلم سنڌي، صوبي سرحد جا غير مسلم پشتو ڳالهائيندا هئا

هي بنياد صرف انهن عالئقن ۾ هيو، . جي فضا يا ذهنيت پيدا ٿيجي بنياد تي كڎهن كڎهن وقتي فساد

شكيل ضيا وڏي كوشش كندي به حقيقت کي لكائي نه سگهيو ۽ ” .جتي اردو ڳالهائي ويندي هئي

پنهنجي هندو مسلم تهذيب واري نظرئي جي ساڳئي صفحي تي ترديد كئي آهي ۽ پاكستان جي قومن جي

اهڑي طرح . اتان جون عالئقائي تهذيبون يا ٻوليون سڎي وڌو آهي تهذيبن کي مسلم تهذيبن جي بدران

چور چوري کان ته وڃي پر هيرا ڦيري کان “پر چوندا آهن ته، . پنهنجي ڏنل تصور جي پاڻ ئي نفي كئي آهي

سو وري هن دنيا جي مڃيل نظرئي ۽ سماجي سائنس جي اصولن جي نفي كندي، هندستان ” .كونه وڃي

ظرئي تحت هندو تهذيب كوٺيو آهي ۽ هندي زبان کي هندن جي قومي زبان چوڻ جي تهذيب کي مذهبي ن

جڎهن تان مان اڳئي چئي چكو آهيان ته زبان ۽ كلچر نه هندو . بدران ان کي مذهبي زبان هندي كوٺيو

هندي ٻولي نه هندو مذهب جي پيداوار . ٿيندا آهن ۽ نه وري مسلمان، پر اهي قومن جي نمائندگي كندا آهن

جهڑي طرح عربي زبان نه اسالم جي پيداوار آهي ۽ نه وري ان جي نمائندگي . نه وري ان جي نمائنده آهيآهي

ضيا صاحب . پر اها عربستان ۾ ان وقت به موجود هئي جڎهن اڃا اتي اسالم كونه آيو هو. كندڙ آهي

ي عالئقن ۾ هندو جنهن ڳالهه کي اسان سنڌين، بلوچن ۽ پختونن جي كمزوري كوٺيو آهي، يعني اسان ج

مسلم مذهبي فساد جو نه ٿيڻ ۽ ان ڳالهه کي هندستان جي اردو ڳالهائيندڙن جي خوبي ڄاڻايو آهي ته اتي هندن

. جو اسان سيكيولر رهيا آهيون. اصل ۾ اهائي اسان جي قومن جي خوبي آهي. ۽ مسلمانن جو ٹكرا ٿيو

جو اسان کي ملن ۽ مولوين جي فسطائي اسان مذهبي فتنن ۽ فسادن کان ان كري آجا رهيا آهيون،

پر اسان شاهه، سچل، سامي، . فرقيواريت توڙي هندن جي پنڈتن جي فتني ۽ فساد تي ٻڌل تعليم نه ملي آهي

جڎهن ته هندستان جي . سلطان باهو، گرو نانك، بلي شاهه، خواجه فريد جي صوفي ازم جا وارث رهيا آهيون

اورنگزيب جي فتني ۽ . سر سيد احمد خان جي فسطائي تعليم ملي آهييوپي، سي پي جي مسلمانن کي اقبال،

ان كري هو اڄ تائين ان جي اثر هيٺ جتي به رهيا آهن، اتي فتني ۽ فساد کي جنم . فساد جو فلسفو مليو آهي

هو جي هن وقت هندستان ۾ آهن ته به اتي . مذهبي جنون ۽ كٹرپڻو سندن حيات جو فلسفو رهيو آهي. ڏنو اٿن

وارنه فسادن جا خالق آهن، جي بنگال ۽ سنڌ ۾ رهيا آهن ته به هتان جي امن ۽ سكون کي مذهبي جنون فرقي

هتي رهي به هنن هندو مسلم فساد كرايا آهن، شيعه سني، ديوبندي، بريلوي فساد . سان تباهه كيو اٿن

امن عالم، جيئو ۽ جڎهن ته سنڌ برصغير جو اهو خطو رهيو آهي، جنهن هميشه مذهبي رواداري. كرايا آهن

اسان جي صوفين جي . جيئڻ ڏيو جي سيكيولر سوچ جي بنياد تي برصغير کي امن ۽ آشتي جو سبق ڏنو آهي

تعليم جي ئي نتيجي ۾ جڎهن برصغير ۾ مذهبي جنون عروج تي هيو، تڎهن به سنڌ ۾ شاهه، سچل، سامي،

هندن توڙي مسلمانن جا گڎيل نڌي ڀڳت كنور رام، دلپت، ڄيٺمل پر سرام، آ آ قاضي، گربجشاڻي س

جڎهن ته ان . قومي هيرا رهيا آهن ۽ انهن جي تعليم جي روشني ۾ سنڌ کي عظمتن جي مينار تي رسايو آهي

.انساني ماڻهپي کان اسان جا اردو دان جتي به رهيا آهن، محروم رهيا آهن

* * *

اكستان جي تهذيب کي يو واري باب ۾ پ” پاكستان تهذيب جي حوالي سان“شكيل ضيا صاحب

ضيا . پي، سي پي جي اردودانن جي فتني ۽ فساد واري تهذيب كوٺيو آهي ۽ ان جي ٻولي اردو قرار ڏني آهي

صاحب جي ڄاڻ ال عرض آهي ته پاكستان اندر نه كا اردو تهذيب كو وجود رکي ٿي ۽ نه وري اها نام نهاد

ولي پاكستان جي وارث ٻولي آهي، پاكستان وٽ نه كا تهذيب، پاكستان جي تهذيب آهي ۽ نه وري سندن ٻ

پنهنجي الڳ تهذيب آهي ۽ نه وري كا پاكستاني ٻولي آهي، نه وري پاكستان کي پنهنجو جدا تاريخي

پاكستان چئن جدا قومن جو ملك آهي، جن کي پنهنجون الڳ الڳ قومي زبانون، قومي . تشخص آهي

ا جي پاكستاني تهذيب نه وري اردو ٻولي جون محتاج سي نه شكيل ضي. تهذيبون ۽ قومي تشخص آهن

ان كري شكيل ضيا کي عرض آهي ته هو اسان مسكينن مٿان اهو سڀ كجهه اسالم ۽ پاكستان . آهن

اصل ۾ اردو كا مسلم تهذيب نه آهي، پر اها هندستان جي . جي پياري نالي ۾ مڑهڻ جي كوشش نه كري

اجامو پائڻ، شيرواني اوڍڻ، پان کائڻ ۽ قوالي ڳائڻ واري تهذيب کي سندن پ. يوپي، سي پي جي تهذيب آهي

پر اها صرف پاكستان ۾ ٹپڻ سان اسالم جو شرف حاصل كري، . هندستان جي تهذيب ته چئي سگهجي ٿو

نه وري سندن ٻولي اردو جيكا هندي جي بگڑيل صورت آهي، اها صرف پاڻ ۾ . اسالمي تهذيب ٿي نه ٿي سگهي

ركي زبانن جا لفظ سمائي، مسلمانن جي مذهبي ۽ پاكستانين جي قومي ٻولي ٿي سگهي عربي، فارسي ۽ ت

.ٿي

اها ٻولي مغل . سال مس آهي 250جناب شكيل صاحب کي اها بخوبي خبر هوندي ته اردو جي عمر

فوجي = جيكو اردو. اردو تركي ٻولي جو لفظ آهي. حكمرانن جي دؤر ۾ ان جي شاهي فوج کان شروع ٿي

اردو ٻولي هندستان جي كا فطري ٻولي كانه آهي، پر نظريه ضرورت تحت مغل . ه مان ورتل آهيخيمه گاه

حكمرانن پنهنجي لشكرين، جيكي جدا جدا ٻولين ڳالهائڻ وارا هئا، انهن جي وچ ۾ رابطي ال هندي زبان

ض آهي ان كري شكيل ضيا صاحب ال عر. منجهه كجهه عربي، فارسي ۽ تركي لفظ ٹنبي جوڙي وئي

ان . آهي) Dialect(ته اردو ٻولي كا جدا ٻولي كانه آهي، پر هندي جو هك بگڑيل نمونو يا ان جو هك لهجو

اتي جڎهن هن . ڳالهه تان هك واقعو ياد ٿو اچي ته هك پاكستاني آفيسر تركي جي دوري تي وڃي نكتو

اردو ٻولي جي واڌاري ۽ ڦهال ال جو نالو پڑهيو ته ڏاڍو خوش ٿيو ته اتي كو ” اردو اكيڈمي“هك جڳهه تي

. ڏسندس” اردو اكيڈمي“سو پنهنجي تركي ميزبانن تي زور ڀريائين ته مان پهريون . ادارو قائم كيل آهي

سو جڎهن موصوف اتي پهتو ته ڏاڍو شرمندو ٿيو جو اتي اردو ٻولي جي ترقي ۽ واڌاري ال كا اكيڈمي

لشكر جي معني ۾ =ڇو جو تركي ۾ اردو. وجي اكيڈمي هئيپر اها تركن جي هك ف. ٺهيل كانه هئي

.كم ايندي آهي

* * *

اسان جنهن ڳالهه جو گهڻي وقت کان رئڻو رئندا هئاسين ته پاكستان اسان ال نه پر صرف يوپي ۽ سي

چاهيندي اها ڳالهه نه. پي جي مسلمانن ۽ انهن جي ٻولي کي ٻين مٿان مڑهڻ ۽ ترقي وٺائڻ ال ٺاهيو ويو آهي

زبان هئي، جنهن کي تحفظ ) اردو(هي ئي “پاڻ لکي ٿو ته . تي ظاهر كري وڌي آهي 17-به شكيل ضيا ص

يعني نظرئي پاكستان جو مطلب اردو زبان جو ” .ال پهريان نظرئي پاكستان ۽ پو پاكستان وجود ۾ آيو

ستان مسلمانن کي هك الڳ ملك پاك. ان جو كنهن به طرح اسالم سان واسطو نه آهي. تحفظ ۽ ترقي آهي

پر ان . وٺي ڏيڻ ۽ نظرئي اسالم جي واڌ ويجهه ال حاصل كونه كيو ويو، جيئن اڄ تائين ڄاڻايو پئي ويو آهي

جناب شكيل . جو اصل مقصد اردو ٻولي جو تحفظ، اردو ڳالهائيندڙن جي جارحانه مفادن جو تحفظ ئي هيو

ي کي ترقي وٺائڻ ۽ ان کي پنجاب جي قومي ٻولي بنائڻ واري ضيا صاحب، حنيف رامي جي پنجابي ٻول

سا اسان سنڌي قوم جا . خيال جي جنهن نموني اسالم، پاكستان ۽ اردو جي آڙ وٺي مخالفت كئي آهي

ترقي پسند ۽ سيكيولر سوچ رکندڙ رهواسي صرف پنجاب جي باالدست رويي کي نظر ۾ رکي، كڎهن به

اسان پنجابي زبان کي پنجاب ۾ ان جي حق کان . يڻ ال تيار نه آهيونبرداشت كرڻ ۽ ان کي جائز قرار ڏ

اسان جنهن نموني . محروم كرڻ ۽ ان مٿان اردو کي مڑهڻ واري سوچ جي حمايت نه ٿا كري سگهون

اهڑي نموني جي پنجاب وارن پنهنجي ٻولي ۽ . پنهنجي ٻولي جي حقن ال جدوجهد كري رهيا آهيون

هد كئي ته اسان انهن سان هزارين اختالفن هوندي به اخالقي طور حمايت كلچر ال كا به جدوج

ڇو جو جيكا ٻولي اسان پاڻ مٿان مڑهڻ ال تيار نه آهيون، سا اسان كنهن به صورت ۾ . كنداسين

اسان صرف پنجاب جي باالدست . بلوچستان، پختونستان ۽ پنجاب مٿان مڑهڻ جي حق ۾ نه هونداسين

ي، اردو کي پنجابي زبان مٿان مڑهڻ واري پاليسي جي حمايت كري، ان کي ٻين كردار کي نظر ۾ رکند

جيكڎهن رامي . مظلوم قومن جي ٻولين کي ختم كرڻ ال جواز مهيا كرڻ جو موقعو نه ڏينداسين

صاحب، پنجاب وارن کي پنهنجي ٻولي ۽ كلچر جي حوالي سان قومي تشخص حاصل كرڻ ال جدوجهد جو

شل اها رامي صاحب واري سوچ پنجابين جي وڏي . ا ڳالهه اسان پاڻ ال نيك شگون سمجهون ٿاسڎ ڏئي ٿو ته اه

آبادي ۾ اچي ۽ هونه صرف پنهنجي ٻولي ۽ كلچر جي احيا ال جدوجهد كن پر ان سلسلي ۾ اردو جي

ست بردار حاكميت، جيكا ٻين قومن جي ٻولين مٿان مڑهيل آهي، ان جي حمايت كرڻ جي دعوي تان پڻ د

.ٿين

صاحب، اردو جي حق ۾ ۽ ان کي پاكستان جي اصل وارث ٻولي ثابت كرڻ ال جناب شكيل ضيا

اردو پاكستان جي “: تي لکي ٿو ته 116- ص. كتاب ۾ كيترن هنڌن تي پنهنجي ڄاڻ جا موتي پکيڑيا آهن

تي 72وري صفحي ” .ويندوقومي زبان آهي، ان کان سوا پاكستان ۽ پاكستاني قوم جو وجود بي معني ٿي

جيستائين اردو زبان جو واسطو آهي ته اهو واضع كيو ويو آهي ته اها “اردو جي تعريف كندي لکي ٿو ته

ان کي انهن تاريخي قوتن هي نالو ۽ . پاكستان جي، پاكستاني قوميت جي واحد نشاني ۽ واحد ضرورت آهي

”.مقام عطا كيو آهي، جن ئي پاكستان تشكيل كيو آهي

اسان شكيل ضيا صاحب جي اردو ٻولي بابت اٿاريل حجتن کي هك حقيقت پسند اردودان جي

اردو “۾ لکي ٿو ته ” پاكستان ۾ ٻولين جو مسئلو“محمود الحق عثماني پنهنجي مقالي . لفظن ۾ جواب ڏيون ٿا

حقيقت ٻولي کي مسلمانن جي ٻولي چوڻ يا اسالم سان اردو جي رشتي کي ڳنڈڻ جي كوشش كرڻ غلطي ۽

اردو جي ترقي ۾ هندو اديبن جو به ايترو ئي حصو آهي، جيترو مسلمان اديبن جو ۽ اڄ به . کان انكار ٿيندو

” .حالتن جي ناسازگي جي باوجود به هندستان ۾ اردو ادب تخليق ٿي رهيو آهي ۽ ٻولي ترقي كري رهي آهي

)35-ع ص1985مارچ –سنڌي ٻولي رت رتولي “رڪ سنڌي، مرتب، (

جهڑي طرح دنيا . ان سنڌ جا سيكيولر ۽ ترقي پسند ماڻهو كنهن به ٻولي جي خالف نه آهيوناس

پر ان جو . جون مڑئي ٻوليون محترم ۽ معتبر آهن، اهڑي طرح اردو ٻولي جي به پنهنجي هك حيثيت آهي

مٿان ٿاڦيو مطلب اهو نه آهي ته اردو ٻولي کي كن نظرين ۽ تخيلن جي سهاري كنهن ٻي ٻولي ڳالهائيندڙن

ڇا اردو ٻولي جا نادان دوست اردو ٻولي کي . اسان صرف اردو جي باالدست حيثيت جا مخالف آهيون. وڃي

هك مذهبي گروپ تائين محدود رکي، ان ٻولي جي ترقي ۽ واڌاري ال غير مسلم اديبن جي كيل كوششن

ار ڏيئي اردو ادب جي خزاني مان كك يا انهن جي تخليقن کي غير مسلم اردو قر. تي پاڻي ڦيرڻ چاهين ٿا

ڇا اردو ڳالهائيندڙ مسلمان صرف مذهبي جنون جي بنياد تي كرشن چندر، راجندر . آئوٽ كرڻ چاهين ٿا

سنگهه بيدي، ساحر لڌيانوي ۽ ٻين غير مسلم اردو اديبن کي مذهب جي حوالي سان اردو ادب مان خارج كرڻ

.پر اردو ٻولي جا نادان دوست آهنجي ها ته، پو هو اسان جا نه . چاهين ٿا

* * *

سو سال 9مسلمانن “تي لکي ٿو ته، 89- جناب شكيل ضيا صاحب اردو جي حق ۾ اڳتي ص

ان عظيم الشان . ان حكومت جي مختلف دورن ۾ هك تهذيب جي تشكيل ٿي. برصغير تي حكومت كئي

ان جو قيام ان تهذيب ۽ تاريخ جي پاكست. دؤر ۾ هك گڎيل زبان وجود ۾ آئي، جنهن کي اردو كوٺن ٿا

مٿين مڑني حوالن مان هك ڳالهه ظاهر ٿئي ٿي ته پاكستان اسالم جي تحفظ ۽ ” .حوالي سان وجود ۾ آيو

جنهن ڳالهه جو چاليهن سالن کان . برصغير ۾ رهندڙ مڑني مسلمانن جي تحفظ كرڻ ال وجود ۾ كونه آيو

ان جي اردو ڳالهائيندڙ جي ٻولي، كلچر ۽ جارحانه مفادن پر ان جو واحد مقصد هندست. پٹكو پٹيو ٿي ويو

مسلم قوم ۽ بعد ۾ پاكستاني قوم جو جيكو ڍنڍورو پٹيو پي . کي بچائڻ، وڌائڻ ويجهائڻ ال وجود ۾ آيو

اهو هيو پاكستان ۾ رهندڙ قومن جي ٻولين ۽ تهذيبن کي . ان جي پويان صرف هك مقصد لكل هيو. ويو

جيكڎهن . طور اردو ٻولي ۽ اردو دان طبقي جي مخصوص تهذيب مڑهڻ فنا كري انهن مٿان جبري

. پاكستان برصغير جي مسلمانن جي تحفظ ال وجود ۾ آندو ويو هو ته پو مسلمان صرف اردودان كونه هيا

ان كري انهن جي به تهذيبن ۽ ٻولين جو بچا . پر سنڌي، بلوچي، پختون، بنگالي ۽ پنجابي به مسلمان هيا

ڇا صرف مسلمانن جي ٻولي يا برصغير جا سڀ . كستان جي عظيم تر مقصد ۾ شامل هجي هاكرڻ پا

جي نه ته پو انهن . مسلمان هك ئي ٻولي اردو ڳالهائيندا هئا، يا ڇا انهن مڑني جي تهذيب ۽ كلچر هك ئي هو

:شكيل صاحب جي سڄي كتاب مان معلوم ٿئي ٿو ته. مٿان اردو مڑهڻ جو كهڑو جواز رهي ٿو

ردو معني اسالم ۽ اسالم معني اردو ا

اردو معني پاكستان ۽ پاكستان معني اردو

پاكستان جو تحفظ معني اردو ڳالهائيندڙ جو تحفظ ۽ باقي پاكستان ۾ شامل غير اردو

جي اردو ڳالهائيندڙن کان سوا باقي قومن جا ماڻهو ختم ٿيڻ نه چاهين ته . ڳالهائيندڙن تي منڌيئڑو

ڇو جو اردو دانن اسالم جي نالي ۾ هتان جي قومن . يڻ ال اردو ٻولي ۽ اردو تهذيب قبول كنپاكستاني ٿ

اردو ٻولي بابت اهي خيال نه صرف شكيل ضيا صاحب . کي بنا كنهن جنگ كرڻ جي فتح كري ورتو هو

ان اسالمي مرتبي تي اردو جي . جا آهن، پر اردو دان طبقي جا مڑئي اديب ۽ دانشور ان ڳالهه تي هم خيال آهن

اردو ڳالهائيندڙن جي ترقي پسندن کان وٺي ٺيٺ رجعت پسندن تائين هم خيال ۽ هك را آهن، ان ال هك

” اخبار اردو“جيكا ماهانه . موالنا جناب اشرف علي ٿانوي جي هي فتوي خاص كري پڑهڻ الئق آهي

هن وقت اردو زبان جي “: لي چوي ٿو تهموالنا اشرف ع. ع جي شماري ۾ شايع كئي وئي آهي1987فيبروري

حفاظت دين جي حفاظت آهي، ان كري هي حفاظت حسب استطاعت واجب ۽ اطاعت آهي ۽ باوجود قدرت

”.جي ان ۾ غفلت كرڻ معصيت و موجب مواخذة آخرت ٿيندي

جناب شكيل ضيا صاحب نه صرف اسان مٿان اسالم ۽ پاكستان جي نالي ۾ پنهنجي ٻولي ۽ مغل

پاڻ . ن جي ثقافت مڑهڻ چاهي ٿو پر اصل ۾ هو هتان جي اصل قومن جي وجود جو به انكاري آهيحكمران

كتاب ۾ كيترن هنڌن تي پاكستان ۾ رهندڙ چئن مختلف قومن جي ماڻهن کي هك پاكستاني قوم جي

جڎهن پهريان . زمري ۾ آڻي، انهن جي علحده قومي وجودن تي منڌيئڑو ڦيرائڻ جي كوشش كئي آهي

برصغير جو ورهاڱو ٿيو هو ته اهو به انگريزن ان مذهبي فرقي پرستي جي بنياد تي كيو هو ۽ پنهنجي پهريان

سامراجي پاليسي تحت ويڑهايو ۽ حكومت كريو جي بنياد تحت پنهنجن مسلمانن ۽ هندو ايجنٹن رستي

سلم قوم جي مذهبي قومن يعني هندو قوم ۽ مسلمان قوم جي غير سائنسي تصور کي هوا ڏيئي، هندو ۽ م

پهريان پهريان مسلم جاگيردارن، سيٺين ۽ سرمائيدارن ان . بنيادن تي برصغير کي ٻن حصن ۾ ورهايو هو

قومن بابت مذهبي تصور کي گهڑي مسلم قوم جي نعري هيٺ الڳ مسلمان ملك بنائڻ ال ماڻهن کي بيوقوف

كستان حاصل ٿي ويو ته ان بعد ان پر جڎهن ان تصور جي بنيادن تي سامراجي سازش تحت پا. كري ورتو هو

هوائي نظرئي کي پاڻ ئي محمد علي جناح رد كري، وري ٻيهر هك ٻئي غير سائنسي تصور يعني پاكستاني

قوميت جي بنياد تي هتان جي ماڻهن کي زوري پنهنجا الڳ قومي وجود ڇڎڻ ۽ هك پاكستاني قوميت اختيار

ر کي هتان جي قومن ۽ ان جي عوام شروع ۾ ئي رد كرڻ ال مجبور كرڻ شروع كيو، جناح جي ان تصو

كري پنهنجن پنهنجن الڳ تاريخي قومي وجودن هئڻ جو اعالن كيو ۽ انهن قومي وجودن جي بقا ال هك

ان ال شكيل ضيا کي عرض آهي ته سائين جيئن اوهان جي آقائن جو . ڊگهي ويڑهه جي شروعات كئي

اڻ مري ويو ۽ ان عوام جي هٿان اهڑي شكست کاڌي جو ان جو مسلم قوميت وارو نظريو پنهنجي موت پ

. سو هاڻ پاكستاني قوم جو ڍونگ به پنهنجو جادو ئي اثر وڃائي چكو آهي. خالق پڻ ان تان ال دعوي ٿي ويو

ان كري هاڻي اوهان ۽ اوهان جي ٹولي کي كڑي منهن به ان حقيقت کي تسليم كرڻو پوندو ته پاكستان ۾

جنهن ۾ هن وقت چار . پاكستان هك گهڻ قومي رياست آهي. وميت وجود كانه ٿي رکيكابه پاكستاني ق

قومون هر هك پنجابي، سنڌي، بلوچي ۽ پختون، پنهنجن الڳ قومي وجودن، قومي ٻولين، قومي كلچرن

انهن کي كنهن به مذهبي نظرئي يا تصور سان . سان گڎ هزارين سالن جي تاريخ جي مالكي رکندڙ رهن ٿيون

گهٹ ۾ گهٹ هاڻ جڎهن هتان جو عوام، . وم ۾ ضم كري يا انهن جو وجود ختم كري نه ٿو سگهجيهك ق

ان كري . اوهان جي کل جهڑين دعوائن کي سمجهي چكو آهي ۽ انهن کي اعالنيه رد كري چكو آهي

.اوهان کي به هاڻ هوڏ تان لهي، هرڀرو كوڙ کي سچ كرڻ واري مغالطي مان نكرڻ گهرجي

* * *

ان بابت . ل ضيا صاحب ۽ سندس ٹولو جيكا ٻولي ۽ تهذيب اسان مٿان مڑهڻ چاهي ٿوجناب شكي

واضع هجي ته اهي سلطان ۽ شهنشاهه جن جي گادي جو هنڌ دهلي “: تي هن طرح رقم طراز آهي 95صفحي

انهن مڑني صوبائي ۽ مركزي سلطانن ۽ . هيو، سڄي هندستان جا حكمران تسليم كيا ويندا هئا

انهن ئي تاريخ ساز فاتحن ۽ . ن تهذيب کي پيدا كيو، جيكا مسلمانن جي تهذيب چوائي ٿيشهنشاهن ا

يعني اردو مسلمانن جي تهذيب، عوام جي ” .حكمرانن ان زبان کي تخليق كيو، جنهن کي اردو كوٺجي ٿو

جي جيئن سنڌ، بلوچستان وغيره جي قومن جون تهذيبون اتان جي عوام . محنتن ۽ مشقتن جو ثمر نه آهي

اردو . تاريخي جدوجهدن، تخليقي ۽ تعميري كوششن جي ارتقا جي نتيجي ۾ هزارين سالن جو ثمر آهن

اها انهن بادشاهن ۽ وزيرن، نوابن ۽ جاگيردارن جي . تهذيب ان جي ڀيٹ ۾ عوام کان مٿانهين ۽ اعلي آهي

. سوار هوندي هئيجن تي سدائين اقتدار جي هوس . تهذيب آهي، جيكي عياش، ظالم ۽ عوام دشمن هئا

كمزور قومن تي حمال كرڻ، انهن جي وسيلن جي ناجائز ڦرلٹ كرڻ، انهن کي پنهنجي قبضي هيٺ آڻڻ،

اقتدار جي كرسي کي مضبوط كرڻ ال ٻين کي ته ڇڎيو پر پنهنجي اهل اوالد کي به سوري جو سينگار

ي ئي حرم سرائن، محلن ۽ اهڑن بادشاهن ۽ شهنشاهن ج. بنائي ڇڎڻ، جن جو پسنديده شغل هوندو هيو

ان كري اردو تهذيب ۽ اردو ٻولي . محالتن، عشرتكدن ۽ ظلمتكدن ۾ اردو ٻولي ۽ تهذيب جي تشكيل ٿي

ان ئي شهنشاهي . عوامي قدرن ۽ جذبن کان هتان جي قومي ٻولين جي ڀيٹ ۾ بلكل اياڻي ۽ اٻاڻكي آهي

۽ قبضي گيري جي هوس اڃا تائين باقيات تهذيب جي اثر كري اردو ڳالهائيندڙن ۾ ملك گيري، ڦرلٹ

ان ئي سندن تهذيب جي اثر کين هندستان منجهان دربدر كيو، بنگالديش جي . جي صورت ۾ موجود آهي

ڌرتي تان ڌكاريو ۽ اڄ پاكستان اندر به سندن ان فطرتي اوگڻ كري هتان جون اصل قومون کانئن خائف ۽

د، فرقيواريت ۽ آمريت پسندي جون وصفون ان تهذيب جو ثمر اردو ڳالهائيندڙن ۾ فتني، فسا. ناالن آهن

جڎهن ته . جن جي ثنا كندي جناب شكيل ضيا، زمين آسمان هك كرڻ جي كوشش كئي آهي. آهن

اسان جو . سنڌ ۽ بلوچستان جون قومي تهذيبون، مٿين مڑني اردو تهذيب وارين خصلتن کان محروم آهن

كڎهن به بادشاهن جي تهذيب ۽ انهن جي حرم سرائن ۽ ترقي پسند ۽ سيكيولر سوچ رکندڙ عوام

.عشرتكدن جي ٻولي کي پنهنجي مٿان اسالم ۽ پاكستان جي خوبصورت نالي ۾ مڑهڻ جي اجازت نه ڏيندو

* * *

اسان کي شكيل ضيا جي فتني ۽ فساد واري ذهنيت كيڎي نه چوٽ چڑهيل نظر اچي ٿي ۽ سندس

تي خالفت تحريك ۾ 21پاڻ صفحي . ي كتاب مٿان ڇائنيل آهيهندو مسلم فرقي پرستي واري سوچ سڄ

هندن ۽ مسلمانن طرفان گڎيل جدوجهد کي به خراب سمجهي ٿو ۽ هندن مسلمانن جي اتحاد کي به پنهنجي

ضيا صاحب . فرقيوارانه نظر سان ڏسندي نندي ۽ خراب سمجهي ٿو ۽ ان اتحاد کي نام نهاد اتحاد سڎي ٿو

کي عالم ۽ تاريخ جو مها ڄاڻو سمجهندي به خبر نه آهي ته ان ڳالهه جي ڇو پرده پوشي اردو ٻولي جو پاڻ

كري ٿو ته اصل ۾ خالفت تحريك جيكا هندستان جي ماڻهن ترڪ خالفت کي بچائڻ ال شروع كئي

جنهن ۾ مسلمانن سان گڎ هندن جي اهم ليڈرن، شردهانند، مدن موهن مالويه ۽ مهاتما گانڌي سميت . هئي

ان سڄي تحريك جي پٺيان خالفت کي بچائڻ . ن جي سڄي عوام ان ۾ پنهنجو پنهنجو كردار ادا كيو هواتا

اهي هئا انگريز سامراج کان . پر ان جي پٺيان ٻيا مقصد پڻ كم كندڙ هيا. جو جذبو كارفرما كونه هيو

ان كري جناب . ان جي مخالفت ۽ ان خالف جدوجهد. نجات ۽ سامراجي مداخلت پو جتي به ٿيندڙ هجي

شكيل ضيا صاحب ال عرض آهي ته هو تاريخ جي عملن کي پنهنجي مخصوص فرقي پرست نگاهه سان

کيس ڄاڻ هجڻ گهرجي ته خالفت . ڏسڻ بدران ان کي صحيح نموني ڏسڻ ۽ سمجهڻ جي كوشش كري

ان جي تحريك پويان اهوئي جذبو كم كري رهيو هو ته سامراج کي هر جڳهه تي كمزور كجي نه ته هت

ماڻهن جو تركي سلطنت کي بچائڻ ال تحريك هالئڻ ۽ ان ۾ هندن جي شموليت هك تعجب خيز ڳالهه

جڎهن هندو ۽ مسلمان متحد ٿي انگريز سامراج سان پنهنجي آزادي جي جنگ وڙهي رهيا . ضرور لڳي ٿي

گريزن جي گماشتن ان پر اڳتي هلي ان. هئا ته اهو سندن كردار ترقي پسند ۽ تاريخ جي گهرجن مطابق هيو

اتحاد کي ڇيهون ڇيهون كرڻ، انگريزن خالف هلندڙ تحريك جو رخ موڙي فرقيواريت ڏانهن كرڻ ال

جي ” ويڑهايو ۽ راڄ كرايو“اهڑا ماڻهو انگريزن جي . انگريزن جي اشاري تي هندو مسلم نفاق جو ٻج ڇٹيو

يرائي كئي آهي ۽ پنهنجي كتاب ۾ اهڑن ماڻهن جي مصنف پٺ. پاليسي جا مهرا ٿي كم كري رهيا هئا

ڇو جو پاڻ به ان فرقيواريت جي مهرباني سان هن منزل تي . اهڑن ماڻهن جي سوچ جي ترجماني كئي آهي

مصنف جي ان . پهتو آهي ۽ سندس سڄو ٹولو ان فرقيواريت جو ڦل پاكستان جي صورت ۾ کائي رهيو آهي

جنگ جي خاتمي تي نام نهاد هندو “ائي سگهجي ٿو ته، فرقيوار ذهنن جي پٺڀرائي جو اندازو هن جملي مان لڳ

)21- ص(” .مسلم اتحاد ختم ٿي ويو ۽ ان زماني ۾ محمد علي جناح جي قيادت اڀري رهي هئي

* * *

تي بمبئي کان سنڌ جي علحدگي جي تحريك جو سڄو سارو 132هن كتاب ۾ الئق مصنف ص

کي ڏيڻ جي كوشش كندي تاريخ سان هك كريڈنٹ محمد علي جناح ۽ اقليتي صوبن جي مسلمانن

مصنف بمبئي کان سنڌ جي علحدگي جي تحريك ال ڏنل سنڌي عوام جي . بيهودي مذاق كئي آهي

سنڌي جڎهن ته سنڌ جي بمبئي کان علحدگي جي تحريك پهريان پهريان . قربانين سان مذاق كئي آهي

جيكڎهن برصغير سطح تي . شامل ٿيندا وياهندن ئي شروع كئي ۽ پو ان ۾ سنڌي مسلمان ۽ انهن جا ليڈر

سا به ان وقت جڎهن تحريك . كا اسان کي مدد يا حمايت ملي سا به سکڻي بيانن ۽ ٺهرائن تائين محدود هئي

اقليتي صوبن جي مسلمانن ان ڏس ۾ كهڑي مدد يا . پنهنجي آخري مرحلن تائين سفر كري چكي هئي

اصل ۾ . ال ڏيڻ گهرجي ها ته اسين به سندن ٿورا مڃيون هاحمايت كئي ان جو شكيل ضيا صاحب کي كو مث

اقليتي صوبن جا مسلمان پنهنجي فرقيوارانه مفادن ال ته هميشه وڙهندا رهيا آهن پر هنن كڎهن به قومن جي

.سياسي، ثقافتي حقن ال جدوجهد ته ڇا پر ان جي سکڻي حمايت به كانه كئي آهي

ع ۾ سنڌ تي انگريزن قبضو كيو ته 1843آهي ته جڎهن جناب شكيل صاحب جي ڄاڻ ال عرض

ع ۾ سنڌ جي الڳ وطني حيثيت ختم كري، ان کي بمبئي 1847هنن پنهنجي انتظامي سهولتن خاطر

ان زوري الحاق ۽ ڳانڍاپي خالف سنڌ جا ماڻهو ان ڏينهن کان ئي احتجاج كندا . پريزيڈنسي سان مالئي ڇڎيو

ان شروعاتي دؤر ۾ سنڌ جي بمبئي . هك باضابطه شكل اختيار كئي ع ۾1913ان شروعاتي احتجاج . رهيا

ان بعد انهن . کان علحدگي جي تحريك جا پهريان مهندار هرچندرا وشنداس ۽ غالم محمد ڀرڳڑي هئا

جن ۾ سيٺ غالم علي ڇاڳال، سيٺ . سان ان تحريك ۾ ٻيا به سنڌي هندو توڙي مسلم ليڈر گڎجندا ويا

عبدا هارون، ديوان ٹهلرام کيمچند، ديوان شيوارام ڏيون مل، جمشيد مهتا، يوسف علي علوي، سيٺ

ڄيٺمل پرسرام، آچاريه كرپالڻي، شيخ عبدالمجيد سنڌي، ڊاكٹر چوئٿرام گدواڻي، غالم حسين هدايت

ته كي وري وقت سان . جن مان كي ته ان ڏکئي سفر ۾ گهڻو وقت هلي نه سگهيا. ا جا ناال قابل ذكر آهن

سنڌ جي بمبئي خالف هاليل تحريك ۾ سنڌ جا هندو ۽ مسلمان هك جيترا . ٿ نه ڏيئي پوئتي ڌكجي وياسا

” سنڌ پروانشل كانفرنسون“۽ ” سنڌ آزاد تحريك“سنڌ جي بمبئي کان جدائي ال . ڀاڳي ڀائيوار رهيا

يو ويو، پر تحريك کي منظم نموني هالنه صرف سنڌ سطح تي ان . كوٺائي ماڻهن کي احساس ڏياريو ويو

ع تي آل انڈيا كانگريس جي 1225ڊسمبر 26شيخ عبدالمجيد سنڌي، سنڌ جي نمائندي جي حيثيت ۾

ان بعد آل انڈيا يا . سالياني اجالس كانپور ۾ سنڌ جي علحدگي جي حق ۾ قرارداد منظور كرائي

نعقد ٿيو، خالفت كاميٹي جي اجالس ۾ جيكو موالنا ابوالكالم آزاد جي صدارت هيٺ كانپور ۾ م

انهن ٺهرائن بعد ئي مسلم ليگ گهڻي بحث مباحثي . اتان پڻ شيخ صاحب ساڳي قرارداد منظور كرائي

ڊسمبر واري اجالس ۾ جيكو سر عبدالرحيم جي صدارت هيٺ ٿيو، ان ۾ شيخ 31بعد پنهنجي

.عبدالمجيد سنڌي جي ڀرپور كوششن سان سنڌ جي علحدگي جي حق ۾ ٺهرا پاس كيو ويو

ع ۾ سنڌ کي بمبئي کان علحده كري، پنهنجي اصلوكي 1936كار وڏي جهد ۽ جستجو بعد آخر

انهن . هن تحريك ۾ جن مکيه ليڈرن نهايت دليري ۽ بي باكي سان حصو ورتو. حيثيت ۾ بحال كيو ويو

۾ جناب غالم محمد ڀرڳڑي، ايوب کهڑو، ميران محمد شاهه، جي ايم سيد، شيخ عبدالمجيد سنڌي، علي

مد راشدي، حاتم علوي، سوامي گووند آنند، ڄيٺمل پرسرام، سنتداس منگهارام، جمشيد مهتا، مح

.ٹيكمداس وڌو مل ۽ ٻيا اڳواڻ شامل آهن

ان كري جناب شكيل ضيا صاحب کي حقيقتن کان منهن نه موڙڻ گهرجي ۽ ان تحريك ۾ سنڌي

ي پاڏو اڇلي، صرف محمد علي جناح ۽ عوام ۽ انهن جي هندو توڙي مسلم ليڈرن جي ادا كيل كردار کي پٺ

کيس عرض آهي ته قبال گهٹ ۾ گهٹ سج . اقليتي صوبن جي اردو دانن جي مٿي تي اهو تاج نه رکڻ گهرجي

جيان روشن حقيقتن کان اکيون ٻوٹڻ نه گهرجن ۽ كنهن قوم جي تاريخ کي ائين ڄاڻي ٻجهي مسخ كرڻ ۽

.انهن جي قومي كردار کي لوئڻ نه گهرجي

* * *

تي ونيونٹ جو ذكر كندي، جتي پنجاب جي بيروكريسي کي 42- كيل ضيا صاحب صش

ان وقت هو اها ڳالهه ڀلجي وڃي ٿو ته . نندي ٿو، اتي اردو ڳالهائيندڙن کي ان گناهه کان آزاد كري ڇڎي ٿو

ئيندڙ پڻ جڎهن ونيونٹ ٺهي هئي ته ان کي نه صرف پنجاب وارن جي حمايت حاصل هئي، پر اسان جا اردو ڳالها

ان جا محافظ اول هيا ۽ هنن ئي ماڻهن سنڌ ۾ ونيونٹ خالف هلندڙ تحريك جي پٺ ۾ ڇرو هڻي، پنهنجي

شكيل ضيا صاحب كمال بيحيائي سان تاريخ کي ٹوڙڻ مروڙڻ . پنجاب دوستي ۽ سنڌ دشمني جو ثبوت ڏنو

ئيندڙن جي تكليفن جو ونيونٹ صوبي سنڌ جي اردو ۽ سنڌي ڳالها“پاڻ لکي ٿو ته . جي كوشش كئي آهي

حقيقت ۾ ونيونٹ سنڌ جي سنڌي ماڻهن ال اصل ۾ تكليفن جي شروعات يا نقطي آغاز ” .نقطه آغاز هيو

كونه هيو پر سنڌي ماڻهن مٿان اهي تكليفون ته ان ڏينهن کان شروع ٿيون هيون، جڎهن کان برصغير جو

بنيا، پر سنڌي ماڻهن کي پهريان زخم انهن اردو سنڌ ال پنجاب وارا ته پو تكليف ڏيندڙ . ورهاڱو ٿيو هو

ڳالهائيندڙن رسايا، جيكي پاڻ کي سنڌين جو خيرخواهه ۽ انهن جي حقن جو محافظ ظاهر كرڻ ۾ كنهن

شكيل صاحب ال عرض آهي ته جناب اعلي، ونيونٹ اردو ڳالهائيندڙن ال ته خبر ناهي . کي به وٺ نه ٿا ڏين

. ا نه پر سنڌين ال تكليفن جو نقطي آغاز نه صرف ونيونٹ پر اوهان پڻ بڻياتكليف جو نقطي آغاز بڻيو ي

جي اوهان منجهه ٿورڙي به سچ ڳالهائڻ ۽ لکڻ جي جرئت هجي ها ته اوهان ايئن ضرور لکو ها ته سنڌين ال

جن اچي سنڌ جي نوكرين، واپاري مركزن، . تكليفن جو نقطه آغاز ڀارت کان ايندڙ پناهگير بڻيا

اها حقيقت كنهن کان به لكل كانه آهي، تاريخ جا ورق . انن، تعليمي ادارن، زمينن تي قبضو كيوكارخ

جنهن کي . سيكڑو زمين هندو سيٺين جي ملكيت هئي 30شاهد آهن ته پاكستان ٺهڻ کان اڳ سنڌ ۾

سيكڑو 50جڎهن سنڌ ۾ پناهگير پهتا ته انهن اصلي هارين کي ڇڎيل زمينن جو . مسلمان هاري کيڑيندا هئا

االٹمينٹ جو سڄو اختيار سنڌ گورنمينٹ کان کسي . پناهگيرن جي حوالي كرڻ تي مجبور كيو ويو

جيكو مركزي حكومت جي ماتحت هو ۽ صرف ان ڏانهن . آبادكاري جي كمشنر جي حوالي كيو ويو

ڇڎيو پر ان ٻيو ته . جنهن تي وري اردو دان طبقي جي كامورا شاهي جو قبضو رهندو آيو. جوابدهه هو

. جيئن لٹ جي مال جي ورهاست ۾ كا دخل اندازي نه ٿئي. عهدي تي كنهن به سنڌي کي كونه رکيو ويو

اهڑي طرح سنڌ ۾ كروڙها روپين جي زمين، گهر، واپاري مركز نه صرف انڈيا مان آيل پناهگيرن جي

کيڑيندڙ سنڌي ع واري سنڌ ٹيننسي ايكٹ کي ختم كري سنڌ جون زمينون 1950حوالي كيا ويا پر

جنهن كري كيترائي مورثي هاري، ابن . هارين جي زمينن مٿان قانوني حقداري کي پڻ ختم كيو ويو

نه صرف معاشي طرح سنڌين مٿان پنهنجو . ڏاڏن واري دؤر کان کيڑيندڙ پنهنجن ٻنين کان بيدخل كيا ويا

۽ ان مٿان پنهنجي اردو ٻولي ۽ ناجائز قبضو پكو كيو ويو پر سنڌ جي ٻولي ۽ ثقافت کي پڻ ختم كرڻ

پناهگيرن جي اڳواڻ ۽ پاكستان جي پهرين وزيراعظم . ثقافت مڑهڻ جي زبردستي كوشش كئي وئي

سنڌ جون . سنڌي ميڈيم اسكول بند كري ڇڎيا 2500لياقت علي خان هكڑي ڌڪ سان سنڌ مان

.يندو هجينوكريون ۽ واپاري مركز ته ائين نيالم ٿيا، ڄڻ پڑي ۾ بصرن جو نيالم ٿ

سو . جناب شكيل ضيا صاحب ونيونٹ کي اردو دانن ال پڻ تكليفن جو نقطي آغاز سڎيو آهي

ٿي سگهي ٿو ته هاڻ اردودان طبقي ان کي پنهنجي . وري كيئن، اها دعوي پڻ عقل ۽ سمجهه کان مٿڀري آهي

. دڙ صف اول ۾ موجود هيامفادن خالف سجهڻ شروع كيو هجي، پر ان وقت ته ان جي حامين ۾ اردو ڳالهائين

جنهن وقت سنڌ اسيمبلي جا ميمبر ان رٿ خالف اسيمبلي ۾ آواز بلند كري رهيا هئا، ان وقت صرف اردو

جيكڎهن ونيونٹ اردو دانن ال . ڳالهائيدڙ ئي ونيونٹ جي حمايت منجهه سنڌي ميمبرن کان الڳ ٿلڳ هيا

ڇا . جهد كئي، كو هك مثال ته ڏيڻ گهرجي هاتكليف جو نقطي آغاز هيو، ته هنن ان خالف كهڑي جدو

ڇا . ڇا اردو ڳالهائيندڙن ان خالف جلسا ۽ احتجاج كيا. اردو دانن جو كو ليڈر ان رٿ خالف جيل ۾ ويو

اردو پريس ان خالف پنهنجا كالم كارا كيا، جي نه ته پو شكيل صاحب كهڑي بنياد تي ان کي اردو دانن

.جي تكليف جو نقطي آغاز سڎي ٿو

کي سنڌ کان ڌار كري هك علحده يونٹ بنايو ويو ته ان ال ونيونٹ ٺهڻ کان اڳ جڎهن كراچي

چئي، ان جي ” وسيع تر قومي مفاد خاطر“اسان جي اردو ڳالهائيندڙن ۽ سندن پريس سنڌ جي ان ورهاڱي کي

ڱي کي ان كري ان ورها. يعني ان وقت منجهن مضبوط مركز جو فكر موجود كونه هيو. حمايت كئي

وري جڎهن ونيونٹ بنايو ويو ۽ كراچي سميت سنڌ ۽ ٻين صوبن جون علحده حيثيتون . جائز قرار ڏنو ويو

ختم كري کين هك كيو ويو ته رات وچ ۾ اردو دانن ۽ سندن پريس جنهن پهريان كراچي کي علحده يونٹ

ان کي جائز قرار ڏنو چئي” وسيع تر قومي مفاد خاطر“بنائڻ واري فيصلي جي حمايت كئي هئي ۽ ان کي

ان ڳالهه مان ظاهر . چئي ان جي حمايت منجهه لڳي ويا” وسيع تر قومي مفاد خاطر“هو، سي هاڻ ونيونٹ کي

هو صرف پنهنجي مفادن ال هر روز . ٿئي ٿو ته اردو دانن ۽ اردو پريس جو كوبه نظر يو يا دين ايمان نه آهي

وارو نظريو مڑني قومن جي ” وسيع تر قومي مفاد“سندن . ٿانوان ۽ هك ٻئي کان ابتڑ دليل گهڑيندا رهن

.ڀالئي ال نه پر صرف پنهنجن گروهي مفادن ال گهڑيل آهي

* * *

شكيل ضيا صاحب هن كتاب ۾ تاريخي حقيقتن سان اهڑي ته شرمناڪ مذاق كئي آهي جو ان

مارشل ايوب خان مرحوم جي فيلڈ“تي لکي ٿو ته، 43-پاڻ ص. جو مثال كنهن ٻئي هنڌ ملڻ مشكل آهي

دؤر ۾ سنڌ جي اردو ڳالهائيندڙن كيتريون ئي تحريكون شروع كيون، جن کان صوبي جا سنڌي

اسان کي جيستائين خبر آهي يا تاريخي ركارڊ جيستائين شاهدي ڏئي ٿو ته ” .ڳالهائيندڙ بلكل التعلق رهيا

ان . هليون، سي سڀ سنڌين ئي هاليون سنڌ ۾ جيكي به ونيونٹ خالف يا مارشل ال حكام خالف تحريكون

سلسلي ۾ ايوبي دؤر حكومت ۾ جيترو سنڌين کي كلچيو ويو اوترو شايد كنهن ٻي قوم مٿان عذاب نازل نه

ايوبي مارشل ال دؤر ۾ سنڌي ٻولي مٿان حمال كيا ويا، ان جي سنڌي فائينل واري حيثيت ختم . ٿيو هجي

ڑي بيراج كري تيار ٿيون هيون، سي پنجابي آبادكارن ۽ كئي وئي، سنڌ جون زمينون جيكي گڈو ۽ كوٹ

ان خالف سنڌي . اسان جون نوكريون اسان جي هٿن مان کسيون ويون. فوجي آفيسرن کي انعام ڏنيون ويون

ماڻهن جيكي به تحريكون هاليون، انهن کان نه صرف اردو ڳالهائيندڙ التعلق رهيا، پر هنن انهن تحريكن

اردو ڳالهائيندڙ ئي مارشل ال حكومت جا پنجابين . ماڻهن جي دل آزاري كئي جي پٺ ۾ ڇرو هڻي، سنڌي

تن آخر ان خالف كهڑي تحريك هالئي، ان جو هك ٻه مثال ڏنو وڃي ها ته . بعد وڏا حامي ۽ مددگار رهيا

اردو دان طبقي جا كهڑا ليڈر مارشل ال مخالفت ۾ جيل ويا، جلسا، جلوس ۽ . اسان به مستفيض ٿيون ها

اٹلندو سنڌين جي مارشل ال خالف عظيم تر جدوجهد . آخر كو ته هك اڌ مثال ڏنو وڃي ها. را كينمظاه

اصل ۾ ايوبي مارشل ال خالف وڌ کان وڌ غم ۽ غصي جو . کي ملياميٹ كرڻ جي كوشش كئي وئي آهي

4۾ مارشل ال دؤر . اظهار بنگال ۽ سنڌ ۾ ٿيو ۽ ان خالف هتان جي ئي اصل رهواسين تحريكون هاليون

نيالم بند كريو “، ”ائنٹي ونيونٹ فرنٹ“مارچ جي جدوجهد، ٻولي جي مسئلي تي جدوجهد، ونيونٹ خالف

سنڌ “، ”االٹي تحريك“، سنڌي هاري كاميٹي طرفان هاليل ”سنڌي ٻولي قومي ٻولي تحريك“،”تحريك

۽ جابر كامورا جهڑيون تاريخ ساز تحريكون سنڌ جي سنڌي رهواسين مارشل ال، ونيونٹ” متحده محاذ

مارشل ال ۽ ونيونٹ واري سڄي عرصي ۾ سنڌ جا بهادر كاركن جيلن جون اذيتون . شاهي خالف هاليون

سنڌ مان كامريڈ حيدر بخش جتوئي، قاضي فيض محمد، سائين جي ايم سيد، . برداشت كندا رهيا

سنڌ جي ٻولي . ا آياكامريڈ غالم محمد لغاري هميشه مارشل ال ۽ ونيونٹ جي مخالفت كري جيلن ۾ رهند

کي جائز مقام ڏيارڻ كاڻ اسان جي مردن توڙي نياڻين جلسا كيا، جلوس كڍيا، بک هڑتالون كيون، جيل

اردو دانن ونيونٹ ۽ مارشل ال خالف . پر ان وقت اردو دانن جو كهڑو كردار رهيو. ۽ تشدد برداشت كيا

سنڌ جي . الين جي كئمپن تي راتاها ڏناحيدرآباد ۽ كراچي منجهه نكرندڙ جلوسن تي حمال كيا، بک هڑت

حيدرآباد ۾ سنڌي ٻولي جي حقن ال بک هڑتال تي ويٺل . عظيم ليڈرن خالف اخباري طوفان کڑا كيا ويا

سنڌي عوام جي . قاضي فيض محمد، كامريڈ لغاري ۽ ٻين مٿان رات جو حمال كري کين رتوڇاڻ كيو

. جوڙيو ويو” مهاجر پٺاڻ پنجابي متحده محاذ“ خالف عظيم تر جدوجهد ۾ شموليت اختيار كرڻ بدران ان

هن محاذ جي قيام جو اصل مقصد ونيونٹ کي تحفظ ڏيڻ، سنڌ ۾ ڌاري آباد كاري کي جاري رکڻ، سنڌ

هن سنڌ دشمن محاذ حكومت کان مطالبا . کي ٻن ٻولين ۽ قومن وارو صوبو قرار ڏيارڻ وغيره وغيره هيو

. کي تحفظ ڏنو وڃي ته جيئن هو سنڌ تي پنهنجو قبضو پختو كري سگهنكيا ته سنڌ ۾ پنجابي آبادكارن

هن محاذ جي فرقي پرست سنڌ دشمن ليڈر نواب مظفر حكومت کان مطالبو كيو ته ڀارت ۾ فرقيوارانه

جيئن سنڌين کي تيزي سان صفحه هستي . فسادن جي متاثر اردو ڳالهائيندڙن ال سنڌ جي سرحد کولي وڃي

آخركار شكيل ضيا صاحب كيئن ٿو چوي ته سنڌي ماڻهن ايوبي آمريت خالف . تان ختم كري ڇڎجي

ايوب خان جي دؤر ۾ اردو . جدوجهد نه كئي يا اردو دان طبقي طرفان هلندڙ جدوجهد جو ساٿ نه ڏنو

ڳالهائيندڙن جو كردار كنهن کان به لكل نه رهيو، ان كري شكيل ضيا کي ان کي لكائڻ جي ناكام

.گهرجيكوشش نه كرڻ

جي جواب ۾ ” پنجاب کا مقدمه“شكيل ضيا صاحب، پنهنجي پر ۾ حنيف رامي جي كتاب

اسان کي سندس ان عمل ال وڏي پئماني . لکي سنڌي قوم تي وڏو كو ٿورو كيو آهي” سندهه كا مقدمه“

بليت كانه ڇو جو كنهن به سنڌي اديب، دانشور ۽ ڏاهي ۾ ايتري علمي لياقت ۽ قا. تي احسانمند رهڻ گهرجي

هئي، جو حنيف رامي جهڑي شعله بيان مقرر ۽ ڏات ۽ ڏان جي ڌڻي کي سندس ان كتاب جو جواب ڏئي

ان كري جناب شكيل ضيا . سگهي يا ان كتاب جي جواب ۾ پنهنجي قوم ۽ وطن جو كيس لڑي سگهي

هن مقالي اندر ان ال! صاحب وڏي مهرباني ۽ ٿوري سان اهو كيس لڑي، اسان جو منهن مٿي كيو آهي

حقيقتن کي بيان كندي، مون جيكي كجهه جناب شكيل ضيا صاحب ال فرمايو آهي، ان کي هك

جذباتي ۽ اٻهري نوجوان جي تنقيد سمجهي يا كاوڙ ۽ كروڌ جو اظهار سمجهي صرف ان کي هك نظر مان

شورن جي مٿان ههڑي جيئن كنهن به ٻئي سر ڦرئي ال، ههڑي قابل محققن، اديبن ۽ دان. كڍڻ گهرجي

.نموني لکڻ جي نوبت نه اچي

)ع1988فيبروري 20(

؟!!��ئ�بئ ۽ �����ن

جهنڈن ۽ بينرن کي بندوقن ۽ بمن سان . اسان اڃا مذمتن ۽ مطالبن جي سياست كري رهيا آهيون

هن واقعي يا حادثي اسان جا سياسي كاركن ۽ مان وارا اڳواڻ كن. مقابلو كرائڻ جا پهه پچائي رهيا آهيون

كو ديس سان هاڃو ٿيندو آهي، كنهن وني جو ور گولين هٿان گهائبو آهي، . ٿيڻ جي انتظار ۾ هوندا آهن

كنهن ديس دشمن رٿا . كو ڳوٺ راتاهي جو شكار ٿيندو آهي، كنهن سنڌ ڌياڻي جي لڄ ۾ هٿ پوندا آهن

ڙ ۽ فريب جو پهريل چولو ٿورڙو سر جي خبر پوندي آهي، كنهن ديش دروهي جي تن تان مكاري، كو

كندو آهي ته اسان جا سياستدان ۽ سياسي كاركن پنهنجي فرض ادائگي كاڻ برساتي ڏيڎرن جيان ٻاهر

مذمتن ۽ مطالبن جي ڊوڙ لڳي ويندي آهي، پريس كانفرنسن كندڙن . نكري ٹان ٹان كرڻ لڳندا آهن

ظيم ڏاها، مها دانشور، رهبر ۽ رهنما، ٻٹاكن ۽ مان وارا، مرتبي وارا، ع. جون قطارون لڳي وينديون آهن

سندن اجگر . ڊاڙن، دڙكن ۽ دهمانن سان آسمان کي ڏكائڻ جي گو کڻڻ ال هك ٻئي کان اڳتي وڌندا آهن

جڎهن هئو مئو ٹرندو آهي، جذبا ٿڌا ٿيندا . جيڎا ناال، لقب القاب اخباري هيڈنگن ۾ جركندا نظر ايندا آهن

هر گرم واقعي يا حادثي گذرن . يندي آهي ته سڀني کان سڀ كجهه وسري ويندو آهيآهن، ماڪ پوڻ شروع ٿ

.وري كنهن موقعي جي انتظار ال. کانپو برساتي ڏيڎر ٻيهر پنهنجن ٻرن ۾ هليا ويندا آهن

ڀال . رٿابندي كرڻ ته اسان جي توهين هوندي آهي. پاڻ ماڻهو مستقل مزاجي سکيا ئي كونه آهيون

ضرورت كهڑي آهي، هفتا، مهينا، سال سوچڻ جي، رٿابندي كرڻ جي يا تدبيرون اختيار پاڻ ماڻهن کي

سر قدم کڻڻ ۽ ٿڎي تي بنا سوچ سمجهه جي كجهه اسان جا اڳواڻ اهڑا ته بهادر، همت وارا، وقت . كرڻ جي

پو ڀلي ته هك هكاڻي. كرڻ جا اهڑا ته عادي ٿي ويا آهن، جو كجهه كرڻ کان اڳ سوچين ئي كونه

۾ يا اڳلي کي وقت کان اڳ هوشيار ۽ چوكس كيو وجهن، جو هو اسان جي كجهه كرڻ کان اڳ ئي دڳ

اسان ماڻهو كجهه . يا اسان جو اٻهرو عمل خود اسان جي ڳچي جو ڦاهو بنجيو وڃي. جهليو بيٺو هجي

كرڻ بدران رعايتون طلب كرڻ جا اهڑا ته عادي ٿي ويا آهيون، جو جنهن خالف جدوجهد كندا

. دشمن کي دشمن سمجهندي به ان کان مطالبا كندا آهيون. آهيون، ان کان رعايتون گهرڻ لڳندا آهيون

.ان کي واسطا وجهندا آهيون، ان کي شرم ۽ حيا كرڻ جون اپيلون كندا آهيون

اسان عملي جدوجهد كرڻ بدران، چماٽ جو جواب چماٽ سان ڏيڻ بدران پرچي ۾ ان جو حل

لبا به كندا آهيون، پر ڌمكيون به ڏئي ڇڎيندا آهيون، پر پو شرمسار ان وقت ٿيندا مطا. ڳولهيندا آهيون

آهيون، جو نه مطالبو مڃيو ويندو آهي ۽ نه ڌمكي کي عملي روپ ڏيڻ جي پاڻ وٽ سگهه پيدا كري سگهندا

الشنكوفن راكيٹن ۽ ك. ڇا اسان اڃا بندوقن ۽ بمن آڏو كارا، ڳاڙها بينر جهليو بيٺا هونداسين. آهيون

واقعن جي ٿيڻ جو انتظار كندا رهنداسين يا اڳتي . کي قراردادن ذريعي روكڻ جي كوشش كنداسين

رڳو سببن جي تالش كندا رهنداسين يا انهن جي روكٿام . وڌي ٻه وکون کڻي كجهه تدبيرون به كنداسين

.ال كي طريقا به ڳولهينداسين ۽ عملي قدم به کڻنداسين

مذمتن جي سياست كرڻ بدران مزاحمتن ۽ مقابلن جي سياست كنديون زنده قومون مطالبن ۽

ان كري اسان جي مان وارن اڳواڻن ۽ قومي كاركنن کي هاڻ پنهنجي سياست جا قبال درست كرڻ . آهن

ڇا اسان اهڑي اميد . ال مذمتن کي مزاحمتن ۾ تبديل كرڻ گهرجي ۽ مطالبن کي مقابلن ۾ بدالئڻ گهرجي

؟!ان سلسلي ۾ عملي قدم کڻڻ جو انتظار كنداسين اوهان طرفان. رکون

)ع1990جنوري 13ڇپيل، روزاني عوامي آواز كراچي، (

�� ��ئ��� –اڄ �� ���

جڎهن سنڌ ۾ ايم آر . محمود مرزا جو واسطو وفاقي پاكستان جي وڏي صوبي پنجاب سان آهي

وع ٿي ته ٻين صوبن جي كيترن دانشورن، استادن، وكيلن ۽ ڊي جي پليٹ فارم تان جمهوري جدوجهد شر

كي ان ال آيا ته كٿي سندن مفادن کي . سياستدانن کي سنڌ جي حالتن جي اڀياس كرڻ جو شوق جاڳيو

جي عوام جي طاقت ايتري وڌي ته نه وئي ) قومن(نقصان رسڻ جو انديشو ته نه آهي، يا كٿي مظلوم صوبن

. نه سگهجي ۽ پو هميشه ال سندن پرماريت تي ٻڌل نظام تباهه ۽ برباد ٿي وڃي آهي، جو ان تي ضابطو رکي

پر كي ماڻهو اهڑا به هئا، جيكي نيك نيتي ۽ دل جي خلوص سان سنڌ جي مسئلن جي ڄاڻ حاصل كرڻ

۽ سندن نقطي نظر کي ٻين صوبن جي عوام تائين پهچائڻ ۽ پو انهن ناانصافين جي ازالي ال گڎجي

. انهن ۾ محمود مرزا ۽ سندس ساٿي ڳڻائي سگهجن ٿا. هد كرڻ جي نيت سان به سنڌ جي دوري تي آياجدوج

جن وفاقي پاكستان جي مڑني قومن ۾ سرچا پيدا كرڻ، انهن کي هك ٻئي کي سمجهڻ ۽ هك ٻئي جي

واسطي حقن جي احترام كرڻ ۽ قومن ۾ پيدا ٿيل بدگمانين کي ريٹڻ ال اصلي صورتحال جو اڀياس كرڻ

.سنڌ جو دورو كيو

محمود مرزا دوري کان اڳ الهور جي اخبارن ۾ ننڍن صوبن جو موقف اهل پنجاب آڏو پيش كرڻ

نومبر کان -2ان بعد پاڻ كجهه ساٿين سان گڎ . جي عنوان سان مضمون لکيا” اهل پنجاب جي ذميداري“ال

ري كرڻ بعد سنڌ جي موجوده حالتن، پاڻ دو. تائين سنڌ جي كجهه عالئقن جو دورو كيو 1983نومبر 10

سنڌي عوام جي سياسي، معاشي ۽ ثقافتي مسئلن تي غور كري پنهنجي مخصوص نقطي نظر سان هك

-27جيكا روزنامه جنگ كراچي ۾ شايع ٿيڻ سان گڎ روزانه هالل پاكستان كراچي ۾ . رپورٽ تيار كئي

هك كتاب جي صورت ۾ شايع كئي وئي جنهن بعد. قسطن ۾ شايع ٿي 11تائين 1984مارچ 2جنوري کان

.آهي

جيئن ته سنڌ جي حالتن کي جاچڻ ال كيترن ئي غير سنڌي دانشورن وغيره سنڌ جي دورو

پر انهن مڑني ۾ . كيو ۽ سنڌ جي حالتن بابت تنظيمي طرح توڙي فردي طور تجزيا كيا ۽ ڇپرايا

تجزيو كيو ته اهو محمود مرزا ئي جيكڎهن كنهن ماڻهو ٿورڙي به غير جانبداري سان كو سنڌ بابت

ٻيو ته هن کي وڌيك، سنڌ جي مسئلن تي چٹائي سان لکڻ جي اميد كنهن غير سنڌي ليکك مان . آهي

ان كري هن اداري ان رپورٽ جي اهميت ۽ وقت جي تقاضا سان گڎ وقت جي . كري ئي نه ٿي سگهجي

.نزاكت کي سامهون رکندي ڇپايو آهي، ان ال کيريون لهڻي

ئن ته اسان هن تجزئي سان سو سيكڑو متفق نه به آهيون، پر ان کان به نرم لهجي ۾ تجزيي كرڻ جي

هن اداري طرفان . اجازت نه آهي) جنرل ضيا جي دور ۾(جي ۽ ان کي ڇپائڻ جي كنهن سنڌي ليکك کي

يڑي، هن رپورٽ شايع كرائڻ جو ٻيو مقصد سنڌ ۾ هليل جمهوري جدوجهد تي لکيل مواد کي هك هنڌ سه

جيكا ڳالهه . طور محفوظ كرڻ پڻ نظر اچي ٿو) مددي مواد(ايندڙ دور جي تاريخدانن ال سورس مٹيريل

.پڻ اهميت جوڳي آهي

محمود مرزا صاحب جي رپورٽ ۾ هونئن ته كيترائي اختالفي نقطا موجود آهن، جن تي ڀرپور لکي

:نجي را ڏيان ٿوپر مان صرف ان جي كن مکيه اختالفي ڳالهين تي پنه. سگهجي ٿو

ته فاضل مصنف هن سڄي رپورٽ ۾ سنڌين کي هك قوم كوٺڻ بدران، هك تمام ننڍڙي لساني

ڇو جو اقوام متحده طرفان قومن جي جيكا . جڎهن ته حقيقت ان جي برخالف آهي. قوميت قرار ڏنو آهي

نهن تي صحيح ا. يا دنيا جي مفكرن جيكي هك قوم جا بنياد ڄاڻايا آهن. وصف مقرر كئي وئي آهي

سنڌي قوم کي پنهنجو علحده جاگرافيائي وطن . معني ۾ پوري پاكستان ۾ سنڌي قوم ئي پوري لهي ٿي

آهي، جيكو كنهن فرد يا نظرئي جي مرضي خالف قدرت جي قانون ۽ ارتقا جي اصولن تحت وجود ۾ آيو

صدين کان رهنديون جيكي ان حالت ۾. ان جون جاگرافيائي سرحدون قدرتي طرح نروار ٿيل آهن. آهي

جيكا هزارين سال پراڻي هجڻ سان گڎ . ٻيو ته سنڌي قوم کي پنهنجي جدا ترقي يافته زبان آهي. پيون اچن

سنڌي زبان دنيا جي چند وڏين ٻولين جي قطار ۾ بيهارڻ جوڳي . وڏي علمي ادبي سرمائي سان ماالمال آهي

زبان هجڻ سان گڎ دنيا جي كيترن ملكن ۾ ٻيو ته سنڌي زبان پاكستان جي تمام گهڻي شاهوكار . آهي

۽ اها چند قبيلن يا نسلن . سنڌي قوم کي پنهنجي هزارين سالن جي تاريخ آهي. ڳالهائي ۽ سمجهي وڃي ٿي

هتي . پر ان جي ارتقا ۽ واڌاري ۾ هزارين سالن جي تاريخ جو هٿ آهي. جي ڇڑواڳ گروهه جو نالو نه آهي

روهه ۽ ذاتيون هك ٻئي ۾ ڳنڈجنديون ۽ هن قوم کي تشكيل ڏينديون مختلف قبيال، انساني گروهه، نسلي گ

معاشي ميدان ۾ هكٻئي جو سهارو ۽ . جن گڎجي هتي پنهنجي دفاع جون جنگين لڑيون آهن. رهيون آهن

پنهنجون الڳ . ڀروسو بنجي جدوجهدون كيون آهن، ۽ سندن تاريخي حالتون هكجهڑيون رهيون آهن

ڌارين سامراجي قوتن سان ويڑهيون وڙهي پنهنجي تاريخ جا پاڻ ڌڻي .اٿنقومي حكومتون قائم كيون

برصغير ۾ جيتري آزادي ۽ خودمختياري هك وحدت جي صورت ۾ سنڌي قوم ماڻي . رهندا آيا آهن

سنڌي قوم وٽ صدين کان هك نرالي قسم جي . آهي، اوتري كنهن ٻي قوم کي نصيب كانه ٿي آهي

۽ سندن صدين جي محنتن، . هتان جي عوام جي گڎيل موڙي آهيجيكا . تهذيب ۽ تمدن رهندي آئي آهي

جنهن جي مهاڀي سڄي قوم ۾ هك گڎيل . مشقتن، كاركردگين ۽ كارگذارين جو عظيم ثمر آهي

ان . هتان جي ماڻهن جي نفسياتي جوڙجك ۽ قومي كردار هميشه گڎيل رهيو آهي. نفسيات جڑي آهي

جن سنڌي . ن جا گڎيل سياسي ۽ اقتصادي مفاد آهنسان گڎوگڎ سنڌ جا جاگرافي وطن ۾ رهندڙ ماڻه

ان هوندي به كو سنڌين کي هك قوم مڃڻ . قوم جي وجود کي وڌيك مستحكم ۽ جٹادار كيو آهي

.ال تيار نه ٿيندو ته ان جي عقل تي لڑڪ ئي وهائي سگهجن ٿا

فاضل مصنف هن كتاب ۾ ان تاثر ڏيڻ جي كوشش كئي آهي ته سنڌ هك قوم جو وطن هئڻ

سنڌين جي رحمدلي، فراخدلي، مهمانوازي ۽ امن پسندي مان غلط ................ دران چون چون جو مربو ب

مطلب وٺي انهن کي پنهنجي مفتوح سمجهي، مٿائن پنهنجي ٻولي ۽ كلچر مڑهڻ لڳا ۽ پو وري هو پنهنجي

. هن به فائدي واري نه بڻبياها سوچ سندن ال كڎ. ال جدا وطن وٺڻ ال سنڌ کي ٹكر كرڻ جو سوچڻ لڳا

۽ هو انهن مهاجرن وانگيان سمجهي ويندا، جيكي كن هنگامي . ان صورت ۾ هو اسان وٽ قابل قبول نه ٿيندا

حالتن پيدا ٿيڻ كري پنهنجا اصل وطن ڇڎي، ڀر وارن ملكن ۾ اچي پناهه وٺندا آهن ۽ پو حالتون سڌرڻ

انهن ال . جيئن فلسطيني ٻين عرب ملكن ۾ رهيل آهن. سان پنهنجن اصلي وطنن ڏانهن هليا ويندا آهن

ان حالت ۾ هنن کي عرب . جيئن ئي سندن وطن جون حالتون صحيح ٿينديون ته هو پنهنجي ديس موٹي ويندا

جيكڎهن . ملكن ۾ پنهنجي ڌار قومي وجود قائم رکڻ، زبان ۽ ثقافت کي بچائڻ جو پورو حق حاصل آهي

الت ۾ سمجهن ٿا ۽ پاڻ کي هتي عارضي سمجهن ٿا ته کين پنهنجي ٻولي ۽ هتي جا مهاجر به پاڻ کي اهڑي ح

پر پو کين شهرن بدران ٻين مهاجرن . ثقافت کي بچائڻ ۽ پنهنجو ڌار قومي وجود برقرار رکڻ جو حق آهي

جيكڎهن هو پاڻ کي هت عارضي به نه ٿا سمجهن ۽ ان هوندي به هتي . وانگر كئمپن ۾ وڃي رهڻو پوندو

ي قوم مٿان باالدست بنجي پنهنجو كلچر ۽ زبان مڑهڻ چاهين ٿا ته پو هتان جا اصل رهواسي وطن جي ڌڻ

.کين وڌيك سهڻ ۽ قبول كرڻ ال تيار نه ٿيندا

باقي جيتري قدر ٻين صوبن جي رهواسين جو تعلق آهي ته انهن کي پنهنجا علحده وطن آهي، هو

ته هنن کي به هتي ڌار لساني قوميت طور قبول كونه كيو هتي روزگار جي يا كنهن ٻئي بهاني سان پهتا آهن

هنن جي حيثيت هت اهڑي آهي، جهڑي . هو پنهنجي قوم جو هك رولو ۽ خانه بدوش حصو آهن. ويندو

. اهڑي صورتحال پوري دنيا ۾ موجود آهي. مغربي ۽ عرب ملكن ۾ روزگار ال ويل غير ملكين جي

ار بهاني اچي رهندا آهن، ته ڇا گڎجي اتي پنهنجي ڌار قوميت كيترن ئي ملكن ۾ غير ملكي ماڻهو روزگ

جو نعرو هڻن ۽ اتان جي اصل رهواسين جيترا پاڻ ال حق گهرن ۽ ان ملك کي پنهنجي جاگير سمجهي اتان

.محمود مرزا جو اهو منطق اسان جي سمجهه کان ٻاهر آهي. نكرڻ جو نالو ئي نه وٺن

ڌار قوميت يا قوميتون تصور كري، انهن کي لنڈن ورهائي ڏيندا؟ ته ڇا سڀاڻي انگريز انهن ڌارين کي

سنڌ صرف سنڌين جو . ان كري اها سوچ ختم ٿيڻ گهرجي ته سنڌ كا ننڍن لساني گروهن جو وطن آهي

اهڑا ماڻهو جيكڎهن سنڌين ۾ رلي ملي هك ٿي . ٻين جي هتي حيثيت عارضي ۽ ثانوي آهي. وطن آهي

جا مفاد سمجهي، سنڌي ٻولي ۽ ثقافت کي اپنائيندا ته اسان کي سندن رهائش سنڌ جي مفادن کي پنهن. ويندا

نه ته ٻي صورت ۾ هنن کي اڄ نه ته سڀاڻي پنهنجي اصل وطنن ڏانهن موٹڻو ئي . تي كوبه اعتراض كونه ٿيندو

.پوندو

فاضل مصنف ڄاڻائي ٿو ته، ڀارت جي حكومت، سنڌ ۾ جمهوري تحريك جي شدت کي نظر ۾

ان ها . جنهن تي هتان جي اردو پريس ها گهوڙا مچائي ڏني. كرائي” المي سنڌي سميلينع“رکي، اتي

گهوڙا جو اندازو ان ڳالهه مان لڳائي سگهجي ٿو، ته ميڈم حميده کهڑو ال افواهه اٿيو ته هن ان كانفرنس ۾

يئي بهتان بازيون ك. اها خبر ملندي اردو اخبارن ڳالهه کي نوڙي مان نانگ بنائي وڌو. شركت كئي هئي

جڎهن ته ڳالهه ۾ . ملك دشمني ۽ قوم دشمني جا ليبل لڳائڻ تائين اردو پريس اڳتي وڌي وئي. شروع ٿي ويون

. ان كانفرنس سڎائڻ جو هتان جي جمهوري جدوجهد سان پري جو به واسطو كونه هو. هئو كجهه به كونه

ر ٻن ٹن سالن کان كري رهيا هئا ۽ پكي ان كانفرنس كرائڻ جون تياريون اتان جا سنڌي اديب ۽ دانشو

به ايم آر ڊي تحريك شروع ٿيڻ کان چار مهينا کن ) جيكو پاكستان جي اخبارن ۾ ڇپيو(تاريخ جو اعالن

اهڑي قسم جي كانفرنس كا ڀارت ۾ پهريون ڀيرو كانه ٿي رهي هئي، پر اهو سلسلو گهڻو . اڳ كيو ويو هو

ي هتي جي جمهوري جدوجهد ۽ سياسي حالتن سان واسطيدار ان كري ان كانفرنس ک. اڳ کان هلندڙ هو

.ڄاڻائڻ بي وقوفي ئي سڎبي

جيكڎهن، سنڌي سميلين مخصوص نقطي نظر سامهون رکي كرائي وئي ته انهن ئي ڏينهن ۾

جنهن ۾ پاكستان جا پنجابي دانشور حكومت . كهڑي نيت سان كرائي وئي” عالمي پنجابي كانفرنس“

. جنهن ۾ پنجاب جي ٻنهي حصن کي مالئڻ ال آواز بلند كيو ويو هو. هئا جي اجازت سان شريك ٿيا

پر آخر ڇا ڳالهه هئي جو سنڌي . جيكو پاكستان جي اردو پريس وارن جي كنن تائين به پهتو هو

پر هن كانفرنس ال اردو پريس ۽ اردو . كانفرنس ال ته ها گهوڙا مچائي آسمان مٿي تي کنئيو ويو هو

.به ٻاهر نه كڍي هئي، ۽ ان كانفرنس کي هتان جي ماڻهن کان لكائڻ جي كوشش كئي هئيدانن ٻڑڪ

ڇا سنڌين ۽ پنجابين جي حب الوطني ۾ فرق آهي؟ ڇا ٻنهي ڌرين جي وفادارين ۾ زمين آسمان جو

.ويڇو آهي؟ ڇا پنجابي سنڌين کان وڌيك اعتبار ۽ ڀروسي جوڳا آهن؟ اهي سوال گهٹ اهميت جوڳا نه آهن

ل مصنف لکي ٿو ته سنڌ جي ٻهراڙي جي ماڻهن ڀڃ ڊاهه، باهين ۽ ماركٹ جا رستا ان كري فاض

اختيار كيا، جو هو نيم قبائلي ذهنيت رکندڙ هئا ۽ سندن احتجاج كرڻ جو نمونو شهري ماڻهن واري عدم

ناهن مصنف اڳتي لکي ٿو ته نيم قبائلي ماڻهو، شهرين وانگر جلسا جلوس . تشدد واري شرط کان جدا هو

جلسا . اصل ۾ مسئلو ائين نه آهي، سنڌ جي ماڻهن پهريان احتجاج كرڻ جا چالو طريقا استعمال كيا. كندا

كيا، جلوس كڍيا، هڑتالون كيون ۽ عدم تشدد جي اصول کي آڏو رکي پنهنجا مطالبا پرامن نموني پيش

پر جڎهن . روع كيوكيا ۽ انهن جي حل ال حكومت تي آئيني ۽ قانوني طريقن سان دٻا وجهڻ ش

ماڻهن مٿان ڏاڍ ۽ تشدد شروع ) فوج(حكومت ان پر امن احتجاج کي به برداشت نه كيو ۽ حفاظتي مشنري

ته عوام به جوابي كاروائي كرڻ تي مجبور . سندن ال پر امن اظهار جا مڑئي رستا بند كري ڇڎيا. كيو

ان هوندي به هنن احتجاج جا پرامن طريقا . هن به هٿيارن جو مقابلو طاقت سان كرڻ ۾ ڏاهپ ڄاتي. ٿي پيو

.جلسا، جلوس، هڑتالون آخر تائين جاري رکيون

اهي . فاضل مصنف، كتاب جي آخر ۾ سنڌ جي مسئلي جي حل ال جيكي تجويزون ڏنيون آهن

اسان انهن تجويزن کي . اهڑيون بنيادي تجويزون ناهن، جن تي عمل كرڻ سان، سنڌ جا مسئال حل ٿي سگهن

.ي سمجهون ٿا ۽ انه سان اختالف كندي پنهنجي طرفان كجهه رايا ڏيڻ گهرون ٿاناكاف

وفاقي پاكستان ۾ ننڍين ۽ پوئتي پيل قومن جون شكايتون دور كرڻ ۽ کين زندگي جي هر ميدان

اهي پاڻ نه . ۾ انصاف ڏيڻ ۽ خوشحالي جي رستي تي آڻڻ ال كي بنيادي انقالبي تبديليون آڻڻيون پونديون

ان ال . ن، پر انهن ال ننڍين صوبن جي عوام کي موثر نموني آواز اٿارڻو ۽ جدوجهد كرڻي پوندياينديو

مضبوط ۽ مستحكم ڏسندڙن جو فرض آهي ته هو ننڍين قومن جي جائز مسئلن پاكستان جي وفاق کي

نقطن جي بنياد تي جدوجهد 6منهنجي را ۾ جيكڎهن هيٺين . کي حل كرڻ ال گڎجي جدوجهد كن

هالئي وڃي ته جيكر پاكستان جو وفاق مضبوط ۽ مستحكم ٿيڻ سان گڎ خوشحال ۽ آسودو پڻ بنجي

.پوي، ۽ قومن ۾ وڌندڙ نفرتون هميشه ال ختم ٿي وڃن

:پاكستان ۾ قومن جا مسئال حل كرڻ ال كي بنيادي نقطا

هڻ قومي پاكستان ۾ چئن قومن جي جداگانه قومي وجودن کي تسليم كري، پاكستان کي هك گ

.کي آزاد ۽ خودمختيار رياستن جو درجو ڏنو وڃي) صوبن(ملك مڃيندي، چئني قومن جي وطنن

پارلياماني طرز حكومت جي مطابق پاكستان جو هك اهڑو وفاق قائم كيو وڃي، جنهن ۾ بالغ

وفاقي را دهي جي اصول تي سڌو سنئون چونڈيل قانون ساز اسيمبلي کي مكمل باالدستي حاصل هجي ۽

. قانون ساز اسيمبلي ۾ مڑني قومن کي هك جيتري نمائندگي ڏني وڃي

جنهن جي انتظاميه ۾ . وفاقي حكومت صرف ٹي کاتا دفاع، پرڏيهي معامال ۽ كرنسي پاڻ وٽ رکي

صوبن جي وچ ۾ سرمائي جي آزادانه منتقلي تي بندش وڌي . چئني قومن جي هك جيتري نمائندگي هجي

ن کي پنهنجو الڳ بئنك سرمايو محفوظ كرڻ جو حق هجي ۽ سندن ال الڳ بئنك، وڃي ۽ وفاقي يونٹ

.بجيٹ ۽ مالياتي نظام هجي

جو اختيار وفاقي يونٹن وٽ هجڻ گهرجي ۽ وفاق کي خرچ پکي ال ٹيكسن جي نفاذ ۽ وصولي

جيتري اهڑي طرح وفاق طرفان ملندڙ گرانٹون يا ٻيون امدادون هك. يونٹ هك جيترو ٹيكس ادا كن

. تناسب سان يونٹن ۾ ورهايون وڃن

جنهن جي انتظامي . رکڻ جو اختيار هجي) مليشيا(وفاقي يونٹن کي پنهنجي نيم فوجي تنظيم

. كمن ۾ وفاقي يونٹ آزاد ۽ خودمختيار هجن

چئني قومن جي ٻولين کي قومي ٻولين جو درجو ڏنو وڃي ۽ هر ٻولي کي پنهنجي واسطيدار يونٹ

اردو کي چئني يونٹن جي وچ ۾ . توڙي خانگي لکپڑهه جي كمن ۾ استعمال ۾ آندو وڃي اندر سركاري

.رابطي جي زبان طور رهڻ ڏنو وڃي

:انهن نقطن تي تيستائين كاميابي سان عمل كرائي نه ٿو سگهجي جيستائين

فوج ۾ چئني قومن کي هك جيتري نمائندگي ڏئي، فوج ۾ هك صوبي جي هك هٹي کي ختم نه

. ٿو كجي

صوبن جي وچ ۾ ٿيندڙ لڎپالڻ بند كرائي نه ٿي وڃي ۽ سنڌ ۽ بلوچستان ۾ ٻين صوبن جي آيل

.ماڻهن کي واپس نه ٿو كيو وڃي ۽ انهن جون ملكيتون واپس كري مقامي رهواسين کي نه ٿيون ڏنيون وڃن

هندستان مان آيل مهاجرن کي هتان جي قومن ۾ ضم ٿي انهن جي ٻولي ۽ تهذيب کي اپنائڻ تي

.مجبور نه ٿو كيو وڃي

نقطن جي بنياد تي ئي پاكستان کي متحد ۽ مستحكم كري سگهجي 6منهنجي نظر ۾ مٿين

جيكڎهن هن وقت به وڏي باالدست قوم طرفان ننڍين قومن جي سماجي ۽ معاشي حقن کي نظرانداز . ٿو

هك ٻئي سان ملي نه كيو ويو ته ننڍيون قومون مجبور ٿي اهڑا رستا اختيار كنديون، جيكي وري ٻيهر

.سگهندا

)1992اپريل 24ڇپيل روزاني سنڌ سجاڳ كراچي (

���� �ئ��ئ�� ����� �� ا��س ۽ ��� ���

كجهه ڏينهن اڳ . سال قومي مالياتي كميشن جو اجالس سڎائڻ جو اعالن كيو ويو آهي ايندڙ

ٺ ٿيل قومي اقتصادي كائونسل جي اجالس ۾ بلوچستان جي وزيراعظم محترمه بينظير ڀٹو جي صدارت هي

ڇاكاڻ ته . وڏي وزير وفاقي حكومت کان اها ڳالهه مڃرائي آهي ته گئس سر چارج ۾ كٹوتي نه كئي ويندي

بلوچستان جي وڏي وزير نواب ذوالفقار علي مگسي . گهوٹالي جو شكار ٿي ويندوان سان بلوچستان مالي

وزيراعظم طرفان . ملڻ تي صوبائي اسيمبلي ٹوڙڻ جي به ڌمكي ڏني هئيپنهنجي صوبي کي حق نه

ڇاكاڻ ته كنهن به صوبي . بلوچستان جو اهو جائز مطالبو تسليم كرڻ انتهائي ساراهه الئق عمل هو

.جي جائز مالي مطالبن کي پورو كرڻ ۾ كنهن به قسم جي دير نه كرڻ گهرجي

ب طرفان به ترقياتي كمن ۽ استادن جي ڀرتي ال قومي اقتصادي كائونسل جي ان اجالس ۾ پنجا

جڎهن ته بلوچستان حكومت پنهنجي صوبي ال اضافي فنڈ ڏيڻ جي به گهر كئي . رقم طلب كئي وئي هئي

اجالس ۾ سنڌ جي اقتدار ڌڻين پنهنجي صوبي جي مالي حالت سڌارڻ ۽ موجوده معاشي بحران مان . هئي

ن حقن بابت آواز اٿاريو ۽ ان سلسلي ۾ پك پكاڻي حاصل نجات حاصل كرڻ ال پنهنجن كهڑن كهڑ

ڇا سنڌ جي وڏي وزير سنڌ مان نكرندڙ تيل، گئس، كوئلي، ۽ ٻي . كئي، ان بابت خدا ئي بهتر ڄاڻي ٿو

معدنيات ۽ بندرگاهه جي آمدني سنڌ جي حوالي كرڻ جو مطالبو كيو، يا ان جي رائلٹي جي گهر كئي؟

جڎهن ته . ن عبدا شاهه پنهنجي وزيراعظم سان اها حجت كئي هوندياسان نه ٿا سمجهون ته سائي

بجيٹ جو وڏو حصو امن امان تي خرچ ٿي . صورتحال اها آهي جو سنڌ زبردست مالي بحران جو شكار آهي

اهو وري هر روز دهشتگردي جو شكار ٿيندڙ . قانون نافذ كندڙ ادارن کان جيكو كجهه بچي ٿو. وڃي ٿو

هوڏانهن . رن جي اهل اوالد ۽ وارثن کي معاوضي ۽ مدد طور ملندڙ رقم تي خرچ ٿيو وڃيماڻهن ۽ اهلكا

نيون ڀرتيون كرڻ ته ٺهيو پر كيترن ئي . سڄي صوبي ۾ پئسي جي کوٽ سبب ترقياتي كم ٺپ ٿي ويا آهن

ڻي ٻئي طرف اسٹيٹ بئنك به ها. کاتن ۾ حاضر سروس مالزمن کي پگهارون ڏيڻ ال به رقمون موجود ناهن

مالي محتاجي ۽ بيوسي جي اها صورتحال سنڌ کي كٿي پهچائيندي، ان جو تصور . تارا ڦوٹارڻ لڳي آهي

.كندي ئي لڱ كانڈارجي وڃن ٿا

هي كيڎي نه عجيب صورتحال آهي، سنڌ ۽ وفاق ۾ سنڌي ماڻهن جي ووٹن سان چونڈجي آيل

هتان جي ماڻهن کي طعنا ۽ مهڻا ٿا ملن وزيراعظم جو واسطو سنڌ سان آهي، ان ئي كري . حكومتون آهن

ٻيو كجهه ڏيڻ ته . الٹي گنگا پئي وهي. ته اوهان جون پنج ئي آڱريون گيهه ۾ آهن، پر هتي ته قصو ئي ابتڑ آهي

مٿان وري رينجرس جو . ٺهيو پر آپريشن كلين اپ تي كيل خرچ جو به حصو وفاق وارا ڏيڻ ال تيار ناهن

مڃون ٿا ته امن امان جو معاملو سنڌ جو صوبائي مسئلو آهي، پر . وڌو ويو آهيگهانگهو به سنڌ جي ڳچي ۾

ملك جي سالميت ۽ . هي سڀ سزا ان كري پئي ملي جو سنڌ سڄي ملك جو بار پنهنجن كلهن تي کنيو آهي

پاكستان . استحكام سميت سرحد، پنجاب ۽ كشمير مان پهتل يتيم به پالڻا ۽ سنڀالڻا پئجي ويا آهن

جنهن كري امن امان صرف . كشمير مسئلي تي مؤقف جي سزا سنڌ کي ملي رهي آهيحكومت جي

.صوبائي مسئلو نه پر قومي معاملو آهي، جنهن کي منهن ڏيڻ ال سنڌ حكومت جي ڀرپور امداد ٿيڻ گهرجي

هاڻ جڎهن ايندڙ سال قومي مالياتي كميشن جو اجالس گهرائڻ جو فيصلو كيو ويو آهي ته

ي سنڌ حكومت، هتان جي سياسي ڌرين ۽ عوام جو هن معاملي ڏانهن ڌيان ڇكائڻ اسان هن موقعي ت

.گهرون ٿا

سنڌ، تيل، گئس، كوئلي ۽ بندرگاهه جي دولت سان ماالمال آهي، پر بدقسمتي سان ان دولت جا

هي . جنهن كري هن صوبي جا ڏک، ڏوالوا ڏينهون ڏينهن وڌندا وڃن. اختيار سنڌ واسين جي هٿ وس ناهن

م جيكا پاكستان جي ورهاڱي کان اڳ کير، مکڻ ۽ لسي وكڻڻ به عيب سمجهندي هئي، اڄ تباهي ۽ قو

بربادي جي ان حد تائين وڃي رسي آهي، جو ان جا پيرين اگهاڙا معصوم ٻار نيشنل ۽ انڈس ها وي تي هلندڙ

ن بندر به آهي پر تيل اسان وٹان نكري، گئس به ملي، عاليشا. بسن ۽ گاڏين ۾ پاڻي وكڻڻ تي مجبور آهي

بک، بي روزگاري ۽ بدحالي جي صورتحال اها آهي جو پڑهيل لکيل نوجوان پيٹ پالڻ ۽ انگ ڍكڻ ال ڌاڙا،

اهڑو كم نه كري سگهندڙ وري فراريت جي راهه اختيار كندي . ڦرون ۽ چوريون كرڻ تي مجبور آهن

ن سنڌ ۾، كارخانا ۽ ملون به هن ڌرتي فيكٹريو. هيروئن، چرس، ڀنگ ۽ گائنچي ۾ پناهه ڳولي رهيا آهن

جي سيني سان چنبڑيل، پر اتي كا اهم نوكري ته ڇا پر پٹيوالي ۽ ٻهاري ڏيڻ كاڻ به ٻاهران ماڻهو گهرايا

بدين ۾ تيل جي کوهن جي حالت ڏسو، کاڻوٺ جي معدني ذخيرن جي کوٹائي كندڙن جا مهانڈا ڏسو . وڃن ٿا

.ته اوهان جو اندر ئي کاڄي ويندو

ان كري نه صرف تيل، گئس، كوئلي ۽ بندر جي كمائي تي سنڌ جو حق تسليم كرائڻ جي

ضرورت آهي، پر وفاق کي اهو به ٻڌائڻو آهي ته انهن ذريعن مان پئدا ٿيندڙ مالزمتن تي سنڌي ماڻهن جو حق

ي ان سان گڎ سنڌ ۾ ٻاهريان ماڻهو جيكي به صنعتون قائم كري چكا آهن، تن تي سنڌ حكومت ک. آهي

سيكڑو رکائڻ ال قانون جوڙيو ۽ ان تي 80انهن كارخانن ۾ سنڌي مالزم ۽ مزدور . رائلٹي ڏياري وڃي

. هن معاملي تي سنڌ جي وڏي وزير، وزيرن، مشيرن کي كن ۽ اکيون کولڻ گهرجن. عمل كرايو وڃي

ڇاكاڻ ته . رجنآڏو نه اچڻ گه” پارٹي ضابطا“پنهنجي وطن جي ڏتڑيل مالي حالتن تي وات بند كرڻ بابت

جيكو هر نظرئي، پارٹي ضابطي، اصول ۽ فكر . هي سوا پنج كروڙ ماڻهن جي جياپي جو سوال آهي

هي قومي اهميت جا معامال آهن، انهن تي جانبدار مؤقف اختيار كرڻ . کان بي انتها مٿانهون ۽ اتم آهي

حاصل كرڻ ۽ پنهنجي مالي خود مختياري . وفاق کان پنهنجا ليکا چكائڻ گهرجن. جي ضرورت آهي

محتاجي واري حالت مان ڇوٹكارو حاصل كرڻ کان سوا سنڌ جي صحيح نمائندگي كري نه ٿي

.سگهجي

جي ايندڙ اجالس ۾ ) اين ايف سي(اسان وري به ان ڳالهه تي زور ڏينداسين ته قومي مالياتي كميشن

ڇاكاڻ ته ماضي ۾ . ڻ گهرجيان ال هاڻي کان ئي رٿابندي شروع كر. مكمل تياري سان وڃڻ گهرجي

سنڌ کي سندس آبادي جي تناسب مطابق حقداري واري حصي . پاڻ سان ڏاڍيون ويساهه گهاتيون ٿيون آهن

سيكڑو ڏئي ٿي، جيكو صوبو قومي آمدني 67جڎهن ته سنڌ كل آمدني جو . کان محروم كيو ويو آهي

اسان . اري تناسب سان پورو حصو ملڻ گهرجي۾ گهڻي کان گهڻو حصو ڏئي ٿو، ان کي امداد ۾ ان جي ڏيڻ و

بلوچستان يا پنجاب کي كجهه ملڻ تي ارها نه ٿينداسين، پر ان جو مطلب اهو نه هئڻ گهرجي، ته هتان جي

.ماڻهن جي وات مان ماني ڳڀو کسيو وڃي

قومي مالياتي كميشن جو اجالس منعقد ٿيڻ کان اڳ ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته پهريان آدمشماري

ع ۾ ٿيل گهر شماري جي نتيجن کي تسليم كندي، آدمشماري جو ٻيو 1991. ارو عمل مكمل كيو وڃيو

ڇاكاڻ ته هيل . جي ورڇ ٿيڻ گهرجيان جي نتيجن موجب صوبن وچ ۾ ناڻي . مرحلو شروع كيو وڃي

تائين سنڌ کي پنهنجي آبادي جي صحيح ۽ حقيقي تناسب جي لحاظ کان حقداري واري حصي کان

سنڌ کي اقليت ۾ ڏيکارڻ ۽ پنجاب . هاڻي گهٹ ۾ گهٹ اهو ناٹك بند ٿيڻ گهرجي. كيو ويو آهي محروم

جي آبادي کي هٿراڌو وڌائي چڑهائي ان کي ناجائز طور وسيال مهيا كرڻ كنهن به طرح ملك جي

ي سنڌ کي ماضي وانگر قرباني جو ٻكرو بنائڻ خطرناڪ نتيجن ک. وسيع مفادن وٹان ٿي نه ٿو سگهي

هن معاملي تي سنڌ حكومت سميت سوا پنج كروڙ عوام کي سجاڳ ۽ متحرڪ . جنم ڏئي سگهي ٿو

.ٿيڻ جي ضرورت آهي

حكمرانن کي هك ڳالهه ذهن نشين هئڻ گهرجي ته جيكڎهن اڃا به پاكستان جي وجود جو بنياد

واب ۽ آدرش سنڌ جي ڦرلٹ ۽ پرماريت تي قائم رکيو ويو ته ان سان ملك جي شاندار مستقبل بابت خ

. ان كري هاڻ وفاق کي پنهنجي ڳچي مان ماضي ۾ پيل گال جا گهانگها الهڻ گهرجن. ڌنڌالئجي سگهن ٿا

صوبن جي وسيلن جو استحصال كرڻ بدران ان جي خاتمي طرف سفر شروع كري مضبوط ملك خاطر

كومت کي ان ڏس ۾ خود صوبن ۽ خاص كري سنڌ جي موجوده جمهوري ح. ضمانتون حاصل كيون وڃن

اڳتي اچڻ گهرجي ۽ پي پي جي مركزي حكومت کي اها ڳالهه ذهن نشين كرائڻ گهرجي ته ملك ۾ سياسي

جمهوريت تيستائين كا به معني نه ٿي رکي، جيستائين معاشي جمهوريت قائم نه ٿي ٿئي ۽ اڻ برابري جي

.مڑني كوٹن کي ڊاهي پٹ نه ٿو كيو وڃي

)ع1995 جون 6ڇپيل، روزانو جاڳو كراچي، (

ر�ئ��� ۽ ��� ر�ئ��� ���د �� ��ئر: ���

تشدد کي جيكڎهن . تشدد جي تاريخ ايتري ئي پراڻي آهي، جيتري خود انساني سماج جي تاريخ

انسان جي حيواني جبلت مان ئي تشدد جنم وٺي . انسان هٿان انسان جي تذليل چئجي ته كو به وڌا نه ٿيندو

غالمي واري دؤر ۾ آقائن . ج جي اوسر سان گڎ پنهنجون شكليون بدالئيندو رهي ٿوجيكو انساني سما. ٿو

جو غالمن مٿان تشدد، جاگيرداري دؤر ۾ جاگيردارن جو هارين مٿان تشدد ۽ اڄوكي سرمائيداري دؤر ۾

.رياستي ۽ غير رياستي ادارن ۽ گروهن جو سڄي عوام مٿان تشدد، تاريخ جي تسلسل سان مسلسل جاري آهي

پر جيكڎهن صرف . سنڌ ۾ تشدد جي تاريخ پڻ ايتري ئي پراڻي آهي، جيترو خود سنڌي سماج

موجوده دؤر تي ئي نظر وجهجي ٿي ته سنڌ ۾ ڏاڍي هٿان هيڻي جي بي عزتي ۽ ان مٿان ڏاڍ ۽ ڏهكا پنهنجي

پو ع کان1977سنڌ ۾ سياسي ۽ غير سياسي تشدد جي واقعن ۾ . لون كانڈاريندڙ شكل ۾ موجود آهي

ع کان پو سنڌ ۾ نه صرف رياستي ادارن ذريعي عوام کي تشدد جو نشانو 1977. لڳاتار اضافو اچي رهيو آهي

بنايو پيو وڃي، پر حكمرانن پنهنجن مفادن خاطر كيترائي اهڑا غير رياستي ادارا ۽ جماعتون پئدا كري

.ورتيون، جن عوام کي تشدد جو نشانو بنائڻ شروع كيو

رياستي ادارا . ادارن طرفان عوام کي وڏي پئماني تي تشدد جو نشانو بڻايو پيو وڃيسنڌ ۾رياستي

سنڌ ۾ حكومتي قدمن جي مخالفت كندڙ ۽ سندن . بنيادي انساني حقن جون ڌڄيون اڏائي رهيا آهن

قانونن جي مزاحمت كندڙ سياسي اڳواڻن ۽ كاركنن کي جيلن ۽ تشدد گهرن ۾ واڙي، انهن مٿان

سنڌ اندر ٿاڻا، جيل ۽ ٻيا عقوبت خانا قانون جي . ن ذريعي وحشياڻو تشدد كرايو پيو وڃيسركاري ايجنسي

سياستدانن کان وٺي صحافين تائين، شاگرد کان . حكمراني ال آواز اٿاريندڙ ماڻهن سان سٿيا پيا وڃن

اسي خاص كري سي. وٺي عام مزدور تائين، معاشري جو هر فرد سياسي تشدد ۽ اذيت جو شكار آهي

مخالفن کي هيسائڻ ال اكيچار ڳجهيون ايجنسيون ڇڑواڳي سان آئين، قانون ۽ عدالت سميت مڑني انصاف

بي گناهه ماڻهن مٿان كوڙا كيس مڑهي . ڏيندڙ ادارن ۽ قانونن جي نڑي مٿان نهن ڏئي ويهي رهيون آهن

ن کي گهلي ٿاڻن ۾ بند كيو پيو سندن عزيزن، مٹن، مائٹن ۽ دوست. کين ننگي تشدد جو نشانو بڻايو پيو وڃي

عورتن، ٻارن ۽ پوڙهن کي بنا كنهن عمر ۽ جنس جي لحاظ کان ٿاڻن ۽ تشدد گاهن تي اذيتون ڏئي . وڃي

. ايجنسيون ڌاڙيلن جي نالي ۾ ڳوٺن جا ڳوٺ تباهه ۽ برباد كري رهيون آهن. موت جي منهن ۾ ڏنو پيو وڃي

مسكين ۽ بي . ب عوام جي عزتن سان کيڎي رهيا آهنسنڌ جي ٻهراڙين ۾ رياستي ادارن جا كارندا غري

سركاري ادارن طرفان پنهنجي مخالفن کي كوڙن كيسن . گناهه ماڻهن کي ماري ڌاڙيل قرار ڏنو پيو وڃي

.۾ ڦاسائڻ ۽ كچلڻ ال هر حربو استعمال كيو ٿو وڃي

دورن ۽ ٻئي رياستي تشدد کان پو تشدد جي ٻي ڀيانك شكل سنڌ جي ٻهراڙين ۾ هارين، کيت مز

جيكو اڄ جي جديد معاشري ۾ . بي سهارا عوام مٿان جاگيردارن، زميندارن ۽ وڏيرن جو ظلم ۽ ستم آهي

سنڌي جاگيردار ۽ زميندار ڳوٺاڻي خلق مٿان پنهنجي حاكميت . به غالمي واري دؤر جي ياد تازي كري ٿو

اڙيلن ۽ غنڈن سميت پوليس ذريعي عوام کي ۽ آقائيت برقرار رکڻ ال ۽ پنهنجا مفاد سالمت رکڻ ال چورن، ڌ

جاگيردارن ۽ وڏيرن طرفان سندن زمينن تي كم كندڙ هارين سان بي . تشدد جو شكار بڻائي رهيو آهي

کين پورهئي جو پورو اجورو نه ٿو . کانئن جبري پورهيو ورتو وڃي ٿو. انتها ذلت جهڑو سلوڪ كيو وڃي ٿو

به هاري ٻڑڪ ٻاهر كڍي ٿو ته کيس پهريان ته چورن ذريعي جيكڎهن ان ناانصافي خالف كو. ڏنو وڃي

تي نه ٿو اچي ته کيس ڌاڙيلن جي ور ” سڌي راهه“جي اڃا به هو سندن طرفان مقرر كيل . كنگال بڻايو وڃي ٿو

سندس گهرن جي فردن جنهن ۾ عورتون ۽ ٻار به شامل آهن، کي اغوا كرايو وڃي ٿو يا . چاڙهيو وڃي ٿو

جي اڃا به كو سر ڦريو همت ساري ڦورن ۽ ان جي مهندار . دوران قتل كرايو وڃي ٿو ڌاڙي جي كاررواين

يعني پاٿاريدار خالف قانون جا در کڑكائڻ جي همت كري ٿو ته کيس ان ئي قانون جي چنبن ۾ ڀكوڙيو

جي قانون جا رکواال، جيكي تر جي جاگيردارن، پاٿاريدارن ۽ وڏيري . وڃي ٿو، جتي هو دانهين ٿي ويو آهي

كمداري جا فرض انجام ڏيندا آهن، سي سندن آقا جي حاكميت خالف آواز اٿاريندڙن کي كوڙن كيسن

.۾ جكڑي، رياستي تشدد جو نشانو بڻائيندا آهن

سنڌ ۾ تشدد، جيكو رياستي ۽ غير رياستي شكل ۾ پنهنجي بي انتها اگهاڙي روپ ۾ موجود آهي،

خاص كري سنڌ سركار . تي به نظر رکڻ جي ضرورت آهيان جا اڃا كيترائي پاسا ۽ شكليون آهن، جن

جي سول انتظامي ادارن ۾ مٿيان عملدار يا كامورا پنهنجي ماتحت عملي کي به تشدد جو نشانو بڻائي رهيا

وڏا عملدار پنهنجي ماتحت عملي کي پنهنجن مفادن ال استعمال كندا رهن ٿا، جيكڎهن كو ننڍو . آهن

ي عملدارن جا شخصي حكم نه ٿو مڃي ته کيس ذهني عذاب رسائڻ ۽ پريشان سركاري مالزم، پنهنجي اعل

اڃا به جيكڎهن معاملو حدون . كرڻ ال ڏورانهن هنڌن تي بدلي كيو وڃي ٿو، کيس معطل كيو وڃي ٿو

كجهه سالن کان سركاري انتظامي . اورانگهڻ لڳي ٿو ته ان مالزم کي نوكري مان خارج به كيو وڃي ٿو

اهو ائين ته وڏا عملدار يعني بيروكريٹ، ماتحت . هك نئين شكل ۾ نكري نروار ٿيو آهي ادارن ۾ تشدد

هو پنهنجو اثر . مالزمن کي هيسائڻ ۽ خوفزده كرڻ ال قانون نافذ كندڙ ادارن جي به مدد حاصل كن ٿا

رسوخ استعمال كري، ماتحت مالزمن کي كوڙن كيس ۾ ڦاسرائي، کين رياستي تشدد جو شكار بڻائين

جو وڏن عملدارن، اهڑن ماتحت مالزمن . كجهه ڏينهن کان ايترا كيترائي مثال اسان جي سامهون آيا آهن. ٿا

کي گرفتار كرائي كوڙن كيسن ۾ ڦاسرايو آهي، جن سندن ذاتي مفادن ال پنهنجون توانايون استعمال نه

نجن بنگلن تي نوكرن يا وڏا عملدار، ماتحت مالزمن کان گهر جو كم كرائيندا آهن، پنه. كيون آهن

چوكيدارن جو كم وٺندا آهن يا وري ننڍا وڏا ٺيكا کڻي پنهنجي آفيس جي ماتحت عملي کان اتي كم

جيكڎهن كو ننڍو مالزم ان غيرقانوني عمل خالف آواز بلند كندو آهي ته ترتيب وار . كرائيندا آهن

اهو به تشدد جو . يکاريو ويندو آهيکيس معطل، بعد ۾ نوكري مان نيكالي ۽ آخر ۾ کيس جيل جو منهن ڏ

.هك پاسو آهي، جيكو سنڌ ۾ پنهنجي وحشياڻا شكل ۾ موجود آهي

جنهن . تشدد جي مٿين ٹن شكلن کان سوا هك ٻي به شكل آهي، جيكا انتهائي خطرناڪ آهي

سياسي تنظيمن طرفان پنهنجن منحرف كاركنن : اهو تشدد آهي. تي ضابطو آڻڻ انتهائي مشكل آهي

جنهن كجهه سالن جي اندر جنم ورتو آهي ۽ هيل تائين . مخالف سياسي تنظيمن جي كاركنن خالف توڙي

. اڻ ڳڻيون حياتيون ڳهي چكو آهي ۽ كيترن ئي ماڻهن کي ذهني ۽ جسماني طور مفلوج كري چكو آهي

سنڌ ۾ ان تشدد کي جنم ڏيندڙ انتها پسند سياسي تنظيمون آهن، جيكي تشدد جي خوراڪ تي پلجي

هو معصوم ۽ بي گناهه عوام کي گولين جو کاڄ بڻائي، سندن الشن تي بيهي پنهنجو قد اوچو . يون آهنره

اهڑن تنظيمن طرفان تعليمي ادارن ۽ ان کان ٻاهر پنهنجي مخالفن کي اغوا كري . ڏيکارڻ گهرن ٿيون

پنهنجون حياتيون جنهن دوران كيترائي ماڻهو. پنهنجي جوڙيل اذيت خانن ۾ تشدد جو نشانو بڻايو وڃي ٿو

اهڑيون انتهاپسند تنظيمون نه صرف پنهنجن مخالف سياسي . وڃائي وهن ٿا يا وري معذور بنجي وڃن ٿا

جماعتن جي كاركنن کي قتل كن ٿيون يا تشدد جو شكار كن ٿيون، پر پنهنجن به انهن كاركنن کي

يسين خالف را جو اظهار هيسائڻ ال تشدد استعمال كن ٿيون، جيكي پنهنجي مركزي قيادت جي پال

ان کي وڌيك ڀيانك تشدد تڎهن اڀري . كن ٿا يا اهڑين انتهاپسند تنظيمن کان پاڻ کي ڌار كرڻ گهرن ٿا

جڎهن كي تنظيمون پنهنجي مخالفن کي . معصوم جانين کي پنهنجي باهه ۾ ساڙي ڀسم كري ڇڎي ٿو

كنهن مفاهمت تي آڻڻ ڌڻين کي مجبور كري سزا ڏيڻ يا پنهنجو آواز حكمرانن وٽ پهچائڻ ال يا اقتدار

اهو تشدد ڀرين بازارين ۾ انڌاڌنڌ . ال سڌو سنئون وسيع تر آبادي کي کليل تشدد جو نشانو بڻائين ٿيون

فائرنگ كرڻ، شهر جي مصروف چونكن يا بازارن ۾ بمن جا ڌماكا كرڻ جي شكل ۾ سامهون اچي

. نهن ڏوهه جي موت جي منهن ۾ اچي وڃن ٿيونجنهن سان كيتريون ئي معصوم جانيون، بنا ك. ٿو

پر . كي حلقا ان قسم جي واقعن کي سياسي عمل جو هك حصو سمجهن ٿا ۽ ان کي جائز قرار ڏين ٿا

اصل ۾ سياسي اختالفن خاطر يا حكمرانن خالف احتجاج كرڻ خاطر بي گناهه ماڻهن کي موت جي

اهو . اسي عمل قرار ڏئي نه ٿو سگهجيمنهن ۾ ڌكڻ ۽ خون جون نديون وهائڻ كنهن به نموني سي

جنهن جي همت افزائي كندڙ يا ان کي تقويت بخشيندڙ ايترائي . انسانيت خالف هك ڀيانك جرم آهي

.ڏوهاري آهن، جيترو اهو عمل كندڙ ڏوهي آهن

رياستي ڏاڍ، ڏهكا ۽ ناانصافين خالف جدوجهد كندڙ ڌرين، طبقن، تنظيمن ۽ ادارن کي

مجرماڻا حركتن خالف آواز اٿارڻ جي ڏوهه ۾ تشدد جو نشانو بنائڻ پڻ هك خطرناڪ هيسائڻ، کين انهن

جيكڎهن ان جي حوصلي شكني كرڻ ۽ واڌ . جيكو سنڌ ۾ ڏينهون ڏينهن وڌي رهيو آهي. عمل آهي

ويجهه کي روكڻ جو بندوبست نه كيو ويو ته تشدد جو خوني ديو، مڑني کي آساني سان ڳڑكائي

جنهن . و ايندڙ اڀريون سڀريون رنڈكون پڻ آهستي آهستي ٿي ختم ٿي وينديونڇڎيندو ۽ ان جي آڏ

کانپو سنڌ ۾ قانون ۽ انصاف جي حكمراني ال كم كندڙ سياسي، سماجي ۽ ادبي تنظيمون ۽

انساني حقن جي تحفظ ال كم كندڙ ادارا ۽ انهن جو آواز بلند كندڙ اخبارون ۽ رساال ۽ انهن سان

جنهن کانپو سنڌ غالمي . تشدد جي ڀوت جي خوني چنبن ۾ ڦٿكي ڦٿكي ساهه ڏيندا الڳاپيل ماڻهو،

واري دور جي اونداهن غارن ۾ گم ٿي ويندي، انسانيت، انصاف ۽ قانون جا تصور سنڌ مان پر كڍي

.اڏامي ويندا

سنڌ ۾ هن وقت سياسي ۽ سماجي ناانصافين خالف آواز اٿاريندڙ هك مورچو سنڌي صحافت جي

پر اڃا بانبڑا . جيكو نئين ڄاول ٻار جيان اڃا پنهنجي پيرن تي بيهي نه سگهيو آهي. موجود آهي شكل ۾

پائڻ جي عمر ۾ مس داخل ٿيو آهي، جو کيس كچي ۾ ئي چيڀاٹڻ ۽ سندس نڑي تي ننهن ڏيڻ كاڻ اجگر

نون نافذ رياستي، سول توڙي قا. جهڑيون آفتون پنهنجن مڑني مكارين سان ميدان عمل ۾ مصروف آهن

كندڙ ادارا، پورهيت عوام جي خون تي پلجندڙ جاگيردار، زميندار، وڏيرا، كامورا شاهي، توڙي انتهاپسند

تنظيمون ۽ انهن جا بدعنوان، دهشتگرد ۽ مفاد پرست اڳواڻ، سنڌي صحافت جي بيباكي ۽ آزادانه كردار

ڻ ال هيچ طريقا ۽ نسخا آزمائي کي ختم كرڻ ۽ ان آواز کي پنهنجي كين جهڑن مفادن ال استعمال كر

اخبارن جي آفيسن تي حمال كرائڻ جون ڌمكيون ڏيڻ، انهن ۾ كم كندڙ عملي کي تشدد جو . رهيا آهن

نشانو بڻائڻ، اخبارن کي ساڙڻ وارو عمل سچ، انصاف، بيباكي، آزادي ۽ بهادري خالف کليل جنگ جي

. نهنجي كرتوتن کي وائکو ٿيندي ڏسي مڇرجي پون ٿارياست جا ادارا اخبارن ۾ پ. شكل ۾ اڀري آيو آهي

وڏيرا ۽ جاگيردار . انتها پسند تنظيمون پنهنجا مٿان چڑهيل خول کي سركندو ڏسي باهوڙجي پون ٿيون

جنهن كري اخبارن تي حمال ٿين ٿا، سندن رپورٹرن . پنهنجن كڌن كرتوتن تان پردو هٹڻ تي ڇتا ٿي پون ٿا

اخبارن جا بنڈل غريبن جي جهوپڑين جيان باهه جي . جي پويان واڙيو وڃي ٿوکي رت ۾ ڳاڙهو كري زندانن

.شعلن ۾ سڑڻ لڳن ٿا

ان سڄي صورتحال کي آخر كيئن منهن ڏيڻ گهرجي؟ سنڌ ۾ بنيادي انساني حقن جي خالف —

ورزين کي ٻنجو كيئن ڏجي؟ بي گناهه عوام کي رياستي ۽ غيررياستي تشدد کان نجات كيئن ڏيارجي؟ اهي

سنڌي عوام جي هن بي . انهن جا جواب ڳولڻ جي تكڑي ضرورت آهي. وال بنيادي اهميت جا حامل آهنس

وسي ۽ الچاري واري صورتحال، هتي ان احساس کي پكو ۽ پختو كيو آهي ته جيستائين سنڌ اندر انساني

ارن جا ناتا ۽ رابطا سڄي دنيا حقن ال آواز اٿاريندڙ سگهارا ادارا وجود ۾ نه ٿا آندا وڃن ۽ جيستائين انهن اد

اندر انساني حقن ال آواز اٿاريندڙ ادارن ۽ تنظيمن سان پكا ۽ پختا نه ٿا ٿين، تيستائين سنڌ جي مظلوم ۽

ان ئي احساس ۽ . معصوم عوام کي جابر قوتن مان ڇوٹكارو ڏياري، کين انصاف پلئه وجهي نه ٿو سگهجي

ولن ۽ فردن کي ان طرف سوچڻ تي مجبور كيو آهي ته هو هتي تڑپ هتي جي باشعور ۽ ساڃهه وند ڌرين، ٹ

جيئن . سياسي ۽ سماجي تنظيمن ۽ ادارن سان گڎ انساني حقن جي تحفظ ال به تنظيمون ۽ ادارا قائم كن

سياسي ۽ غيرسياسي تشدد، ڏاڍ ۽ ڏهكا جو شكار ٿيل عوام کي قانوني ۽ اخالقي تحفظ فراهم كري

.سگهجي

جي تحفظ ال جدوجهد كندڙ تنظيمن ۽ ادارن جي دائري کي سنڌ جي كنڈ سنڌ ۾ انساني حقن

مقامي سطح تي . جيئن عوام جو وڏو تعداد ان مان الڀ حاصل كري سگهي. كڑڇ تائين ڦهالئڻ گهرجي

وكيلن، استادن، سماجي ۽ سياسي كاركنن کي گڎ كري، انهن کي انساني بنيادي حقن جي تحفظ ال

كجي، جيئن اهي مقامي سطح تي پوليس ٿاڻن، جيلن ۽ چوكين ۾ بي گناهه كم كندڙ ادارن ۾ منظم

عوام تي ٿيندڙ تشدد ۽ سندن غيرقانوني گرفتارين خالف نه صرف آواز اٿارين، پر اهڑي ظلم ۽ ناحق جو

سندن كوڙن كيسن مان جان آجي كرائڻ ال قانوني ۽ . شكار ٿيندڙ ماڻهن کي عدالتي انصاف ڏيارين

بي گناهه ماڻهن مٿان كوڙا . تي سندن كيس وڙهي، کين كوڙن كيسن مان نجات ڏيارينعدالتي طور

ان . كيس قائم كندڙ انتظامي ادارن ۽ انهن جي سربراهن کي قانون مطابق سندن كئي جي سزا ڏيارين

دد، کان سوا بي گناهه ڳوٺاڻن ۽ شهرين مٿان پوليس چڑهائين ۽ ان دوران عورتن، مردن ۽ ٻارن تي ٿيندڙ تش

مقامي سطح تي انساني حقن ال جدوجهد كندڙ تنظيمن جا نمائندا، . بي عزتي ۽ ڦرلٹ خالف آواز بلند كن

جيئن هتان . جيلن ۽ ٿاڻن جا معائنا كري، قيدين سان ٿيندڙ ناانصافين خالف عدالتن جا دروازا کڑكائين

جياپي ال جدوجهد كري جي عوام کي بنيادي انساني حق پلئه پئجي سگهن ۽ هو بي خوف ٿي پنهنجي

.سگهن

انساني حقن جي تحفظ ال جدوجهد كندڙ ادارن ۽ تنظيمن کي نه صرف رياستي تشدد خالف

. جدوجهد كرڻ گهرجي، پر ان سان گڎ هر قسم جي غير رياستي تشدد خالف پڻ آواز بلند كرڻ گهرجي

) عملدار شاهي(بيروكريسي جاگيردارن ۽ سرمائيدارن طرفان هارين ۽ مزدورن سان غيرانساني سلوڪ،

طرفان ننڍن مالزمن سان ٿيندڙ ارهه زوراين سميت اهڑين انتها پسند تنظيمن خالف به جدوجهد كرڻ

گهرجي، جيكي كنهن نه كنهن طريقي سان عوام کي تشدد جو نشانو بڻائي رهيون آهن، انهن جي بنيادي

.ار جي آزادي کسيو ويٺيون آهنانساني حقن تي ڌاڙو هنيون ويٺيون آهن، کانئن را ۽ اظه

جڎهن عوام جو وڏو تعداد بنيادي . رياستي ۽ غيررياستي تشدد کي صرف تڎهن روكي سگهجي ٿو

انساني حقن جي تحفظ ال كم كندڙ ادارن جو ساٿ ڏئي ۽ اهڑين ڌرين خالف مسلسل جدوجهد ۽ جستجو

عوام کي اهڑين . ئين ٿيونكري، جيكي عوام کي كنهن نه كنهن طريقي سان تشدد جو نشانو بڻا

تنظيمن ۽ پارٹين جو بائيكاٽ كرڻ گهرجي ۽ انهن جي صفن مان نكري وڃڻ گهرجي، جيكي پنهنجن

منحرفن ۽ مخالفن کي تشدد جو نشانو بڻائين ٿيون يا حكومتي عملن خالف احتجاج دوران معصوم عوام

. اڳي ۽ انتقام پسندي کي هوا ڏين ٿيونکي گولين ۽ بمن جي ڌماكن جو کاڄ بڻائين ٿيون، انتها پسندي، ڇڑو

عوام کي اهڑين حكمران ڌرين سميت سياسي ڌرين جو به بائيكاٽ كرڻ گهرجي، جيكي سندن آواز يعني

اخبارن کي تشدد جو نشانو بنائين ٿيون ۽ انهن ادارن کي پنهنجي منشا موجب هالئڻ ال مٿن دٻا وجهن

سركاري . تشدد جو مقابلو كرڻ ال رٿابندي كرڻ گهرجياخبارن کي پڻ رياستي ۽ غيررياستي . ٿيون

. تشدد کي روكڻ ال سندن خبرن جو بائيكاٽ كرڻ گهرجي، سندن رعايتن تي ڀاڙڻ بند كيو وڃي

اخبارن کي انهن انتهاپسند . سركاري اشتهارن بدران عوامي اشتهارن ۽ ٻين عوامي وسيلن تي ڀاڙڻ گهرجي

ائڻ گهرجي، جيكي پنهنجن مفادن هيٺ اخبارن کي هالئڻ ال مٿن سياسي جماعتن خالف پڻ مهاڏو اٹك

عوام کي اهڑين سياسي ڌرين جي صف مان . سندن خبرن جو بائيكاٽ كيو وڃي. دٻا استعمال كن ٿيون

جيئن عوامي حمايت سان سياسي ڌرين طرفان ٿيندڙ دهشتگردي جي . نكري وڃڻ جو سڎ ڏيڻ گهرجي

.روكٿام ٿي سگهي

ي ۽ بنيادي انساني حقن جي تحفظ ال سنڌ اندر منظم نموني كم كرڻ جي تشدد جي خاتم

انهن جي . ان ال اڳ کان موجود مڑني تنظيمن ۽ ادارن کي مركزي سطح تي منظم كجي. ضرورت آهي

جيئن سنڌ جو عوام موجوده . كم جي دائري کي وسيع كجي، ان ۾ عوام جي وڏي تعداد کي شامل كجي

.وٹكارو حاصل كري سگهيذلت واري زندگي مان ڇ

)ع1995جون 8ڇپيل، راوزني جاڳو كراچي، (

��� �� ز��� �� �ب�� �� ���

مادر وطن سنڌ جي ڀاڳڀري . سنڌ جي زمين تي قبضي وارو باب پنهنجي پڄاڻي جو نالو ئي نه ٿو وٺي

ع کان شروع ٿيو هو ۽ اڄ ان کي خيرن 1947جو داستان زمين تي رياستي ادارن ذريعي پنجاب طرفان ٿيل قبضن

شايد پاكستان جو وجود ئي ان ڳالهه تي . پر اهو ساڳي رفتار سان جاري آهي. سال گذري چكا آهن 48سان

بيٺل آهي ته اسرائيلي يهودين وانگر سنڌ جون سڀ زمينون ان جي اصل وارثن کان ڇني کين فلسطينين وانگر بي

تڎهن ته هر حكومت تبديل ٿيڻ سان سنڌ جي زمينن جا کاتا به بدلجڻ شروع ٿيندا . و وڃيگهر ۽ دربدر كي

.آهن

پنجاب سان واسطو رکندڙ وفاقي وزير ميان غالم مصطفي کر قومي اسيمبلي اجالس ۾ چيو آهي ته

ه تربيال جي هن ايوان کي ٻڌايو آهي ت. ايكڑ زمين ڏيڻي آهي 19،333تربيال ڊيم جي متاثرن ال سنڌ کي اڃا

.هزار ايكڑ ايراضي رکي وئي هئي 30متاثرن ال پنجاب ۽ سنڌ ۾ ڌار ڌار

هزار 10ع دوران صرف 1997-81پنجاب صوبي ته پنهنجي صوابديدي كوٹا مهيا كئي پر سنڌ

.ايكڑ زمين ڏيڻي آهي 19،333ان كري سنڌ کي اڃا . ايكڑ ايراضي مهيا كئي آهي 447

رٿائن جي حوالي سان كيتري زمين کان محروم ” قومي“سنڌ جي عوام کي هيل تائين مختلف

اوڳرائيڎ يڻ ” اصل اقتدار ڌڻين“اهو حساب نه ته اسان لڳائڻ جي تكليف كئي آهي، نه وري . كيو ويو آهي

ل جنهن كري بئراج جي زمينن کان وٺي فوجي ڇانوڻين ال كتب آند. وقت ان جو كو كاٿو كيو آهي

جو وڏو انگ ٻڌائي ٿو ته سنڌ جي زمين تي ٻاهران آيل ماڻهن جو گهيرو زمينن ۽ انهن تي آباد اوپرن ماڻهن

بدين، ميرپور خاص، نواب شاهه، خيرپور . هك ڀوائتي ۽ خوفناڪ صورتحال اختيار كري چكو آهي

پراسو حاصل ۽ سکر ضلعن ۾ بئراج جي پاسي وارين سون ورنين زمينن مان هتان جا ديس ڌڻي كو ا

.كرڻ بدران هاڻ انهن کي صرف حسرت ڀرين نظرن سان ئي ڏسي سگهن ٿا

نه صرف كراچي هندستان مان لڎي آيل جي آؤ ڀڳت كرڻ ال سکر بئراج وارين زمينن کان پو

جي خالي پڈن تي هٿ صاف كيا ويا، پر سنڌ جي اندرين عالئقن ۾ هندن وٽ سنڌي مسلمانن جون گروي ٿيل

كراچي ۾ كي ڊي اي جوڙي ان . ه لٹ جو مال سمجهي ٻاهران آيل پناهگيرن کي االٽ كيون ويونزمينون ب

ناظم آباد، صدين کان آباد سنڌي ڳوٺ ڊاهي، ماڻهو لڎائي . ذريعي كالونائيزشين جو عمل شروع كيو ويو

ن هائوسنگ پي سي ايڇ ايس، ڊفينس، ڊي ايم سي ايڇ ايس، گلشن اقبال، ملير، نيو كراچي جي نالن سا

جنهن سان هك طرف ڌرتي ڌڻي پنهنجن اباڻن پڈن ۽ ملكيتن کان محروم . اسكيمون جوڙيون ويون

كيا ويا، ته ٻئي طرف ڌارين ماڻهن جي رهائش ٿيڻ كري كراچي شهر مكمل طور اوپرو بڻجي ويو

کي كوبه ان. اڄ صورتحال اها آهي جو سنڌ جي گادي وارو شهر پنهنجي سڃاڻپ وڃائي ويٺو آهي. آهي

هر ماڻهو لٹ جو مال سمجهي، ان مان پنهنجون جهوليون ڀرڻ ال . پنهنجو سمجهڻ يا كرڻ ال تيار ناهي

.هك ٻئي تي هٿيار تاڻي بيـٺو آهي

پاكستان ٺهڻ کان اڳ بئراج جون زمينون پنجاب جي ماڻهن کي ان ال ترجيحي بنيادن تي ڏنيون

نمك حاللي جو فرض نه صرف خوش اسلوبي سان ادا كيو هو، پر ويون، ڇاكاڻ ته هنن گورن انگريزن جي

، ”حر تحريك“ان جي ڀيٹ ۾ سنڌي ته . عالمگير جنگ ۾ آقائن ال جانيون به گهوري ڇڎيون هيون

جي صورت ۾ قابض انگريز خالف جدوجهد ۾ ” هيمون كاالڻي جي ارڏائي“۽ ” روپلوكولهي جي بغاوت“

ي ڦرين سنڌين کي معاشي طور كنگال كرڻ ۽ سندن قوت کي تنهن كري انگريزن مٿ. مصروف هئا

كمزور كرڻ ال اهڑو طريقيكار اختيار كيو، جو هك طرف بئراج عالئقي ۾ پنجابي آبادگار آڻي

.سنڌين جي معاشي سگهه تي لت ڏني ته ٻئي طرف سندن ڌرتي تي ڌاري يلغار جا در کولي ڇڎيا

يراعظم لياقت علي خان مهاجر كامورا شاهي پياري پاكستان ٺهڻ کان پو ان وقت جي وز

كوڙا قسم کڻي، شاهد . رستي سنڌ کي پنهنجو زيردست كرڻ ال كوڙن كليمن جا در کولي ڇڎيا

ڌرتي ڌڻي پنهنجن وسيلن تي هي بيداد . بيهاري، سنڌ جي زمينن کي مفت جو مال سمجهي هڑپ كيو ويو

ن حاصل كيون، انهن ڌرتي جي مٹي سان كجهه جن ماڻهن كوڙن كليمن تي اهي زمينو. ڏسندا رهيا

. هك هٿ سان كوڙا كليم حاصل كيا ته ٻئي هٿ سان انهن جو وكرو ٿيندو رهيو. پل به وفا نه كئي

هن هيراڦيري ذريعي كن لکنوي ۽ دهلوي بنجي كراچي ۽ حيدرآباد ۾ وڃي پر ساهيا ته ٻين وري لٹ

.سيٺين ۽ سرمائيدارن ۾ تبديل كري ڇڎيوجي مال مان كارخانا ۽ فيكٹريون هڻي پاڻ کي

پنجابين جا قافال سنڌ جون . ون يونٹ ٺهڻ کانپو سنڌ جي زمينن ۽ وسيلن تي ٻي لشكر كشي ٿي

ون يونٹي حكمرانن فتح ٿيل عالئقي وانگر سنڌ جي سرحدن کي زمين تي قبضو كندڙن . زمينون واالرڻ لڳا

يونين كائونسلن، ٹائون كاميٹين، ميونسپل . شروع ٿي وياٺهڻ ” چك“پو ڏسندي ڏسندي . ال کولي ڇڎيو

آبادي جي بنياد . كائونسلن جون ميمبريون، چيئرمينيون ته ساڳيون رهيون پر انهن تي چهرا تبديل ٿي ويا

ٻاهرين آبادكارن کي عسكري سگهه . تي زمين جي قبضي کي سياسي ۽ معاشي طاقت ۾ تبديل كيو ويو

وجي جنرلن کي ملك سان وفاداري ۽ محبت جي سلي ۾ سنڌ جون زمينون عطا ٿيڻ مهيا كرڻ ال رٹائرڊ ف

ملك ال قرباني ڏيندڙن کي پنهنجن ئي عالئقن ۾ انعام ۽ تحفا ڏيڻ . جيكو سلسلو اڄ به جاري آهي. لڳيون

ي جو پو پرائي ڌرتي تي قبضي جي هٻڇ ايتري ته وڌي وئ. بدران سنڌ کي قربان كرڻ جو سلسلو شروع ٿيو

رٹائرڊ جنرلن کانپو كركيٹرن، . كركيٹ جا ٻه ڇكا هڻندڙ ال به سنڌ جي زمين حاضر ناظر هئي

.اسكواش، هاكي، بيڈمنٹن جي پنجابي ۽ پٺاڻ کيڎاڙين ال سنڌ سونا آنا ڏيندڙ ككڑ بڻجي وئي

فوجي پر ان کانپو اڄ تائين . جيكڎهن هي سلسلو هتي ئي ختم ٿئي ها پو به شكر كجي ها

ڇانوڻين، صنعتي عالئقن، پولٹري ۽ زرعي فارمن جي نالي ۾ سنڌ جي زمين تي قبضي واري عمل زور شور

جنهن ۾ ڊئمن جي متاثر ٿيندڙ ماڻهن کي زمينون االٽ كرڻ، كشميرين ال كالونيون . سان جاري آهي

ڻ وارو بيداد به پنهنجي اڏڻ جي نالي ۾ پالٽ رکڻ ۽ بهارين ال اڳواٽ رٿابندي طور كچيون آباديون جوڙ

.پوري قوت ۽ خوفناكين سان شامل آهي

هك طرف پنجاب جي . زمين ڦٻائڻ جي هن هوس ۽ اللچ کي كٿي به ٹاكو لڳندو نظر نه ٿو اچي

هزار کن ايكڑ زمين جي گهر پئي كئي 20تربيال ڊيم جي باقي متاثرن کي آباد كرڻ ال وڌيك

هاڻ جيكڎهن تربيال جي متاثرن نالن . ارو دڙكو به موجود آهيوڃي، ته مٿان وري كاالباغ ڊيم ٺاهڻ و

وڌيك زمين تي قبضو كيو ويو ته سڀاڻي كاالباغ بند جي متاثر پنجابين ۽ پٺاڻن ال خبر ناهي ته كٿي

پو ته سنڌ جي اصل ڌڻين کي گوريال بڻجي وڻن تي گذارڻو . سڄي سنڌ جي گهر نه كري ويهي رهن

ين وانگر کين كير به پنهنجي زمين تي عارضي پناهگير طور رهڻ جي به ڇاكاڻ ته فلسطين. پوندو

.اجازت نه ڏيندو

هك طرف سنڌ جي زمين تي قبضي جو هي خوفناڪ منصوبو جاري آهي، ته ٻئي طرف اصل ديس

واسين تي نظر ڦيرائڻ سان اهي لنڱ كانڈاريندڙ حقيقتون سامهون اچن ٿيون ته انهن جي تمام وڏي آبادي نه

سنڌ ۾ اهڑا لکين خاندان موجود آهن، . ي گهر ۽ بي زمين آهي پر ڳڀي ڳڀي ال محتاج بنائي وئي آهيصرف ب

پر . چورس وال جو پالٽ به موجود كونهي 90جن وٽ پنهنجي ال زرعي زمين جو ٹكرو ته ڇا پر گهر اڏڻ

!سنڌ جي مال تي سخاوت ان پهاكي جو روپ وٺي چكي آهي ته مال پرائو دل بي رحم

نڌ جي زمين تي هن قبضي سان جيكي به سازشون، مكاريون ۽ منافقتون الڳاپيل آهن، انهن جو س

كو ڀلي ايئن سمجهندو هجي، ته سنڌ جي زمينن تي . توڙ كنهن به طرح ملك سان محبت ٿي نه ٿو سگهي

تاريخ ۾ پر . قبضي ۽ واالر سان ملك جون پاڙون مضبوط ٿينديون ۽ ان جو وجود دائمي ۽ ابدي بنجي ويندو

ان قبضي گيري کي دائمي بنائڻ ال جيكي به . ٿيل اهڑا تجربا ۽ انهن جا نتيجا انتهائي ڀيانك نكتا آهن

اڄ اهڑن طالع آزمائن ال . سازشون سٹيون وينديون آهن، اهي اڳتي هلي واري جي ديوار ثابت ٿيون آهن

.اسرائيل ۽ فلسطينين وچ ۾ ٿيندڙ نئين سر صفبندي هك سبق آهي

اسان قبضي گيري جي شوق ۾ الف اگهاڙي ٿي بيٺل پنجاب جي قيادت کي صالح ڏينداسين ته

سنڌ جي وسيلن کي ڦٻائڻ واري نيت کي تبديل كري تاريخ مان سبق حاصل كندي، نه صرف هيل تائين

ڇاكاڻ. ٿيل قبضن کي مكمل آجو كن پر انهن مان ٿيل اپت ۽ ان تي ٿيندڙ وياج جا به ليکا چكتو كن

ته اڄ زمانو تيزي سان تبديل ٿي رهيو آهي ۽ كابه طاقتور قوم كنهن ٻي هيڻي ۽ كمزور قوم تي نه ته

عرصو پنهنجو قبضو برقرار رکي سگهي ٿي، نه وري انهن جي وسيلن کي بنا اوڳرائي جي هضم گهڻو

.هي اسان جو نه پر تاريخ جو فيصلو آهي. كري سگهي ٿي

)ع1995جون 23ڇپيل، روزانو جاڳو كراچي، (

ب�ائ�ن ����� �� ����ري

�ئ �ئ���ئن �� ���� ا��اد ب�ئل �� و���ي؟

جي حوالي سان پاكستان ۽ آمريكا جي دوستانه الڳاپن ۾ ڇكتاڻ هر گذرندڙ پريسلر ترميم

خاص كري موجوده چونڈيل حكومت طرفان آمريكا ۾ . ڏينهن سان تيز رفتاري سان گهٹجي رهي آهي

ستان جي ائٹمي پروگرام بابت پئدا ٿيل انديشن جي خاتمي ال ورتل كوششون پنهنجا سودمند نتيجا پاك

پاكستان ۽ آمريكا جا الڳاپا گذريل پنجن سالن کان پو پهريون ڀيرو ان وقت وڌيك . ڏئي رهيون آهن

ترميم كرڻ استحكام ڏانهن وڌيا آهن، جڎهن گذريل خميس ڏينهن آمريكي سينيٹ ۾ پريسلر قانون ۾

.ال سينيٹر هينك برائون طرفان پيش كيل ترميم کي اكثريت سان منظور كيو ويو

ووٹن جي 45آمريكي سينيٹ خميس ڏينهن صبح جو پاكستان جي حق ۾ برائون ترميم

جنهن هيٺ پريسلر ترميم ۾ نرمي كري . ووٹن جي اكثريت سان منظور كري ورتي 55مقابلي ۾

جنهن ۾ سامونڈي فوج جي استعمال ال اورين پي ٿري اپ ڊيٹ، جيكي پاكستان کي فوجي سامان،

جهازن جا 16بحري نگراني ۽ آبدوزن جو ڏس ڏيندڙ جهاز آهن، كوبرا هيلي كاپٹرن جا پرزا ۽ ايف

.سال اڳ ادا كري چكو آهي 5فاضل پرزا پاكستان کي ملندا، جن جي قيمت پاكستان

ي فوجي سامان ۽ اقتصادي امداد تي پابندي هنئي وئي ع ۾ پاكستان ج1990پريسلر ترميم هيٺ

كروڙ ڊالرن جو اهو فوجي سامان روكيو ويو هو، جنهن جي 37جنهن هيٺ پاكستان جو تقريبن . هئي

جهازن 16-ايف 28ان سان گڎ پاكستان حكومت . قيمت پاكستان سركار ان وقت ادا كري چكي هئي

ٻيو ته ٺهيو پر . پريسلر ترميم الڳو ٿيڻ کانپو روكيا ويا اهي جهاز به. ال به ادائگي كري ڇڎي هئي

سالن ۾ 5آمريكي حكومت گذريل . روكيل سامان ال ادا كيل رقم جي واپسي کان به انكار كيو ويو

. پاكستان تي دٻا وجهندي رهي ته هو ائٹمي هٿيارن جي عدم ڦهال واري عالمي ٺاهه تي صحيحون كري

آمريكا . رام کي منجمد كري، رول بيك كري ۽ آخركار ان کي ختم كري ڇڎيپنهنجي ايٹمي پروگ

طرفان اهي شرط بنا كنهن شك ۽ شهبي جي پاكستان جي سالميت ۽ استحكام ال انتهائي خطرناڪ

.ثابت ٿين ها، جنهن كري كا به پاكستاني حكومت انهن شرطن جو پورائو كرڻ ال تيار نه هئي

هو مؤقف رهندو آيو ته جنگي جنون ۾ مبتال هك پاڙيسري ملك ڀارت پاكستان جو هميشه کان ا

جي فوجي باالدستي جي موجودگي ۾ اسالم آباد ال اهو ناممكن آهي ته اها هك طرفو اين پي ٹي تي

آمريكا جا اهي مطالبا . صحيحون كري، پروگرام منجمد، رول بيك يا ان کي مكمل ختم كري ڇڎي

ڇاكاڻ ته ان ڏس ۾ ڀارت تي كا به پابندي الڳو نه كئي وئي . يازي قسم جا هئابه صرف هك طرفا ۽ امت

هئي، نه وري ان کي ان ڳالهه تي رضامند كرڻ جي كوشش كئي وئي ته هو ۽ پاكستان اي پي ٹي تي هك ئي

جيتوڻيك پاكستان هميشه کان عالمي . وقت صحيحون كن يا پنهنجي ائٹمي پروگرام کي محدود كن

يقين ڏياريندو رهيو ته ان جو ائٹمي پروگرام پرامن مقصدن ال آهي ۽ ان طرفان ايٹم بم جي سطح تي اهو

پر آمريكي سينيٹ ۾ موجود ڀارتي البي جي هميشه اها . تياري جو كو به منصوبو ويچار هيـٺ ناهي

ع 1990ان ئي مقصد ال پريسلر ترميم هيٺ . كوشش رهي ته پاكستان هك طرفيون پابنديون قبول كري

جهازن جي حاصالت ال 16ايف 38فوجي سامان ۽ . ۾ پاكستان جي فوجي ۽ اقتصادي امداد بند كئي وئي

ملين ڊالر يعني 685ع ۾ انهن جهازن ال 1989پاكستان . ادا كيل رقم به واپس كرڻ کان انكار كيو ويو

.لک ڊالر ادا كيا هئا 80كروڙ 65

جهاز 16ترميم جي خاتمي ۽ ان هيٺ روكيل رقم ۽ ايف موجوده بينظير حكومت کان اڳ پريسلر

. پر هر ڀيري انهن کي ناكامي جو منهن ڏسڻو پيو. حاصل كرڻ ال كيترائي ڀيرا كوششون كيون ويون

نواز شريف جي دؤر ۾ پريسلر ترميم مان نجات حاصل كرڻ جي پهرين كوشش كئي وئي پر ان ڏس ۾

پاليسي ۽ سفارتي كوششن كري كا كاميابي حاصل نه ٿي هوم ورڪ نه هئڻ سبب ۽ ناكام پرڏيهي

پر . جنهن بعد وري نگران وزيراعظم معين قريشي جي دؤر ۾ به هك ناكام كوشش كئي وئي. سگهي

آمريكا جي ايوان نمائندگان ۽ سينيٹ جي ميمبرن جي مخالفت سبب نگران حكومت جي هي كوشش به

.كا سوڀ حاصل نه كري سگهي

ومت ۾ جڎهن پريسلر ترميم جي خاتمي يا ان ۾ تبديلين جي كوشش كئي وئي، نواز شريف حك

ته اسالم آباد حكومت جي ناكام پرڏيهي پاليسين سبب اٹلندو اهي كوششون پاكستان جي ڳچي ۾ پوڻ

آمريكي حكمرانن شرط عائد كري ڇڎيو ته پاكستان پهريان پنهنجو ائٹمي پروگرام منجمد . لڳيون

جنهن بعد . ۽ آخركار ختم كرڻ جي تصور سان اصولي طور اتفاق كري كري، رول بئك كري

نه صرف اهو پر ان دؤر ۾ پاكستان ۽ آمريكا جا . واشنگٹن انتظاميه ان سلسلي ۾ كو عملي قدم کڻندي

الڳاپا ايترا ته خراب ٿي ويا ۽ ڇكتاڻ ۾ ايڎو اضافو ٿي ويو، جو پاكستان کي دهشتگرد ملكن جي صف ۾

جنهنكري . مختلف امداد ڏيندڙ ادارن طرفان ملندڙ امداد روكڻ جا به اشارا ڏنا ويا. ا وياآڻڻ جا دڙكا ڏن

معاملو اتي وڃي پهتو، جو پاكستان ۽ آمريكا ۾ الڳاپا بهتر بنائڻ واريون كوششون اٹلندو ڀارت کي فائدو

.رسائڻ لڳيون

يپلز پارٹي جي ع جي چونڈن کانپو وزيراعظم بينظير ڀٹو جي سربراهي ۾ پ1993جڎهن

حكومت ملك جي اقتدار جون واڳون سنڀاليون ته نئين حكومت ان ڏس ۾ سنجيدگي سان كوششون

پي پي حكومت ماضي ۾ ٿيل غلطين، پرڏيهي پاليسي ۾ موجود خامين ۽ . كرڻ جو عزم ظاهر كيو

آمريكي ان ڏس ۾. سفارتي سطح تي ٿيل كمزورين جو توڙ كڍڻ ال نئين سر پاليسي ترتيب ڏني

انهن فكري غلطين کي دور . حكومت سان رابطو كرڻ کان اڳ مكمل تياري كرڻ طرف ڌيان ڏنو ويو

كرڻ جي كوشش كئي وئي، جن سبب آمريكا ۾ ڀارتي البي کي مسلسل كاميابيون حاصل ٿي رهيون

نهن كلنٹن انتظاميه جي ا. وزيراعظم بينظير ڀٹو خود ان سلسلي ۾ كوششون وٺڻ شروع كيون. هيون

بدگمانين کي دور كرڻ طرف سنجيدگي اختيار كئي وئي، جنهن هيٺ ڀارتي البي پاكستان خالف بي

ملك جي ايٹمي پروگرام جي حوالي سان پئدا كيل كوڙ ۽ دوکي واري مؤقف کي . بنياد افواهه ڦهاليا هئا

۾ وٺڻ عالمي سطح تي وائکو كرڻ بعد پهرين كوشش طور آمريكي كانگريس جي ميمبرن کي اعتماد

ڇاكاڻ ته آمريكي كانگريس ۾ صدر كلنٹن جي اكثريت نه هئڻ كري، صدر . جي كوشش كئي وئي

. كلنٹن کي اعتماد ۾ وٺڻ کانپو اهو ضروري هيو ته سينيٹ جي ميمبرن کي به ان ڏس ۾ پنهنجو كيو وڃي

عي كانگريس ان سلسلي ۾ وزيراعظم بينظير ڀٹو آمريكا ۾ مقرر ٿيل پاكستاني سفير مليحا لوڌي ذري

آخركار كانگريس ۾ اهڑي البي مستحكم ٿيڻ . جي ميمبرن سان پاڻ سڌو رابطو كرڻ جو فيصلو كيو

لڳي، جيكا صدر كلنٹن جي ان تصور جي حمايت ۾ اڳتي اچڻ لڳي ته پريسلر ترميم هيٺ پاكستان سان

.ٿيندڙ نا انصافين جو ازالو كيو وڃي

الڳاپن ۾ پئدا ٿيل ركاوٹون ۽ بدگمانيون دور وزيراعظم بينظير ڀٹو آمريكا ۽ پاكستان جي

كري انهن کي وڌيك مضبوط ۽ مستحكم بنائڻ ال نه صرف پاڻ آمريكا جو دورو كري صدر كلنٹن

صدر ۽ وزيراعظم جي . سان مالقات كئي، پر صدر فاروق احمد لغاري به ان ڏس ۾ آمريكا جو دورو كيو

اعتراف كيو نه صرف ان ڳالهه جو ) كلنٹن(رين صدر كوششن جو ئي نتيجو هو جو آمريكا جي كنهن په

ته پريسلر ترميم هيٺ پاكستان تي پابنديون ناانصافي آهن، پر هن انهن جي خاتمي ال به كوششون

جيكي ماڻهو ۽ ڌريون آمريكا جي صدر سان محترمه بينظير ڀٹو جي مالقاتن تي . وٺڻ جو واعدو كيو

کي هاڻ برائون ترميم جي منظوري کانپو پنهنجو مؤقف تبديل بيجا تنقيد كنديون رهيون آهن، انهن

سالن کان پئدا ٿيل بدگمانيون ختم كرڻ ۽ الڳاپن کي ٻيهر 5ڇاكاڻ ته ٻن ملكن ۾ . كرڻو پوندو

.معمول تي آڻڻ ايترو سولو ناهي، جيئن عام طور چيو ويندو آهي

صدر كلنٹن جي آمريكي آمريكا جي صدر كلنٹن ۽ بينظير ڀٹو وچ ۾ ٿيل مالقات کانپو

كانگريس ۾ موجود البي پريسلر ترميم جي خاتمي يا ردوبدل ال سنجيدگي سان كوششون وٺڻ شروع

ان بل . ان ڏس ۾ سينيٹر هينك برائون سينيٹ ۾ پريسلر قانون ۾ ترميم بابت هك بل پيش كيو. كيون

پنهنجون سفارتي كوششون تيز پيش ٿيندي ئي پاكستان حكومت ڀارتي جوابي كارروائي کي روكڻ ال

. جنهن جي نتيجي ۾ پريسلر ترميم جي مخالفت ۾ سينيٹرن جي تعداد ۾ اضافو ٿيندو ويو. كري ڇڎيون

پهريون ڀيرو هو جو پاكستان پنهنجي ايٹمي پروگرام جي سلسلي ۾ كا به سوديبازي كرڻ کانسوا هي

آمريكي سينيٹ ۾ برائون ترميم . يو هوآمريكي سينيٹرن جي حمايت حاصل كرڻ ۾ كامياب وڃي ره

پيش ٿيڻ خود پاكستان جي ان اصولي مؤقف جي عالمتي تائيد ۽ تصديق هئي ته ان جو ايٹمي پروگرام پر

.امن مقصدن ال آهي ۽ هو كنهن به ڏس ۾ هك طرفيون پابنديون قبول نه كندو

:برائون ترميم جي منظوري

برائون ترميم هيٺ پريسلر قانون ۾ نرمي كئي خميس ڏينهن آمريكي سينيٹ ۾ منظور ٿيل

ع ۾ جيكا پابندي الڳو كئي وئي هئي، اها 1990ويندي ۽ پاكستان جي فوجي سامان ۽ اقتصادي امداد تي

ان سان گڎوگڎ اقتصادي ۽ ٻين شعبن ۾ پريسلر ترميم هيٺ الڳو ٿيل پابندين کي به نرم كرڻ . هٹائي ويندي

كروڙ ڊالرن جو اهو فوجي 37ن کي اڻ ڳڻيا فائدا رسي سگهن ٿا ۽ تقريبن جنهن سان پاكستا. ۾ مدد ملندي

هن ترميم جي منظوري سان . ع کان ركيل آهي1990سامان به پاكستان کي منتقل كيو ويندو، جيكو

جهاز نه 16كروڙ ڊالرن جي ماليت جو سامان حاصل كري سگهندو، پر ان کي ايف 37جيتوڻيك پاكستان

ون ترميم هيٺ صدر كلنٹن انهن جهازن کي كنهن ٹئين ملك کي وكرو كرڻ ال پنهنجا برائ. ڏنا ويندا

ياد . جنهن هيٺ پاكستان کي تقريبن هك ارب ڊالر رقم واپس ڏني ويندي. اختيار استعمال كري سگهي ٿو

. هئالک ڊالر ادا كيا 80كروڙ 65ملين ڊالر يعني 685جهازن ال 16ايف 38ع ۾ 1989رهي ته پاكستان

هاڻ جيكڎهن انهن جهازن . لک ڊالر رقم گهري وئي هئي 80جهاز ال هك كروڙ 16ع ۾ هك ايف 1989

20جي خريداري ال كو ملك رضامند ٿئي ٿو ته اهو گهٹ ۾ گهٹ هك كروڙ ڊالر کان وٺي هك كروڙ

ري رقم واپس نه جنهن سان پاكستان کي پنهنجي ادا كيل سمو. لک ڊالر تائين في جهاز جي قيمت ادا كندو

كروڙ ڊالر رقم واپس 15آمريكي حكومت جهازن جي وكري سان پاكستان کي صرف . ملي سگهندي

كروڙ ڊالر باقي ادا كرڻ ال آمريكي صدر 50جڎهن ته باقي رقم پوري كرڻ ال يعني . كرڻ گهري ٿي

. انديشو موجود آهي جنهن ال مشكالتون پيدا ٿيڻ جو. منظوري وٺڻي پونديكلنٹن کي كانگريس مان

جيكڎهن صدر كلنٹن اڳئين قدم طور آمريكي هائوس مان به ان طرح جي ترميم منظور كرائي نه سگهيو

ڇاكاڻ ته ترميم جي منظوري کان پو آمريكي . ته هي معاملو قانون جي صورت اختيار كري نه سگهندو

جنهن بعد ئي . مشتمل هوندو آهيميمبرن تي 435جيكو . هائوس طرفان ان جي منظوري ڏني ويندي آهي

. آمريكي صدر هن قانون تي صحيح كري، ان کي عمل ۾ آڻي ڇڎيندو آهي

ان كري اهو چوڻ ۾ كو به وڌا نه ٿيندو ته برائون ترميم جي منظوري سان پاكستان ۽ آمريكا

ريكي قدم هي آم. جا الڳاپا نه صرف كئي شعبن ۾ معمول تي اچي ويندا، پر وڌيك مستحكم به ٿيندا

پاكستان ال جيتوڻيك وڏي كاميابي ته نه آهي، پر ان کي كاميابي طرف پهرين فيصالئتي وک ضرور

جنهن کي اڄ تائين . ان ترميم جي ذريعي پريسلر ترميم جو اهو پهريون زور ٹٹي پوندو. قرار ڏئي سگهجي ٿو

برائون ترميم جي منظوري وزيراعظم بينظير ڀٹو آمريكي سينيٹ ۾. ناقابل شكست سمجهيو ويندو هو

محترما موجب ان سان پاكستان ۽ آمريكا جي . کي پاكستان جي اصولي موقف جي تائيد قرار ڏنو آهي

. انهن الڳاپن جي بحالي ۾ وڏي مدد ملندي، جيكي ماضي ۾ پنهنجي شاندار روايتن جا امين هئا

ڃا ان ڏس ۾ وڏي جدوجهد اسان سمجهون ٿا ته برائون ترميم جي منظوري سڀ كجهه ناهي، ا

ڇاكاڻ ته ڀارت ان ترميم کي قانون جي شكل ۾ آڻڻ وارن مرحلن دوران ان کي . جي ضرورت آهي

هو پاكستان جي ننڍڙي سوڀ کي شكست ۾ تبديل كرڻ . ناكام بنائڻ جون وڏيون كوششون كندو

جهه ميمبرن جو ان ڏس ۾ واشنگٹن ۾ سفارتكارن ۽ كانگريس جي ك. ال پنهنجو پورو زور لڳائيندو

چوڻ آهي ته اڃا پاكستان کي فوجي سامان ملڻ ۽ پابنديون هٹڻ ۾ كافي وقت لڳندو، اڃا كيئي مرحال

ڇاكاڻ ته ان ترميم کي قانوني شكل ڏيڻ ال ايوان نمائندگان طرفان ان جي . اكرڻ باقي آهن

. منظوري اڃا ضروري آهي

ڀارت جي . ماني تي واويال كئي پئي وڃيڀارت طرفان برائون ترميم جي منظوري بابت وڏي پئ

پرڏيهي وزارت جي ترجمان چيو آهي ته برائون ترميم جي منظوري سان ڀارت کي مكمل يقين آهي ته

هٿيارن جي ان ڊوڙ سان خطي ۾ صورتحال ڇكتاڻ . ان سان ڏکڻ ايشيا ۾ هٿيارن جي ڊوڙ وڌي ويندي

ي ترجمان پاكستان تي الزام هنيو آهي ته هو وڏي ڀارت. واري ٿي ويندي ۽ ان جو ذميوار آمريكا هوندو

ان كري آمريكي حكومت ۽ كانگريس . عرصي کان ڳجهي نموني هٿيار حاصل كري رهيو آهي

کي ان معاملي تي ڀارتي حكومت جي انديشن کان آگاهه كيو پيو وڃي ته جيئن آمريكا پنهنجي فيصلي

.تي نظرثاني كري

ياد قرار ڏيندي کيس يقين ڏياريو آهي ته برائون ترميم جي آمريكا، ڀارت جي ان ڳڻتي کي بي بن

منظوري کان پو پاكستان کي ملندڙ سامان جنگي نوعيت جو ناهي ۽ ان سان پاكستان ۽ ڀارت وچ ۾ طاقت

آمريكي پرڏيهي وزارت جي ترجمان نكولس برنز صحافين سان ڳالهائيندي چيو . جو توازن خراب نه ٿيندو

كستان کي هٿيارن جي فراهمي سان عالئقي ۾ ڀارت جي فوجي باالدستي ۾ ٿورو فرق آهي ته جيتوڻيك پا

. تنهن هوندي به آمريكا کي ڀارت طرفان ذميدارانه ردعمل جي اميد آهي. پوندو

هو . بهرحال ڀارت كنهن به طرح پاكستان ۽ آمريكا جي الڳاپن ۾ بهتري جو خواهشمند ناهي

ي ملندڙ پنهنجي حق کان محروم كرڻ ال سرٹوڙ كوششن ۾ مصروف برائون ترميم هيٺ پاكستان ک

آمريكي هائوس ۾ موجود ڀارتي البي كجهه مهينا اڳ آمريكي پرڏيهي وزير وارن كرسٹوفر کي . آهي

جيستائين پاكستان پنهنجو ائٹمي پروگرام نه ٿو روكي، ان وقت “خط لکيو هو، جنهن ۾ چيو ويو هو ته،

سازسامان ڏيڻ پريسلر ترميم جي ڀڃكڑي ٿيندو ۽ اهو آمريكي مفادن جي به تائين ان کي ان طرح جي

” .خالف ٿيندو

آمريكا ۾ موجود پاكستاني سفير مليحا لوڌي ٻڌايو آهي ته آمريكا ۾ ڀارتي البي جا پراڻا

. کيڎاري برائون ترميم جي اثرن کي گهٹائڻ ال هك ٻي ترميم سينيٹ ۾ آڻڻ جون تياريون كري رهيا آهن

كجهه ڏينهن اندر سينيٹر فاٹين بٹالين پنهنجي ساٿين جي مدد سان هك ٻي ترميم پيش كرڻ جون

ان ترميم ذريعي سندس كوشش هوندي ته برائون ترميم جي ان حصي کي ختم . تياريون كري رهيو آهي

گٹن جنهن جو مطلب اهو ئي آهي ته واشن. كيو وڃي، جنهن جي ذريعي پاكستان کي فوجي سامان ملڻو آهي

پاكستان کي پنهنجي كوششن . ۾ برائون ترميم جي جسم مان روح كڍڻ جون سازشون ٿي رهيون آهن

ان كري اهو سمجهڻ ته برائون . ذريعي حاصل ٿيل ثمر کان محروم كرڻ جون تياريون كيون پيون وڃن

يت برائون ترميم جي اهم. ترميم سان سڀ كجهه حاصل ٿي ويو آهي، هك خوشفهمي ئي چئي سگهجي ٿي

کان كو انكار كري نه ٿو سگهجي، پر حاصل ٿيل ان سوڀ کي پنهنجي توڙ تائين رسائڻ ۽ ان ڏس ۾ ٿيندڙ

اسان سمجهون ٿا ته . سازشن کي ناكام بنائڻ ال اڃا اڻٿك جدوجهد ۽ صبر آزما حوصلي جي ضرورت آهي

يم منظور جهڑي طرح موجوده حكومت پنهنجي سفارتي كوششن ذريعي آمريكي سينيٹ مان هي ترم

كرائي آهي، ان ئي جوش، جذبي ۽ ولولي سان ان کي آمريكي ايوان نمائندگان مان به قانون جي شكل

ڏيارڻ ال زبردست جدوجهد كئي ويندي ۽ ڀارت طرفان ان جي ردعمل ۾ سينيٹ ۾ پيش ٿيندڙ امكاني

. ترميم جي ناكامي جا اڳواٽ بندوبست كيا ويندا

)ع1995سيپٹمبر 25كراچي، ڇپيل، روازني عوامي آواز(

��� ب��ئد ���� ا���ب آڻڳ ��

�� ���� ۽ ا�� : ���� آ����ن �� ����ئري

اٹك چيك پوسٹ تي خطرناڪ هٿيارن سان ڀريل فوجي گاڏي پكڑجڻ ۽ مظفرآباد مان حركت

ي کانپو پاكستان ۾ هك بنياد االنصار تنظيم سان واسطو رکندڙ هك كشميري ويڑهاڪ جي گرفتار

ملك ۾ بنياد . پرست اسالمي فوجي انقالب آڻڻ جي سازش سوڀ کان اڳ پنهنجي انجام کي رسي چكي آهي

مذهبي گروپن ۽ كجهه مهم جو فوجي آفيسرن هلندڙ مهيني هك اهڑي قسم جي بغاوت /پرست سياسي

سان نه صرف جمهوريت جو اسرندڙ ٻوٹو ذريعي اقتدار اعلي تي قبضو كرڻ جو منصوبو سٹيو هو، جنهن

كچي ۾ ئي چيڀاٹجي وڃي ها، پر پاكستان ال داخلي ۽ خارجي سطح تي وڏن هاڃن ۽ مصيبتن کي جنم

.ڏئي ها

هن خطرناڪ سازش جو ان وقت ڀانڈو ڦاٹي پيو، جڎهن كجهه هفتا اڳ مظفرآباد مان كشميري

گرفتار ٿيل كاركن فوجي . تار كيو ويوويڑهاڪ تنظيم حركت االنصار جي هك كاركن کي گرف

جنهن مان معلوم ٿيو ته فوجي آفيسرن جو هك گروپ، جنهن جا . اختيارين آڏو ان سازش جو انكشاف كيو

كشميري تنظيمن حركت االنصار ۽ حزب المجاهدين سان واسطا آهن، ملك اندر بغاوت ذريعي اقتدار

آندو وڃي پر واالريل كشمير ” اسالمي انقالب“صرف جيئن پاكستان ۾ نه . اعلي تي قبضو كرڻ گهري ٿو

.کي به فوجي طاقت جي زور تي آزاد كرايو وڃي

:سازش جو انكشاف

كشميري ويڑهاڪ جي گرفتاري ۽ انكشافن کانپو فوج جي اعلي قيادت معاملي جي تهه تائين

سٹ تي هك فوجي گذريل مهيني اٹك چيك پو. پهچڻ ال پنهنجي طرفان جاچ جوچ شروع كري ڏني

ان فوجي آفيسر جي . جنهن مان وڏي تعداد ۾ خوفناڪ هٿيار هٿ كيا ويا. آفيسر جي گاڏي کي روكيو ويو

هك انگريزي اخبار جي نيوز انٹيليجنس يونٹ . گاڏي ۾ ڊرائيور کان سوا ٻيو كو به ماڻهو موجود نه هيو

جيكو آرمي ايويئيشن . و هك حصو هئيجي رپورٽ مطابق اها گاڏي برگيڈيئر مستنصر بال جي قافلي ج

هن اٹك چيك پوسٹ جي . قبائلي عالئقن جي دوري تان واپس اچي رهيو هوكمانڈر سان گڎ سرحد جي

ڇاكاڻ ته هو هك سركاري . عملي کي چورايو ته سندس پٺيان ايندڙ گاڏي جي كا به چيكنگ نه كئي وڃي

تنهن كري . ي معاملي کان خبردار كيو ويو هوجڎهن ته چيك پوسٹ جي عملي کي اڳواٽ ئ. مشن تي آهن

گاڏي جي چكاس دوران راولپنڈي ايندڙ هٿيارن جي وڏي کيپ پكڑجڻ سان گڎ مهم جوئي به پنهنجن مڑني

.پاسن کان نروار ٿي پئي

اٹك چيك پوسٹ تي ان ڊرامائي واقعي پيش اچڻ کانپو هٿياربند فوج جي ڊائريكٹر جنرل

السالم عباسي، برگيڈيئر مستنصر بال، كرنل طارق ۽ كرنل زاهد سميت انفنٹري ميجر جنرل ظهير ا

تائين ٻڌايو وڃي 40کان 36جن جو تعداد . كيترن ئي اعلي فوجي آفيسرن ۽ جوانن کي گرفتار كيو ويو

گرفتار ٿيلن کان بلوچستان جي نامعلوم عالئقي ۾ فوج جي اسپيشل انويسٹيگيشن سيل طرفان جاچ كئي . ٿو

.پئي وڃي

جيتوڻيك سركاري ۽ عسكري ذريعا هن معاملي جا تفصيل ٻڌائڻ کان مكمل طرح پرهيز

پر معاملو جيئن پو تيئن ملكي ۽ عالمي ميڈيا جي تبصرن ۽ سرگوشين جو محور بڻجي . كري رهيا آهن

جي سينيٹر طارق ) جوڻيجو(پهريون ڀيرو فوجي آفيسرن جي گرفتاري جو انكشاف مسلم ليگ . رهيو آهي

سندس ان انكشاف جي چئن ڏينهن کانپو . پروگرام ۾ كيو هو” ميٹ دي پريس“ري پنهنجي چوڌ

وزيراعظم محترمه بينظير ڀٹو ايڈيٹرن سان مالقات دوران انهن گرفتارين جي تصديق كندي چيو هو ته،

جن . سرگرمين ۾ ملوث هجڻ کانپو گرفتار كيو ويو آهي’ غير پيشيورانه‘كجهه فوجي آفيسرن کي “

”.متعلق مكمل جاچ ٿيڻ کانپو حقيقتون پڌريون كيون وينديون

پر ذريعن ٻڌايو آهي ته جاچ دوران . عسكري ذريعا في الحال هن معاملي تي مكمل خاموش آهن

بنيادي حوالو فوج جي ڊسيپلين جي ڀڃكڑي ۽ ملٹري رولز هيٺ عائد ٿيل ذميوارين کي اورانگهڻ ٻڌايو پيو

واقعي کانپو احتسابي نظام . و كيل الزامن جو واسطو هٿيارن سان به آهيكجهه آفيسرن تي الڳ. وڃي

فوج جي جيگ برانچ موجب جاچ کانپو سامهون ايندڙ حقيقتن جي روشني ۾ وڌيك . حركت ۾ اچي ويو

ذريعن جي مطابق ان كيس ۾ كجهه . جنهن ۾ كورٽ مارشل به ٿي سگهي ٿو. كارروائي كئي ويندي

تنهن هوندي به انهن فوجي آفيسرن جي ٻين سويلين سان . جن جو تعداد ٻه ٻڌايو وڃي ٿو. سويلين به ملوث آهن

كجهه اهي به اطالع آهن ته مفتي محمد سعيد نالي هك شخص . رابطن جي باري ۾ تحقيقات كئي پئي وڃي

نالي هك مذهبي گروپ سان ” تحفظ ختم نبوت“جنهن جو واسطو . کي ان سلسلي ۾ گرفتار كيو ويو آهي

.آهي

جن ۾ خاص . كجهه مبصر هن سازش ۾ كجهه رٹائرڊ فوجي آفيسرن جا ناال به وٺي رهيا آهن

جو سربراهه ليفٹينينٹ جنرل جاويد ) آ ايس آ(كري تازو رٹائرڊ ٿيل ملٹري جي انٹر سروسز انٹيليجنس

ون عهدو سنڀالڻ ع ۾ پنهنجون نئ1993فوج جي موجوده سربراهه جنرل عبدالوحيد مئي . ناصر به شامل آهي

کن ملكن اندر مسلم 12کانپو جاويد ناصر کي ان الزام هيٺ معطل كيو هو ته هو دنيا جي گهٹ ۾ گهٹ

کن 24جاويد ناصر کانسوا آ ايس آ مان سندس . باغين کي فوجي امداد ۽ تحفظ فراهم كري رهيو آهي

ڊ ليفٹيننٹ جنرل جاويد ناصر دنيا اندر اسالم هن وقت رٹائر. ساٿين کي به ساڳي الزام هيٺ الڳ كيو ويو هو

ذريعا ٻڌائن ٿا ته تازو گرفتار ٿيل فوجي عملدارن جا جاويد ناصر سان ويجها الڳاپا . جي تبليغ ۾ مشغول آهي

) ر(في الحال جاچ ۾ ليفٹينينٹ جنرل . جاويد ناصر ئي فوج اندر بنياد پرستن جو هك گروپ تيار كيو هو. آهن

.امل نه كيو ويو آهيجاويد ناصر کي ش

:گرفتار ٿيل فوجي عملدار

تازو اٹك چيك پوسٹ واقعي کانپو گرفتار ٿيل ڊائريكٹر جنرل انفنٹري ميجر جنرل

کيس اتان ڀارتي عملدارن اڻوڻندڙ . ظهيراالسالم هن کان اڳ ڀارت ۾ فوجي اتاشي به رهي چكو آهي

جڎهن . ر باال، بلوچ ريجمينٹ جو آفيسر آهيبرگيڈيئر مستنص. شخصيت قرار ڏئي ملك نيكالي ڏني هئي

هنن آفيسرن . ته ٻين گرفتار ٿيل فوجي عملدارن ۾ كرنل كياني، كرنل زاهد ۽ كرنل امجد شامل آهن

هنن کي ملٹري . ڏينهن پهريان جاچ ۾ شامل كيو ويو 5کي كور كمانڈرن جي گذريل اجالس کان

. طرفان رپورٽ كرڻ کانپو سوگهو كيو ويوانٹيليجنس جي سربراهه ميجر جنرل علي قلي خان جي

بعد ۾ تحقيقات کانپو ان ۾ وڌيك ماڻهن کي شامل . هيو 14شروعات ۾ گرفتار ٿيل عملدارن جو تعداد

.جي وچ ۾ ٻڌايو وڃي ٿو 40۽ 36جنهن سان هي تعداد . كيو ويو

:ملكي سياستدانن جو رد عمل

چاهي حكمران ڌر يا مخالف ڌر سان هجي، جيتوڻيك ملك جي مڑني سياستدانن، جن جو واسطو

پر پو به جماعت اسالمي ۽ سپاهه صحابه طرفان . هن حساس مسئلي تي محتاط رد عمل ظاهر كيو آهي

جماعت اسالمي جي . سو انتهائي معني خيز معلوم ٿئي ٿو. جنهن سخت رد عمل جو اظهار كيو ويو آهي

جي گرفتاري جي مسئلي تي ملك جي مڑني سياستدانن، سربراهه قاضي حسين احمد، اعلي فوجي آفيسرن

ديني ۽ مذهبي رهنمائن، محب وطن رٹائرڊ ۽ حاضر سروس مالزمن کي اپيل كئي آهي ته هو هن قومي

مسئلي تي متفق موقف اختيار كن ۽ حكمرانن کي قومي دفاع جي متعلق معاملن ۾ هك طرفي كارروائي

كنهن به مفروضي ۽ سازش کي بهانو بڻائي پاكستان جي فوج جي هن چيو آهي ته. كرڻ جي اجازت نه ڏين

قاضي حسين احمد سوال كيو آهي ته ڇا حكومت آمريكا . اتحاد کي مجروح كرڻ کان پاسو كيو وڃي

کي خوش كرڻ ال پاڪ فوج مان الجزائر ۽ مصر وانگر مذهبي عنصرن جي نيكالي جو عمل ته شروع نه

كيو آهي؟

ست اعلي موالنا ضياالرحمن فاروقي چيو آهي ته گرفتار فوجي آفيسرن جو سپاهه صحابه جي سرپر

هن مطالبو كيو آهي ته قوم کي ٻڌايو وڃي ته انهن فوجي آفيسرن کي ڇو . واسطو ديندار طبقي سان آهي

جمعيت علما اسالم جي اڳواڻ موالنا اجمل خان چيو آهي ته وزيراعظم قوم کي . گرفتار كيو ويو آهي

حكومت اصل حقيقتون . ه فوجي آفيسرن کي كهڑن سببن جي بنياد تي گرفتار كيو ويو آهيٻڌائي ت

.سامهون آڻي ۽ قوم جي نمائندن کي اعتماد ۾ وٺي

جنرل رٹائرڊ مرزا اسلم بيگ جو رد عمل انتهائي محتاط آهي ۽ هن چيو آهي ته جن سينئر فوجي

منهنجا ساٿي رهي چكا آهن ۽ اهي ڏاڍا سٺا آفيسرن کي گرفتار كيو ويو آهي، انهن مان كجهه آفيسر

.انهن مان كجهه منهنجا ذاتي دوست به رهيا آهن. ماڻهو آهن

جي رهنما سينيٹر طارق چوڌري جنهن هنن گرفتارين جي پهريون ڀيرو ڄاڻ ڏني ) ج(مسلم ليگ

انتهائي هئي، چيو آهي ته فوجي آفيسرن جي گرفتاري ۽ ان جي باري ۾ شايع ٿيندڙ خبرن سان صورتحال

مشكل ٿي وئي آهي ۽ حساس ادارا وري ڌيان ڏياري رهيا آهن ته قوم ۾ نئون تضاد اڀارڻ ۽ پاكستان کي

هن چيو آهي ته انهن حالتن ۾ پارليامينٹ جي ميمبرن کي . الجزائر بنائڻ جي كوشش كئي پئي وڃي

ملي کي انهن فورمن تي پنهنجو كردار ادا كرڻ گهرجي ۽ هكدم اسيمبلي ۽ سينيٹ جو اجالس گهرائي معا

.آڻڻ گهرجي

قومي اسيمبلي ۽ سينيٹ جي كجهه ميمبرن هن معاملي جي باري ۾ التوي جون تحريكون به

معتبر ذريعن موجب حكومت . انهن ميمبرن ۾ سينيٹر طارق چوڌري به شامل آهي. روانيون كيون آهن

ذريعن . يش كرڻ جو فيصلو كيو آهيفوجي آفيسرن جي گرفتاري ۽ تحقيقات جي رپورٽ پارليامينٹ ۾ پ

.مطابق بچا واري وزارت قومي اسيمبلي يا سينيٹ جي ايندڙ اجالس ۾ تحقيقاتي رپورٽ پيش كندي

اسان جي پياري پاكستان ۾ هي كو پهريون ڀيرو كو نه آهي جو كنهن سازش سٹڻ يا بغاوت

اڳ فوج ٹي ڀيرا حكومت جو تختو اونڌو هن کان . كرڻ جي الزام هيٺ اعلي فوجي عملدار گرفتار ٿيا هجن

پهريون ڀيرو جنرل ايوب خان، بعد ۾ يحي خان ۽ آخر ۾ جنرل . كرڻ ۽ مارشل ال لڳائڻ ۾ ملوث رهي آهي

هر ڀيري . ضياالحق كامياب فوجي بغاوتن هيٺ اقتدار تي قبضو كيو ۽ ملك مٿان مارشل ال مڑهي ڇڎي

انهن كامياب فوجي . ۽ خاص كري مذهبي نعرا هنيا ويا اقتدار تي قبضو كرڻ ال انتهائي خوبصورت

انقالبن کانسوا به اهڑيون ناكام كوششون ٿينديون رهيون، جنهن ۾ سازش سٹيندڙ فوجي عملدار گرفتار

.كيا ويا ۽ کين سزائون ڏنيون ويون

.جن کي كميونسٹ گروپ قرار ڏنو ويو. ع ۾ فوجي آفيسر گرفتار ٿيا هئا1950سڀ کان پهريان

سندن مٿان . انهن فوجي آفيسرن سان گڎ مشهور ترقي پسند شاعر فيض احمد فيض به گرفتار كيو ويو

راولپنڈي “هي كيس . الزام هو ته هو فوجي انقالب ذريعي ملك اندر كميونسٹ نظام نافذ كرڻ گهرن پيا

وڏي گروپ کي ع ۾ ذوالفقار علي ڀٹي خالف فوجي بغاوت جي الزام ۾ 1970. طور مشهور ٿيو” سازش كيس

ع ڌاري جنرل ضياالحق جي 1980بعد ۾ . انهن تي كيس هليو ۽ کين سزائون مليون هيون. گرفتار كيو ويو

.خالف فوجي سازش پكڑي وئي، جنهن ۾ رٹائرڊ ميجر جنرل تجمل حسين ملوث هيو

سڄو . تازو فوجي آفيسرن جي گرفتارين قوم کي نون وسوسن ۽ انديشن ۾ مبتال كري ڇڎيو آهي

هر ماڻهو اهو معلوم كرڻ ال بي چين آهي ته اعلي ادارن . لك مختلف قسم جي افواهن جي گهيري ۾ آهيم

هن وقت جڎهن ملك جي سياسي . ۾ سندن قسمت متعلق كهڑا فيصال، سازشون يا رٿابنديون ٿي رهيون آهن

طرا فضا اڳ ئي منجهيل ۽ غير شفاف آهي، هك طرف كشمير معاملي سبب ملك جي سرحدن تي خ

ان وقت . نيون پريشانيون پيدا ٿي رهيون آهنموجود آهن ۽ ٻئي طرف افغان صورتحال سبب پاكستان ال

ان كري وقت جي . هن قسم جو واقعو عام ماڻهن جي نفسيات تي انتهائي خراب اثر ڇڎي سگهي ٿو

هه كيو تقاضا آهي ته عوام جا ذهن صاف كرڻ ال کين اصل صورتحال کان بنا كنهن دير جي آگا

كي . ڇو ته عالمي نشرياتي ۽ اشاعتي ادارا معاملي بابت مختلف قسم جا افواهه ڦهالئي رهيا آهن. وڃي

گرفتار ٿيل فوجي عملدارن کي بنياد پرست قرار ڏئي رهيا آهن ته كي وري گرفتارين جا سبب سياسي

۾ ڇكتاڻ پيدا جڎهن ته كجهه عنصر واري ان صورتحال سان حكومت ۽ فوج وچ . ٻڌائي رهيا آهن

ان كري ملك ۽ . كرڻ يا اجائي قسم جي بدگماني واري فضا پيدا كرڻ جي سازشن ۾ رڌل آهن

خاص كري هٿياربند فوج جي مجموعي تاثر تي كنهن به قسم جو منفي اثر پوڻ کان اڳ افواهن جو

انهن عنصرن کي به پڌرو كيو وڃي، جيكي ملك جي سياسي استحكام ۽ . خاتمو آندو وڃي

.وري ادارن کي نقصان رسائڻ جي سازشن ۾ شريك آهنجمه

)ع1995ڇپيل، روزاني عوامي آواز كراچي، آكٹوبر (

��و اڳ�� �ئ �ئ�بئن �ئ او��ا��� �ئ ر��ا�

اسان کي سڀ كجهه كرڻ، هك هنڌ کان ٻئي . اسان هك آزاد ۽ جمهوري ملك جا شهري آهيون

اسان ايڎا ته کليل ذهن ۽ كشادي دل جا مالك آهيون، جو . ل ڇڑواڳي حاصل آهيهنڌ چرپر كرڻ جي مكم

كنهن به ملك جي چور، ڌاڙيل، دهشتگرد، تخريبكار، نظرياتي مخالف جي ملك ۾ داخال تي ارها نه ٿيندا

ڀال اسان کان كو ڏاڍو ٿي . آهيون نه وري سندن چرپر تي كا نظر رکڻ جي ضرورت محسوس كندا آهيون

اسان جي اهائي درياهه دلي آهي جو افغان . جو اسان جي مرضي کان سوا هتي وتي الوليون كندو ويندو،

ويڑهاڪ، مصري دهشتگرد، الجزائري بنياد پرست ۽ ايراني انتها پسند نه صرف پنهنجن پنهنجن ملكن ۾

کليل ڇڑواڳي كارروايون كرڻ کان پو هتي اچي پناهه وٺندا آهن، پر هتي به کين دل پشوري كرڻ جي

اسان ٻاهران ايندڙ مهمانن کي نه صرف اهڑن عملن جي مكمل آزادي ڏيندا آهيون، پر . حاصل هوندي آهي

ڀال اسان اهڑا سکڻا ۽ پالها ته كونه آهيون، جو . کين ان ثواب واري كم ۾ هڑئون وڙئون مدد به ڏيندا آهيون

هن ائين نه كري سگهون ته ڀال افغانن جي جيكڎ. كنهن کي كالشنكوفون، بم ۽ ٻيو بارود نه ڏئي سگهون

پاڻ کي اسالمي ملكن جو مهندار سڎائڻ ۽ ثابت كرڻ ۾ كيئن . مهمان نوازي كرڻ جو كهڑو فائدو ٿيندو

!كاميابي حاصل ٿيندي

اسالمي جمهوريه پاكستان جي جمهوري حكومت کي كهڑي مجال آهي، جو اسان جي اسالمي

مصرين، الجزائرين، ايرانين، افغانين کي هٿ الئي پاڻ کي . وجهياخوت ۽ ڀائيچاري واري عمل ۾ ركاوٽ

اهو ئي سبب آهي جو اسان اسالم جي احترام . كافرن ۽ واجب القتل حكمرانن جي صف ۾ آڻي بيهاري

جي اڻ ملهه اصول هيٺ سڀ كجهه كرڻ، كرائڻ ۽ مستقبل ال رٿابندي كرڻ ” جهاد“جوڳي نالي هيٺ ۽

مذهب جي نالي تي هيروئن وكڻڻ، ڏوڏي جي . سان کان كابه پڇا ڳاڇا حرام آهيال مكمل آزاد آهيون، ا

پوک کي جائز قرار ڏيڻ، كالشنكوف ۽ بم گڎ كرڻ ۽ انهن جو آزاد استعمال سڀ عين اسالمي اصولن

اسان اسالم جهڑي آفاقي مذهب کي جيئن سمجهيو ۽ استعمال كيو آهي ان ۾ كو به اسان جو . موجب آهي

رحمت العالمين کي اسان صرف پنهنجو پاڻ ال رحمت الجماعتين . ي همت ساري نه ٿو سگهيمقابلو كرڻ ج

اسالم جي شهر آفاق تصور کي سوڙهو كري بنياد پرستي ۽ انتها پسندي واري بوتل ۾ . بڻائي ڇڎيو آهي

اها متان كو . ان بوتل جي حفاظت ال كالشنكوفون سڌيون كيون ويٺا آهيون ۔بند كري ڇڎيو آهي

!دولت اسان کان ڇني وٺي

اسان ايڎا ڀاڙيا به كونه آهيون، نه وري پاڻ کي اكيلو ڏسڻ جا خواهشمند آهيون، ان كري اسان

جون ياريون باشيون مصر ۽ الجزائر جي انتها پسندن، افغانستان ۽ ايران جي نام نهاد مجاهدن سان به ڳنڍيل

” جهاد“اسان سان ٻانهن ٻيلي آهن، ڀال جي جهازن رستي آمريكا، يورپ ۽ نار جي ملكن جا ديندار به . آهن

هونئن به اسان جي قبائلي . ال هٿيار نه ٿا موكلي سگهن ته پو پئسي ڏوكڑ ال ته كي بندشون موجود نه آهن

. عالئقن ۽ افغان ڀائرن وٽ هٿيار جي كا کوٽ آهي ڇا؟ جو اسان وتون هروڀرو وقت جو زيان ۽ تكليف كندا

ي تي دنيا ۽ دنيا جي نالي دين کي جئين اسان مالئي ۽ گڎائي مكسچر بڻائي ڇڎيو آهي، ان کي دين جي نال

.ڀال كنهن کي واجب القتل ۽ كافر ٿيڻ جو شوق ته كونهي. ڇنڻ جو كو جسارت كري نه ٿو سگهي

اسان جا دشمن، جيكي پاڻ کي جمهوريت پسند، آزاد خيال، ترقي پسند، سيكيولر ۽ انسان دوست

هو ته صرف . جي عياشي ۾ مصروف آهن، تن وٽ لفظن ۽ خوبصورت نعرن کان سوا رکيو ئي ڇا آهيسڎائن

جنهن جي “جيكي . هنن کي رڳو رياستي ادارن تي ڀروسو آهي. ڳائڻ، نچڻ ۽ كڎڻ ۾ پورا آهن” هو جمالو“

ويو، هو ان جي باٺو اچي جنهن جي هٿ ۾ . واري اصول تي هميشه پكا پختا رهيا آهن” لٺ، تنهن جي مينهن

اڌ کان وڌيك . ڀال رياستي ادارن ۾ سڀ سندن حمايتي ته نه آهن. سالمي ڏيندي دير نه كندا آهن

هي ته سول ادارن جي ڳالهه كن ٿا، پر ملك جي اصل . اسان جا جانثار ساٿي آهن” جهادي“۽ ” ديندار“

جيكڎهن اتان به خدا جي . ن۾ به اسان جا رابطا ۽ واسطا هاڻ ايڎا كمزور نه رهيا آه” سركاري سگهه“

فضل سان كو چاڙهو ٿي پيو ته پو مٺ جيترن شرپسندن کي ڊوڙائي ساڻو كري ملك جون سرحدون به

كابل ۾ ٿيندڙ ناٹك، . ۾ مقابلو كري سگهن” جهاد“پو افغانستان وارا اسان سان . ٹپائي ڇڎينداسين

.ن مقابلو كري ڏيکارياسالم آباد، الهور، پشاور ۽ كراچي ۾ هلندڙ اصلي فلم سا

هونئن به اسان رياض ۾ بم ڌماكا كري، اسالم آباد ۾ مصر جي سفارتخاني کي اڏائي، فرانس ۾

۾ موجود اسان جي ” سركاري سگهه“ملك جي اصل . گرنيڈ ڦاڙي ننڍا ننڍا ٹيلر ته ڏيکاري چكا آهيون

كا ڳالهه . رو ڏئي ڇڎيو آهيجوڌن به پنهنجن كرتبن سان دنيا جي ڀليل ماڻهن کي هك سمجهڻ جهڑو اشا

جي مهندارن کي ٺكاڻي تي لڳائڻ ۾ كا ” سركاري سگهه“كونهي جو اسان صدر، وزيراعظم ۽ اصل

. تكڑي كاميابي حاصل نه كئي آهي پر ان کي اسان جي ناكامي سمجهڻ به بي وقوفي ئي چئي سگهجي ٿو

نه ٿي سگهي ته پو اسان جا ۾ اسان کي پذيرائي حاصل ٿي ” سركاري سگهه“ٺيك آهي، جيكڎهن اصل

الهور جي پسگردائي ۾، پنجاب جي کيتن ۾، پشاور جي گردنواح ۾ ۽ كراچي جي پوئتي پيل ۽ غير

هاڻ به اسان جا . طالبان کان كا گهٹ قوت ته ثابت نه ٿيندا” ٿنڈر اسكواڊ“قانوني آباد ٿيل بستين ۾ موجود

انهن جي استعمال جا گر سکڻ ال قنڌار، . رهيا آهنمركز بنا جهل پل جي هٿيارن جا انبار گڎ كري

پو به اسان کي صرف . بوسنيا، مصر، الجزائر ۽ ٻين ويڑهه جي ٺكاڻن تي پهچڻ ۾ كا رنڈ روڪ به كونهي

اسان مغربي . اهو مهڻو ڏيڻ كٿان جو انصاف آهي ته اسان کي عوام جي اكثريت جي حمايت كانهي

اسان کي اهڑو مهڻو ۽ طعنو ڏيندڙن کي اسان جي آقا ۽ . ق ناهيونجمهوريت هيٺ ووٽ حاصل كرڻ جي الئ

ان به مغربي جمهوريت واري تائيد ۽ حمايت حاصل كرڻ کان . مرشد جنرل ضياالحق کي نه وسارڻ گهرجي

. پر اسان وٽ ته ان کان به مضبوط هٿيار موجود آهي. سال حكمراني كئي هئي 11-10سوا ملك مٿان

.ستعمال تي كو آڱر کڻي ته ڏيکاريجنهن جي هر طرح جي ا

آخركار، هي ملك اسان واري ئي عقيدي تحت حاصل كيو ويو آهي ۽ ان جي ترقي، تعمير وارا

كو ترقي . هن ملك جي ڦيٿي کي كو اڳتي ڦيرائي ته سگهي. عالمي ۽ آفاقي قدر كيئن جالي سگهندا

بڻجڻ واري منزل ماڻي ئي ” اول“سان آخر ۾ ا. پسندي، آزاد خيالي ۽ سيكيولر ازم وارا تصور اپنائي ته ڏسي

. اسان دنيا ۾ اٿندڙ روشني ۽ سوجهري واري تصور کي ڌكي اونداهين جي رکوالي كنداسين. رهنداسين

!ڇاكاڻ ته اسان هن ملك ۽ ان جي اٻوجهه عوام جا ئي حقيقي هڎڏوکي ۽ سڄڻ آهيون

!!!زنده باد -اسان وارو پنهنجو پاكستان

) ع1995نومبر 28ي آواز كراچي، ڇپيل روزاني عوام(

���ئئ� �� ���ئن ۾ بئ�ب�ا �ئئ���ڙ ��ئڻئ

��ب�ئ �ئڻ��

. اسان سنڌي ماڻهو گونگي گان، چريا کريا، هن ا لوكن جي ملك ۾ عجوبا بڻجي ويا آهيون

جيئن اسين چئون، جيئن . كونهيكو انسان سمجهڻ ته ڇا پر رڍ ٻكري سمجهي گاهه وجهڻ ال به تيار

يارن طرفان هر . اسين سوچيون، لڇئون ڦٿكئون، كو ڳالهه سمجهڻ جي تكليف كرڻ ال تيار كونهي

. انهي عمل جي مخالفت كرڻي آهي، جنهن سان سڀني کي ماڻهپو موٹي ملي، هي ملك مان ۽ مرتبو ماڻي

پر يار اصل ڌرتي تي پير رکڻ . ونيت جو خاتمو ٿئيهتان جهالت، اڻ سهپ، غير رواداري، انتها پسندي ۽ جن

پاڻ کي افضل ۽ اعلى، ترقي يافته ۽ جديديت پسند سڎائڻ ال اهڑيون . هوائن ۾ پيا اڏامن. ال تيار نه ٿا ٿين

مشكريون مچايون ويٺا آهن، جو سندن مٿان دنيا وارا ته ڇا، پر آسمان ۾ ويٺل مالئك سڳورا به ٹهك ويٺا ٿا

حق، سچ ۽ . ناداستي، کليو کاليو، ڏينهن ڏٺي جو ٺڳي ۽ مكاري كيو پاڻ کي ديندار سڎائيندا وتندي. ڏين

حق پرست به آهن، سچار به آهن، . انصاف وارا لفظ ۽ محاورا ته اصل ۾ سندن در جا غالم بڻجي ويا آهن

هڑا لقب ۽ القاب سوچڻ به اسان ال ته ا. انصاف جا اصول، ماڻ ماپا، وٽ ترازيون به سندن ئي ميراث بڻيل آهن

.گناهه بڻجي ويو آهي

ان كري . چون ٿا ته اوهان اڻ سڌريل، ڌنار، اوٺار، اٺي تي تڑ كندڙ، كند ذهن ۽ موڳا مٹر آهيو

حيرتن ۾ غرق ٿي ويٺا االهي رمزون ماڻڻ ال تپسيا ۽ گيان وگيان . اوهان ماٺ كيو ويٺا رنگي جا رنگ ڏسو

ان ٿورو ٿڦڻ ۾ دير نه ٿا كن ته اسان جو زندهه سالمت، جيئرو جاڳندو رهڻ به سندن هو ته اهو به اسان مٿ. كيو

نه ته اسان ته اهڑا جهنگلي ۽ وحشي آهيون، جو انڌا منڈا شهر ڇڎيو، ڳوٺ پٹيو وتئون ها وڻن تي . وڏو وڙ آهي

انين جي مهابي انهن ئي مهرب. جبلن جي غارن ۾ باهڑي ٹمكايو پيا هك ٻئي جو هڎ ۽ ماس چٻيون ها. رهندا

پر باقي رهيل کهيل ڌن ۽ دولت ميڑي چونڈي . هو چون ٿا ته اسان کي نه صرف سندن ٿورائتو ٿيڻ گهرجي

. سندن جهولي ۾ وجهي سندن احسانن جا ترانا ڳائڻ گهرجن

اسان گندا بندا، جڎهن چوندا هياسين ته ٻيلي ملك ۾ مذهبي انتهاپسندي کي هٿ وٺي نه وٺايو،

اسالم جي آفاقي اصولن جي پنهنجي من پسند مفادن جي ال ڀڃ ڊاهه نه . ن ۽ ٹولن ۾ نه ورهايوماڻهن کي فرق

. كافرن جي قطار ۾ هليا ويا آهن. كيو، ته چوڌاري ٻاكار مچي ويندي هئي، ته هي ماڻهو دهريا ٿي ويا آهن

سندن پاڳلپڻي تي . ئاسيناسان چريا کريا کلي پوندا ه. ملك مان ڌكي ٻاهر كڍو. کين واجب القتل قرار ڏيو

. ٹهك ڏيندا هئاسين

افعانستان واري باهه ۾ پنهنجي نسل کي . اسان چوندا هياسين ته يار پراون معاملن ۾ ٹنگ نه اٹكايو

افغان پناهگيرن کي پنهنجي ڌرتي تي جا ڏئي، ڇڑواڳ ڇڎي، ملك ال مصيبتون پيدا نه . ٻارڻ نه بڻايو

اسان کي سياسي سمجهه ۽ سفارتي ڏاهپ کان كورو ڄٹ . انبار لڳي ويندا هياته اسان مٿان تهمتن جا . كيو

. قرار ڏيندي موڳن مٹرن جي قطار ۾ بيهاريو ويندو هيو

اسان ڌنار ۽ گڎهه چاريندڙ ماڻهو ڊڄي ڊڄي جي وات مان لفظ كڍندا هياسين ته ڀائو ڏاها ٿيو، ملك

لين، برمين، ايرانين، هندستانين ۽ ٻين کي بنا جهل پل جون سرحدون غير قانوني پرڏيهين ال نه کوليو، بنگا

بهارين جا كٹك نه گهرايو، پر اسان چرين ماڻهن جي ڳالهين کي ڀوڳ سمجهي ٹاريو . جي هتي اچڻ نه ڏيو

ان کي ملكي استحكام، اسالمي اخوت ۽ ڀائيچاري خالف قرار ڏيندي اسان مٿان تبرا كيا ويندا . ويندو هو

.هيا

فيل “ن ماڻهن وارو ساڳيو دورو عقلمند، ڏاهن، اكابرن، مها دانشورن ۽ عقل كل پر اڄ اسان چري

هو رکي رکي اهڑيون ڳالهيون . هو به هاڻ اسان واريون هوائي ڳالهيون كرڻ لڳا آهن. کي به پيو آهي” مستن

اسان پنهنجي چريائپ تي به شك كرڻ لڳا . كن ٿا، جو اسان چرين ماڻهن جو دماغ چكرائجي وڃي ٿو

كٿي ايئن ته كونهي، جو اسان وارا فيل مست ڀاڙي بڻجي اسان چرين واري قطار ۾ شامل ٿي ويا . هيونآ

۾ آڱريون وڍائي شهيدن ۾ ” جهاد“نه ته ڀال سياڻا سيبتا ماڻهو اها ڳالهه كيئن كندا ته افعانستان واري . هجن

ك جون سرحدون غير قانوني ماڻهن مل. افغان ڀائرن جي ميزباني كرڻ پاڳلپڻو هو. شمار ٿيڻ غلط ڳالهه هئي

مذهبي انتهاپسند ڌرين کي . بهارين جو ٺيكو پاكستان کي نه کڻڻ کپندو هو. ال کولڻ بي وقوفي هئي

ڇيك ڇڎڻ وڏي ڀل هئي ۽ هاڻي غير قانوني پرڏيهين کي نه گهرائبو، افغاني به واپس كبا، فرقيواريت

. ڦهالئيندڙن کي به لغام ڏبو

قوفي واريون ڳالهيون اهي ماڻهو كن ٿا، جيكي كالهه تائين ائين سوچڻ کي به اهي چريائپ ۽ بي و

پاڻ کي باشعور، ترقي يافته، ذهين ۽ ڏاهو قرار ڏيڻ ۾ اٺ كتابن جا لکي چكا . كبيرو گناهه سمجهندا هئا

قطار ۾ خبر ناهي ته اهرا سياڻا سيبتا ماڻهو هاڻ كيئن اسان چرين جي. لکين پنا كارا كري چكا هئا. هئا

. شامل ٿي ويا آهن

كروڙ چرين کرين سنڌي ماڻهن جي دلين مان اٿندڙ طوفان ههڑن سياڻن سيبتن ماڻهن کي 4شايد

مان تبديل ٿي، چرين جي چوئياري ۾ ” فيل مست“۽ هو آهستي آهستي . پنهنجي وكڑ ۾ آڻي ڇڎيو آهي

. داخل ٿيڻ ال بانبڑا پائڻ لڳا آهن

)ع1995ڊسمبر 5كراچي، ڇپيل، روزاني عوامي آواز(

��از ���� ��ن ��� دو���ھ وار��ن د��ائ�ن

اڄ كالهه منهنجو وطن سنڌ، پاكستان سطح جي كيترن ئي سياستدانن جي ڌيان جو مركز بڻيل

جن کي اڳ سنڌي . كي سياستدان ته سنڌ سان دوستي ۽ محبت جون دعوائون كندي ٿكجن به نه ٿا. آهي

اسان جون اهڑيون ته خوبيون بيان كيون ٿيون وڃن . ي نه وڻندا هئا، سي به سندن تان گهور پيا وڃنماڻهو ڏٺ

.جو اسان پاڻ به شرم وچان پاڻي پاڻي ٿي وڃون ٿا

پيپلز پارٹي کان وٺي نواز ليگ تائين، جميعت علما اسالم کان جماعت اسالمي تائين سڀني جي

وڏا دورا پيا ٿين، ماڻهو ڳولي ڳولي پنهنجا حمايتي بنائڻ ال ريشم جا وڏا. ڌيان جو مركز سنڌ بڻيل آهي

پر منهنجي وطن جو عوام، . مڇين جهڑن ماڻهن کي ڦاسائڻ ۾ كي يار كامياب به ويا آهن. ڄار وڌا ويا آهن

جيكو ماضي ۾ ڏاڍو ڏکويل، آزاريل ۽ نظرانداز كيل رهيو آهي، اهي سڀ تركتال پري کان ويهي

استعمال ٿيندڙ لفظن جو ڇيد كرڻ ۾ مصروف . سان ڏسي رهيو آهيخاموشي جي دعوائن ال دوستي

شايد سنڌين جي . عوام اچرج ۾ آهي ته سندن مٿان هي ڀاليون كهڑي ليکي ۽ اللچ هيٺ ٿي رهيون آهن. آهي

ووٽ جي ! نه ته ڀال هي ماڻهو كو ڌيان ڏيڻ جهڑا رهيا آهن. كروڙ آبادي چڱن ڀلن کي هرکائي وڌو آهي 4

ان كري سنڌ کي كڎهن به ان ڏس ۾ اها اهميت نه ملي آهي، جيكا . اصل طاقت ته پنجاب وٽ رهي آهي

آدمشماري جا نوان انگ اکر اچڻ کان پو اهميت ڏيڻ پاكستان سطح جي سياست كندڙن جي مجبوري

.بڻجي وئي آهي

حبت جو مركز بنائڻ پاكستان سطح جي سياست كندڙن جڎهن سنڌ کي پنهنجي ڌيان، عشق ۽ م

تڎهن مادر وطن جي قومي سياست كندڙ سياستدانن ۽ قومي كاركنن کي هن موقعي تي . شروع كيو آهي

. سنڌ جي بنيادي حقن متعلق صورتحال کي واضع كرڻ گهرجي. انتهائي خبرداري کان كم وٺڻ گهرجي

ئن نواز شريف کان وٺي فضل جي. سنڌي عوام جي ترجيحن ۽ اوليتن کي ڀرپور انداز سان آڏو آڻڻ گهرجي

الرحمان تائين، قاضي حسين احمد کان كنهن ٻئي مهم جو تائين سڀني کي تكي توري سنڌ ۾ اچڻ ۽

ڇاكاڻ جو اسان سان ماضي ۾ ڏاڍا دوکا ٿيا آهن، وڏين ويساهه گهاتين مان . سياست كرڻ جي همت ٿئي

.گذرڻو پيو آهي

ائين سنڌ جي قومي سياستدانن ۽ قومي كاركنن عبدالواحد آريسر کان وٺي رسول بخش پليجي ت

هن وقت . کي كنهن ايري گيري جي حمايت كرڻ کان اڳ کيس سنڌ جي مسئلن تي واضع كرڻ گهرجي

جڎهن نوازشريف سنڌ مٿان سر گهورڻ جون دعوائون پيو كري، ان وقت کيس سنڌ جي موت ۽ حياتي وارن

مسلم ليگ هك طرف سنڌ کي سکيو ۽ ستابو ڏسڻ جي . مسئلن تي واضع ٿيڻ جي ال دٻا وجهڻ گهرجي

. خواهشمند آهي ته ٻئي طرف كاالباغ بند جوڙڻ ال پي پي جي غالم مصطفى کر کان به ٻه قدم اڳتي آهي

هك پاسي سنڌي ووٹرن ال وهلور پئي وڃي ته ٻئي طرف سنڌ جي آدمشماري وارا انگ اکر تسليم كرڻ

نڌ ۾ آمد جي حمايت ۽ بنگالين، برمين، هندستانين ۽ ٻين غير قانوني بهارين جي س. جي ال تيار ناهي

پرڏيهين جي نيكالي جي مخالفت اهڑا سوال آهن، جن تي سنڌين سان مسلم ليگ جي دوستي واريون

سنڌ جي معدني وسيلن تي به سنڌي ماڻهن جي مالكي وارا حق همراهن . دعوائون مشكوڪ ٿي وڃن ٿيون

جي سياست ۽ ان جي ) الطاف گروپ(جڎهن كراچي ۾ ايم كيو ايم . ج وجهي ڇڎين ٿاگهن 17جي منهن ۾

اوٽ ۾ دهشتگردي جي ڳالهه نكري ٿي ته مسلم ليگ جي سربراهه جي كراچي ۾ هكڑي ٻولي آهي ته سپر

) ن( پاڻي جي ورهاست ۽ ناڻي جي ورهاست تي پي پي ۽ مسلم ليگ. هاوي ٹپڻ کان پو ٻي ٻولي ٿي وڃي ٿي

. جي پنجاب دوست هك طرفي موقف ۾ تر جيترو به فرق نظر نه ٿو اچي

هي سڄي صورتحال پاكستاني سطح جي سياسي پارٹين جي ڄار ۾ ڦاسندڙ سنڌي مڇين ال

جيكڎهن سياست كرڻ جو معيار پنهنجي وطن جي عوام جي بي لوث خدمت . سوچڻ جوڳي ڳالهه آهي

ساهه گهاتين جي خاتمي جو سوال آهي ته صرف سنڌ جي زندگي ۽ كرڻ آهي ۽ عوام سان ماضي ۾ ٿيل وي

پر . موت وارن مسئلن تي پي پي، مسلم ليگ، جميعت علما اسالم ۽ جماعت اسالمي کي واضع ٿيڻو پوندو

انهن ۾ شامل ٿيندڙ يا سڌي يا اڻ سڌي طرح سندن حمايت كندڙ سنڌين کي به معامال صاف كرائڻا پوندا نه

.وارو معاملو ۽ مثال ٿي ويندو” ادي مئي، اسان اوترا جو اوترا ادو ڄائو،“ته

)ع1995دسمبر 12ڇپيل روزاني عوامي آواز كراچي، (

: ��� ��ن ��ئ�� �ئر���ن، وڏا ���ا ۽ ��ب����ن

�ئ��ت ز��و

ان جون سياسي سنڌ ۽ ان جو عوام جنهن وقت موت ۽ حياتي جي ٻه واٹي تي ٹنگيل آهي، ان وقت هت

. پارٹيون عوام جي آجپي ال كا سنجيده سياسي جدوجهد يا ان بابت رستو طئه كرڻ ۾ ناكام ويون آهن

سنڌ ۾ كنهن به هك مسئلي يا معاملي تي لڳاتار جدوجهد كري كي نتيجا حاصل كرڻ ۾ ناكامي سبب

اسان وٽ . ختم ٿيندو پيو وڃي عوام جو ڏينهون ڏينهن سياسي پارٹيون ۽ ان جي قيادت تان اعتماد ۽ ويساه

وڏو الميو اهو رهيو آهي، جو هر ننڍي وڏي پارٹي عوام جي بنيادي مسئلن بدران هميشه وڏا نعرا هنيا آهن،

وڏيون دعوائون كيون آهن، كنهن به معاملي تي پنهنجي وت ۽ وس کان وڏي دعوي كرڻ ڄڻ ته هتي فيشن

ڻ جيترا كاركن ۽ حامي هجن پر چتا اهو ڏنو ويندو آهي ڀلي كنهن پارٹي وٽ ٹانگي ۾ ويه. ٿي ويو آهي

بڻائي ڇڎينداسين، اصل زمين آسمان هك ” ڌرتي ٹامون“ته اسان جو فالڻو مطالبو تسليم نه كيو ويو ته

كري ڇڎينداسين، پر اهو مسئلو جيئن جو تئين رهندو آهي يا وري سنڌ جون مخالف قوتون اهو كارنامو

پر نه سنڌ جي ڌرتي ٹامون ٿيندي آهي نه وري بيانن ۽ نعرن جي اٿاريل . يون آهنسرانجام ڏئي چكيون هوند

اٹلندو دشمن قوتن کي اسان جي سياسي . دز كنهن وطن دشمن جو فقط منهن ئي ميرو كري سگهندو آهي

.قيادت مذاق جو سامان مهيا كندي آهي

پاسداري نه كرڻ يا پنهنجي اصل ۾ اسان جي سياسي پارٹين جي وڏين دعوائن ۽ نعرن بعد انهن جي

طاقت کان وڏي ڳالهه كرڻ واري رجحان، حكمرانن کي كو مسئلو حل كرڻ تي مجبور ته نه كيو آهي،

اٹلندو سنڌي قوم، ان جون سياسي پارٹيون ۽ قيادت وطن دشمن حلقن ۾ کل ۽ مذاق جو سبب بڻجي وئي

جو ڄڻ تي اڻ سڌو سرٹيفكيٹ ڏئي اسان پنهنجي پت وائکي كري دشمن قوتن کي هر اهو عمل كرڻ. آهي

اڄ جڎهن حكمران . ڇڎيو آهي، جنهن سان هي قوم ۽ ان جو وطن پنهنجي حيثيت ۽ اهميت وڃائي ويهي

كاالباغ ڊيم کان وٺي ٿل كئنال تائين پنهنجي موقف تي اڙيا بيٺا آهن ۽ پاڻي جي ذخيرن بابت وڏن

مكيون ڏيڻ تي لهي آيا آهن، ان جو سبب اهو منصوبن تي انهن جي مخالفت كندڙن کي کلم کال دڙكا ۽ ڌ

ئي آهي جو هو سمجهن ٿا ته جڎهن به هنن انهن منصوبن تي كم شروع كيو ته، سنڌ جي سياسي قيادت فقط

ڇاكاڻ . اڳ جيان کين اهي قدم ڦٻي ويندا. بيانن تائين پنهنجو احتجاج ركارڊ كرائي خاموش ٿي ويندي

ن جنهن منصوبي يا سنڌ دشمن قدم جي مخالفت كئي آهي، حكمرانن ته ماضي ۾ به اهو ٿيو آهي، جو اسا

ان تي وڏي ديده دليري سان كم كيو آهي، پر عمل جي صورت ۾ سنڌ مان كا به منظم جدوجهد يا

.مزاحمت سندن راهه جي رنڈڪ نه بڻي آهي

ڏنو هن وقت جڎهن سنڌ جا معدني وسيال لٹيا پيا وڃن، ناڻي ورڇ مان سنڌ کي جائز حصو نه ٿو

وڃي، مالزمتن ۾ سنڌ جي كوٹا تي عمل نه ٿو ٿئي، ڌارين کي آڻي هتي آباد كيو پيو وڃي، تكراري پاڻي

منصوبن تي عمل ال سنجيدگي سان منصوبابندي كئي پئي وڃي، سنڌ جي ٻولي جي حيثيت ختم كئي

هرن ۽ بيانن پئي وڃي، ان وقت سنڌ جي سياسي قيادت ماضي وانگر ڇڑوڇڑ احتجاجن، بک هڑتالن، مظا

اهوئي . كنهن به هك معاملي تي لڳاتار جدوجهد جو كو پري تائين به ڏس پتو نه ٿو ملي. تائين محدود آهي

كو به اسان جي احتجاجن . سبب آهي جو سنڌ دشمن قوتن سنڌ جي ان واويال کي اهميت ڏيڻ ڇڎي ڏني آهي

بيان ڏئي، پنهنجا فوٹو ) و به فقط سنڌيس(اسان جا ليڈر فقط اخبارن ۾ . جو نوٹيس وٺڻ ال تيار نه آهي

.ڇپرائي پاڻ کي جيئرو رکڻ جا جتن كرڻ ۾ مصروف آهن

سنڌ ۾ روز روز نين سياسي پارٹين جو جنم ٿيڻ يا اتحاد ٺهڻ ۽ ڊهڻ ڄڻ ته دل پرڀائڻ جي ڳالهه ٿي

م کي پاڻ سان سياسي قيادت ان خوش فهمي ۾ مبتال آهي ته فقط بيانن جي حد تائين سنڌ جي عوا. وئي آهي

. ڇاكاڻ ته عوام کانئن كوهين ڏور ٿيندو پيو وڃي. جڎهن ته اها سندن وڏي ڀل آهي. گڎ رکي سگهون ٿا

بينر ۽ هينڈ بل کڻي ايندا آهن ۽ اخبار ال 2سياسي پارٹين جي مظاهرن ۾ فقط سندن چند كاركن

ابه شموليت نه هوندي آهي، پر سندن ان احتجاج ۾ عوام جي ك. تصوير كڍرائي رفو چكر ٿي ويندا آهن

100سياسي پارٹين جي ان کان وڏي ناكامي ٻي كهڑي چئبي جو هو هك لک آبادي واري شهر مان فقط

پر دعوي اها ئي هوندي آهي ته اسان . ماڻهو به پنهنجي مظاهري يا بک هڑتال ۾ شريك نه كري سگهندا آهن

”ي خوشفهمي کي كهڑو نالو ڏجي؟هن سڄ“قوم جو آواز آهيون، سڄي قوم اسان سان گڎ آهي،

ان بابت اسان جا ڏاها ۽ اكابر مختلف . بلوچستان ۾ هلندڙ جدوجهد اسان جي سامهون آهي

پر اهو ثابت ٿي چكو آهي ته جتي دليل جي زبان . دليلن سان کوڙ سارا موقف پيش كري سگهن ٿا

ئيندو آهي، جيكو هك بي زبان سمجهڻ وارو كير نه هوندو آهي ته مجبور ٿي عوام به اهائي ٻولي ڳالها

بلوچ عوام جيكا زبان ڳالهائي رهيو آهي، ان جو پڑاڏو نه فقط اسالم آباد جي . ۽ ٻوڙو به سمجهي سگهي

اهو ئي سبب آهي جو . ايوانن ۾ گونجي رهيو آهي، پر عالمي سطح تي به معاملي جو نوٹيس ورتو وڃي ٿو

.روف آهنحكمران بلوچستان مسئلي بابت كاميٹيون جوڙڻ ۾ مص

. اسان جي قومپرست سياسي پارٹين جي سڀ کان وڏي ناكامي سندن عوام سان گڎ نه هلڻ رهي آهي

عوام جي بنيادي مسئلن کان كن ٹار رهي آهي، ننڍڙا ٹارگيٹ کڻي انهن کي حاصل كرڻ بدران ايڎا وڏا

ها تنظيم نه رهي ٹارگيٹ مقرر كرڻ به ناكامي جو وڏو سبب رهيو آهي، جيكي حاصل كرڻ ال پاڻ وٽ ا

جنهن كري عوام منجهه به فقط مايوسي پيدا ٿي رهي آهي پر هو سياسي پارٹين کان الڳ رهڻ تي . آهي

كجهه ڌريون عوام کي ڏوهاري قرار ڏئي پنهنجا پلئه آجا كرائڻ چاهين ٿيون، سندن . مجبور ٿي ويو آهي

عوام نه فقط جدوجهد . ن جي ابتڑ آهيموقف آهي ته عوام جدوجهد ال تيار نه آهي پر اصل ۾ صورتحال ا

ال تيار آهي پر هو جدوجهد ۾ مصروف آهي، پر اصل ۾ سياسي پارٹيون سندن قيادت كرڻ جون اهل نه

جڎهن ضلعن جي ورڇ جهڑي بي معني معاملي تي ماڻهو پنهنجيون جانيون ڏيڻ ال تيار آهن ۽ . رهيون آهن

ينهن كاروبار بند كري احتجاج كن ٿا، ته پو کين كيئن ڏ 3-3هزارين ماڻهو رستن تي نكري، پنهنجو

اصل . ٿو قصور وار قرار ڏئي سگهجي ته هو سنڌ جي موت ۽ حياتي وارن معاملن تي ٻاهر نكرڻ ال تيار نه آهن

۾ عوام جي طاقت ۽ قوت کي استعمال كرڻ جو ڏان ۽ طريقيكار به هجڻ گهرجي ۽ عوام منجهه ساک به

جيكڎهن كا سياسي پارٹي ۽ ان جي قيادت موقعي پرست رهي آهي ۽ ماضي منجهه . بحال هجڻ گهرجي

عوام جي ويساهه کي ٹوڙيو آهي ته پو اها پنهنجن خوبصورت نعرن ذريعي ماڻهن منجهان اها توقع كيئن ٿي

وبار سندن هك سڎ تي پنهنجا كار! رکي سگهي ته هو ان جي سڎ تي پنهنجون حياتيون گهورڻ ال تيار ٿيندا

!بند كري يا گهر ڇڎي رستن تي نكري ايندا

ان كري ضروري آهي ته سنڌ جي موجوده قيادت پنهنجو احتساب كري پاڻ کي عوام سان گڎ هلڻ

اسان اهو نه ٿا چئون ته كو . جو الئق بڻائي يا وري ماڻهن کان معافي وٺي خاموشي سان كا كنڈ وڃي وسائي

ل سازگار نه آهي يا اهڑي اميد نه كرڻ گهرجي، پر مايوسي ۽ بي سنڌ ۾ كا سياسي جدوجهد هلڻ ال ماحو

جيكا سنڌ کي حقيقي آجپي واري . وسي جي هن صورتحال مان كابه نئين قيادت ۽ پارٹي اڀري سگهي ٿي

فقط سکڻن بيانن سان نه پر پوري طاقت ۽ قوت سان سنڌ . جيكا بي خوف هوندي. واٽ تي وٺي ويندي

كروڙ سنڌين جي وجود کي كوبه ميساري نه ٿو 4نهن ٿيندي، ڇاكاڻ ته دشمن قوتن کي منهان م

اها سگهه اوس پيدا ٿيڻي آهي، . سگهي، سندن آواز کي اهميت تڎهن ملندي، جڎهن ان ۾ سگهه هوندي

جيكا سنڌ جو احترام ۽ وقار بحال كندي، اسان كنهن جي آڏو فقط تماشو بڻيل نه رهنداسين، پر

اسان اكيال نه هونداسين پر دنيا جي كنڈ كڑڇ . يل احترام حاصل كنداسيندنيا منجهه برابري ۽ گڎ

.۾ اسان جا حامي ۽ دوست موجود هوندا

����� ۽ ����ھ �ئ اڌورا ��اب: ��� ب���

لک روپين جي سنڌ بجيٹ پيش كندي، 65كروڙ 5ارب 52سنڌ حكومت گذريل ڏينهن

هٹائڻ، خدمتن واري شعبي تان ٹيكس واپس وٺڻ ۽ ٻيو كوبه نئون ٹيكس نه نوكرين ال ڀرتين تان پابندي

سنڌ جي وڏي وزير لياقت علي جتوئي بجيٹ کان پو وڏي فخر سان چيو آهي ته . لڳائڻ جو اعالن كيو آهي

وڏي وزير جا اعالن ۽ خوش فهميون . سندس حكومت جي ٹيكس فري بجيٹ سنڌ جي عوام ال تحفو آهي

به هي پنهنجي جا جڎهن ته سنڌ حكومت کي . لک رپيا کوٽ وارو بجيٹ آهي 85كروڙ 11ارب 6تي پر پو

بجيٹ تقرير ۾ اهو كٿي به نه ٻڌايو . واري اجگر بال کي به منهن ڏيڻو آهي) قرض(ساڍا اٺ ارب رپيا اوور ڊرافٹ

ن جي اوور ڊرافٹ مان جند ارب رپيا کوٽ كيئن پورو كئي ويندي ۽ ساڍا اٺ ارب روپي 6ويو ته بجيٹ جي سوا

جيكڎهن اها ڳالهه سنڌ واسين کي کولي سمجهائي وڃي ها ته سڄو . ڇڎائڻ ال كهڑا اپا اختيار كيا ويندا

.پر حكمرانن جون رمزون ۽ راز عوام كيئن ٿو سمجهي سگهي. قصو نروار ٿي پوي ها

قيادت بجيٹ پيش كندي جي ) الطاف گروپ(لياقت جتوئي ۽ سندس اتحادي پارٹي ايم كيو ايم

جيكي هنبوشيون هنيون آهن، ان ۾ اها ڳالهه ڇو ٿي وساري وڃي ته اڳ جي ڀيٹ ۾ سالياني ترقياتي پروگرام

سالن جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ٿيو آهي، 50هي پاكستان جي . ارب روپين جي گهٹتائي كئي وئي آهي 6۾

گذريل سال جي ڀيٹ ۾ . ڌائڻ بدران گهٹائي وئي آهيجو كنهن سالياني بجيٹ ۾ ترقياتي پروگرام ال رقم و

جنهن . ارب روپيا خرچ كيا ويندا 4ارب روپين جي بدران صرف 10هن سال سالياني ترقياتي پروگرام تي

نوان اسكول کلي نه سگهندا، اسپتالون . سان يقينن سنڌ ۾ تعمير ۽ ترقي جون سرگرميون بند ٿي وينديون

. يعني كوبه نئون ترقياتي كم ٿي نه سگهندو. تا روڊ ۽ پليون اڏجي نه سگهجنديونقائم ٿي نه سگهنديون، رس

جيكڎهن صرف گذريل حكومت طرفان هلندڙ ترقياتي رٿائون ئي مكمل ٿي سگهيون ته اها به سنڌ وارن

صدي ۾ داخل ٿيڻ جا اعالن كري 21هك طرف موجوده حكومت وڏي ٺاٺ سان . ال غنيمت هوندي

كستان کي ايشيا جو ٹائيگر بنائڻ جا خواب ڏيکاريا پيا وڃن ته ٻئي طرف هن جديد سائنسي رهي آهي ۽ پا

لک رپيا مخصوص كري پاڻ تي جڳ کالئڻ 7دور ۾ سنڌ جي بجيٹ ۾ سائنس ۽ ٹيكناالجي جي ال صرف

ي لک روپين جي هيڎي وڏي رقم مان سنڌ ۾ نه صرف سائنس ۽ ٹيكناالج 7. جا سٺا بندوبست كيا ويا آهن

جي تعليم کي هٿي ڏياري ويندي، پر تجرباتي مقصدن ال نيون ليبارٹريون ۽ تحقيقي مركز به قائم كيا

اصل ۾ اها ايتري ته ٿوري رقم آهي جو ان مان صرف كنهن ليبارٹري ۾ استعمال ٿيندڙ كيميكل . ويندا

ال موهن جي دڙي اسان سمجهون ٿا ته سنڌ حكومت كمپيوٹر جي صدي ۾ داخل ٿيڻ. ئي اچي سگهي ٿو

. هڻي ان جو راكيٹ سان مقابلو كرائيندي) کنڀ(جي دور واري بيل گاڏي کي پر

سنڌ جي سينئر وزير ڊاكٹر فاروق ستار جي دعوي موجب هن عوامي بجيٹ ۾ ٻيو ته سڀ كجهه

صحت جڎهن ته . آهي پر تعليم جي شعبي ۾ كنهن به نئين اسكيم ال هك ٹيڈي پائي به نه رکي وئي آهي

نئين مالي سال جي بجيٹ ۾ صحت جي شعبي ۾ كنهن به . جي اهم شعبي سان به ساڳي حالت كئي وئي آهي

جنهن . نئين اسكيم جي منظوري نه ڏني وئي آهي ۽ نه وري ان ڏس ۾ كا رقم مخصوص كئي وئي آهي

كيڎي نه مان صاف ظاهر ٿئي ٿو ته هن مثالي بجيٹ ۾ عوام کي تعليم ۽ صحت جون سهولتون پهچائڻ ال

هك طرف عورتن کي برابر جا حق ڏيارڻ ۽ انهن کي زندگي جي هر . درياهه دلي کان كم ورتو ويو آهي

شعبي ۾ برابري جي بنياد تي موقعا فراهم كرڻ جي دعوي كئي پئي وڃي ته ٻئي طرف سالياني ترقياتي

ي كتابن ۾ ان شعبي جي خاني ۾ بجيٹ ج. پروگرام ۾ عورتن جي ترقي ال كابه رقم نه رکي وئي آهي

حكومت جي دعوي آهي ته هن بجيٹ سان سنڌ ۾ ترقي جا نوان دروازا کلندا ۽ ماضي . منڌيئڑو ڦيرايل آهي

پر عوام کي بنيادي سهوليتون پهچائڻ ال جيكا رٿابندي كئي وئي آهي، . ۾ ٿيل ناانصافين جو ازالو ٿيندو

. اچو ته هاڻي كجهه ٻين شعبن جو جائزو وٺون. اها مڑني خوش فهمين جو جنازو كڍي ڇڎي ٿي

وڏي وزير لياقت علي جتوئي هن ٹيكس فري بجيٹ ۾ پاڻي ۽ بجلي واري رقم ۾ گذريل سال جي

جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌ جي ماڻهن کي پاڻي ۽ بجلي . لک رپيا گهٹتائي كئي آهي 57كروڙ 36ڀيٹ

يو آهي، جو هاڻي ان جي بجيٹ ۾ واڌ كرڻ بدران ويتر گهٹتائي ايتري ته وڏي ۽ وافر مقدار ۾ مهيا كيو و

جڎهن ته صورتحال اها آهي جو باقي سنڌ ته ڇڎيو پر صرف گادي واري شهر كراچي ۾ . كئي وئي آهي

جنهن وقت وڏو وزير سنڌ اسيمبلي . عوام پاڻي ۽ بجلي جي کوٽ خالف رستن تي نكري ٹائر ساڙي رهيو آهي

ٺيك ان وقت لياري ۾ عوام بجلي ۽ پاڻي جي کوٽ خالف . يٹ پيش كري رهيو هوجي ايوان ۾ سنڌ جي بج

مرد، عورتون ۽ ٻار مٿن تي دال ۽ مٹ کڻي . احتجاج سبب رستا بند هئا. رستن تي بيهي ماتم كري رهيو هو

اڻي هك طرف پاڻي ۽ بجلي ال احتجاج ٿي رهيو هو ته ٻئي طرف وڏي وزير پ. پاڻي ال در در ڀٹكي رهيا هئا

. ۽ بجلي واري بجيٹ ۾ گهٹتائي جو اعالن كندي سنڌ جي انقالبي بجيٹ پيش كري رهيو هو

جنهن صوبي جي عوام کي پاڻي، بجلي، تعليم ۽ صحت جون سهوليتون ميسر كرڻ ال رقمن جي

ان ئي صوبي ۾ آبادي تي واڌ ال كنٹرول كرڻ ال كابه مناسب رٿابندي كرڻ جي ضرورت . کوٽ آهي

ان جو مثال سنڌ بجيٹ جي سالياني ترقياتي پروگرام ۾ پاپوليشن پالننگ ال هك روپيو به . ه ٿي اچيپيش ن

ٻيو ته ڇڎيو پر حكومت کي سنڌ ۾ رهندڙ غير قانوني پرڏيهين کي نيكالي ڏيڻ . مخصوص نه كرڻ آهي

جيكا . آخركار ڀينگ ٿيڻ کان پو به هي سخاوت كيستائين جاري رهندي. جو به فكر كونهي

حكومت پنهنجن ئي شهرين جو پيٹ پالڻ ال ڳيتون ڏئي رهي آهي، ان کي هتي اڳ ئي رهندڙ پرڏيهين کي

نيكالي ڏيڻ جو ته اونو كونهي پر اٹلندو بنگالديش مان به لکين ماڻهو هتي گهرائي آباد كرڻ جا بندوبست

. كيا پيا وڃن

ته سالياني ترقياتي پروگرام ال جيكي سنڌ جي بدحالي جو صرف ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو

لک روپا اڳ کان 80كروڙ 37ارب 3ارب روپيا مخصوص كيا ويا آهن، ان رقم جو به وڏو حصو يعني 4

. سيكڑو رقم ته هلندڙ رٿائن ال مخصوص ٿي ويندي 84يعني . شروع ٿيل منصوبن تي خرچ كيو ويندو

. ين اڏاوت ۽ ترقي ٿيندي سا به جڳ ڏسندولک روپين مان سنڌ ۾ جيكا نئ 20كروڙ 62باقي

آخر هي ڏسندي وائسندي سنڌ جي نڑي . آخركار هي صورتحال اسان کي كيڎانهن وٺي ويندي

پاڻي، بجلي، زراعت، صنعت، تيل، معدنيات، تعليم ۽ صحت جهڑن بنيادي شعبن . تي ننهن ڇو پيو ڏنو وڃي

اهي اعالن كيا پيا وڃن ته سنڌ جي عوام کي مثالي جي رقمن ۾ كٹوتي كرڻ کان پو به كهڑي منهن سان

. تحفو ڏنو ويو آهي

بجيٹ ۾ نوان ٹيكس الڳو نه كرڻ بهتر عمل آهي، جنهن جي ڀليكار كرڻ کان رهي نه ٿو

سگهجي، پر ان جو مطلب اهو به نه هئڻ گهرجي ته عوام کي بنيادي سهولتون مهيا كرڻ بدران اڳ مليل اڻ

ٹيكس لڳائڻ کانسوا به سنڌ جي تعمير ۽ ترقي ال نوان گس ۽ . س ورتيون وڃنپوريون سهوليتون به واپ

وفاق سنڌ سان ناڻي ايوارڊ ۾ جيكا ناانصافي كئي آهي، ان جو ازالو كرائي . پيچرا تالش كري سگهجن ٿا

وفاق مالياتي ايوارڊ هيٺ سنڌ کي حصي طور ملندڙ . سنڌ ال پنهنجو پورو حصو حاصل كري سگهجي ٿو

82ارب 39اين ايف سي ايوارڊ هيٺ سنڌ کي حصي طور . م مان ساڍا ست ارب روپيا گهٹائي ڇڎيا آهنرق

كروڙ روپيا ڏنا ويندا، ان تي وفاق سان احتجاج كري 31ارب 32كروڙ روپيا ملڻا هئا، پر هاڻي صرف

لٹي وٺي تيل، گئس معدنيات، بندرگاهه، كڻك، كپهه، چانورن تي رائ. پوري رقم حاصل كرڻ گهرجي

آخركار جڎهن ٻيا صوبا تماڪ تي به رائلٹي ڇڎڻ ال تيار ناهن، ته پو اسان وٽ كهڑيون کير ۽ . سگهجي ٿي

. جو اسان گهر وكڻي، ملكيتون نيالم كري وفاق جو ڀڀ ڀريندا رهون. ماکي جون نديون وهي رهيون آهن

هتان جي پوئتي پيل . و ڏياريو وڃيآخركار سنڌ کي پنهنجي آمدني مطابق ناڻي ايوارڊ مان حصو ڇو نه ٿ

آخر بلوچستان ۽ . وڃنعالئقن ٿر، كوهستان ۽ كاڇي ال وفاق کان ڇو نه ٿيون خاص گرانٹون ورتيون

سرحد صوبي کي اهڑيون رعايتون ملي سگهن ٿيون ته پو ڇا سنڌ پاكستان جو حصو ناهي، جو ان کي

اجائي خوشفهمي کي ڇڎي مخالف ڌر جي سنڌ حكومت. بنيادي ضرورتن کان محروم رکيو پيو وڃي

سنڌ تان آبادي جو اضافي بار . گڎيل تعادن سان وفاق کان پنهنجا حق حاصل كرڻ ال جدوجهد كري

نه ته جيكڎهن ههڑيون بجيٹون پيش ٿينديون رهيون . گهٹائڻ ال جوڳا بندوبست كرڻ ڏانهن ڌيان ڏئي

ماڻهو هن نااهل قوم جي كاهلي جو تماشو ڏسڻ ال ته سڄي سنڌ موهن جو دڙو بڻجي ويندي ۽ دنيا جا

.سياحن جي صورت ۾ هتي ايندا

)ع1997جون 18ڇپيل، روزاني پاڪ كراچي، (

����ر�� ��ئن �����ڙ ا��� ����� �� ���ار

ع جي آئين ۾ 1973. اڄ كالهه ملك ۾ صدر ۽ وزيراعظم جي اختيارن تي وڏو چوٻول متل آهي

ڑا اختيار مليل آهن، اهو معاملو هاڻي اخبارن جي كالمن ۽ پارليامينٹ جي ايوان مان نكري كنهن کي كه

صدر طرفان پنهنجن اختيارن جي تشريح كرڻ ال سپريم كورٽ ۾ ٻه . اعلى عدالتن ۾ پهچي چكو آهي

كهڑي سپريم كورٽ ۾ ان معاملي تي كهڑو بحث هلي رهيو آهي ۽ اهو . الڳ الڳ ريفرنس موكليا ويا آهن

پر هك ڳالهه، جنهن سڄي ملك جي . ان تي اسان في الحال كا به را ڏيڻ نه ٿا گهرون. نتيجي تي پهچندو

باشعور ماڻهن کي سوچڻ تي مجبور كري ڇڎيو آهي، اها هي آهي ته ملك جا سياستدان پنهنجن طئه كيل

اڄ . ري قدر نڀايو آهيهنن عوام سان كيل واعدن کي كيت. منشورن ۽ مقصدن ڏانهن كيترا سچا آهن

جڎهن ملك ۾ پيپلز پارٹي جي حكومت آهي، ان وقت به اها ئي صورتحال آهي، جيكا هن کان اڳ نواز

جوڻيجو . يا ان کان به اڳ پي پي جي اڳوڻي دور حكومت ۾ موجود هئي. شريف جي دور ۾ موجود هئي

آهن، ٹئي ڀيرا اهڑين پارٹين جي حكومت جي خاتمي کان پو ملك ۾ ٹي ڀيرا اسيمبليون چونڈجي آيون

ع جي آئين ۾ آمريت جي 1973حكومت قائم ٿي آهي، جن پنهنجي منشور ۾ عوام سان واعدو كيو هو ته

نه صرف آئين کي پنهنجي . دور ۾ كيل هك طرفيون ۽ جمهوريت دشمن ترميمون ختم كيون وينديون

جيئن . ضبوط ۽ مستحكم كيو ويندواصل شكل ۾ بحال كيو ويندو پر پارلياماني نظام کي به وڌيك م

. عوام جون چونڈيل حكومتون بنا كنهن خوف ۽ خطري جي پنهنجو كردار ادا كري سگهن

جڎهن مارشل ال جي خاتمي کان پو ٿيل عام چونڈن ۾ پهريون ڀيرو ملك ۾ پي پي جي حكومت

عدم توازن سبب مشروط قائم ٿي، ان وقت اٺين ترميم جي موجودگي ۽ صدر ۽ وزيراعظم جي اختيارن ۾

وزيراعظم بينظير ڀٹو ان وقت به مخالف ڌر کي آئين ۾ كيل عوام دشمن ترميمن . اقتدار حاصل كيو ويو

پر مخالف ڌر صرف پي پي حكومت سان دشمني جي . جي خاتمي ال ساٿ ۽ سهكار كرڻ جو سڎ ڏنو هو

جنهن . ساٿ ڏيڻ کان انكار كري ڇڎيو هوبنياد تي ان مٿان لٹكندڙ اٺين ترميم جي تلوار کي هٹائڻ ال

جو اڳتي هلي اهو نتيجو نكتو جو صدر پنهنجا اختيار استعمال كندي عوام جي چونڈيل اسيمبلين کي

جيكڎهن ان وقت حكومت ۽ مخالف ڌر آئين ۾ ترميم بابت متفق ٿي وڃن ها ته . گهر ڀيڑو كري ڇڎيو هو

هميشه ال هٹي وڃي ها، پر خود جمهوري ادارن کي نه صرف چونڈيل حكومتن مٿان اها لٹكندڙ تلوار

مخالف ڌر جنهن اٺين ترميم جي آڙ ۾ بينظير جي اڳوڻي حكومت . مستحكم ٿيڻ جو موقعو ملي پوي ها

نواز . کي هٹائڻ ۾ كاميابي حاصل كئي هئي، ان ئي ترميم پو سندن حكومت جو به خاتمو كري ڇڎيو

۽ اقتدار حاصل كرڻ جي اللچ ۾ پي پي اٺين ترميم جي خاتمي شريف دور ۾ به مخصوص پارٹي مفادن هيٺ

كجهه وقت ال جيكڎهن اهو تسليم به . ال آ جي آ سان سهكار كرڻ کان انكار كري ڇڎيو هو

پر جيكڎهن ان ڳالهه کي . كري وٺجي ته آ جي آ حكومت بدترين ڌانڌلين جي ذريعي چونڈجي آئي هئي

ٺ نظرانداز كندي اٺين ترميم جي خاتمي ال نواز شريف سان سهكار كيو وسيع تر جمهوري مفادن هي

هن وقت وزيراعظم بينظير ڀٹو جن معاملن . وڃي ها ته اڄ وري ان ئي قسم جا انديشا ۽ انومان پئدا نه ٿين ها

تي مخالف ڌر کي ساٿ ڏيڻ ۽ ڳالهيون كرڻ ال اپيلون ۽ ٹپيلون كري كري رهي آهي، بلكل ساڳي طرح

پر . واز شريف پنهنجي حكومت دوران انهن معاملن تي ان وقت جي مخالف ڌر سان سرچا ال پريشان هون

دنيا ڏٺو ته ٻن وڏين پارٹين جي ناعاقبت انديشين نه صرف سندن حكومتن جو خاتمو آڻي ڇڎيو، پر ملك ۾

. جمهوري ادارا ۽ پارليامينٹري نظام به محفوظ ۽ مضبوط نه ٿي سگهيو

ورٽ جي چيف جسٹس جناب جسٹس سيد سجاد علي شاهه صدراتي ريفرنس جي سماعت سپريم ك

ملك جون ٻه وڏيون پارٹيون اٺين ترميم تي سخت تنقيد ته كنديون رهيون “كندي اها ئي ڳالهه چئي آهي ته،

جنهن كري ان چوڻ ۾ كا به . ”آهن، پر ان جي خاتمي ال هنن كڎهن به سنجيده كوشش نه كئي آهي

هن . پنهنجن سياسي مقصدن ال استعمال كرڻ گهرن ٿيونوس نه ٿي ٿئي ته هو ان ترميم کي به هٻك محس

وقت مخالف ڌر ساڳي طرح اٺين ترميم هيٺ موجوده حكومت جي خاتمي جا مطالبا كري رهي آهي،

جيئن هن کان اڳ پي پي مخالف ڌر ۾ هوندي ان ترميم کي نواز حكومت جي خاتمي ال ضروري سمجهيو

.هو

جيكڎهن سياسي پارٹيون اٺين ترميم کي پنهنجن خاص سياسي مفادن هيٺ استعمال كنديون

رهيون ۽ ان جي خاتمي ال گڎيل كردار ادا نه كيو ته نه ملك اندر جمهوري ادارا مستحكم ٿي سگهندا ۽ نه

هن صورتحال ۾ جيكڎهن نواز شريف اقتدار ۾ . وري هتي كا مستحكم حكومت قائم ٿي سگهندي

چي به وڃي ٿو ته ان ڳالهه جي كهڑي ضمانت آهي ته سندس حكومت کي پنهنجو آئيني مدو پورو كرڻ ڏنو ا

ان كري دانشمندي . يا سندس حكومت خالف اٺين ترميم جي تلوار کي استعمال نه كيو ويندو. ويندو

، اٺين ترميم جي اها ئي تقاضا آهي ته حكومت ۽ مخالف ڌر پنهنجن ننڍن وڏن اختالفن کي پاسيرو رکي

ان سلسلي ۾ . سميت آئين ۾ كيل مڑني عوام دشمن ترميمن جي خاتمي ال گڎيل كردار ادا كن

جيكڎهن اقتداري ڌر کي كا قرباني به ڏيڻي پوي ته جمهوريت ۽ پارلياماني نظام جي وسيع تر مفاد ۾ ان

كجهه ڏي وٺ جي بنياد . آخركار كنهن کي ته ان معاملي تي اڳڀرائي كرڻي پوندي. کان نه كيٻايو وڃي

جيكڎهن ملك جي ٻنهي وڏين پارٹين هاڻي به پنهنجن ذاتي . تي جمهوريت مٿان آيل خطرن کي ٹارڻو پوندو

هنن جا . انائن ۽ اقتدار جي اللچ خاطر كو كردار ادا نه كيو، ته ملك جو عوام کين معاف نه كندو

دعوائون نه صرف نسورو كوڙ ثابت ٿينديون، جمهوريت ۽ پارلياماني نظام جي مضبوطي ال سڀ واعدا ۽

سياستدانن جي ان كردار . پر سندن عوام جي ترقي ۽ خوشحالي ال ڏنل نعرا به دوکو ۽ فريب ثابت ٿيندا

جنهن سان ملك ۾ آمريت . سان جمهوري ادارا مستحكم ٿيڻ بدران ويتر كمزور ۽ ناكاره بڻجي ويندا

ن کي سگهه ملندي ۽ هو پنهنجن ناپاڪ ارادن کي پورو كرڻ ۾ مڑهڻ جي خواهش رکندڙ مهم جو ماڻه

ان کان اڳ جو سازشي قوتون جمهوري ادارن تي وار كرڻ ۾ كامياب ٿي وڃن، آئين مان . كامياب ٿي ويندا

جيئن اڳتي . پارلياماني نظام کي وڌيك مضبوط ۽ مستحكم كيو وڃي. اٺين ترميم جو خاتمو آندو وڃي

ه صرف اطمينان سان پنهنجي منشور تي صحيح طرح عمل كرڻ جو موقعو هلي چونڈيل حكومتن کي ن

اها ئي ڳالهه ملك جي وسيع تر مفاد ۾ بهتر . مهيا ٿي سگهي پر هو پنهنجو آئيني مدو به پورو كري سگهن

.ثابت ٿيندي ۽ عوام جو سياستدانن مٿان اعتماد سگهارو ٿيندو

�ڳ �� ا��ن ۽ ���ن ��ب� �ئ ا���اض�ئ� بئغ ڊ�� �ئ

. مسلم ليگ حكومت جو وڏو مينڈيٹ هاڻي هٿوڙا بڻجي ننڍن صوبن کي چٿڻ ۽ چيڀاٹڻ لڳو آهي

ننڍن صوبن جي عوام منجهه مسلم ليگ جي حكومت ال جيكي اميدون پيدا ٿيون هيون ته هي حكومت

۾ سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد جي عوام سان وڏي صوبي سان واسطو رکڻ ۽ ان جي نمائندگي هجڻ جي صورت

هن کان اڳ ته ننڍن صوبن مان . انصاف كندي، اهي اميدون ڏينهون ڏينهن كافور بڻجي رهيون آهن

كٺپتلي ۽ نالي ماتر اختيارن واري حكمران قيادت آڻي، ظاهري طور اهو ڏيک ڏنو ويندو هو ته ننڍن صوبن

هن کان اڳ هميشه . ر سندن ئي پنهنجي قيادت ملوث آهيسان جيكي كجهه ٿي رهيو آهي، ان ۾ پنجاب نه پ

پر هاڻي شايد حاكمن کي ان . ٻين جي كلهن تي بندوق رکي محكوم عوام کي نشانو بڻايو ويندو هو

ٹياكڑي جي به ضرورت محسوس نه ٿي آهي، ان كري هو سڌو سنئون پنهنجي سڄي طاقت، مكاري،

.نفريب ۽ اٹكل بازين سان سامهون اچي چكا آه

ننڍن صوبن خالف جيكي به فيصال كيا پيا وڃن، ان کي ملكي مفادن جو نالو ڏنو پيو وڃي ۽

گذريل ڏينهن اڳ ان ئي مقصد هيـٺ اسالم آباد ۾ هك . عوام کي ملكي استحكام جا واسطا وڌا پيا وڃن

نڌ ۽ قومي كانفرنس منعقد كئي وئي ۽ پاڻي جي وسيلن جي استعمال بابت قومي كانفرنس ۾ نه صرف س

سرحد کي نقصان رسائيندڙ ۽ سندن تباهي جو كارڻ بڻجندڙ كاال باغ ڊيم ال راهه هموار كئي وئي پر

ملك جي انجنيئرن، ماهرن ۽ گهڻ گهرن جي هك نام نهاد ٹولي ملك ۾ هك وڏي ڊيم ٺاهڻ بابت هك

ار ڏيڻ جي كوشش كئي جنهن کي هاڻي صوبن وچ ۾ ان معاملي تي اتفاق را قر. ٺهرا به منظور كري ورتو

هي كانفرنس جنهن ماحول ۽ موقعي تي منعقد كئي وئي، ان حكمرانن جي مڑني چالبازين کي . ويندي

هك ته هي كانفرنس چئني صوبن جي سياستدانن، آبپاشي جي ماهرن ۽ سياسي . پڌرو كري ڇڎيو آهي

تان جي ماهرن طرفان شركت نه پارٹين جي نمائندگي تي ٻڌل نه هئي، ٻيو ته هن كانفرنس ۾ سنڌ ۽ بلوچس

جيتوڻيك خود پاڻي ۽ بجلي واري وزير راجا نادر پرويز موجب ٻنهي صوبن جي ماهرن کي دعوت . كئي وئي

ڏني وئي هئي، پر جنهن نموني هي سڄو ٹركساٽ رچايو ويو هو، ان ۾ سنڌ ۽ بلوچستان جي ماهرن کي يقين

ي سندن کي كا اهميت ملندي، جنهن جي كري هنن ان نام هو ته اتي نه ته سندن موقف ٻڌو ويندو ۽ نه ئي ور

.نهاد كانفرنس جو بائيكاٽ كرڻ ئي پنهنجي حق ۾ بهتر سمجهيو

جڎهن هك حساس ۽ اهم مسئلي تي ٿيندڙ ميڑاكي ۾ ٻن صوبن جي كا به نمائندگي نه هجي ۽

ٺهرا جي باقي هنن اهڑي قسم جي كنهن كوشش جو ئي بائيكاٽ كيو هجي ته پو اتان منظور ٿيندڙ

ڇاكاڻ ته هن كانفرنس ۾ صرف ئي صرف پنجاب صوبي سان واسطو رکندڙ . كهڑي اهميت بچي ٿي

جيكڎهن اسپيكر . آبپاشي ماهرن، فني ماهرن، انجنيئرن، سياستدانن ۽ اهم كامورن شركت كئي

لي طور انتهائي االهي بخش سومري جهڑو كو اوپرو ماڻهو به موجود هو ته اهو به پنجاب جي مفادن جي رکوا

آخركار مسلم ليگ جي حكومت کي وڏو مينڈيٹ رکڻ باوجود اهڑي كنهن . عاليشان ركارڊ رکي ٿو

ڇاكاڻ ته هو ته وڏي مينڈيٹ هجڻ سبب ملك جو نالو ته ڇا . تركتال كرڻ جي كهڑي ضرورت پيش آئي

.پر ان جو وجود به تبديل كري سگهن ٿا

لهه سمجهه ۾ نه ٿي اچي ۽ پنجاب جي نمائندگي ننڍن صوبن جي عوام کي اڃا تائين اها ڳا

كندڙن جو اهو موقف پنهنجي عقل ۽ فهم کان مٿانهون ٿو لڳي ته كاالباغ ڊيم بابت صوبن وچ ۾ اتفاق

آخركار هي عوام کي بنائڻ بي وقوف بنائڻ وارا حربا كيستائين استعمال ٿيندا . را پيدا كيو ويندو

ن، سنڌ ۽ سرحد جون اسيمبليون ٻه ٹي ڀيرا اتفاق را سان ٺهرا رهندا ۽ كارگر بڻبا، ڇاكاڻ ته جڎه

ٻن . ته پو اڃا کين كهڑو انكار را گهرجي. منظور كري كاال باغ ڊيم کي رد كري چكيون آهن

صوبائي اسيمبلين طرفان ڊيم خالف ٺهرا منظور ٿيڻ کانپو اڃا كٿان اتفاق را آندو ويندو، جنهن

صوبن جو اسيمبليون ئي اتان جي عوام جي نمائندگي . باغ ڊيم تعمير ٿي سگهندو جي بنياد تي كاال

هاڻي جڎهن انهن جو جواب سامهون اچي چكو آهي ته پو كهڑي اتفاق را جي ڳالهه . كنديون آهن

.كئي پئي وڃي

هن قومي كانفرنس ۾ پنجاب جي نمائندن سنڌوندي تي ڊيم اڏڻ بابت جيكي به وضاحتون ۽

هن ڊيم بابت . پيش كيون آهن، سي كنهن به طرح حقيقتن ۽ انصاف جي ويجهو نظر نه ٿيون اچن حجتون

سنڌ ۽ سرحد کي جيكي خاطريون كرائڻ جون كوششون كيون ويون آهن، اهي ماضي جي تجربن جي

ي جڎهن اڃا هي ڊيم اڏاوت هيٺ ئي نه آيو آه. آڌار تي پنجاب جي انتهائي خوفناڪ شكل سامهون آڻين ٿيون

هن کان اڳ . ته ان کان اڳ ئي گذريل اڌ صدي کان سنڌ کي پنهنجي گهربل پاڻي کان سكايو پيو وڃي

. جيكي به ڊيمون ۽ كئنال اڏيا ويا آهن، انهن جنهن نموني سنڌ جي جياپي وارن ذريعن جي لتاڙ كئي آهي

ياري جي مند ۾ پاڻي جي جڎهن به س. تنهن مان وڏي صوبي جي باقي ڀائرن ڏانهن ساک ۽ پت پڌري ٿي پوي ٿي

پنجاب ۾ اڏيل . کوٽ پيدا ٿيندي آهي، ان وقت ڊيمن مان ايندڙ پاڻي سنڌ ال حرام قرار ڏنو ويندو آهي

جيكڎهن ڊيمن ۾ گڎ . كئنالن جا منهن کولي سنڌو جا سنڌ ڏانهن ايندڙ وهكري جا در بند كيا ويا آهن

ته پو اها مهرباني صرف پنجاب تي كرڻ قومي ٿيل پاڻي واقعي چئني صوبن جي ضرورت ال هوندو آهي

!يكجهتي جو كهڑو مثال چئجي

پاكستان ۾ برابري ۽ ڀائيچاري ۽ هك ٻئي جو احترام كرڻ ۽ حقن جو خيال رکڻ واري تصور

هيٺ شامل ٿيندڙ يا هن ملك جي جوڙجك كندڙ صوبن سان اڄ تائين جيكو رويو اختيار كيو ويو آهي،

اڄ خود هن ملك جو . لك جا بنياد لوڏي ان کي ٻه ٹكر كري ڇڎيو آهيتنهن خود هك ڀيرو هن م

وزيراعظم پاڻ اها ڳالهه چوي ٿو ته جيكڎهن قومي معامال اتفاق را سان نه اكاليا ويا ته ٻيهر اوڀر پاكستان

جڎهن حكمران سڀ كجهه سمجهن به ٿا ته پو ڳالهين جا كوٽ اڏڻ . جهڑو سانحو پيش اچي سگهي ٿو

هك طرف چيو وڃي ٿو ته معامال اتفاق را سان طئه ٿيڻ . ان سلسلي ۾ عملي قدم به کڻڻ گهرجنبدران

ڇاكاڻ ته ائين نه . گهرجن ته مٿان وري اهو به چيو وڃي ٿو ته ملك ۾ نين ڊيمن جي اڏاوت شروع كئي ويندي

الم ۽ قومي هو هر معاملي کي عقلي ۽ علمي بنيادن تي طئه كرڻ بدران اس. كرڻ كفر برابر هوندو

آخر كار اسان کي به اهو ٻڌايو وڃي ته خداوند قدوس كهڑي . يكجهتي کي آڏو آڻڻ ۾ دير ئي نه ٿا كن

ان جي . طرح ان ڳالهه ۾ راضي ٿيندو، ته هك صوبي کي سرسبز كرڻ ال ٻئي کي بيابان ۾ تبديل كيو وڃي

مطلب صرف اهو آهي ته پنجاب ڇا اسالم ۽ پاكستان جو. ماڻهن کي خدا جي نعمتن کان محروم كيو وڃي

اسان سمجهون ٿا ته شايد وزيراعظم نواز شريف ملك جي . جي مفادن تي باقي صوبن کي قربان كيو وڃي

ٻيهر ٹٹڻ وارو دڙكو به سنڌ واسين کي ڏنو آهي ته جيكڎهن هنن پنجاب جي ها سان ها نه مالئي ۽ اتفاق را

هن کان اڳ به پاكستان ٹوڙڻ جا ذميورا . و پيش اچي سگهي ٿوپيدا نه كيو ته ٻيهر اوڀر پاكستان جهڑو سانح

اهي ماڻهو ئي رهيا آهن، جيكي اڄ قومي اتفاق را جا پٹكا ٻڌي ملكي يكجهتي جو دهل وڄائي رهيا

جيكڎهن واقعي هنن ماضي مان سبق حاصل كيو آهي ته پو کين مڑني قومي معاملن تي ننڍن صوبن . آهن

جيكڎهن اڃا به . پوندي، معاملن کي منجهائڻ بدران کليل نموني پيش كرڻو پوندوجي را کي اهميت ڏيڻي

چاالكين ۽ چالبازين سان گڎ ڌمكائڻ ۽ ڏاڍ ڏهكا جي بنياد تي هك طرف فيصال كيا ويا ته پو شايد

.هن ملك جي وزيراعظم جا انديشا ۽ انومان حقيقتن ۾ تبديل ٿي تاريخ جو حصو بڻجي وڃن

)ع1998فيبروري 11ي عوامي اواز كراچي، ڇپيل، روزان(

�ئ�بئغ ڊ�� �� اڏاوت �ئ ا��ن ۽ ب� وس بڻئ�� ���� �� ���

ڌرتي جي هن گولي تي جتي دنيا جي ٻين خطن ۾ نفرتون ۽ تكرار ختم ٿي رهيا آهن ۽ ڏينهون

اتي . الڙو پختو ٿي رهيو آهيڏينهن سرچا ۽ ڀائپي سميت هك ٻئي جي حقن جو احترام كرڻ وارو

هر گذرندڙ گهڑي هن وفاقي ملك . بدقسمتي سان پاكستان ان ڏس ۾ جيئن پو تيئن زوال جو شكار آهي

وفاق ۽ صوبن وچ ۾ رنجشون ۽ وڏي . جي يونٹن وچ ۾ نفرتن ۽ تكرارن جا نوان نوان باب کولي رهي آهي

چكيون آهن، جتان تقريبن هاڻي واپسي ناممكن صوبي جون ننڍن صوبن سان دشمنيون ان حد تائين پهچي

ننڍن صوبن مٿان سندن مرضي جي خالف جيكي فيصال مڑهيا پيا وڃن، تن سان هن ملك . نظر پئي اچي

جيكي هر گذرندڙ گهڑي سان وڌيك گهريون ٿي . جي يونٹن وچ ۾ رت جون لكيرون ڇكجي ويون آهن

.رهيون آهن

ليگ حكومت وزيراعظم نواز شريف جي صدارت هيٺ ٿيل تازو وڏي مينڈيٹ جي دعويدار مسلم

وزيراعظم ان اجالس کي خطاب . اعلي سطحي گڎجاڻي ۾ كاالباغ ڊيم ٺاهڻ جي منظوري ڏئي ڇڎي آهي

كاالباغ ڊيم ضرور ٺاهيو ويندو ۽ ان “كندي اها ڳالهه بنا كنهن ججهك جي وڏي واكي كئي آهي ته

سالن 5اضي وانگر صرف سکڻو اعالن نه كيو ويو آهي، پر ايندڙ هن ڀيري م” .سان كوبه متاثر نه ٿيندو

واري منصوبي ۾ كاالباغ ڊيم پراجيكٹ کي به شامل كيو ويو آهي ۽ ان مقصد ال ڏيڈ کرب رپيا رکڻ جو به

جنهن مان اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته وفاقي حكومت ۽ پنجاب کي ان معاملي تي باقي ٹن . اعالن كيو ويو آهي

. ڊيم کي هر قسم جي مخالفت کي كچلي به ٺاهيو ويندو. جي رضامندي جي كابه ضرورت نه آهيصوبن

سنڌوندي تي كاالباغ ڊيم واري منصوبي کي جنرل ضيا جي مارشل ال دوران سنجيدگي سان اختيار

۽ ان سلسلي ۾ چئني صوبن کي جڎهن اعتماد ۾ وٺڻ جي كوشش كئي وئي ته سنڌ، سرحد . كيو ويو هو

سنڌ طرفان اهو موقف اختيار كيو ويو . بلوچستان ان منصوبي کي خالص فني بنيادن تي رد كري ڇڎيو هو

ته كاالباغ ڊيم ٺهڻ سان سنڌ پنهنجي نهري پاڻي واري حصي کان محروم ٿي ويندي، جنهن سان هتي نه

احوليات جو به صرف زرعي معيشيت مكمل طور تباهه ٿي ويندي، پر ان سان ٻيلي جي تباهي اچڻ سبب م

سنڌ . مسئلو جنم وٺندو، ٻيلن جي سكي سڑي ناس ٿي وڃڻ سبب جهنگلي جيوت جو انت اچي ويندو

سنڌ جي آبپاشي وارن ماهرن موجب ڊيم ٺهڻ سان . سموري قدرتي سونهن ۽ حسن کان وانجهجي ويندي

كمند، سرنهن، سنڌو درياهه ۾ پاڻي جي ايتري ته کوٽ پيدا ٿيندي جو ربيع جي فصلن جهڑوڪ كڻك،

جنهن سان نه صرف سنڌ . وغيره ال گهربل پاڻي نه ملڻ سبب سنڌ ۾ ڏكار جهڑي صورتحال پيدا ٿي ويندي

کاڌي خوراڪ ۾ خود . پر پاكستان به پنهنجي زرعي معيشيت جي هك اهم حصي کان محروم ٿي ويندو

لكن جو محتاج ٿي كفيل هي ملك كڻك، تيل، گيهه ۽ كپڑي جهڑين بنيادي ضرورتن ال به ٻين م

جڎهن ته سنڌو درياهه مان مناسب مقدار ۾ سمنڈ ۾ پاڻي نه ڇڎڻ سبب سمنڈ پنهنجون حدون اورانگهي . ويندو

جنهن سان سنڌ . مٿي چڑهي هزارين ايكڑ زرعي زمين ۽ وسنديون پنهنجي لپيٹ ۾ آڻي ناس كري ڇڎيندو

.جا ٺٹو ۽ بدين ضلعا وڏي پئماني تي متاثر ٿيندا

الباغ ڊيم کان اڳ جيكي به سنڌو درياهه تي ڊيم اڏيا ويا آهن، يا ان مان كئنال كڍيا هونئن به كا

سنڌ پاڻي جي ورڇ جي . ويا آهن، تنهن ال كنهن به قسم جون قانوني گهرجون پوريون نه كيون ويون آهن

نعرن ۽ حوالي سان جيكي به اعتراض كيا آهن، انهن کي هميشه ملك جي سالميت، ڀائپي ۽ ڀائيچاري جي

اهڑو آواز بلند كندڙن تي صوبائي تعصب پکيڑڻ ۽ ملك دشمني سميت ٻيا كرڀ . ڏنڈي هيٺ دٻايو ويو

. ماضي ۾ پاڻي تي جيكو ڌاڙو هنيو ويو، ان جا به عملي نتيجا انتهائي ڀيانك نكتا. جوڳا الزام هنيا ويا

ساوا ستابا کيت . امڻ لڳندي آهيهر سال اونهاري جي موسم ۾ سنڌ جي بئراجن، واهن ۽ شاخن مان واري اڏ

اجڑي ويندا آهن، سنڌ جي حكمرانن طرفان احتجاج جي باوجود سنڌ ڏانهن ايندڙ پاڻي جا در بند كيا

ويندا آهن، جڎهن هن وقت اها صورتحال آهي جو سنڌ پاڻي جي ڦڑي ڦڑي ال پنجاب جي محتاج بڻيل آهي

.تي جا اختيار به پنجاب يعني مركز جي هٿ وس ٿي وينداته پو كاالباغ ڊيم ٺهڻ سان ته ان جي موت ۽ حيا

كاالباغ ڊيم جي حوالي سان بلوچستان جو به ساڳيو سنڌ وارو موقف آهي، ڇاكاڻ ته بلوچستان

جي نهري پاڻي جو دارومدار به سنڌوندي تي آهي، جيكڎهن سنڌوندي جي پاڻي تي كوبه ڌاڙو لڳي ٿو ته ان

جڎهن ته سرحد . متاثر ٿيندو، جهڑي طرح سنڌ سوكهڑو جو شكار ٿينديکان بلوچستان به ساڳي طرح

صوبي جو كيس به انتهائي وزندار آهي، ڇاكاڻ ته كاالباغ ڊيم جي تعمير سان سرحد صوبي جي لکين

سرحد جا كيترائي واهڻ، . ايكڑ زمين سم ۽ كلر جو کاڄ بڻجي پنهنجي زرخيزي وڃائي ويهندي

ان كري سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان طرفان كاالباغ ڊيم جي . ٻڎي وينداوسنديون ۽ شهر سم جي پاڻي ۾

.اڏاوت جي مخالفت جا كي به سياسي سبب نه پر مكمل فني ۽ اتان جي عوام جي جياپي سان الڳاپيل آهن

پنجاب، پاكستان جي وجود کان وٺي اڄ تائين مختلف هيلن، بهانن ۽ زور زبردستي سان ننڍن

هر ان منصوبي کي قومي اثاثو قرار ڏنو ويندو آهي، جيكو خود سندس . يو آهيصوبن جي حق تلفي كندو آ

سالن جي تاريخ اهڑين كيترين ئي ثابتين ۽ 50. مفادن جي حوالي سان كمائتو ۽ كارگر هوندو آهي

شاهدين سان ڀري پئي آهي، جو كيترائي اهڑا منصوبا سٹيا ويا ۽ انهي تي عمل كرايو ويو، جيكي باقي

هن وقت به كاالباغ ڊيم تي جيكا ڳت ڏني پئي وڃي، ان پويان . والي سان اعتراض جوڳا هئاصوبن جي ح

بجلي حاصل كرڻ کان وڌيك پنجاب جون لکين ايكڑ زمينون آباد كرڻ وارو مفاد لكل آهي، جڎهن ته

ملك ۾ توانائي جو بحران ختم كرڻ ال ٻيون به كيتريون ئي حكمت عمليون ۽ ٹيكناالجيون موجود

هيڎي وڏي تكراري منصوبي کي شروع كرڻ بدران سنڌ مان نكرندڙ كوئلي تي بجلي گهر قائم . نآه

گذريل پ پ . پر موجوده حكومت ڄاڻي واڻي ان معاملي کي منجهائي ۽ بگاڙي رهي آهي. كري سگهجن ٿا

. حكومت ۾ ٿر مان هٿ آيل كوئلي تي بجلي گهر اڏڻ وارن عالمي معاهدن کي منسوخ كيو پيو وڃي

كڎهن واقع ملك مان توانائي جو بحران ختم كرڻ جو ئي مقصد آهي ته پو آخركار هروڀرو كاالباغ جي

ايڎي وڏي ڊيم ٺاهڻ بدران كوئلي کان سوا سنڌو درياهه جي سنڌ مان . ڊيم ٺاهڻ تي ڳت ڇو پئي ڏني وڃي

ن مقصد خاطر سنڌ ا. گذرندڙ وهكري تي به ننڍا ڊيم جوڙي توانائي جي بحران جو خاتمو آڻي سگهجي ٿو

.سان واسطو رکندڙ آبپاشي جا ماهر حكومت کي كيتريون ئي تجويزون ڏئي چكا آهن

كاالباغ ڊيم نه صرف صوبن وچ ۾ تكراري مسئلو بڻجي چكو آهي، پر خود ان ال امداد ڏيندڙ

رار پيدا عالمي بئنك جي ماهرن موجب ان معاملي تي تك. اداري عالمي بئنك به ان کي رد كري ڇڎيو آهي

ٿيڻ سبب گذريل ٹن سالن دوران پاكستان حكومت ۽ عالمي بئنك وچ ۾ ڊيم واري مامري تي كوبه رابطو

عالمي ماهرن موجب كاالباغ ڊيم جي حوالي سان ماحوليات ۽ ٻيهر بحالي وارا مسئال ايترا ته . نه ٿيو آهي

ن کي تفصيلي نموني ۽ سنجيدگي پيچيده ٿي چكا آهن، جو كاالباغ ڊيم ۾ هٿ وجهڻ کان اڳ انهن مسئل

ماهرن موجب جيكڎهن پاكستان حكومت اها ڊيم تعمير كرڻ به چاهي پو به ان . سان حل كرڻو پوندو

عالمي بئنك . سان الڳاپيل ماحولياتي ۽ ٻيهر بحالي وارن مسئلن کي حل كرڻ ال ٻه يا ٹي سال لڳي سگهن ٿا

کان ايڎو ته مهانگو ٿي چكو آهي جو ان ال رقمن جو جي ماهرن موجب هاڻي اهو منصوبو مالي لحاظ

.بندوبست كرڻ پاكستان جهڑي كنگال ملك ال ناممكن آهي

، ارب 150سالن واري منصوبي ۾ صرف 5مسلم ليگ حكومت كاالباغ ڊيم جي اڏاوت ال ايندڙ

ت ايندي، جيكڎهن ارب رپيا الڳ 60کرب 3رپيا رکيا آهن، جڎهن ته ماهرن موجب ان تي موجوده دور ۾

اهڑي وڏي منصوبي ۾ هٿ وڌو ويو ته پاكستان ۾ تعمير ۽ ترقي سميت ٻيا ضروري منصوبا ۽ كم كار

جنهن كري كاالباغ ڊيم نه صرف صوبن جي تكرار سبب پر خود مالي لحاظ . مكمل طور بيهجي ويندا

ٻن سالن جو کيل ناهي، كاالباغ ڊيم جي اڏاوت كو هك يا . کان به ناقابل عمل منصوبو بڻجي چكو آهي

ان هيڎي وڏي عرصي دوران . سالن جو وقت کپي 15پر ان منصوبي کي مكمل كرڻ ال گهٹ ۾ گهٹ

جڎهن ته ان . اهو به هك وڏو سوال آهي. پاكستان پنهنجي توانائي جون ضرورتون كيئن پوريون كندو

ان سان نه صرف مالي مشكالتن منصوبي کي كالعدم قرار ڏئي جيكڎهن ٻيا متبادل اختيار كيا وڃن ته

تي ضابطو آڻي سگهجي ٿو، پر ٿوري مدي اندر توانائي جي وڌندڙ بحران کي به كنهن حد تائين حل

.كري سگهجي ٿو

جڎهن كاالباغ ڊيم جي منصوبي کي امداد ڏيندڙ عالمي ادارا به رد كري چكا آهن ۽ ان کي

نڌ، سرحد ۽ بلوچستان جون صوبائي اسيمبليون هك کان پاكستان ال فائديمند قرار نه ٿا ڏين، ٻئي طرف س

وڌيك ڀيرا ان جي مخالفت ۾ ٺهرا منظور كري چكيون آهن، پو به اهڑي تكراري رٿا تي زور ڏيڻ ۽ ان

جيكي ڌريون ۽ ٹوال . ال زبردستي هك طرفا فيصال كرڻ كٿان جي دانشمندي قرار ڏئي سگهجي ٿي

ا دعويدار آهن، انهن اڄ تائين ملك جي ڀالئي، تعمير ۽ ترقي جي حوالي ملك جي خير خواهي ۽ مالكي ج

اهي ئي . سان جيكي به كارناما سرانجام ڏنا آهن، تن هن بدقسمت ملك کي هميشه هاڃو ئي رسايو آهي

ماڻهو ٻيهر ملكي ايكي ۽ اتحاد جي نالي تي كاالباغ ڊيم جو پٹكو پٹي رهيا آهن، جن جي پركارن سبب

هن وقت . ن کان بنگالي ڀائر جدا ٿي ويا هئا يا کين زور زبردستي سان ڇني الڳ كيو ويو هوع ۾ اسا1971

جڎهن ملك ۾ گڎيل صالح ۽ را سان ڀائيچاري وارو ماحول ۾ فيصال كرڻ جي ضرورت آهي ۽ ماضي جي

هن تاڃي ان وقت هٿ وٺي كمزور قومن ۽ قوميتن کي . غلطين جو ازالو كرڻ ال ماحول تيار كرڻو آهي

حكمرانن جي اهڑن هك طرفن فيصلن سان . پيٹي کان بيزار ۽ بتال كرڻ جون سازشون سٹيون پيون وڃن

سال پراڻي جوڙجك کي كو هاڃو رسيو ته ان جا ذميدار به اهي ماڻهو 50جيكڎهن سڀاڻي خدا نه كري هن

قومن وچ ۾ دشمنيون .هوندا، جيكي ملكي سالميت ۽ استحكام جي نالي تي نفرتن جو ٻج ڇٹي رهيا آهن

هاڻي به وقت نه ويو آهي ته . پيدا كري کين هك ٻئي کان ڌكي ڌار كرڻ جا سامان پيدا كري رهيا آهن

موجوده وڏي مينڈيٹ جي دعويدار حكومت پنهنجي سگهه کي استعمال كندي صوبن وچ ۾ ڀائيچاري وارو

ن جي حوصلي شكني كئي وڃي، اهڑن مڑني قوت. ماحول پيدا كرڻ ال حقيقي بنيادن تي فيصال كري

.جيكي ملك جي ڀالئي جي نعري هيٺ ان جا بنياد کوٹي رهيا آهن

)ع1998جون 1ڇپيل روزانو سچ كراچي، (

���رآبئد ����وي ۽ ��� ����� �� �ئزو �آ�� -��ا��

سالن اندر هن ديس 52گذريل . نسنڌ سان وفاق جون مهربانيون هاڻي سڀ ليكا لتاڙي چكيون آه

جي ماڻهن سان ملك جي تحفظ ۽ سالميت سميت ٻين خوبصورت نعرن ۽ نظرين جي بهاني سان جيكي هاڃا

كيا ويا آهن، تن جو نتيجو اهو نكتو آهي، جو ورهاڱي کان اڳ واري خوشحال سنڌ هاڻي بئنكن جي

بيماري ۽ بدحالي سبب اجتماعي ان جا ماڻهو روزگار جي اڻ هوند، بک، . قرضي بڻجي چكي آهي

پاكستان ٺهڻ کان اڳ ته سنڌ ايتري آسودي هوندي هئي، جو هتان جا . خودكشي ڏانهن وڌي رهيا آهن

ماڻهو کير، مکڻ ۽ لسي وكرو كرڻ كبيرو گناهه سمجهندا هئا، پر هاڻ انهن ئي سکين ستابن ماڻهن جي

يو آهي، جو اڄ هن قوم جا ٻچا ٻيو ته ٺهيو پر بسن ۽ مالي وسيلن تي قبضو كري کين ان منزل تي رسايو و

مضبوط مركز جي نالي تي يا ملكي دفاع جي . گاڏين ۾ پيرين اگهاڙا ٿي پاڻي وكرو كرڻ تي مجبور آهن

آڙ ۾ اسان جون خوبصورت زمينون، واپار، معدني وسيال، پاڻي، روزگار جا ذريعا سڀ ٻاهران آيل ماڻهن

ع کان جيئن جاري ٿيو آهي، سو 1947هي سلسلو . كابندي كئي وئي آهيحوالي كري سنڌ جي معاشي نا

جيكڎهن ان تي كو احتجاج ٿئي ٿو يا آواز بلند ٿئي ٿو ته ان ال هكيا تكيا . بند ٿيڻ جو نالو ئي نه ٿو وٺي

ٹكي جهڑا ايكٹ پاس كري، آئينن ۾ ترميمون كري سنڌ جي مال تي قبضي . قاعدا قانون ٺهيا پيا آهن

.کي قانوني جواز مهيا كيا پيا وڃن جي هٻج

اڄ جڎهن سنڌ جا ماڻهو، مڑني ناانصافين ۽ واعدي خالفين خالف متحد ٿي رهيا آهن ته انهن جو

ظاهري طور سنڌ . گهيرا تنگ كرڻ ال نت نوان پراجيكٹ شروع كرڻ جون ڳالهيون كيون پيون وڃن

سازشون ۽ مكاريون كيون پيون وڃن، جن سان جي خيرخواهي ۽ سڃاڻپ جا اعالن ۽ اقرار كري اهڑيون ته

21تازو وفاقي حكومت . هتان جي ماڻهن جي پنهنجن وسيلن ۽ دولت تان مالكي واري دعوي دڦ ٿي وڃي

حيدرآباد سپر ها وي کي موٹر وي ۾ تبديل كرڻ جو –ع تي فوجي فائونڈيشن سان كراچي 1999جون

عظم نواز شريف كراچي ۾ هك تقريب دوران سنڌ جي عوام ان معاهدي کان اڳ وزير ا. معاهدو كيو آهي

جنهن بعد سنڌ . کي خوشخبري ٻڌائيندي اهو اعالن كيو هو ته پنجاب وانگر سنڌ ۾ به موٹر وي ٺاهيو ويندو

حكومت جي رضامندي حاصل كرڻ بدران مركز نه صرف موٹر وي ٺاهڻ جو باضابطا اعالن كري

ڇا سنڌ کي اهڑي كنهن . ٺيكو به فوجي فائونڈيشن حوالي كيو ويوارب روپين جي ان رٿا جو 8ڇڎيو، پر

رٿا جي ضرورت هئي يا ان قسم جو كو مطالبو كيو ويو هو؟ انهن مڑني سوالن کي پاسيرو رکي نه صرف

21هك طرفو فيصلو كيو ويو پر سنڌ حكومت کي هك حكم ذريعي اها به هدايت كئي وئي ته هو

تان اوڳاڙي ٿيندڙ ٹول ٹيكس جا سڀ حق واسطا فوجي فائونڈيشن حوالي ع کان سپرها وي 1999سپٹمبر

وفاق جي ارهه زورائي ته ڏسو ته هنن سنڌ جي هك عاليشان روڊ تي قبضو كرڻ ۽ ان مان ٿيندڙ . كري ڇڎي

ائين محسوس كرايو ويو ڄڻ ته سنڌ . آمدني کي ڦٻائڻ ال سنڌ حكومت سان صرف وات ٹكاڻي به نه كئي

جنهن جي مرضي ۽ منشا . جو كو خودمختيار يونٹ نه پر كا فتح كيل كالوني هجي هن ملكي وفاق

وزير اعظم نواز شريف جي حكومت پنهنجي ڳري مينڈيٹ جي نشي ۾ سڀ . جي كابه حيثيت نه هجي

.وفاقي قدر، آئيني ۽ قانوني گهرجون لتاڙڻ ۾ ذري برابر جي به پرواهه نه كئي

حيدرآباد موٹروي جي موضوع تي -اني سچ طرفان كراچي ع تي جڎهن روز1999آگسٹ 25تازو

سيمينار كرايو ويو ته ان ۾ شريك ٿيندڙ مڑني سياستدانن، فني ماهرن، ٹرانسپورٹرن ۽ ٻين باشعور ماڻهن

نه صرف ان رٿا کي رد كيو هو، پر ان سان سنڌ کي پهچندڙ نقصانن کان به سڄي ملك جي عوام ۽

حيدرآباد سپرها وي سنڌ جي - ڌ جا ماهر ان را جا آهن ته كراچي سن. حكمرانن کي آگاهه كيو ويو

اها ون يونٹ جي ٹٹڻ بعد سنڌ جي کاتي . ڇاكاڻ ته هن روڊ تي وفاق جيكا الڳت كئي هئي. ملكيت آهي

ان كري وفاق طرفان هاڻي هن روڊ تي . ۾ وڌي وئي هئي ۽ سپر ها وي کي سنڌ جي ملكيت قرار ڏنو ويو هو

وفاق جو هي فيصلو اصل ۾ سنڌ سان كا . ختيار جتائڻ جو كوبه آئيني ۽ قانوني جواز ناهيمالكي جا ا

وفاق، . كروڙ روپين جي آمدني کان محروم كرڻ جي سازش آهي 9سڄڻائپ نه پر ان کي هر مهيني ٿيندڙ

. ي ٿوسنڌ کان ٻيا ته سڀ وسيال ڦري ورتا آهن، پر هاڻي روڊ جي ٿيندڙ آمدني کان به محروم كرڻ گهر

سپر ها وي جي چئن . جيكڎهن خالص فني بنيادن تي به ڏسجي ته سنڌ کي موٹروي جي كابه ضرورت ناهي

الئينن واري روڊ ۾ اڄ به ايتري گنجائش آهي، جو اهو ايندڙ ٻن ڏهاكن تائين ٹريفك جون ضرورتون پوريون

انهن . ڊ تباهه ٿي چكا آهنهن وقت مالي وسيلن جي اڻ هوند سبب سنڌ جا سڀ رستا ۽ رو. كري سگهي ٿو

ان تباهه ٿيل رستن جي مرمت نه ٿيڻ سبب سنڌ جي . جي مرمت ال حكومت وٽ هك ٹكو به موجود كونهي

سنڌ ۾ نيشنل ها وي كيترن ئي . ماڻهو اجل جو شكار ٿين ٿا 22ها ويز تي موتمار حادثن ۾ هر روز

حكمران ملك . ڪ بالڪ ٿيو وڃيجنهن كري ٹريفك كالكن جا كال. هنڌن تان ويهجي چكو آهي

جيكڎهن حكمرانن کي سنڌ . جي هن وڏي رستي جي مرمت كرائڻ بدران موٹروي تي زور ڏئي رهيا آهن

هزار كلوميٹر لنك 4سان ايتري ئي همدردي آهي ته ان کي موٹروي ڏيڻ بدران فارم کان ماركيٹ تائين

سسٹم بهتر ٿي ويندو، پر ڳوٺن جي ترقي جنهن سان نه صرف سنڌ ۾ مواصالت جو. روڊ ٺهرائي ڏنا وڃن

.ٿيندي ۽ زراعت جي سيكٹر ۾ هك وڏو انقالب اچي ويندو

. اصل ۾ موٹروي، سنڌ جي ترقي ۽ تعمير جي رٿا نه پر هتان جي زمين تي قبضي جي هٻڄ آهي

ول الئينن ۾ تبديل كرڻ کان اڳ ئي ٹ 6فوجي فائونڈيشن کي سپرها وي جي چئن الئينن واري روڊ کي

فوجي فائونڈيشن کي اهو ٺيكو ملڻ . ٹيكس جي اوڳاڙي جا حق ڏيڻ سڄي ڳالهه کي وائکو كري ڇڎي ٿو

جنهن سان ٹرانسپورٽ جي كراين ۾ واڌ . سيكڑو اضافو كيو ويندو 15سان ٹول ٹيكس جي اگهن ۾

ي فائونڈيشن جڎهن ته فوج. ان سان گڎ سنڌ ساليانو ڏيڈ ارب روپين جي آمدني کان محروم ٿي ويندي. ايندي

آخر اهو كهڑو . روڊ تي هك روپيو به الڳت كرڻ کان اڳ ئي روزانو لکين روپيا آمدني حاصل كرڻ لڳندي

نه صرف . منطق آهي جو هك خانگي كمپني کي سنڌ جا زميني ۽ آمدني وارا وسيال انعام ۾ ڏنا پيا وڃن

کي مقاطعي تي ڏنو پيو سنڌ جي روڊ تي قبضو كري ان کي پنجاب جي نمائندگي كندڙ هك كمپني

وڃي، پر ان سان سپر ها وي جي ٻنهي پاسن کان صنعتي ايريائون ۽ ٻيون رهائشي كالونيون جوڙي پنجاب

جنهن سان سنڌي ماڻهو نه فقط اقليت ۾ . جي ماڻهن کي آباد كرڻ جي به خوفناڪ رٿا تيار كئي وئي آهي

.ن مالكي جا اختيار وڃائي ويهندااچي ويندا پر هو پنهنجي گادي ۽ بندر گاهه واري شهر تا

سيمينار بعد موٹروي رٿا عام بحث جو موضوع بڻجڻ سبب ان تي كيترائي ” سچ“سنڌ حكومت،

كجهه وقت اڳ ان رٿا بابت اعتراض جو اعالن كيو ويو، پر جڎهن تازو . ڀيرا پنهنجو مؤقف تبديل كيو آهي

ه جي مقرري بعد كراچي پهتو هو ته سنڌ وزير اعظم نواز شريف، سنڌ جي صالحكار سيد غوث علي شاه

اهو بيان هيٺين سطح . حكومت طرفان ان رٿا تي كنهن به قسم جو اعتراض نه هجڻ جو اعتراف كيو ويو

ان بابت صرف مالئك . تي كامورن جو كارنامو هيو يا ان ۾ سنڌ جي والي وارثن جي رضامندي شامل هئي

ي اخبار پنهنجي هك خاص رپورٽ ۾ اهو انكشاف كيو آهي تازو هك نالي وارو انگريز. ئي ڄاڻي سگهن ٿا

سيپٹمبر تي 21وفاق طرفان . ته سنڌ حكومت سپر ها وي وفاق حوالي كرڻ کان انكار كري ڇڎيو آهي

جي مالكي وارا حق فوجي فائونڈيشن حوالي كرڻ واري حكم نامي جي جواب ۾ سنڌ، سپر هاوي

جنهن ۾ چيو ويو آهي ته ان سان سنڌ پنهنجي . اهه كيو آهيوفاقي حكومت کي پنهنجن اعتراضن کان آگ

. ان كري وفاق جيكي فنڈ موٹروي ٺاهڻ ال ڏيڻ ال تيار آهي. ريگيولر آمدني کان محروم ٿي ويندي

سنڌ حكومت، وفاق جي ان جي . سو موٹروي ٺاهڻ بدران هتان جي تباهه ٿيل روڊن جي مرمت ال ڏنو وڃي

يو آهي ته موٹروي ٺاهڻ واري منصوبي ۽ ان بابت فوجي فائونڈيشن سان معاهدي رويي تي به اعتراض ك

جيكڎهن واقع سنڌ سركار ان رٿا کي رد كيو . متعلق صوبائي حكومت سان كوبه مشورو نه كيو ويو

ڇاكاڻ ته . آهي ته حكومت جي ان فيصلي کي سنڌ جو عوام ضرور ساراهه ۽ قدر جي نگاهه سان ڏسندو

۽ آمدني جي ذريعن جو تحفظ كرڻ سنڌ حكومت جي آئيني، قانوني ۽ اخالقي هتان جي وسيلن

.ان ذميواري جي ادائگي ۾ هتان جو عوام حكومت سان گڎ هٿ ونڈائڻ ال تيار آهي. ذميواري آهي

وفاق ۽ خاص كري پنجاب اڄ تائين ننڍن صوبن سان جيكو رويو اختيار كيو آهي، تنهن ملك

اڄ هي . پر ان سان خود ملك جي بنيادن کي هاڃو رسيو آهي. جنم ڏنو آهيمنجهه نه صرف بيچيني کي

جيكي مركز مخالف جذبا پيدا ٿيا آهن، سي كنهن لٻاڙي سياستدان جو كرشمو ناهي، پر اصل ۾ انهن

ان كري ملك سان محبت، وفاداري ۽ سڄاڻائپ جي اهائي تقاضا هوندي ته . جا مادي بنياد موجود آهن

اهڑن مڑني فيصلن کي رد كيو . ص كري سنڌ سان اڻ برابري وارو سلوڪ بند ٿيڻ کپيننڍن صوبن ۽ خا

اڄ جڎهن ملك جي مڑني اهم شعبن جو واڳون پنجاب جي . وڃي، جنهن سان ملكي سالميت تي ڇنڈا پون

سالن اندر ننڍن صوبن سان ٿيل بي واجبين جو تدارڪ كرڻ ال 52قيادت حوالي آهن ته هنن کي گذريل

جيكڎهن هاڻي به ساڳيو هوڏ ۽ قبضي واري هٻڇ جاري رهي ته پو ماضي جهڑا . ادا كرڻ گهرجيكردار

.كيترائي سانحا جنم وٺي سگهن ٿا

)ع1999سيپٹمبر 10ڇپيل روانو سچ كراچي، (

ر�� ا����� ۽ ���ي –آ����ئ

نڍڙا هوندي به ڏاڍا ڇركائيندڙ ۽ مانائتا كڎهن كڎهن كي خبرون يا اعالن باقي جڳ جهان ال ن

كن قومن جا كي تاريخي قدم ۽ فيصال پنهنجن عظمتن سبب وڏ ماڻهپي ال مقرر ٿيل مڑني . هوندا آهن

صدي جي پڄاڻي واري سال جي 20اهڑو ئي هك فيصلو . ماپن ۽ پئمانن ۾ به سمائجي نه سگهندا آهن

۽ قومن ال جرئتمنداڻو ۽ انصاف ڀريو مثال قائم كيو شروعات ۾ آمريكا بهادر كري واقع انهن ملكن

آهي، جن پنهنجي ترقي ۽ تعمير جو بنياد ئي ٻين مظلوم قومن، ستايل ۽ محروم كيل ماڻهن جي رت ۽ پگهر

آمريكا سركار، نئين سال جي موقعي تي، آمريكا کنڈ جي اصل رهواسين ريڈ انڈينز جي . تي وڌو آهي

جنهن موجب ريڈ . ي موقعي تي كيل قبضو ختم كرڻ جو اعالن كيو آهيزمين تي پهرين عالمي جنگ ج

هلندڙ صدي دوران كنهن ملك طرفان كنهن ٻي . هزار هيكٹر زمين واپس كئي ويندي 32انڈينز کي

جيكڎهن آمريكا . قوم جي ايڎي وڏي ايراضي رضاكارانه نموني واپس كرڻ جو هي وڏو فيصلو هوندو

ريڈ انڈينز کي اها زمين واپس نه به كري ها ته كو به . ي جي دعويدار آهيجيكا سڄي دنيا جي لٺ سردار

کانئس پڇا ڳاڇا كرڻ وارو كين هيو، نه وري ويچارن ريڈ انڈينز کي ايڎي طاقت ۽ قوت هئي، جو هو

.پنهنجي اباڻي ملكيت تان قبضو ختم كرائي سگهن ٿا

ت جوڳو آهي پر شايد انهن قوتن ال به آمريكا بهادر جو اهو اعالن سنڌ واسين ال ته واقعي حير

شرمساري جو سبب بڻجي سگهي، جيكي گذريل اڌ صدي کان ملك جي وحدت، سالميت، اتحاد ۽ ڏاڍ جي

هن ڌرتي جي كک مان ان اپائي پيٹ جو دوزخ ڀريندڙ ان جا . بنياد تي سنڌ جي سرسبز کيتن تي قابض آهن

ع جي ورهاڱي کان ۽ موجوده وفاق ۾ شموليت کان 1947. يا آهنفرزند ته ٺهيو، پر صرف دوست به نه ٿي سگه

بئراجن جون زمينون پنجاب کان آيل . پو هك وڏي منصوبابندي هيٺ سنڌ جي ڌرتي تي واالر شروع ٿي

ماڻهن کي كوڏين جي اگهن تي ڏئي هتان جي اصل رهواسين کي آبپاشي جي نئين نظام جي نعمتن کان

نگال ڊيم، تربيال ڊيم، چشمه لنك كئنال جي متاثرن جا كٹك چاڙهي سنڌ محروم كيو ويو، بعد ۾ م

ڌرتي، سنڌ واسين جي پيرن هيٺان سركائڻ جوعمل جاري رهيو، جنهن کي اڄ سوڌو كٿي به كو ٹاكو

فوجين، رانديگرن، سميت الهور ۽ سيالكوٽ جي پهلوانن کي ته ڇڎيو پر قبضي جي . لڳندو نظر نه ٿو اچي

اڄ جيكڎهن كاٿو لڳايو . کي به هتان جي زمين سان نوازڻ کان وسان كين گهٹايو ويوهٻڇ ۾ عرب شيخن

سيكڑو اوپرن ماڻهن ۽ خاص كري پنجاب 70کان 60وڃي ته سنڌ جي اپت واري ڀلوڙ بئراجي زمين جو

.جي واالر پسند قوتن جي قبضي هيٺ اچي چكو آهي

واري ” ي لهوارو، تون اوچع وهه اوڀارلوڪ وڃ“اسان جي پياري پاكستان ۾ اسان جا آقا ۽ حاكم

هك طرف هانگ كانگ ۽ مكائو صدين کانپو چين کي . چوڻي تي سئو سيكڑو عمل كري رهيا آهن

واپس ٿي چكا آهن، اسرائيل پنهنجي نسلي اڳرائي ۽ هوڏ تان لهي فلسطينين کي پنهنجي ڌرتي واپس پيو

ٻئي طرف اسان جا . ا سانباها كيا پيا وڃنكري، شام جي گوالن وارين ٹكرين تان قبضو ختم كرڻ ج

يار سڄي دنيا کي پٺي ڏئي پنهنجي واالر کي نه صرف جائز قرار پيا ڏين پر ان کي جاري رکڻ ال نوان منصوبا

ان سڄي ذهنيت جي باوجود هنن جي ذهن ۽ ضمير ۾ اها اڻ تڻ ضرور موجود . ۽ ٹكساٽ گهڑيا پيا وڃن

اڄ نه سڀاڻي واالريل . جي مالكي واري آفاقي حق کي ريٹي نه ٿا سگهنهوندي ته صدين جا قبضا به كنهن

ڇاكاڻ ته قومن جا تاريخي حق ۽ واسطا كجهه سالن ۽ . زمينون، ماڳ ۽ مكان ضرور واپس كرڻا پوندا

اڳي پو مالكي صرف انهن مالكن جي هلندي، . صدين جي قبضي سان غير محفوظ كري نه ٿا سگهجن

.طا كئي آهيجن کي اها نعمت قدرت ع

هو نه چاهيندي . اسان جي حاكمن ۽ آقائن جي وات مان كڎهن كڎهن سچ اوڳاڇجي به پوندو آهي

به اهو اعتراف كري وجهندا آهن ته هنن ملك جي مظلوم قومن سان انصاف ڀريو سلوڪ نه كيو آهي، پر

اڳوڻي وزيراعظم . دا آهنپو به هو ڏوهن جو اعتراف كرڻ باوجود به انهن جو ازالو كرڻ کان گوٿناٿون كن

ملك جي سربراه سميت سندس كابينا جي اهم ماڻهن ان ڳالهه جو اعتراف كيو نواز شريف جي دور ۾ به

هو ته پاكستان جي موجوده ڍانچي ۾ مظلوم قومن سان زيادتيون ٿيون آهن، جنهن سبب اسان کان اڳوڻو

پرويز مشرف پنهنجي شروعاتي ڏينهن ۾ خود موجوده فوجي سربراهه جنرل . اوڀر پاكستان الڳ ٿي ويو

قوم کي جيكا ايجنڈا ڏني هئي، ان جو مکيه نقطو اهو به هيو ته صوبن کي پنهنجا اختيار ڏنا ويندا، ساڻن

ڏينهن به 100پر اڄ جڎهن انهن اعالنن ۽ اقرارن کي . جيكي زيادتيون ٿيون آهن، تن جو ازالو كيو ويندو

صوبن کي اختيار ڏيڻ وارا . ندڙ دز هيٺان دٻجي غائب ٿي ويا آهنمس گذريا آهن ته اهي اڻ محسوس ٿي

آخر اهي كهڑيون قوتون آهن، جيكي حاكمن . ايجنڈا گڎهه جي مٿي تان سڱن وانگر غائب ٿي وئي آهي

.کي پنهنجن ئي لفظن جي حرمت کي پئمال كرڻ تي مجبور كري وجهن ٿيون

ان جي مختلف ملكن . و نه ڏسندي هجيدنيا آمريكا جي كردار کي كيڎو به خراب نظرن سان ڇ

پر هو اڄ به دنيا مٿان ان كري راڄ . خالف كيل كاررواين کي كيترو به كراهت جوڳو ڇو نه سمجهيو وڃي

. پئي كري، جو هن پنهنجي ملك جي عوام کي آزاديون گهٹ وڌ ئي سهي پر مهيا كري ضرور ڏنيون آهن

جيكو ملك ۽ ان جا حاكم پنهنجن ئي ماڻهن . گهيجنهن جو پاكستان جهڑو ملك تصور به نه ٿو كري س

سي كهڑي منهن سان ٻين قومن . کي بنيادي حق، انساني آزاديون ۽ قومي برابري مهيا كري نه ٿا سگهن

مٿان ٿيندڙ ڏاڍ ۽ ڏهكا خالف آواز بلند كري سگهن ٿا، ان سلسلي ۾ عالمي حمايت ۽ امداد حاصل كري

جيئن آمريكا ريڈ انڈينز جي زمين . هميشه گهر کان كرڻ گهرجي ان كري چڱاين جي شروعات. سگهن ٿا

.تان قبضو ختم كرڻ جو اعالن كري كئي آهي

)ع2000جنوري 22ڇپيل، روزانه سچ كراچي، (

ب��ئد �����ھ ڏا��� وڌ��ڙ ���

سنڌ کي گذريل ٻن ڏهاكن کان كينسر جهڑو هك خطرناڪ مرض اندران ئي اندران کائي کوکلو

هتان جا سڀ ساڃهه وند ماڻهو ۽ انهن جون تنظيمون ان مرض جي مڑني خوفناكين کان . ري رهيو آهيك

كوبه ان مرض جي دوا ڳولڻ ۽ ان کي . چڱي نموني واقف هوندي به ان خالف ٻڑڪ ٻاهر كڍڻ ال تيار نه آهن

تي ۽ فرقيواريت اهو خطرناڪ مرض هتي ڏينهون ڏينهن وڌندڙ بنياد پرس. ناس كرڻ ال سنجيده كونهي

جيكا آهستي آهستي اسان جي الڳ قومي وجود، وطن، ٻولي، تاريخي روايتن ۽ ثقافتي قدرن کي . آهي

اسان جو نوجوان نسل، جيكو تاريخي تسلسل ۽ ارتقا جي اصولن موجب وڌيك . نهوڙي ناس كري رهي آهي

ها، سو مدي خارج ۽ باشعور، عالمي امن جو پرچارڪ، مذهبي رواداري ۽ سهپ جو مجسمو بڻجڻ کپي

سنڌ جي مٿئين طبقي يعني جاگيردار . دقيانوسي روايتن، مذهبي ۽ فرقيوار جنون جي ور چڑهندو پيو وڃي

كالس طرفان هتان جي وچولي طبقي جي وطن دوست، ترقي پسند ۽ روشن خيال فكر آڏو بند ٻڌڻ، انهن

مدي خارج فرقيوار ٹولن ۽ جماعتن جي تنظيمي اوسر آڏو ركاوٹون وجهڻ سبب هتي دقيانوسي سوچ رکندڙ

مٿيون طبقو پنهنجي ويكائو ذهنيت جي . کي اسرڻ، نسرڻ ۽ مضبوط ٿيڻ ال ميدان خالي مهيا ٿي مليو آهي

اهو . كري هر شي کان ال تعلق بڻجي، پنهنجي ڊهندڙ طبقاتي وجود کي ٿوڻيون ۽ ٿنيا ڏيڻ ۾ مشغول آهي

كڎهن جمهوريت پسند بڻجي ويندو آهي، ته كڎهن وري ئي مٿيون طبقو صرف اقتدار حاصل كرڻ ال

.نظريه ضرورت تحت آمريت جي جهولي ۾ وڃي پناهه وٺندو آهي

ون يونٹ واري دور ۾ سنڌ اندر جيكا سجاڳي جي لهر پيدا ٿي هئي ۽ رجعت پرستي خالف جيكو

هن ۾ ڦوهه جواني ماڻڻ بعد ٻيهر علمي ادبي جهاد شروع ٿيو هو، تنهن جنرل ضيا الحق جي مارشل ال وارن ڏين

اسان جي پڑهيل لکيل وچولي طبقي جي تنظيمي ڇڑواڳين، موقعي پرستي، عياشين ۽ . موٽ کاڌي آهي

آسائشن جي ڳوال ۾ ڀٹكندو رهڻ، هتي نه صرف مايوسي ۽ نراسائي کي پختا بنياد ميسر كيا آهن، پر ان

هه جي كا به پرواهه نه رهي آهي، ته شاهه، سچل ۽ سامي جي نااميدي ۽ ڇڑواڳي سبب هاڻي اسان کي ان ڳال

صوفين جي ديس سنڌ ۾ هن وقت . ديس کي فرقيواريت جي نالي تي كهڑيون اماڙيون بڇايون پيون وڃن

حالت اها وڃي رهي آهي جو ترقي پسند، وطن دوست ۽ روشن خيال ماڻهن جي صفن ۾ نه صرف ڏينهون

هو صرف هاڻي اخباري بيانن جي حد تائين وڃي محدود ٿيا آهن، سندن واڌ ڏينهن ڏار پوندا پيا وڃن، پر

مسكين، اٻوجهه ۽ معصوم ماڻهن کي سبز باغ ڏيکاري، دالسا . ويجهه جا سڀ دڳ ۽ رستا بند ٿي چكا آهن

نوجوان نسل قومي ۽ طبقاتي . ڏئي، طوفاني پرچار جي آڌار تي بنياد پرست كئمپن ۾ ڌكيو پيو وڃي

. پسند شعور ۽ رواداري بدران فرقيوار تشدد پسند تنظيمن جو سڻڀو گرهه بڻجي رهيو آهيجدوجهد، ترقي

جنهن سبب نه صرف سنڌ جي قومي ۽ طبقاتي جدوجهد ڏينهون ڏينهن ماٺي ٿيندي پئي وڃي، پر ان جي اوسر

وڃي ته اسان جا نوجوان جهاد جي نالي تي كشمير ۽ افغانستان ۾. سال اڳ واري حد تي ركجي وئي آهي 20

كنڌ كپائڻ ال تيار ٿيو وڃن ٿا، پر پنهنجي ئي قومي حقن، انساني آزادين ۽ بنيادي ضرورتن جي حاصالت

ڇا اها اسان جي قومي ۽ ترقي پسند تحريكن جي . ال آڱر مان رت جو هك ڦڑو به وهائڻ ال تيار ناهن

ال سرگرم نه رکي سگهيا شكست ناهي، جو اسان پنهنجي نوجوانن کي پنهنجن ئي حقن جي حاصالت

تاريخي تسلسل ۽ . آهيون، پر ٻيا ست ڌاريا ماڻهو ۽ ٹوال کين پنهنجن مفادن ال استعمال كري رهيا آهن

رفتار موجب هئڻ ته ايئن گهرجي ها ته اڄ سنڌ منجهه مذهبي رواداري، سيكيولر سوچ، فرقيوار سهپ ۽ جديد

ها، پر هتي تاريخ جو ڦيٿو ڏينهون ڏينهن ابتو ڦري رهيو انساني قدر وڌيك جٹادار ۽ ناقابل شكست هجن

.آهي

افغانستان جي عوامي جمهوري انقالب خالف آمريكي آشيرواد سان جيكو نام نهاد جهاد شروع

ٿيو هو، تنهن سڄي ملك سميت خاص كري سنڌ جهڑي سيكيولر ۽ صوفي ماڻهن جي ديس کي به پنهنجي

پرست ٹوال ۽ فرقيوار تنظيمون نه صرف متحرڪ ۽ سگهاريون ٿيون، هتي بنياد . وكڑ منجهه آڻي ڇڎيو آهي

ضيا، ملك اهڑين تنظيمن کي جنرل . پر هنن پاڻ کي جنگي بنيادن تي منظم كرڻ به شروع كري ڇڎيو

جي سياسي پارٹين ۽ جمهوريت پسند قوتن کي كمزور ۽ نيست و نابود كرڻ ال سركاري سرپرستي

بيت ال هٿيارن جي کلي عام چرپر ۽ خريداري ال ڇپر ۽ ڇانو مهيا مهيا كئي، فنڈ ڏنا، جنگي تر

افغانستان مان سوويت فوجن جي واپسي بعد جڎهن اتي بنياد پرست ٹوال اقتدار ۾ آيا ۽ هك ٻئي . كئي

جو رت وهائڻ ۾ مصروف ٿي ويا ته ان عمل نه صرف هتان جي بنياد پرستن کي تقويت بخشي پر کين

جنهن بعد پاكستان سميت سنڌ ۾ اهڑين قوتن کي وڌڻ . ر پنهنجا اتحادي به ملي وياافغانستان جي اند

ان سڄي عمل خالف سنڌ منجهه كابه . ويجهڻ ۽ متحرڪ ٿيڻ ال کليل ميدان ۽ ماحول ميسر ٿيو

اسان جون روشن خيال ڌريون سركاري سنڌ دشمن عملن . سگهاري مزاحمتي ۽ فكري قوت اڳيان نه آئي

رهيون، پر هنن عوام کي بنياد پرستي جي وڌنڌڙ اثر کان بچائڻ ال كابه اڳڀرائي نه خالف ته متحرڪ

.كئي

اڄ سنڌ منجهه صورتحال ان حد تائين خطرناڪ ٿي وئي آهي، جو هتي مذهبي جنونين جا ٹوال

. آهن بازارن، گهٹين، ڳوٺن ۽ چوواٹن تي حقوق ا ۽ حقوق العباد بدران فتني ۽ فساد جا واعظ كري رهيا

اهي ٹوال سركاري يونيورسٹين، اسكولن، كاليجن ۾ پهچي سائنس ۽ ٹيكناالجي سميت ترقي پسند

انهن کي كوبه جهلڻ، روكڻ . فكر ۽ شعور خالف وڏي واكي كچڑن ذهنن ۾ بارود جي بو ڀري رهيا آهن

آهن، پر اتان ۽ ٹوكڻ وارو كونهي، هو کلم کال نوجوانن منجهه نه صرف فرقيواريت جي پرچار كري رهيا

هتان جي وڏن . جهاد جي نالي تي نوجوانن کي ورغالئي پنهنجن جهادي فوجي ٹولن ۾ شامل كري رهيا آهن

شهرن جي تعليمي درسگاهن ۾ بنياد پرستن پنهنجن حامين جي مدد سان انهن اهل علم ۽ باشعور استادن

جي چئلينجن کي منهن ڏيڻ جيكي نوجوانن کي ايندڙ وقت. خالف ڌرتي تنگ كرڻ شروع كري ڏني آهي

.ال جديد علم، سائنس ۽ ٹئكناالجي سميت مهذب انساني قدرن ۽ ماڻهپي جو درس ڏيڻ ۾ مشغول آهن

سنڌ ۾ بنياد پرست ٹوال هك منظم رٿابندي هيٺ ننڍن شهرن جي سركاري ۽ فالحي مقصدن ال

قبضا كري اتي پنهنجا اڏا قائم رکيل پالٹن، راندين جي ميدانن ۽ پاركن ال مخصوص كيل ايراضين تي

اهڑن اڏن کي ظاهري طور ديني درسگاهن جو نالو ڏئي اتي خالص مذهبي تعليم ڏيڻ جي . كري رهيا آهن

اتي هك رٿابندي سان . بدران هزارين شاگردن کي جهاد جي نالي تي فتني ۽ فساد ال تيار كيو پيو وڃي

نان تي جڑيل اهڑن اڏن کي نه صرف زكوات فنڈ مدرسن جي خوبصورت . جنوني فوج تيار كئي پئي وڃي

مان هر سال كروڙين روپيا ڏنا پيا وڃن، پر كيترائي پرڏيهي ملك انهن جي بنا كنهن روڪ ٹوڪ جي

سنڌ ۾ اهڑن درسگاهن جو مقصد ديني تعليمي گهٹ پر هك مخصوص . ڳري مالي مدد كري رهيا آهن

ن جا كنهن نه كنهن بنياد پرست تنظيم ۽ ان جي ان قسم جي درسگاه. فرقي جي پرچار وڌيك رهي آهي

جيكي خاص وقتن تي کين پنهنجن مقصدن ال استعمال . سهكاري پرڏيهي ملك سان رابطا موجود آهن

ملك ۾ شيعا سني فساد به ان سلسلي جي كڑي رهيا آهن، خود اسان جا حكمران مختلف . كندا رهن ٿا

ڀر وارا اسالمي ملك اهڑين فرقيوار تنظيمن کي مالي مدد مهيا وقتن تي اها ڳالهه تسليم كندا آيا آهن ته

اڳوڻي نواز شريف حكومت ۾ جڎهن اوچتو ئي اوچتو هك فرقيوار تنظيم کي منظم . كري رهيا آهن

دهشتگردي جو نشانو بڻايو پئي ويو ۽ ملك ۾ هر طرف مسجدن، امام بارگاهن ۽ ٻين هنڌن تي بمن جا

ن وقت پنجاب جي وڏي وزير شهباز شريف سميت خود وزيراعظم ان ڳالهه جو شروع ٿي ويا هئا ته اڌماكا

حكومت طرفان ان سلسلي ۾ . اعتراف كيو هو ته افغانستان جا طالبان دهشتگردي ۾ ملوث آهن

افغانستان سان باضابطه احتجاج كري اها اپيل كئي وئي هئي ته هو اتي نه صرف دهشتگرد كئمپون بند

خود اڄ به ملك . پن ۾ پاكستاني طالبان کي سکيا ڏيڻ جو عمل به بند كيو وڃيكرائي پر اهڑين كئم

جو چيف ايگزيكيوٹو جنرل پرويز مشرف اها ڳالهه كري رهيو آهي ته افغانستان ۾ دهشتگردي جون

كئمپون بند كرائڻ ال افغان حاكمن سان ڳالهيون كيون وينديون، ڇاكاڻ ته ان سبب نه صرف

پاكستان . يائين جو شكار ٿي رهيو آهي، پر پاكستان به دنيا ۾ اكيلو ٿيندو پيو وڃيافغانستان پاڻ ڏک

پاكستان ۾ اڄ كالهه جيكي . کي عالمي سطح تي دهشتگرد قرار ڏيڻ ال سازشون سٹيون پيون وڃن

تنظيمون كشمير جي نالي تي هٿيار ۽ گوال بارود گڎ كري رهيون آهن ۽ جنگي تربيتي كئمپون قائم

اٹلندو پاكستان جو . ٺيون آهن، تن جي ان عمل سان ملك ال كابه سڄاڻائپ نه ٿي رهي آهيكيون وي

خود كشميرين ال وڌيك مشكالتون پيدا ٿي رهيون . كيس عالمي سطح تي كمزور ٿيندو پيو وڃي

اڄ ملك منجهه كشمير ۽ افغانستان جي نالي تي جيكي جنگي ٹوال وجود ۾ اچي رهيا آهن، اهي . آهن

.ي اتان واندكائي ملڻ بعد هتي به كابل ۽ قنڌار جهڑين خونريزين کي جنم ڏينداسڀاڻ

ع جي ڏهاكن ۾ سنڌ منجهه سيكيولر ڌريون انتهائي سگهاريون هيون، هتان جو نوجوان 80۽ 70

ترقي پسند شعور ۽ روشن خيالي ڏينهون ڏينهن وڌي رهي . نسل كنهن نه كنهن طرح انهن جي اثر ۾ هيو

اسان جا اسكول، كاليج ۽ يونيورسٹيون . ن منجهه جديد فكر ۽ رواداري ڏانهن رجحان هيوهئي، نوجوان

هتان كشمير ۽ افغان جهاد جي نالي تي نوجوانن . بنياد پرست ۽ فرقيوار تنظيمن ال نو گو ايرياز بڻيل هيون

ي نوجوانن جا جديد قومپرستي، سوشلزم ۽ سيكيولرزم هتان ج. جون کيپون ڀرتي نه كيون وينديون هيون

انهن موضوعن تي كيترائي رساال ۽ هزارين كتاب شايع ٿيندا هئا، پمفليٹن ۽ اسٹيڈي . آئيڈيل فكر هيا

سركلن ذريعي نوجوانن جي رهنمائي كئي ويندي هئي، پر بعد ۾ اسان جي وطن دوست ۽ ترقي پسند

. ب اهو عمل اتي ركجي ويوٿيڻ سبتنظيمن جي غير فعال ٿيڻ، سندن قيادت منجهه عياشي ۽ ڇڑواڳي پيدا

جنهن سبب وچولي طبقي منجهه جيكا مايوسي ۽ فراريت پيدا ٿي، تنهن جيكو خال پيدا كيو، ان کي

اڄ حالت اها آهي جو اسان جي تعليمي ادارن مان . بنياد پرست ۽ فرقيوار تنظيمن ڀرڻ شروع كيو

افغانستان جي اندر ٻرندڙ نوجوانن کي جهاد جي نالي غير سركاري لشكرن ۾ ڀرتي كري كشمير ۽

ان سڄي وهنوار تي اسان جون سڀ ڌريون خاموش آهن، ان عمل جي كابه . باهه ۾ اڇليو پيو وڃي

ماڻهن منجهه اهڑن معاملن خالف كوبه شعور ۽ سمجهه پيدا كرڻ ڄڻ ته . مزاحمت نه پئي كئي وڃي

ڳوٺن ۽ شهرن ۾ افغانستان ۽ اهو ئي سبب آهي جو هاڻي اسان جي . سندن فرضن ۾ ئي شامل نه رهيو آهي

.كشمير کان اسان جي ڳڀرو نوجوانن جا الش پهچي رهيا آهن

اڄ اسان جون جيكي تنظيمون سنڌ جي حقن جي نان تي پنهنجا دكان سجايو ويٺيون آهن، انهن

سنڌ جي حقن ال جدوجهد کان كير به انكاري كونهي، پر معاملو صرف . کي هوش کان كم وٺڻ گهرجي

اسان کي ان سان گڎوگڎ پنهنجي عوام کي فرقيواريت ۽ بنيادي پرستي جي باهه کان به . نه ٿو ٿئي اتي ختم

منجهن علمي بنيادن تي ترقي پسند شعور ۽ سوچ پيدا كرڻ ال به جدوجهد كرڻ . بچائڻ جي ضرورت آهي

ان كڍڻ ال نوجوانن کي روشن خيالي جو درس ڏيڻ ۽ جهالت پسند قوتن جي چنبي م. جي ضرورت آهي

سالن ۾ سنڌ جو هي نقشو نه 10نه ته ايندڙ . جنگي بنيادن تي حكمت عملي ترتيب ڏيڻ جي ضرورت آهي

نه صرف سنڌ جي الڳ وطن ۽ قوم وارو تصور ختم ٿي ويندو، پر اسان جو وطن فرقيوار ۽ بنياد پرست . رهندو

هابي ۽ بريلوي جي چكر ۾ هك ٻئي اسان هندو، مسلم، شيعا، سني، و. قوتن جو جنگي ميدان بڻجي ويندو

اسان جي درسگاهن تي جاهل فوجن جا پهرا هوندا، جديد علم ۽ شعور جي . جا كنڌ كوريندا وتنداسين

21دنيا . روشن خيالي ۽ سيكيولر سوچ ڦاهي جو ڦندو بڻجي ويندي. خواهش كبيرو گناهه بڻجي ويندي

هي . هك ٻئي جي رت جا پياسا بڻجي وينداسينهين صدي جي نعمتن مان فيضياب ٿيندي رهندي پر اسان

سوال اسان ال اڄ جو وڏو چئلنج آهي، ڇا اسان جديد سنڌ جي اڏاوت ال اهو چئلينج قبول كرڻ ال تيار

.آهيون

)ع2000فيبروري 13ڇپيل، روزانو سچ كراچي، (

!ٿر کي ديوار �ياري ڇ�يو

و� ٺهيل ” جهوني قلعي“يا هئاسين ته نئون �و� اچڻ کان اڳ ه� اسان ج�هن مٺيء کان نئون �و� اچي ره

سندس ان سوال منهنجي ” اوهان سنڌ جي �ه�ي شهر پيا وڃو؟“پوليس چي� پوس� تي ترسڻ وقت پوليس واري پڇيو ته، ال �يو هو ڇا�اڻ ته ان کان اڳ مٺيء ۾ ه� گا�ين جي گئراج تي ويٺل پو�هي ٿري به ساڳيو سو. دماغ جا در ک��ائي ڇ�يا

سندن اهي سوال واقعي دل ۽ دماغ تي هٿو�ا هڻي رهيا هئا ۽ ان ۾ قصور ٿرين ” اوهان سنڌ جي �ه�ي شهر کان آيا آهيو؟“ته، اسان واقعي کين ايترو ته ا�يلو، اٻاڻ�و ۽ نراس �ري ڇ�يو آهي، جو هو . جو نه پر شايد اسان سڀني سنڌ واسين جو هيو

سنڌ، جي�ا ٿرين الء سکئي، ستابي ۽ . اڳتي واري عالئقي کي سنڌ نه پر ٿر چوندا آهنکان ” نئون �و� جي جهوني �و�“ !خوشحال ديس جي تصور طور موجود آهي، تنهن الء ڄڻ ته سندن دلين تي �ن�يدار سرحدي ل�يرون ڇ�يل هجن

مر� نه ٿر جي ڀ�ن تي سوين سج لهي ويا، پر سندن سو�ه�ي س�يل مک�ن تي ��هن به بهار جي �نهن جهو�يبدحالي، پاڻيء جي اڻاٺ، خوفنا� بيمارين جا حمال ۽ اڻ ٻڌل وائرس جا راتاها، ��هن ��هن ته آفريقا جي سدائين بک، . آندي

آفريقي پوء به ان ڳالهه ۾ ٿرين کان وڌي� خوش نصيب آهن، جو . جهنگلن ۽ برپ�ن ۾ ايند� ��ارن کي به شرمائي ڇ�يندا آهنرنگهي جي ه�ي کي ڇهند� پي�ن واريون تصويرون عالمي مي�يا جون زينت بڻبيون آهن، ته کين ج�هن سندن اگها�ن پٺن ۽ �

پر اسان جي واڳ ڌڻين کي ٿري . پي� ڍائيل مل�ن طرفان پي� جو دوزخ ڀرڻ الء �جهه امداد ۽ دوائون پڻ ملي پونديون آهنوي تي �يکاري دنيا کان امداد حاصل �رڻ جو کل ماڻهن جي عزت نفس جو اي�و ته خيال هوندو آهي جو سندن بکايل چهرا �ي

.جوڳو عمل سندن وس کان ٻاهر هوندو آهيه� طرف ٿري ماڻهو . گذريل �جهه �ينهن کان سنڌ جو ٿر ه� خطرنا� بيماري وائرل انفي�شن جو ش�ار آهي

ٻارن، ٻڍن، ” نفي�شنوائرل ا“بدترين ��ار جي لپي� ۾ آهن، تي مٿان وري کاڌي جي کو� ۽ صاف پاڻيء جي اڻاٺ سبب کان به �پي 175صرف اخبارن تائين پهتل اطالعن موجب مري ويند�ن جو انگ . عورتن، مردن، تي راتاهو هڻڻ شروع �يو آهي

ڀال جي��هن اسپتالون به هجن . ج�هن ته �يترائي مريض اسپتالون نه هجڻ سبب گهرن ۾ ت�پي ۽ س��ي رهيا آهن. ويو آهيرڳو . ر س�يل ماڻهن ۾ دوائن خريد �رڻ ته ڇا پر اسپتالن تائين ڀا�ا ڀري پهچڻ جي به سگهه نه آهي��ا. ته �ه�و فرق ٿو پوي

وائرل انفي�شن هجي ته به ان ه��ي آفت کي منهن �جي، پر هتي ته دنيا جهان جي م�ني بيمارين ۽ مصيبتن ٿر جو در ڳولي . ماڻهو �نهن نه �نهن بيماريء ۾ مبتال آهن 160ان ٿر ۾ �م �ند� سماجي تنظيمن موجب هر هزار ماڻهن منجه. لڌو آهي

پر هتي ته و�و عمل دخل . بيماريون ۽ ��ار رڳو قدرتي مصيبتون هجن ته به ماڻهو قسمت تي �وهه �ئي ماٺ �ري ويهي رهياڻي ڀال جي��هن هندستان سان الڳاپيل ٿر واري عالئقي ۾ واهه کو�ائي پ. اسان جي واڳ ڌڻين جي بي حسيء جو به آهي

پهچائي سگهجي ٿو، اتي اسپتالون، اس�ول ۽ بجلي مهيا �ري ماڻهن کي سک ۽ خوشحالي �ئي سگهجي ٿي ته پوء سنڌ واري ٿر ۾ اهي شيون ڇو ممنوع قرار �نل آهن؟ اڻ برابريء جي ته اها انتها چئبي جو ه� و�ي صوبي ۾ رو�ن ۽ رستن جو ڄار

هرن ۾ زير زمين يا فالء اوور پليون ٺاهي، خوبصورت پار�، ف� پاٿون يا باغ ش. هوندي به اتي مو�ر وي تعمير �يا پيا وڃنپر ٻئي طرف ٿر کي پا�ستان يا سنڌ جو حصو سمجهڻ بدران �نهن آفريقي رياست وانگر اوپرو مل� . باغيچا جو�يا پيا وڃن

ذهنن ۽ ضميرن تي چ�هيل ٺي� آهي، جي��هن اسان ۽ توهان جي. سمجهي، ان جي �کن سورن کان التعلق بڻجي وڃجي ٿو�� سبب اهو تصور پختو ٿي چ�و آهي، ته ٿر کي پنهنجي ئي جسم جو حصو سمجهڻو ناهي ته پوء ڀال جيئن انسانيت جي

پوء ڀلي ٿرين . ناتي افغانستان، بوسنيا يا �نهن آفريقي مل� جي امداد �ئي ويندي آهي، ٿرين سان به ساڳيو قرب ٿيڻ گهرجيجنهن �انهن تر�يء وانگر اسالم . پختو ٿئي ته ٿر پا�ستان يا سنڌ جو حصو نه پر �و اوپرو عالئقو آهي۾ اهو احساس وڌي�

آباد مان امدادي سامان جا جهاز ڀري ته نه مو�ليا ويا آهن، پر گ�هه گا�ن تي ا�ي جون ٻوريون ۽ دوائن جا کوکا خيرات طور روانا .�يا ويا آهن

و�ان ديوار �ياري ” جهوني �و�“ته ان ڳالهه جو به بندوبست ٿيڻ گهرجي جو ٿر کي ويندي ويندي اهو به چوندو هلجي متان اتان �و ��ر رستو ڀلجي سنڌ يا پا�ستان ۾ داخل ٿئي يا وائرل انفي�شن کي ٿر جون ڀ�ون رو�ڻ کان قاصر . ڇ�جي

.ٿي وڃن ۽ اها باقي مل� جي سکي ستابي زندگيء ۾ �و ڀونچال نه مچائي ڇ�ي

)ع2000مارچ 14وزانه �اوش حيدرآباد، ڇپيل ر(

................��ڙو ��ن ��� ���

كروڙ سنڌي ماڻهن جو وجود، سندن شعور ۽ عالمي انساني حقن جي حاصالت ال منجهن 4

آمريت ۽ پاكستان ٺهڻ کان وٺي اڄ تائين، . موجود تڑپ پياري پاكستان جي حكمراني کان هضم نه ٿي ٿئي

آپيشاهي خالف جدوجهد هجي يا وري جمهوري حقن ال جدوجهد کان وٺي قومي حقن جي حاصالت

ال هلچل هجي، ان جو جيكڎهن اکين تان تعصب جا کوپا الهي تجزيو كيو وڃي ته انهن مڑني

تان اهائي سندن شعوري پختگي ۽ ماڻهپو ه. جدوجهدن جي سراڻي وارو كردار سنڌين ئي ادا كيو آهي

جي حكمرانن جي نڑگهٹ ۾ مڇي جي كنڈي وانگر اٹكي بيٺو آهي، جنهن کي نه هو ٻاهر كڍي

پو سڑي دل سان بهتان بازيون، . سگهن ٿا ۽ نه وري ڳيت ڏيئي هضم كرڻ جو حوصلو ساري سگهن ٿا

ياب ٺڳيون ۽ فريب كري سمجهن ٿا ته هو سنڌ جي شعور ۽ ڏاهپ بابت دنيا جي اکين ۾ ڌوڙ وجهڻ ۾ كام

.ٿي ويندا

اسان جي صدر جنرل مشرف صاحب جي سنڌين تان كاوڙ لهڻ جو نان ئي نه ٿي وٺي، کيس جڎهن

به كو موقعو ملندو آهي ته سنڌين کي نااهل، ناسمجهه، جاهل، ڄٹ ۽ اڌ پڑهيل جا لقب ڏيڻ پنهنجو منصبي

سنڌين کي مخاطب فرض سمجهندو آهي، تازو صدر جنرل پرويز مشرف، ملك واسين کي كيل خطاب ۾

جي رهبري ) سنڌين(ٿيندي جيكي كلمات ادا كيا آهن، انهن مان ته اهو ئي تاثر ملي ٿو ته هو هن جاهل قوم

شايد اهو ان كري به هجي جو هو جنهن طبقي سان واسطو رکندڙ آهي، . ۽ رهنمائي ال موكليو ويو آهي

لحق به پاكستان جي اقتدار تي قبضو كرڻ جي هن کان اڳ آيل حكمران جنرل ضيا ا) فوج(انهي طبقي

بعد دعوي كئي هئي ته کيس هن قوم جي رهنمائي ۽ نجات ال ا تعالي طرفان خاص نمائندو مقرر كري

موكليو ويو آهي، جيئن هو هن جاهل قوم کي سنئين دڳ تي آڻي، سندس مشكالتون گهٹائي، پركائنات

.اڙي ڀسم كري ڇڎيوجي خلق سندس هٺ ۽ هوڏ کي آزاد فضائن ۾ س

پر هنن کي اهو نه وسارڻ گهرجي ته . حكمران چون ٿا ته سنڌ جا ماڻهو بي سمجهه آهن، بي عقل آهن

سنڌي ماڻهو موجوده پاكستان جي سيٹ اپ . ضرور آهن، پر سڃاڻن سڀني کي ٿا” چريا کريا“سنڌ جا ماڻهو

د آهي ته سنڌي ماڻهو كڎهن به مذهبي تاريخ شاه. ۾ مڑني قومن کان وڌيك ڏاها، باشعور ۽ محب وطن آهن

كٹرپڻي ۽ فرقيواريت ۾ مبتال نه رهيا آهن، هنن كڎهن به دين ۽ ڌرم جي نالي تي هك ٻئي جا كنڌ نه

برصغير جي ورهاڱي وقت به جن ماڻهن لکين بي گناهه مردن، عورتن ۽ ٻارڙن جو قتل عام كيو، . كٹيا آهن

ي معصوم ۽ پاڪ جسمن ۾ وحشت جون سنگينيون ٹنبيون، عورتن جي عصمت دري كئي، نا بالغ نياڻين ج

اڄ به . اهي سنڌي نه هئا پر ان سڄي عمل ۾ اڄ اسان مٿان حكمراني كندڙن جا ابا ڏاڏا ضرور شامل هوندا

30بنگالديش ۾ . جيكڎهن ورهاڱي دوران وهيل رت جو پيرو کڻبو ته سندن ئي نسل جا هٿ رنگيل نظر ايندا

.جي خون جا ڇنڈا، كنهن به سنڌ ڄائي جي منهن ۽ ڇاتي تي نظر نه ايندالک بي گناهه پاكستانين

پاكستان ٺهڻ کان وٺي اڄ تائين دهشتگردي، مذهبي انتها پسندي ۽ جنونيت سنڌ جي كک مان

سنڌ جا حقيقي وارث ٹارچر سيلن جا خالق نه رهيا آهن، هنن مائرن ۽ ڀينرن کي پنهنجن . جنم نه ورتو آهي

خانگي لشكر ۽ مجاهدن جا ٹوال سنڌ جي سرزمين . ين ۾ بند كري تحفي طور نه ڏنا آهنپيارن جا الش ٻور

مان ڦٹي نه نكتا آهن، پر پنجاب ۽ سنڌ جي گادي واري شهر جون مخصوص آباديون انهن جي نرسري رهيون

ڏانهن اڄ به جنگي جنونين جا اڏا پنجاب جي شهرن ۾ موجود آهن، ٹارچر سيلن جا پيرا انهن جي گهرن . آهن

.وڃن ٿا، جيكي اڄ پاڻ کي قوم جا قائد قرار ڏيندي ٿكجن نه ٿا

سنڌ جي ضمير ۽ خمير ۾ انسانيت سان محبت، ماڻهپو، سهپ، رواداري، كهل، رحم ۽ درگذر جا

تصور ائين سمايل آهن، جيئن ننڍڙي معصوم ٻارڙي ال ما جي ڇاتي ۾ پاڪ ۽ پويتر کير موجود هوندو

اڄ دهشتگردي، مذهبي جنونيت ۽ انتها پسندي خالف آمريكي ڏوكڑن عيوض اسان جا حكمران. آهي

ويڑهه ۾ مصروف آهن، پر سنڌ جي ماڻهن ته ان وقت به جنگي ٹولن ۽ دهشتگرد گروپن جي سرواڻي ۽ واڌ ويجهه

جي مخالفت كئي هئي، جنهن وقت موجود حكمران اڳوڻي سوويت يونين جي افغانستان ۾ موجودگي

سنڌ جي مذهبي رواداري ۽ سيكيولرزم كنهن آمريكي ڊالر جي . ۾ مصروف هئا” دعظيم جها“خالف

سنڌ ته جنرل ضيا الحق جي دور ۾ به طالبان كلچر . اللچ يا ميزائيل حملي جي خوف جي محتاج نه رهي آهي

جي واڌ ويجهه جي مخالفت كئي هئي، مذهب جي نان تي عوام منجهه وڇوٹيون پيدا كرڻ واري عمل کي

پر ان وقت سنڌين کي دهريو، روس ۽ ڀارت جو ايجنٹ قرار ڏئي چٿيو ۽ . سانذات ال زهر قاتل قرار ڏنو هوان

پر تاريخ ثابت كيو ته سنڌ جا ماڻهو باشعور هجڻ كري وقت جي حالتن ۽ نزاكتن کان . چيڀاٹيو ويو هو

يكي ڊالر ۽ ميزائل اسان جيكا ڳالهه كالهه كنداسين، حكمران آمر. حكمرانن کان وڌيك باخبر هئا

. جي خوف کان اڄ كرڻ تي مجبور آهن، پو به چيو پيو وڃي ته سنڌ جا ماڻهو ناسمجهه ۽ جاهل آهن

ملك ۾ فوجي آپيشاهين، غير جمهوري فيصلن ۽ انساني حقن جي لتاڙ خالف سڀ کان وڌيك موثر

ي انداز ۾ حاصل ٿيا آهن انهن ملك کي جيكي به جمهوري ۽ انساني حق ٿوري ٿك. آواز سنڌ مان اٿيو آهي

ع جي جمهوري هلچل جي نه فقط 1986ع ۽ 1983. جي پٺيان سنڌي ماڻهن جو رت ۽ پگهر شامل رهيو آهي

ان کان اڳ اوڀر پاكستان تي . سنڌ سرواڻي كئي پر پنهنجا كونڌر كهايا، ڳوٺ ۽ وسنديون برباد كرايون

جيكڎهن سنڌ جا ماڻهو . اج سنڌ ۾ ئي ٿيوفوجي چڑهائي خالف اولهه پاكستان ۾ سڀ کان وڌيك احتج

باشعور نه هجن ها، منجهن سياسي ڏاهپ نه هجي ها ته هو به ٻين قومن ۽ طبقن وانگر طاقتور حكمرانن جي

.داللي كندي، اهو سڀ حاصل كري وڃن ها، جيكي ٻيا طبقا ۽ گروپ حاصل نه كري سگهيا آهن

هيا آهن، ان جو واحد سبب اهو ئي آهي جو سنڌ ۽ ان جي ڌڻين کي اڄ جيكي طعنا ۽ مهڻا ملي ر

. هنن كڎهن به طاقت جو سرچشمو بندوق کي قرار نه ڏنو آهي. سنڌي ظالم، جابر، قبضا گير نه رهيا آهن

هزار سالن جي تاريخ گواهه آهي ته سنڌين پاڙيسري ملكن ۽ قومن کي تهس نهس ۽ تاراج كرڻ 5سنڌ جي

كيا آهن، پر هنن وسنديون ۽ واهڻ ساڙڻ بدران شهر اڏيا آهن، تهذيبن ال لشكر نه جوڙيا آهن، هٿيار گڎ نه

پر بدقسمتي آهي جو اڄ سنڌ انهن جي راڄ . جو بنياد وڌو آهي، علم ۽ هنر کي پنهنجو هٿيار قرار ڏنو آهي

مغلن، . هيٺ اچي وئي آهي، جن جو نه ته كو ديس رهيو آهي ۽ نه وري كا تهذيب، ثقافت ۽ سڃاڻپ رهي آهي

ن ۽ ترخانن جي نسل سان واسطو رکندڙ باقيات پنهنجي ذهنيت ان دراوڙ مٿان مڑهڻ گهري ٿي، جنهن ارغون

علم ۽ دانش جا مركز ساڙي ڀسم كرڻ بدران موهن جي دڙي ۽ آمري جي كک ۾ امن عالم جا گيت

سرجيا، كنهن بندوقچي کي سلوٽ كرڻ بدران سرنهن جي گلن وچ ۾ ناچ كندي سڄي كائنات کي نه فقط

.ومائي ڇڎيو ۽ پنهنجي رنگ ۾ رنڱي ڇڎيوجه

مـــوهــن جي دڙي جــي مٹي مان ٿي ماضــــي جي كـــا يـاد اچي،

.هـــن ديــــس جـــــا ماڻـــــهـــو ڏاهــا هـــــا جــــن ال جـيئــــي سنــڌ اڃـا

)ع 2004: لکيل ۽ شايع ٿيل(